Myśl Immanuela Kanta: część 5. Noumen i fenomen Wprowadzenie Przeczytaj Audiobook Film edukacyjny Dla nauczyciela Bibliografia: Kant Immanuel, Prolegomena do wszelkiej przyszłej metafizyki, która będzie mogła wystąpić jako nauka, tłum. A. Banaszkiewicz. Ernst Theodor Amadeus Hoffmann, Piaskun, [w:] Hoffmann E. T. A., Powieści fantastyczne, tłum. Antoni Lange, Warszawa 1913. Hanna Urbanowska, Immanuel Kant i kwiat wiesiołka, dostępny w internecie: h ps://filozofuj.eu/. Myśl Immanuela Kanta: część 5. Noumen i fenomen Źródło: Pixabay, domena publiczna. Czy filozoficzne dowody na istnienie Boga wydają Ci się przekonujące? Immanuel Kant uznał, że są błędne, ponieważ kategorie intelektu, które stosują się tylko do rzeczywistości fenomenalnej, czyli świata dostępnych nam zjawisk, próbowano odnieść do rzeczywistości noumenalnej – świata rzeczy samych w sobie, których poznać nie można. Tradycyjna metafizyka zmierzała do uchwycenia istoty Boga i nieśmiertelnej duszy. Proponowana przez Kanta nowa metafizyka to poszukiwanie zasad, według których nasz umysł konstruuje świat fenomenów. Twoje cele Poznasz Kantowską krytykę metafizyki i pojęcia noumenu i fenomenu. Ustosunkujesz się do krytyki tradycyjnej metafizyki i przemyślisz czy pojęcia Boga i duszy warto jednak „zostawić” w języku, jako przydatne dla umysłu. Zrozumiesz jaką rolę pełnią noumeny i fenomeny w epistemologii Kanta. Dowiesz się, jakie są warunki poznania naukowego. Przeczytaj Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DyoukI49X Nagranie dźwiękowe Immanuel Kant Noumen i fenomen. Noumen i fenomen Przewrót kopernikański w filozofii nasuwa pytanie o możliwość wyjścia poza nasz umysł i zobaczenia rzeczy takimi, jakimi są „naprawdę”, tj. zobaczenia koloru papierka lakmusowego przed zanurzeniem, spojrzenia na świat bez zniekształcających go okularów. Na to pytanie odpowiedź Kanta jest agnostyczna – uczony neguje możliwość poznania rzeczywistości jako takiej. Odróżnia on od siebie rzecz samą w sobie, tj. noumen, i zjawisko, tj. fenomen. Noumen to rzecz taka, jaka jest naprawdę, nieprzefiltrowana przez nasz umysł. Fenomen to rzecz taka, jaka jawi się naszemu umysłowi. Kant mówi, że świat „nieba gwiaździstego” to świat fenomenów – świat zjawisk, o noumenach nic nie wiemy. Zasada ta w ujęciu Kantowskim brzmi: “ Immanuel Kant Prolegomena do wszelkiej przyszłej metafizyki, która będzie mogła wystąpić jako nauka Wszystkie syntetyczne zasady [tj. sądy – T.M.] a priori nie są niczym więcej jak pryncypiami możliwego doświadczenia i nigdy nie można odnosić ich do rzeczy samych w sobie, lecz tylko do zjawisk jako Immanuel Kant (1724–1804) Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. do przedmiotów doświadczenia. Źródło: Immanuel Kant, Prolegomena do wszelkiej przyszłej metafizyki, która będzie mogła wystąpić jako nauka, tłum. A. Banaszkiewicz. Na podstawie tego rozróżnienia Kant odpowiada też, jak możliwa jest metafizyka jako nauka, i wynajduje w ten sposób zupełnie jej nową postać. Ta nowa metafizyka to suma analiz transcendentalnych, czyli uzasadnienie wszystkich możliwych zdań syntetycznych a priori czy też, jeszcze inaczej rzecz ujmując: ustalanie zasad, zgodnie z którymi nasz umysł konstruuje świat zjawisk, czyli fenomenów. Tymczasem tradycyjna metafizyka próbowała dotrzeć do rzeczy samych w sobie, uchwycić istotę Boga, duszy, materii itd. Dociekania takie według Kanta są jałowe – filozof nazywa je transcendentnymi, czyli wykraczającymi poza możliwości poznawcze podmiotu poznającego. Trzeba więc pamiętać, że w tekstach Kanta badanie transcendentalne docieka sposobu konstruowania przez poznający podmiot świata fenomenalnego, podczas gdy badanie transcendentne zwraca się ku światu noumenalnemu i przez to jest jałowe. Ludzie powinni postępować tak, jak