‫تحلیل کارکردهای عناصر اطالعاتی در پیشینه‬
‫کتابشناختی‪ :‬رویکردی نو به سازماندهی‬
‫چند منظوره اطالعات در فهرستهای رایانه ای‬
‫دکتر رحمت هللا‬
‫و‬
‫فتاحی‪1‬‬
‫شعله‬
‫ارسطوپور‪2‬‬
‫چکیده‬
‫پیشینه های کتابشناختی کارکردهای گوناگونی در نظامهاي‬
‫رايانهاي کتابخانه ها دارند‪ .‬پژوهش حاضر با رويکردی تحلیلی‬
‫به بررسی ماهیت و کارکردهای چندگانه هر يك از عناصر داده ای‬
‫(فیلدهاي موجود) در استانداردهای مرتبط با پیشینه های‬
‫کتابشناختی (قواعد انگلو‪-‬امريکن‪ ،‬آی اس بی دی‪ ،‬مارک‪ ،‬و‬
‫فراداده دوبلین کور)‪ ،‬با توجه به تاثیر احتمالی محیط رايانه‬
‫ای پیوسته بر آنها می پردازد‪ .‬نتايج تحلیل نشان می دهد که‬
‫پیشینه کتابشناختی در قالب الكترونیكي کارکردهای متنوعی در‬
‫پاسخ به نیازهای گوناگون در محیط رايانه ای (در حوزه کاری‬
‫ناشران‪ ،‬کتابفروشان‪ ،‬کتابخانه ها‪ ،‬و کاربران) دارد‪ .‬اين‬
‫کارکردها در پنج مقوله بازيابی اطالعات‪ ،‬شناسايی مدارک‬
‫اطالعاتی‪ ،‬مکان يابی مدارک‪ ،‬برقراری پیوند میان مدارک مرتبط‬
‫به هم‪ ،‬و مديريت پايگاه دسته بندی شده است‪ .‬مقاله حاضر در پی‬
‫توجیه نیاز به سطح هماهنگ تر و کامل تری از توصیف‪ ،‬يعني‬
‫افزودن داده هاي بیشتر و استانداردتر به پیشینه های‬
‫کتابشناختی در محیط پیوسته است‪ .‬اين رويکرد به منظور توسعه‬
‫انواع قابلیت های فهرستهای رايانه ای و نیز بهسازی شیوه‬
‫میانکنش آنها در شبکه وب است‪.‬‬
‫کلیدواژه ها‪ :‬پیشینه های کتابشناختی ‪ /‬عناصر داده ای‬
‫‪ /‬تحلیل کارکری‪ /‬فهرستهای رایانه ای ‪ /‬پایگاههای‬
‫کتابشناختی‬
‫مقدمه‬
‫پیشینه ها (رکوردها) مبنای اصلی ذخیره و بازيابی در هر‬
‫پايگاه اطالعاتی به شمار می آيد‪ .‬در پیشینه های يک پايگاه‬
‫کتابشناختی (نظیر فهرست رايانه ای يا پايگاه کتابهای ناشران‬
‫و کتابفروشان)‪ ،‬عناصر داده ای‪ 3‬گوناگونی بر اساس نیاز و مطابق‬
‫با استانداردهای مربوطه ذخیره می شود‪ .‬بخش عمده ای از اين‬
‫عناصر داده ای از خود موجوديت (خود اثر يا منبع اطالعاتي)‬
‫استخراج می گردند و بخشی نیز در مرحله تکمیل اطالعات پايگاه‬
‫به پیشینه افزوده می شود‪ .‬نکته قابل توجه در اين زمینه آنست‬
‫که‪ ،‬هرچند در طول يک قرن اخیر بويژه پس از توسعه فهرستهای‬
‫رايانه ای و فرمت مارک (فهرستنويسی ماشین خوان)‪ ،‬بر تعداد و‬
‫تنوع عناصر داده ای در پیشینه ها افزوده شده است اما‬
‫فهرستهای رايانه ای هنوز در برآوردن نیازهای گوناگون کاربران‬
‫مشکالتی دارند که مي تواند ناشی از عدم تعريف کامل کارکردهای‬
‫هر يک از عناصر داده ای است‪ .‬شناسايی و تحلیل کارکردی انواع‬
‫‪ 1‬دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد ‪fattahi@ferdowsi.um.ac.ir‬‬
‫‪ 2‬دانشجوی دکترای کتابداری و اطالع رسانی دانشگاه فردوسی مشهد ‪arastoopoor@yahoo.com‬‬
‫‪Data elements‬‬
‫‪1‬‬
‫‪3‬‬
‫چگونگی‬
‫عناصر داده ای در پیشینه کتابشناختی به شناسايی‬
‫عملکرد آن در سازماندهی اطالعات ياری می رساند‪.‬‬
‫اين مقاله تالش دارد تا بر اساس عناصر اطالعاتي (داده هاي‬
‫كتابشناختي) كه در مرحله فهرستنويسي توصیفي و ورود اطالعات در‬
‫پايگاه به پیشینههاي كتابشناختي افزوده مي شود به تحلیل‬
‫محتوا و کارکرد اين پیشینه ها با توجه به نیازهای گوناگون‬
‫بپردازد‪ .‬بدين منظور‪ ،‬پیشینه کتابشناختی به عناصر داده ای‬
‫تشکیل دهنده آن (فیلدها و فیلدهای فرعی) تجزيه شده تا بتوان‬
‫ماهیت‪ ،‬نقش و كاركرد هر عنصر را با توجه به ملزومات يک‬
‫پايگاه اطالعاتی در نمايه سازی‪ ،‬ذخیره‪ ،‬پردازش و برونداد‬
‫اطالعات شناسايی و دسته بندی کرد‪ .‬در اين تحلیل‪ ،‬عناصر‬
‫اطالعاتی در قواعد انگلو‪-‬امريکن‪ ،‬آی اس بی دی‪ ،‬فرارداده‬
‫دوبلین کور‪ ،‬و استاندارد ‪ Z39.50‬مورد توجه قرار گرفته است‪.‬‬
‫سابقه این مفهوم و پژوهشهای پیرامون آن‬
‫با وجود اهمیت اين موضوع‪ ،‬پژوهشهای اندکی در مورد شناسايی و‬
‫تحلیل کارکردی عناصر داده ای پیشینه های کتابشناختی صورت‬
‫گرفته است‪ .‬به نظر برگزيس )‪ (Bregzis, 1970‬در اوايل دهه ‪ ،1960‬حتی‬