gdyby istniał Bóg, jak gdyby istniała nieśmiertelna dusza i jak gdyby wszechświat był spójną całością. Dlatego też trzy pojęcia: Boga, duszy i jedności świata, określa Kant mianem idei regulatywnych lub postulatów rozumu praktycznego. Źródło: Pixabay, domena publiczna. Z jednej więc strony Kant poddaje tradycyjną metafizykę (jako naukę zajmującą się bytami niedostępnymi poznaniu – noumenami) gruntownej krytyce. Z drugiej jednak strony przyznaje jej pozytywną wartość: twierdzi mianowicie, że najważniejsze tezy tradycyjnej metafizyki (istnienie Boga, duszy i jedności świata), mimo że są kwestią wiary (nie można ich zweryfikować w doświadczeniu ani racjonalnie udowodnić), to jako takie mają rację bytu, gdyż nadają jedność i porządek naszemu poznaniu oraz głębszy sens naszej moralności. Tak oto w dużym skrócie wygląda odpowiedź Kanta na pytanie o to, co możemy wiedzieć. Czy można udowodnić, że Bóg istnieje? W Krytyce czystego rozumu osobny rozdział Kant poświęca na wykazanie niemożności skonstruowania dowodu na istnienie Boga. W tym celu analizuje wszystkie dotychczasowe dowody i wykazuje ich błędność. Przede wszystkim krytykuje, że kategorie intelektu, które stosują się tylko do rzeczywistości fenomenalnej, próbowano odnieść do rzeczywistości noumenalnej. Źródło: Pixabay, domena publiczna. Błędem św. Tomasza w jego słynnych argumentach miało być zastosowanie kategorii przyczynowości: na podstawie zaobserwowania w świecie występowania relacji przyczynowo‐skutkowej nie można wnosić, że musiała być jakaś pierwsza przyczyna w postaci Boga, albowiem, jak wykazuje Kant, Bóg jako rzecz sama w sobie istnieje poza przyczynowością. Mówić o Bogu za pomocą tego rodzaju kategorii to tak jakby mówić o dźwiękach za pomocą słów odnoszących się do kolorów. Argumenty Kanta nie miały jednak na celu podważenia wiary w Boga. Dowody na rzecz nieistnienia Istoty Najwyższej są bowiem równie niemożliwe do skonstruowania. Rozważmy w tym kontekście słynny paradoks podawany jako argument przeciwko wszechmocy Bożej: „Czy Bóg mógłby stworzyć kamień, którego nie byłby w stanie podnieść?”. Jak byśmy nie odpowiedzieli, okazuje się, że Bóg nie jest wszechmocny, bo czegoś nie może zrobić: albo stworzyć takiego kamienia, albo go podnieść. Teoria Kanta pozwala nam łatwo uporać się z tym paradoksem: kategoria ciężkości stosuje się do świata zjawisk (fenomenalnego), podczas gdy Bóg jako rzecz sama w sobie (noumen) nie podpada pod prawa rządzące w świecie fenomenalnym. Samo sformułowanie paradoksu zawiera więc błąd. Słownik aprioryzm (łac. a priori) źródło uzyskania danego sądu lub tezy; źródło to jest niezależne od doświadczenia i nie odwołuje się do niego lakmus (niem. Lackmus z hol. lakmoes) wskaźnik pH, naturalnie występujący w wielu gatunkach porostów; papierek lakmusowy używany jest jako związek frazeologiczny który wskazuje na to, dzięki czemu jakiś fakt zostaje ujawniony metafizyka (gr. ta meta physika – to, co jest po fizyce) podstawowy dział filozofii zajmujący się bytem jako takim; jego przedmiotem są pierwsze zasady, przyczyny i struktura bytu moralność ogół ocen i norm moralnych przyjętych w danej zbiorowości społecznej (zbiorowości, klasie lub grupie społecznej, środowisku) w określonej epoce pryncypia najważniejsze zasady albo wartości; dla Kanta to te zasady, według których zachodzi poznanie zmysłowe transcendentalia (łac. transcendere – przekraczać) ujęcia bytu uprzedzające jego ujęcia kategorialne, odnoszące się do każdego bytu ze względu na to, że byt ten istnieje, nie ze względu na jego charakterystykę Audiobook Polecenie 1 Problem konieczności poruszania się po świecie fenomenów i noumenów jest przedmiotem szczególnej analizy w opowiadaniu Ernsta Hoffmanna Piaskun. Wysłuchaj audiobooka i odpowiedz, jaką rolę pełnią fenomeny w