‫فهرستی نظام مند از کلیه عناصر داده ای که به منزله اجزای‬
‫ساختاری پیشینه کتابشناختی عمل کنند نیز وجود نداشته است‪ .‬در‬
‫عین حال‪ ،‬سه پژوهش عمده در اين زمینه انجام شده است‪ :‬اولین‬
‫َورام )‪ (Curran & Avram, 1967‬اجرا شد‪ .‬در اين‬
‫پژوهش توسط کران و آ‬
‫‪1‬‬
‫تحقیق که برای کمیته فعالیتهای کتابخانه ای و دبیزش )‪(Z-39‬‬
‫مربوط به موسسه استاندارد اياالت متحده آمريکا انجام گرفت‪ ،‬بر‬
‫اهمیت و نیاز به شناسايی تک تک عناصر داده ای قابل استفاده‬
‫در ساختار پیشینه کتابشناختی تاکید شده است‪ .‬دستاوردهای اين‬
‫پژوهش به منزله مبنايي برای تعريف ساختار مارک ‪ II‬توسط‬
‫کتابخانه کنگره و نیز کتابشناسی ملی بريتانیا به کار رفت‪.‬‬
‫پژوهش دوم‪ ،‬که يکی از مهمترين پژوهش ها در حوزه شناسايی‬
‫عناصر داده ای اصلی در پیشینه های کتابشناختی بود‪ ،‬طرح‬
‫تحقیقاتی سیل‪ ،‬برايانت و هال )‪ (Seal, Bryant & Hall, 1982‬برای مرکز‬
‫مديريت کتابشناختی دانشگاه بث‪ 2‬بود‪ .‬هدف اصلی اين پژوهش‬
‫شناسايی آن دسته از عناصر دادهای بود که بیشتر مورد استفاده‬
‫کاربران فهرست‪ ،‬خصوصا دانشجويان‪ ،‬به منظور بازيابی و مکان‬
‫يابی مدارک قرار می گرفت‪.‬‬
‫پژوهش ديگری توسط گروه مطالعاتی ايفال در حوزه ملزومات‬
‫کارکردی پیشینه های کتابشناختی‪ 3‬اجرا شده است‪ .‬اين گروه با‬
‫توجه به پیشنهادهای سمینار پیشینه های کتابشناختی در سال ‪1990‬‬
‫در استکهلم‪ ،‬کار خود را در باره شناسايی ملزومات کارکردی‬
‫پیشینه های کتابشناختی با توجه به نیازهای کاربران و انواع‬
‫رسانه ها آغاز کرد )‪ .(Bourne, 1993: 145‬هدف اين کار تحقیقاتی‪ ،‬بیان‬
‫دقیق و روشن کارکردهای پیشینه کتابشناختی با توجه به رسانه‬
‫بود ‪(Functional‬‬
‫های متفاوت‪ ،‬کاربردهای متعدد و نیازهای مختلف‬
‫)‪ . Requirements … , 1998: 2‬از رويکرد گروه تحقیقاتی ايفال‪ ،‬می توان‬
‫اين گونه برداشت کرد که بخشی از اين رويکرد مبتنی بر تعیین‬
‫حداقل داده های الزم در کتابشناسی های ملی و بخشی ديگر مبتنی‬
‫بر تعريف سطحی پايه از کارکردهای مربوط به موجوديت ها (منابع‬
‫اطالعاتی) بود‪ .‬پژوهش اين گروه مدت هفت سال به طول انجامید و‬
‫‪1‬‬
‫‪. Sectional Committee on Library Work and Documentation‬‬
‫‪. University of Bath Centre for Bibliographic Management.‬‬
‫‪3‬‬
‫)‪. IFLA Study Group on the Functional Requirements of the Bibliographic Record (FRBR‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫سرانجام‪ ،‬در سال ‪ 1997‬کارکردهای پیشینه های کتابشناحتی در‬
‫چهار مقوله بازيابی‪ ،1‬شناسايی‪ ،2‬انتخاب‪ 3‬و دسترسی‪ 4‬گروه بندی و‬
‫معرفی شد‪ .‬الزم به توضیح است که اين گروه بندی بر مبنای گستره‬
‫نیازهای کاربران طراحی شده و کلیه کارکردهای هر پیشینه‬
‫کتابشناختی را از نظر کاربر نهايی شامل می شود‪ .‬از زمان تصويب‬
‫اين طرح توسط ايفال بررسیهای بسیاری در زمینه های مختلف به‬
‫منظور تشخیص نقاط ضعف و قوت اين مدل در سطح کالن و خرد انجام‬
‫شده و خصوصا از جنبه های اجرايی انتقادهايی نیز به آن وارد‬
‫گرديده است‪ 5.‬برخی از اين انتقادها در بخش بعد مورد توجه قرار‬
‫گرفته است‪.‬‬
‫فتاحی )‪ (Fattahi, 1997a‬در پايان نامه دکترای خود کارکردهای پیشینه‬
‫های کتابشناختی را در پنج گروه بازيابی‪ ،‬شناسايی‪ ،‬پیوند دهی‪،‬‬
‫مکانیابی‪ ،‬و سازماندهی‪/‬رديف سازی‪/‬محدودسازی‪ 6‬مورد بررسی و‬
‫تحلیل قرار داد‪ .‬وی در همايش بین المللی اصول و قواعد‬
‫فهرستنويسی انگلو‪-‬امريکن )‪ ،(Fattahi, 1997b‬کارکرد ديگری را تحت‬
‫عنوان "مديريت" به کارکردهای قبلی افزود‪.‬‬
‫در سال ‪ 2002‬گروه کاری ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی‬
‫طرحی را به منظور پشتیبانی و توسعه يک مدل مفهومی آغاز کرد‬
‫اما از سال ‪ 2003‬نام اين گروه به گروه بازنگری در ملزومات‬
‫کارکردی پیشینه های کتابشناختی‪ 7‬تغییر نمود که يکی از‬
‫فعالیتهای آن روزآمدسازی و اعمال برخی تغییرات در مدل‬
‫ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی است‪.‬‬
‫کارکردهای پیشینه کتابشناختی‬
‫اگرچه برای نخستین بار‪ ،‬کارکردهای پیشینه کتابشناختی توسط‬
‫کاتر در سال به صورت مدون و در دل کارکردهای فهرست کتابخانه‬
‫(برگه دان) مطرح شد‪ ،‬اما فهرست رايانه ای که در واقع يک‬
‫پايگاه الکترونیکی به شمار می رود مستلزم نگاهی جديد به‬
‫کارکردهای پیشینه کتابشناختی است‪ .‬پیشینه ابزار اصلی کنترل‬
‫کتابشناختی و مديريت اطالعات در فعالیتهای اطالعاتی است‪ .‬در‬
‫حوزه كتابخانه ها و با توجه به هدفهاي فهرست كتابخانه‪،‬‬
‫کارکردهای اساسی پیشینه کتابشناختی عبارتند از‪:‬‬
‫‪ .1‬توصیف مدرک در سطحی خودبسنده‪ ،‬به صورتي كه ماهیت‪ ،‬محتوا‬
‫و دامنه فکری‪-‬هنری اثر از طريق داده های توصیفی (اطالعات‬
‫کتابشناختی) به خواننده ارائه شود‪،‬‬
‫‪ .2‬ايجاد قابلیت تمايز میان موجوديت های کتابشناختی خاص‪،‬‬
‫به شکلی که تفاوتهای میان چاپها و ويرايشهای مختلف يک‬
‫اثر از يکديگر تشخیص داده شود‪،‬‬
‫‪ .3‬ايجاد قابلیت نشان دادن ارتباط میان آثار و مدارک‬
‫مرتبط‪ ،‬بدين معنا که روابط میان موجوديت های مختلف‬
‫کتابشناختی نشان داده شوند ( به عنوان مثال‪ ،‬رابطه میان‬
‫‪1‬‬
‫‪. Find‬‬
‫‪. Identify.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪. Select.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪. Obtain.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .6‬مجموعه نوشتارهای اين حوزه در قالب چندين کتابشناسی جامع توسط ايفال منتشر گرديده است‪ .‬اين‬
‫کتابشناسی همچنان به صورت مداوم به روز آوری می شود و با آدرس زير در وب دسترس پذير می‬
‫باشد‪:‬‬
‫> ‪< http://infoserv.inist.fr/wwsympa.fcgi/d_read/frbr/FRBR_bibliography.rtf‬‬
‫‪6‬‬
‫‪Organizing/sorting/limiting‬‬
‫‪7‬‬
‫‪Functional Requirements for bibliographic Records. Review Group, 2005‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.4‬‬
‫‪.5‬‬
‫‪.6‬‬
‫‪.7‬‬
‫يک اثر معروف با آثار وابسته به آن مانند برگزيده ها‪،‬‬
‫اقتباسها‪ ،‬ترجمه ها‪ ،‬نقدها و تفسیرها‪،)... ،‬‬
‫ايجاد قابلیت بازيابی آثار و يا موجوديتهای کتابشناختی‬
‫خاص‪ ،‬به صورتی که بتوان هر اثر را با داشتن حداقل‬
‫اطالعات (حد اقل شناسه ها) بازيابی کرد‪،‬‬
‫ايجاد قابلیت مکان يابی مدرک جهت دسترسی فیزيکی‪ ،‬که به‬
‫طور معمول از طريق شماره راهنما‪ ،‬شماره ثبت‪ ،‬شماره شابک‬
‫و مانند آنها حاصل می شود‪،‬‬
‫ارائه اطالعات کلی برای اهداف استنادی (ماخذ دادن در‬
‫مقاله ها‪ ،‬پايان نامه ها‪ ،‬کتابها و غیره)‪ ،‬که با ارائه‬
‫برخی اطالعات کتابشناختی اصلی تحقق می يابد‪،‬‬
‫ارائه اطالعاتی در باره چگونگی ايجاد‪ ،‬نگهداری‪ ،‬و انتقال‬
‫هر پیشینه به منظور مديريت و پشتیبانی پايگاه (به عبارت‬
‫ديگر‪ ،‬حفظ نظم و مديريت)‪ ،‬که از طريق افزودن برخی داده‬
‫ها و اطالعات به پیشینه ها (مانند تاريخ ايجاد رکورد‪،‬‬
‫نام فهرستنويس‪ ،‬منبع انتقال پیشینه‪ ،‬تغییرات خود‬
‫کتابخانه در پیشینه های کپی شده و غیره) حاصل می شود‪.‬‬
‫گروه مطالعاتی ايفال در حووزه ملزوموات کوارکردی پیشوینه هوای‬
‫ور‬
‫وی عناصو‬
‫وروه کلو‬
‫وه دو گو‬
‫ور الزم را بو‬
‫وداقل عناصو‬
‫وناختی‪ ،‬حو‬
‫کتابشو‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫توصیفگر و عناصر سازمان دهنده دسته بندی می کند )‪.(Maddison, 2000‬‬
‫هدف از تنظیم اين عناصر به دو گروه در واقع تعیوین کارکرهوای‬
‫هر يک از آنهوا در درجوه اول و تبیوین نقوش آنهوا در فراينود‬
‫انطباق فهرستهای پیوسته کنونی بر مدل ملزومات کارکردی پیشینه‬
‫های کتابشناختی است‪ .‬با تعیین عناصر اصولی سوازمان دهنوده در‬
‫پیشینه های کتابشناختی در واقع آن دسته از عناصر داده ای کوه‬
‫می توانند به سازماندهی نتايج جستجو و دسته بندی آنها در جهت‬
‫افزايش اثربخشی نموايش نتوايج جسوتجو کموک نماينود‪ ،‬شناسوايی‬