poznaniu. Czy ich istnienie jest zbędne, czy niezbędne do poznania rzeczywistego świata? Audiobook można wysłuchać pod adresem: file:///tmp/puppeteerTbkwZs.html Nathanael jest przedstawiany jako podatny na wpływy człowiek, skłonny do fantazjowania i refleksji. Nierównowaga emocjonalna postaci, nabrała rozpędu wraz z lękiem dzieci przed Piaskunem, który według matki mógłby się pojawić, gdyby dzieci nie poszły spać. Ernst Theodor Amadeus Hoffmann Piaskun Widząc w tej chwili owego Koppeliusa, uczułem straszliwe światło w duszy. Tak jest, on tylko jeden mógł być tym piaskunem. Tylko że nie było to już więcej straszydło z bajki, wydzierające dzieciom oczy dla zjedzenia ich na księżycu. Nie, tym razem to jest okropne, niezmyślone widmo, wszędzie noszące ze sobą grozę, nieszczęście i zgubę doczesną i wieczną. Ta trauma odegrała tragiczną rolę w życiu Nathanaela. Spowodowało to jego przytłaczające zainteresowanie czytaniem mrożących krew w żyłach opowieści o Koboldzie, czarownicach, krasnoludach, zmarłych i krwiopijcach. Próby jego matki, która to zauważyła i próbowała uspokoić syna, nic nie dawały. Wręcz przeciwnie, straszny obraz znalazł wzmocnienie w naprawdę ciężkich krokach, słyszanych na schodach. Spóźniony gość przyszedł do ojca, aby zaangażować się w eksperymenty alchemiczne, które wymagają, całkowitej tajemnicy. Ale chłopiec o tym nie wiedział, a kiedy się o tym dowiedział, jego obawy nie zniknęły, a raczej gwałtownie wzrosły. Ten ostatni tymczasem krzątał się nieustannie wokoło piecyka, mając w ręku rozpalone obcęgi, którymi wyciągał stamtąd bryłki jakieś iskrzące w gęstym dymie, a następnie kuł je na kowadle z wielkim pośpiechem i bardzo bystrą uwagą. Zdawało mi się, że widziałem wokoło wiele porozrzucanych twarzy ludzkich, ale bez oczu; głębokie, czarne, straszliwe dziury zastępowały ich miejsce. - Oczu! oczu! - wołał ciągle Koppelius, głosem zarazem głuchym i grzmiącym.Przejęty niewypowiedzianym strachem, krzyknąłem i padłem na ziemię. W oka mgnieniu schwycił mnie Koppelius.- Ach! przeklęty robaku - zawołał, zgrzytając. I porwawszy mnie w powietrze, rzucił na ognisko piecyka tak, że płomień zaczął mi zajmować włosy.- Ach! Mamy przecie oczy, śliczne, wyborne oczy! - mruknął do siebie, biorąc w palce rozżarzone węgle, które się zabierał przytknąć mi do oczu. Gość, jak się okazało, pojawiał się czasem na lunchu i po południu, ale straszenie dzieci i cieszenie się ich strachem sprawiało mu jakąś chorobliwą przyjemność. Jego obraz został silnie powiązany w jego umyśle ze śmiercią ojca, który został zabity przez eksplozję podczas eksperymentu alchemicznego. Tuż przed dymiącym ogniskiem, na podłodze, leżał trupem mój ojciec, mając twarz całą czarną i popaloną okrutnie. Wokoło niego płakały małe siostry i matka zemdlała. - Koppeliusie! Przeklęty szatanie! Toś ty mi zabił ojca! - wołałem i straciłem przytomność.Kiedy w dwa dni potem złożono ojca w trumnie, rysy jego odzyskały po dawnemu słodycz i pogodę. To mi było niemałą pociechą. Przekonałem się bowiem, że jego stosunek z Koppeliusem nie pociągnął go do zupełnej, wiekuistej zatraty.Wybuch rozbudził wszystkich sąsiadów. Rzecz doszła nawet do wiadomości władzy. Chciano Koppeliusa pociągnąć do odpowiedzialności, ale gdzieś przepadł bez śladu. Zajęcia na Uniwersytecie uspokajały Nathanaela. Entuzjastycznie angażował się w poetyckie eksperymenty. Poznał jednak handlarza soczewkami, okularami i teleskopami, który wyglądał jak gość ojca, Piaskun. Pokój Nathanaela został utracony. Wyobraźnia oszalała: obrazy terroru, jeden gorszy od drugiego, nieustannie go ścigały. Sprzeczność w postrzeganiu świata ujawniła się z siłą nieoczekiwaną dla Nathanaela, ale absolutnie oczywistą dla autora noweli. Cedząc przez zęby te słowa, wyciągał coraz więcej okularów, tak, że wkrótce cały stół zaiskrzył dziwnymi jakimiś odblaskami. Tysiące najrozmaitszych spojrzeń zdawało się mrugać stamtąd na Nathanaela, który żadnym sposobem nie odwrócił wzroku. A tymczasem Coppola wyciągał coraz nowe okulary i spojrzenia coraz ognistsze, coraz bardziej krwawe, coraz dziksze, coraz bardziej nieubłagane, raziły wzrok, mroziły serce w piersiach Nathanaela. - Dosyć! dosyć, straszliwy człecze! - zawołał wreszcie, odchodząc od siebie ze zgrozy. Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0. Polecenie 2 Wszystko, co napisał Hoffmann, nadaje zabarwienie kwes i rozróżnienia między rzeczywistością a wyobrażeniem. W jaki sposób świat subiektywnych wizji łączy się sposób kantowski z rzeczywistością empiryczną? Film edukacyjny Okiem eksperta Sprawdź, co na ten temat powiedział ekspert. Polecenie 1 Obejrzyj film i odpowiedz na pytanie: jaką rolę pełni metafizyka w procesie poznania? Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DoWkAI7Ge Film edukacyjny. Metafizyka w nowym rozumieniu Wykład: prof. dr hab. Jacek Migasiński Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0. Film edukacyjny. Metafizyka w nowym rozumieniu. Polecenie 2 Jaki był stosunek Kanta do trzech tez tradycyjnej metafizyki (idei nieśmiertelnej duszy, Boga i świata jako całości)? Ćwiczenie 1 Wybierz poprawne stwierdzenia dotyczące nowej metafizyki. Nowa metafizyka bada rzeczywistość nieznaną człowiekowi. Nowa metafizyka bada noumeny. Nowa metafizyka jest przeciwieństwem ontologii. Nowa metafizyka bada granice poznania. Nowa metafizyka ma potwierdzenie w naoczności. Nowa metafizyka jest nauką ścisłą badającą możliwości zdobywania wiedzy o rzeczywistości. Nowa metafizyka jest całościowym systemem filozofii transcendentalnej. Ćwiczenie 2 Dopasuj odpowiednio: Kartezjusz i Kant zgadzają się, że: w tradycyjnej metafizyce rzeczywistości są ukryte przed naukowym badaniem Kartezjusz i Kant nie zgadzają się, że: metafizyka nie dotyczy spekulacji podstawą metafizyki jest zwątpienie w otaczającą rzeczywistość metafizyka nie znajduje zastosowania w naukach przyrodniczych mogą istnieć metafizyki kosmologiczne matafizyka jest metanauką metafizyka jest wiedzą ukrytą przed człowiekiem metafizyką musi być wiedzą pewną metafizyka rozwija teorię warunków wiedzy Dla nauczyciela Autor: Katarzyna Maćkowska Przedmiot: Filozofia Temat: Myśl Immanuela Kanta: część 5. Noumen i fenomen Grupa docelowa: Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres rozszerzony Podstawa programowa: Zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe II. Elementy historii filozofii. 6. Immanuel Kant. Uczeń: 1) objaśnia, na czym polega „przewrót kopernikański” w filozofii i transcendentalność jego epistemologii; 11. Fenomenologia. Uczeń: 1) wyjaśnia, na czym polega metoda fenomenologiczna oraz dokonuje opisu fenomenologicznego wybranych fenomenów; Kształtowane kompetencje kluczowe: kompetencje obywatelskie; kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej; kompetencje cyfrowe; kompetencje w zakresie wielojęzyczności; kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się. Cele operacyjne ( językiem ucznia): Poznasz Kantowską krytykę metafizyki i pojęcia noumenu i fenomenu. Ustosunkujesz się do krytyki tradycyjnej metafizyki i przemyślisz czy pojęcia Boga i duszy warto jednak „zostawić” w języku, jako przydatne dla umysłu. Zrozumiesz jaką rolę pełnią noumeny i fenomeny w epistemologii Kanta. Dowiesz się, jakie są warunki poznania naukowego. Cele operacyjne. Uczeń: pojmuje rolę filozofii jako fundamentalnego składnika dziedzictwa kultury śródziemnomorskiej; wymienia ważniejsze pojęcia, zagadnienia i stanowiska głównych dyscyplin filozoficznych; umie stawiać pytania światopoglądowe (w tym moralne) i poszukiwać odpowiedzi na nie z wykorzystaniem wiedzy