‫شده اند‪ .‬اين گروه حداقل کارکردهای پیشوینه را بوه ايون صوورت‬
‫تعريف کرده است )‪:(Functional Requirements …, 1998: 97 - 111‬‬
‫‪ .1‬بازيابی کلیه موجوديتهای کتابشناختی شامل‪:‬‬
‫‪ ‬آثاری که يک فرد يا يک تنالگان مسوول انتشار آن‬
‫است‪.‬‬
‫‪ ‬برداشتهای مختلف از يک اثر‬
‫‪ ‬آثار دارای يک موضوع واحد‬
‫‪ ‬آثار دارای يک فروست واحد‬
‫‪ .2‬بازيابی يک موجوديت کتابشناختی خاص‪:‬‬
‫‪ ‬هنگامی که نام فرد يا تنالگان مسوول تدوين آن‬
‫معین باشد‬
‫‪ ‬زمانی که عنوان آن مشخص باشد‬
‫‪ ‬زمانی که شناسه های خاصی از آن در دسترس باشند‬
‫‪ .3‬شناسايی يک اثر‬
‫‪ .4‬شناسايی برداشتی خاص از يک اثر‬
‫‪ .5‬شناسايی يک موجوديت کتابشناختی خاص‬
‫‪. Descriptive Elements.‬‬
‫‪. Organizing Elements.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.6‬‬
‫‪.7‬‬
‫‪.8‬‬
‫‪.9‬‬
‫انتخاب‬
‫انتخاب‬
‫انتخاب‬
‫دسترسی‬
‫يک اثر‬
‫اقتباسی خاص از يک اثر‬
‫يک موجوديت کتابشناختی‬
‫به آن موجوديت کتابشناختی‬
‫هدف اصلی مدل ملزومات کارکردی ايفال‪ ،‬ارائه چارچوبی روشن و‬
‫دقیق از علت وجودی هر عنصر اطالعاتی در پیشینه کتابشناختی‬
‫است‪ .‬اما با اين وجود‪ ،‬برخی بر اين عقیده اند که دسته بندی‬
‫کارکردی اين مدل چندان کامل به نظر نمی رسد‪ .‬در مواردی‪،‬‬
‫اهمیت کافی به برخی عناصر اطالعاتی داده نشده و بنابراين نمی‬
‫توان انتظار داشت که برخی کارکردها به طور کامل محقق شود‪ .‬از‬
‫ديدگاه کويل )‪ ،(Coyle, 2004‬در مدل ايفال تنها به کارکردهای سنتی‬
‫پیشینه های کتابشناختی مانند بازيابی‪ ،‬شناسايی‪ ،‬انتخاب و‬
‫دسترسی توجه شده و ساير کارکردها نیز بر مبنای اين مقوله ها‬
‫دسته بندی شده اند‪ .‬اين در حالی است که محیط الکترونیکی جديد‬
‫ويژگیهايی دارد که خواه ناخواه منجر به افزايش کارکردهای‬
‫پیشینه های کتابشناختی فراتر از موارد مطرح شده در مدل مذکور‬
‫می شود‪ .‬وی در ادامه می افزايد کارکردهای مطرح شده در اين‬
‫مدل بايستی هم راستا با کارکردهای نظامهای کتابخانه ای باشد‪.‬‬
‫وی در اين زمینه به کارکردهايی اشاره می کند که برخی از آنها‬
‫در مدل ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی لحاظ نشده‬
‫کشف‪ .3 ،2‬مکان يابی‪ .4 ،3‬خريد‪.5 ،4‬‬
‫توصیف‪.2 ،1‬‬
‫اند‪.1 :‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫نگهداری ‪ ،‬و ‪ .6‬تبلیغ ‪.‬‬
‫با وجود اينکه کويل به ويژگیهای محیط جديد و پیامدهای آن‬
‫اشاره می کند‪ ،‬اما به به طور مشخص به مسائل مديريتی پیشینه‬
‫های کتابشناختی در نظامهای رايانه ای کتابخانه اشاره نکرده‬
‫است‪.‬‬
‫همانگونه که پیشتر اشاره شد‪ ،‬در زمینوه افوزودن کارکردهوای‬
‫ديگر به اين مدل‪ ،‬تا کنون پیشنهادهايی از سووی ا فراد مختلوف‬
‫ارائه شده است‪ .‬فتاحی )‪ (Fattahi, 1997a, 1997b‬کارکرد "سازماندهی‪/‬رديف‬
‫سازی‪/‬محدودسازی" و"مديريت"‪ 7‬را نیز به ساير کارکرد ها افوزوده‬
‫و بر اين باور اسوت کوه هور پی شینه کتابشوناختی‪ ،‬افوزون بور‬
‫کارکردهايی که مورد نظر کاربران نهايی است‪ ،‬دارای داده هوايی‬
‫است که در مديريت پايگاه مورد استفاده قرار می گیرند‪ .‬وی بوه‬
‫فیلدهای گوناگونی که در مارک آمريکا و سواير موارک هوا وجوود‬
‫دارد تا کارکردهای گوناگون پیشینه ها عملیاتی شود اشواره موی‬
‫کند‪ .‬دلیل در نظر گرفته نشدن اين مسوئله در مودل ارائوه شوده‬
‫ون مودل بوه‬
‫توسط ايفال‪ ،‬رويکرد کاربرگرای مدل موذکور اسوت‪ .‬ايو‬
‫کارکردها از ديدگاه نظام گرا نمی پردازد‪ .‬از ايون رو‪ ،‬عناصور‬
‫داده ای مرتبط با مديريت پايگاه مورد اغماض قرار گرفته است‪.‬‬
‫سونونیوس )‪ (Svenonius, 2000‬افزودن کارکرد "مرور"‪ 8‬و گروه کاری‬
‫‪ 1FRANAR‬افزودن "زمینه نمايی"‪ 2‬و "توجیه"‪ 3‬را به گروه تجديد‬
‫‪1‬‬
‫‪. Description.‬‬
‫‪. Discovery.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪. Location.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪. Purchase.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪. Preservation.‬‬
‫‪6‬‬
‫‪. Promotion.‬‬
‫‪7‬‬
‫‪Management or housekeeping‬‬
‫‪8‬‬
‫‪. Navigate.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪5‬‬
‫نظر ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی پیشنهاد نموده‬
‫اند‪ .‬همچنین تیلت )‪ (Tillet, 2005‬افزودن کارکردهای "ارتباط دهی"‪،‬‬
‫"نگهداری" و "اختصاص حقوق" را به اين گروه پیشنهاد داده است‪.‬‬
‫از ديگر انتقاداتی که نسبت به اين مدل صورت گرفته است‪،‬‬
‫پاسخگو نبودن آن نسبت به موجوديتهای کتابشناختی با ويژگی‬
‫;‪(Jones, 2005; Sorrell & Urrizola, 2005‬‬
‫پیايندی (مانند مجله ها) است‬
‫)‪.Gushrowski et al., 2005‬‬
‫نگاه کلی مدل ايفال به پیشینه های کتابشناختی در واقع بیشتر‬
‫دربرگیرنده کلیه شیوه های نظم دهی به آثار است )‪.(Smirglia, 2002‬‬
‫از آنجا که عناصر سازمان دهنده تعیین شده در مدل ملزومات‬
‫کارکردی پیشینه های کتابشناختی در عملی ساختن اين مدل مفهومی‬
‫از اهمیت ويژه ای برخوردار بوده و مدل مذکور آنها را به‬
‫تفصیل مورد بررسی قرار نداده بود‪ ،‬گروه کاری خاصی جهت تبیین‬
‫ملزومات کارکردی و شماره گذاری پیشینه های مستند‪ 4‬از سال ‪1999‬‬
‫آغاز به کار نمود‪.‬‬
‫موضوع نیز يکی از عناصر مهم در يک پیشینه و يکی از راه های‬
‫دسترسی محتوايی به آثار در فهرست ها و پايگاه ها اسوت‪ .‬گوروه‬
‫کاری ايفال در حوزه ملزومات کارکردی پیشینه های مستند موضووعی‬
‫با هدف تدوين مدلی مفهومی از گروه سوم موجوديتهای مطورح شوده‬
‫در مدل ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی جهوت پورداختن‬
‫به موضوعیت‪ 5‬آثار در سال ‪ 2005‬تشکیل شود‪ .‬از ديگور اهوداف ايون‬
‫مدل‪ ،‬ايجاد چارچوبی جهت برقراری ارتباط داده های پیشوینه هوای‬
‫مستند موضوعی با نیازهای کاربران و همچنین بررسی قابلیوت بوه‬
‫اشتراک گذاری و استفاده از داده های مستند موضوعی در سطح بین‬
‫المللووی در کتابخانووه و فراتوور از آن اسووت )‪ .(FRSAR, 2006‬موودل‬
‫ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشوناختی و ملزوموات کوارکردی‬
‫پیشینه های مستند‪ ،‬تاحدی به موضوع آثار می پردازند اموا هوی‬
‫يک از آنها برای تحلیل مفهومی آثار کفايوت نموی کننود‪ .‬دلسوی‬
‫)‪ (Delsey, 2005‬در اين راستا توجه به سه نکته را پیشنهاد میکند‪)1 :‬‬
‫کلیه موجوديت هوای داده ای مطورح شوده در دو مودل پویش گفتوه‪،‬‬
‫بايستی پاسخگوی تمام برداشتهای يک کاربر از موضوع باشد‪ )2 .‬در‬
‫صورت تدوين و يا تکمیل مدلهای کنونی‪ ،‬کلیوه ويژگیهوا و جنبوه‬
‫های مطرح در طراحی و ساخت نقاط دسترسی موضوعی‪ ،‬در مودل جديود‬
‫در نظر گرفته شوند‪ )3 .‬مدل مطرح شده بازنمونی عملوی از روابوط‬
‫میان شناسه های موضوعی فراهم کند‪.‬‬
‫هسته اساسی فعالیتهای کاربران در اين مودل را بازيوابی‪،‬‬
‫شناسايی‪ ،‬انتخاب‪ ،‬دسترسوی و کواوش و بررسوی‪ 6‬تشوکیل موی دهود‪.‬‬
‫موجوديتهای موضوعی در اين مدل شامل شی‪ ،7‬مفهوم‪ 8‬و واقعوه‪ 9‬ا ست‬
‫)‪ .(Zeng, Salaba, Zumer, 2006‬هنوز روابوط دقیوق میوان ايون موجوديتهوا‬
‫‪ .2‬گروه کاری مذکور مشتق شده از گروه کاری ملزومات کارکردی پیشینه های‬
‫کتابشناختی است که تنها بر موجوديتها و اسامی افراد و تنالگانهای اين مدل‬
‫تمرکز دارد‪ .‬کار بررسی مسائل مربوط به موضوعات و مفاهیم به گروه کاری‬
‫‪ FRSAR‬واگذار گرديده است‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪. Contextualize.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪. Justify.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪. FRAR: Functional Requirements for Authority Records. (FRANAR).‬‬
‫‪5‬‬
‫‪. Aboutness.‬‬
‫‪6‬‬
‫‪. Explore.‬‬
‫‪7‬‬
‫‪. Object.‬‬
‫‪8‬‬
‫‪. Concept.‬‬
‫‪9‬‬
‫‪. Event.‬‬
‫‪6‬‬
‫تبیین نشده است؛ اما پیشتر با توجه به مدل ملزوموات کوارکردی‬
‫پیشینه های کتابشناختی‪ ،‬بويتزا و گورينی )‪ (Buizza & Guerrini, 2002‬بوا‬
‫تعريف دو موجوديت موضوع و مفهوم سه نوع رابطوه را میوان ايون‬