filozoficznej. Strategie nauczania: konstruktywizm; konektywizm; nauczanie wyprzedzające. Metody i techniki nauczania: ćwiczeń przedmiotowych; z użyciem komputera; dyskusja. Formy pracy: praca indywidualna; praca w parach; praca w grupach; praca całego zespołu klasowego. Środki dydaktyczne: komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu; zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale; tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda; telefony z dostępem do internetu. Przebieg lekcji Przed lekcją: 1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia e‐materiał: „Myśl Immanuela Kanta: część 5. Noumen i fenomen” uczestnikom zajęć. Prosi uczniów o przygotowanie prezentacji na podstawie informacji zawartych w sekcji „Przeczytaj”. Uczniowie mają za zadanie przygotować przykłady z tekstów kultury oraz z życia ilustrujące zagadnienia związane z tematem lekcji. Faza wprowadzająca: 1. Prowadzący zajęcia loguje się na platformie. Na tablicy interaktywnej lub za pomocą rzutnika wyświetla temat lekcji, następnie omawia cel zajęć i informuje uczniów o ich planowanym przebiegu. Wspólnie z uczniami ustala kryteria sukcesu. 2. Dyskusja wprowadzająca. Nauczyciel odczytuje pytanie znajdujące się we wprowadzeniu do e‐materiału wyświetlonego na tablicy: Czy filozoficzne dowody na istnienie Boga wydają Ci się przekonujące? Prosi uczniów, aby w parach rozpoczęli wstępną dyskusję na ten temat. Uczniowie dzielą się swoimi spostrzeżeniami na forum, a wybrana osoba zapisuje najważniejsze spostrzeżenia i wnioski z dyskusji na tablicy. 3. Krótka rozmowa wprowadzająca w temat lekcji: Czym jest noumen i fenomen? Faza realizacyjna: 1. Praca z tekstem. Nauczyciel ocenia, na podstawie informacji na platformie, stan przygotowania uczniów do zajęć. Jeżeli jest ono niewystarczające, prosi o ciche zapoznanie się z treścią w sekcji „Przeczytaj”. Jeżeli zaś uczestnicy zajęć zaznajomili się wcześniej z tekstem, prosi, aby w parach wynotowali minimum trzy najważniejsze, ich zdaniem, kwestie poruszone w e‐materiale. Następnie pary łączą się w grupy czteroosobowe i, dyskutując, wybierają wspólnie najważniejszy wątek. Na koniec każda z grup na forum przedstawia i argumentuje swój wybór. 2. Praca z multimedium. Uczniowie uruchamiają na tabletach lub komputerach materiał z sekcji „Audiobook”, a następnie odczytują polecenie: nr 1 i nr 2. Pracują w parach, analizując treść zadania, dyskutując i zapisując wnioski. Wybrane grupy omawiają swoje rozwiązanie i spostrzeżenia na forum klasy. 3. Praca z drugim multimedium. Uczniowie zapoznają się z materiałem w sekcji „Film edukacyjny”. Klasa dzieli się na grupy. Każdy zespół opracowuje odpowiedzi do poleceń i ćwiczeń. Po wyznaczonym przez nauczyciela czasie liderzy grup odczytują propozycje. Nauczyciel komentuje rozwiązania uczniów. 4. Interpretacja uogólniająca tekstu źródłowego. Uczniowie przygotowują konspekt pracy argumentacyjnej, w której przedstawią interpretację omawianego tekstu źródłowego. Pracują indywidualnie, posiłkując się notatkami oraz treściami ćwiczeń. Faza podsumowująca: 1. Wszyscy uczniowie podsumowują zajęcia, zwracając uwagę na nabyte umiejętności. Praca domowa: 1. Zaproponuj dwa teksty korespondujące z omawianymi podczas lekcji pojęciami. Przygotuj uzasadnienie swojego wyboru. Materiały pomocnicze: Brudnik E., Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie: przewodnik po metodach aktywizujących, Warszawa 2010. Hadot P., Filozofia jako ćwiczenie duchowe, tłum. P. Domański, Warszawa 2003. Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium: Nauczyciel może wykorzystać medium w sekcji „Audiobook” do pracy przed lekcją. Uczniowie zapoznają się z jego treścią i przygotowują do pracy na zajęciach w ten sposób, żeby móc samodzielnie rozwiązać zadania.