‫موجوديتهای موضوعی تعريف می کنند‪ )1 .‬روابط اولیه‪ )2 ،1‬روابوط‬
‫درون موضوعی‪ 2‬و ‪ )3‬روابط فراموضوعی‪ .3‬آنها با افوزودن فراينود‬
‫وه از میوان‬
‫وان موی دارنود کو‬
‫راهبری‪ 4‬به فعالیتهای کاربران‪ ،‬بیو‬
‫انواع اين روابط‪ ،‬روابط فراموضووعی کوه در واقوع دربرگیرنوده‬
‫روابط کل‪ -‬جزء‪ ،‬سلسله مراتبوی‪ ،‬متاواد‪ ،‬متورادف و مورتبط موی‬
‫باشد‪ ،‬برای کارکرد راهبری‪ ،‬حیاتی است‪ .‬کارکرد راهبری در واقع‬
‫وورد جسوتجو‬
‫به راهنمايی کاربر به موضوعهای مرتبط با موضووع مو‬
‫پرداخته و در نهايت منجر به باز يابی آثواری بوا موضووع هوای‬
‫نزديک به موضوع مورد نظر کاربر می شوود‪ .‬چنوین کارکردی موی‬
‫تواند در واقع به تنظیم پیشینه های بازيوابی شوده بور اسواس‬
‫موضوع به گونه ای متفاوت کمک کند‪.‬‬
‫جان کالم آنکه‪ ،‬مزيت توجه به مدل ملزومات کارکردی پیشینه‬
‫های کتابشناختی تنها ايجاد ساختار سلسله مراتبی بورای انوواع‬
‫موجوديتهای کتابشناختی نیست‪ ،‬بلکه تبیین دقیق روابط حاکم بور‬
‫اين موجوديتهای کتابشناختی است که در نهايت به فهرست رايانوه‬
‫ای اين امکان را می دهد تا سواختار مسوطح خوود را تبوديل بوه‬
‫ساختاری چند اليه کرده و در واقع به يک گونه هستی شناسی‪ 5‬تبديل‬
‫شده و رفته رفته به ساختار فرامتنی وب نزديک تر شوند ‪(Le Boeuf,‬‬
‫)‪ .2005‬تغییر شیوه نمايش نتايج جستجو اولین گام در ايون راسوتا‬
‫ودل مفهوومی‬
‫خواهد بود‪ .‬چنین کاری نیازمند رويکرد عملوی بوه مو‬
‫ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی است‪ .‬شیوه های مختلوف‬
‫پیشنهادی برای نمايش اعم از نمايش سرشناسه ای‪ ،‬نموايش برچسوبی‬
‫(برچسبهايی که دسته های مختلف موجوديتها را تبیین می کننود)‪،‬‬
‫فرانمايش بر مبنای اثر مادر و آثوار وابسوته بوه آن (فتواحی‪،‬‬
‫‪1379‬؛ ‪ (Fattahi, 1996, 1997a, 1997b‬و يا استفاده از سرعنوانهای موضووعی‬
‫بوورای نمووايش موضوووع هووای کلووی )‪ ،(Yee & Layne, 1998‬اسووتفاده از‬
‫سرعنوانهای موضوعی فعلی برای نمايش آثوار و برقوراری ارتبواط‬
‫آنها با مدارک و يا ويرايشهای مختلوف )‪ ،(Tillett, 2005‬اسوتفاده از‬
‫روش خوشووه بنوودی نتووايج )‪ ،(Carlyle & Summerlin, 2002‬و اسووتفاده از‬
‫ارجاعهای مطرح در پیشینه های مستند به منظور برقراری ارتبواط‬
‫موثر میان موجوديتها )‪ (Patton, 2005‬همه نشان از رويکورد عملوی بوه‬
‫مدلهای ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی‪ ،‬پیشوینه هوای‬
‫مستند و پیشینه های مستند موضوعی است‪.‬‬
‫عناصر داده ای در محیط الکترونیکی‪ :‬شناسایی و تحلیل کارکردها‬
‫فناوری رايانه ای‪ ،‬کارکردهای پیشینه کتابشناختی را به گونه‬
‫های متفاوتی تحت تاثیر قرار داده است‪:‬‬
‫‪ .1‬امکان يکپارچه سازی کارکردها و راهبردهای مجزا فراهم‬
‫شده و پیشینه کتابشناختی به شکلی ايجاد می شود که برای‬
‫فعالیت های مختلف در نظام مديريت پايگاه قابل استفاده‬
‫باشد‪ .‬بنابراين‪ ،‬الزم است پیشینه کتابشناختی نیازهای‬
‫ناشران‪ ،‬كتابفروشان‪ ،‬كتابداران بخش هاي فراهم آوری‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫‪. Primary Relations.‬‬
‫‪. Intra-subject Relations.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪. Extra-subject Relations.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪. Lead.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪. Ontology.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪7‬‬
‫‪.2‬‬
‫‪.3‬‬
‫‪.4‬‬
‫‪.5‬‬
‫‪.6‬‬
‫‪.7‬‬
‫‪.8‬‬
‫فهرستنويسي‪ ،‬مرجع‪ ،‬امانت بین کتابخانه ای‪ ،‬و مهمتر از‬
‫همه نیازهای کاربران نهايی را در محیط شبکه ای برآورده‬
‫سازد‪.‬‬
‫کار تبادل پیشینه های کتابشناختی میان بخشهای مختلف يک‬
‫نظام و نیز میان چند نظام با استفاده از استانداردهای‬
‫تبادل داده مانند ‪ ISO2709‬و انواع فرمتهای مارک تسهیل شده‬
‫است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫با امكان غني سازي پیشینه ها از طريق افزودن اطالعاتی از‬
‫قبیل فهرست مندرجات‪ ،‬خالصه‪ ،‬نقدها‪ ،‬نمايه های پايانی‬
‫کتاب و حتي متن كامل به شكل الكترونیكي‪ ،‬شناسايی بیشتر و‬
‫دسترسی بهتر به موجوديت های کتابشناختی تسهیل شده است‪.‬‬
‫امکان افزودن داده های ديگر (غیرکتابشناختی از قبیل‬
‫تاريخ ايجاد رکورد‪ ،‬اصالح رکورد‪ ،‬نام فهرستنويس يا وارد‬
‫کننده اطالعات‪ ،‬استانداردها و قواعد مورد استفاده و‬
‫مواردی از اين دست) در پیشینه ها به منظور مديريت بهتر‬
‫پايگاه اطالعاتی فراهم شده است‪.‬‬
‫کنترل کتابشناختی‪ ،‬با استفاده از پايگاهها و فايلهاي‬
‫جانبي‪ ،‬به گونه ای دقیق تر امکانپذير شده است‪ ،‬کاری که‬
‫در محیط دستی بسیار دشوار و وقت گیر بود‪.‬‬
‫استفاده از انواع پايگاهها و فايلهای جانبی و رابطه ای‬
‫برای ورود داده ها و نیز مستندسازی داده ها در پیشینهها‬
‫امکان پذير شده است‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ويرايش و بازآرايی پیشینه ها‪ ،‬مثال اصالح سراسري داده های‬
‫برخی فیلدها در پايگاه برای اهداف مختلف در محیط های‬
‫متفاوت امکانپذير شده است‪.‬‬
‫امکان بازيابی يک اثر خاص و حتی يک نسخه مشخص از يک اثر‬
‫با استفاده از ترکیب کلیدواژه ای (ترکیب بولی) چند عنصر‬
‫داده ای (چند شناسه مجزا) فراهم شده است‪.‬‬
‫نظامهای رايانه ای ساختار ويژه ای را برای پیشینه ها ايجاب‬
‫می کنند که متفاوت از نظامهای دستی است‪ ،‬ساختاری که قابل‬
‫تجزيه به فیلد ها‪ ،‬فیلدهاي فرعي و ساير عناصرداده ای است‪.‬‬
‫اين ساختار و شناسايی و برچسب گذاری عناصر داده ای به صورت‬
‫مجزا‪ ،‬به کارگیری‪ ،‬حذف و يا هر تغییری را در فرايند‬
‫سازماندهی‪ ،‬ذخیره‪ ،‬پردازش‪ ،‬بازآرايی و نمايش انعطاف پذير‬
‫ممکن می سازد‪ .‬چنین راهبردی از ملزومات نظامهای يکپارچه است‪،‬‬
‫نظامهايی که از يک پیشینه پايه برای فعالیت های متفاوت‬
‫(گزينش‪ ،‬سفارش‪ ،‬فهرستنويسی‪ ،‬امانت) استفاده می کنند‪.‬‬
‫در اين مقاله‪ ،‬به منظور شناسايی‪ ،‬دسته بندی‪ ،‬و کدگذاری‬
‫عناصر داده ای به صورت مجزا‪ ،‬از چارچوب مارک آمريکا استفاده‬
‫شده است‪ .‬به منظور بررسی محتوا و کارکردهای پیشینه های‬
‫کتابشناختی در ارتباط با جستجو و بازيابی در محیط پیوسته‪ ،‬به‬
‫موارد مرتبط دراستاندارد جستجو و بازيابی ‪ Z39.50‬نیز اشاره‬
‫خواهد شد‪ .‬در ادامه‪ ،‬با استفاده از رويکردی تحلیلی (بررسی هر‬
‫يک از فیلدها در پیشینه کتابشناختی)‪ ،‬تالش شده است تا عناصر‬
‫داده ای مهم برای کارکردهای متفاوت شناسايی شده و از‬
‫ديدگاههای مفهومی و رايانه ای تحلیل شود‪ .‬به اين منظور‪ ،‬با‬
‫‪Record enrichment‬‬
‫‪Global change‬‬
‫‪8‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫برخی تعديالت در نام فیلدهای مارک آمريکا‪ ،‬مناطق اصلی مورد‬
‫بررسی عبارت خواهند بود از‪:‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫فیلد ‪:008‬عناصر داده ای با طول ثابت‬
‫فیلدهای ‪ :01X – 09X‬کد ها و شماره های استاندارد‬
‫فیلدهای ‪ ،546 ،500 ،041‬و همچنین ‪:008 /35 – 37‬زبان مدرک‬
‫فیلدهای ‪111 ،110‬و ‪ :130‬سرشناسه‬
‫فیلدهای ‪ :840 ،740 ،730 ،490 ،440 ،21X- 24X ،130‬عنوان و‬
‫شرح پديدآور‬
‫فیلد ‪ :250‬شرح ويرايش‬
‫فیلد ‪ :260‬وضعیت نشر و توزيع‬
‫فیلدهای ‪ 300‬و ‪ :533‬ناحیه مشخصات ظاهری‬
‫فیلدهای ‪ :830 ،490 ،440 ،411 ،410 ،400‬شرح فروست‬
‫فیلدهای ‪ 500‬تا ‪ :590‬يادداشتها‬
‫فیلدهای ‪ 600‬تا ‪ :655‬موضوع‬
‫فیلدهای ‪ 700‬تا ‪ :830‬شناسه هاي افزوده‬
‫فیلد ‪ :856‬نشانی الکترونیکی منبع‬
‫فیلدهای ‪ :9XX‬داده های محلی‬
‫عناصر داده ای با طول ثابت (مناطق کنترلي)‬
‫(‪008‬؛ مقادير‪ 521 -56‬در استاندارد ‪ ،Z39.50‬بدون معادل در دوبلین‬
‫كور)‬
‫فیلد ‪ 008‬در مارک آمريکا دربرگیرنده اطالعات رمزگذاری شده‬
‫درباره پیشینه به عنوان يک کلیت و نیز در مورد "ماهیت مدرک"‬
‫در دست فهرستنويسی است‪ .‬عناصر داده ای رمزگذاری شده در فیلد‬
‫‪ 008‬به صورت بالقوه برای بازيابی و اهداف مديريتی داده ها‬
‫مناسب هستند )‪.(USMARC Bibliographic Format, 2006‬‬
‫برای کتابها‪ ،‬اين فیلد دربرگیرنده داده های متفاوتی از قبیل‪:‬‬
‫تصاوير‪ ،‬مخاطبان‪ ،‬شکل مدرک‪ ،‬ماهیت محتوا‪ ،‬انتشارات دولتی‪،‬‬
‫مجموعه مقاالت کنفرانس‪ ،‬يادنامه ها‪ ،‬نمايه ها‪ ،‬داستان و‬
‫سرگذشتنامه است‪ .‬برخی از نظامهای رايانه اي (مانند فهرست‬
‫‪ MELVYL‬در دانشگاه كالیفرنیا) از اطالعات آنها خصوصا تاريخ‪،‬‬
‫زبان و کد کشورها برای محدود سازی دامنه جستجو و يا مثال تهیه‬
‫لیست کلیه مدارک منتشر شده در يک کشور با يک قالب خاص و در‬
‫يک سال مشخص‪ ،‬استفاده می کنند‪ .‬همین اطالعات برای مقاصد‬
‫مديريتی پايگاه (نگهداری) مانند حذف پیشینه های تکراری نیز‬
‫کاربرد زيادی دارد‪ .‬نوع انتشار (مثال انتشارات دولتی‪ ،‬گزارش‬
‫فنی‪ ،‬پروانه ثبت اختراع‪ ،‬مجموعه مقاالت کنفرانس‪ ،‬يادنامه ها‪،‬‬
‫داستان‪ ،‬سرگذشتنامه‪ ،‬پايان نامه) نمايشگر ماهیت هر موجوديت‬
‫است‪ .‬چنین اطالعاتی‪ ،‬روز به روز برای کاربران مختلف از جمله‬
‫کتابداران‪ ،‬ناشران‪ ،‬کارگزاران کتابخانه ها و استفاده کنندگان‬
‫کتابخانه اهمیت بیشتری می يابد‪ .‬اين عنصر داده ای به جستجوگر‬
‫در انتخاب يک قالب انتشار از میان سايرين کمک می نمايد‪.‬‬
‫کدها و شماره های استاندارد‬
‫(‪ 01X – 09X‬و بعاا ‪ ،500‬مقادير ‪ 7 – 20‬در استاندارد ‪ ،Z39.50‬بدون‬
‫معادل در دوبلین كور)‬
‫‪ .1‬مقادير استاندارد ‪ Z39.50‬در قالب مقادير جفتي هستند‪ .‬تمام مقاديري كه در بحث حاضر مطرح‬
‫شده اند‪ ،‬تنها مربوط به گروه استفاده )‪ (Use‬است كه با مقدار ‪ 1‬در استاندارد مشخص مي شود‪ .‬از‬
‫آنجا كه اين مقدار براي تمام جفت مقادير مورد نظر در مقاله حاضر يكسان بوده ‪ ،‬از آوردن آنها‬
‫اجتناب شده است‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫شماره های استاندارد از جمله مشخصه هايي هستند که معموال به‬
‫اکثر موجوديتهای کتابشناختی در هنگام انتشار (سطح تولید) و‬
‫هنگام فهرستنويسی (سطح توصیف) افزوده می شود‪ .‬اين شماره ها‬
‫در سطح ملی و بین المللی قبول عام يافته‪ ،‬از عناصر داده ای‬
‫پرکاربرد در زنجیره کتابشناختی بوده و توسط سازمانهای بین‬
‫المللی مربوطه به موجوديت ها اختصاص می يابند‪ .‬ناشران‪،‬‬
‫کتابفروشان‪ ،‬کارگزاران کتابخانه ای و همچنین کتابداران‪ ،‬از‬
‫اين شماره ها در فعالیتهای مختلف خود به منظور شناسايی و‬
‫اشاره به برخی انتشارات خاص استفاده زيادی می کنند‪.‬‬
‫همانند ‪ ISBN‬و ‪ ، ISSN‬شماره های کنترلی و رده بندی هم در مارک‬
‫آمريکا و هم در استاندارد ‪ ،Z39.50‬به منظور شناسايی‪ ،‬بازيابی‬
‫و مکان يابی مورد استفاده قرار می گیرند‪.‬‬
‫زبان مدرک‬
‫(‪ ،546 ،500 ،041‬و همچنین ‪ 008 /35 – 37‬در مارک آمريکا؛ مقدار ‪54‬‬
‫در استاندارد ‪ ،Z39.50‬عنصر ‪ DC-Language‬در دوبلین كور)‬
‫زبان ويژگی مهمی از يک اثر به شمار آمده و عنصری اصلی در‬
‫کنترل کتابشناختی به منظور شناسايی مدارک و يا محدودسازی‬
‫نتايج جستجو است‪ .‬اکثر ناشران‪ ،‬کارگزاران‪ ،‬و کتابخانه ها‪،‬‬
‫عنصر زبان را در طراحی پیشینه برای پايگاههای خود لحاظ می‬
‫کنند‪ .‬برخی از فهرستهای رايانه ای و اکثر پايگاههای‬
‫کتابشناختی‪ ،‬خصوصا پايگاههای مقاالت نشريه های ادواری‪ ،‬برای‬
‫محدودسازی نتايج جستجو و همچنین بازيابی مدارک خاص تر امکان‬
‫ترکیب زبان را با ساير عناصر داده ای فراهم می سازند‪ .‬به‬
‫همین خاطر‪ ،‬زبان يکی از ويژگیهايی است که در استاندارد ‪Z39.50‬‬
‫هنگام جستجوی پايگاههای کتابشناختی راه دور‪ ،‬جزء عناصر با‬
‫قابلیتهای باال به شمار می آيد‪.‬‬
‫سرشناسه‬
‫(فیلد های ‪111 ،110 ،100‬و ‪ 130‬در مارک آمريکا؛ مقادير ‪،3 ، 2،1‬‬
‫‪ 1006 ،1005 ،1004 ،1003‬در استاندارد ‪ ،Z39.50‬عنصرهاي ‪ DC-Creator‬و‬
‫‪ DC- Title‬در دوبلین كور)‬
‫گرچه بلوک ‪ 1XX‬در مارک آمريکا‪ ،‬برای سرشناسه ها (نام اشخاص‪،‬‬
‫تنالگان‪ ،‬کنفرانسها) تعريف شده است‪ ،‬اين بخش از مقاله بر نام‬
‫اشخاص به منزله عنصر داده ای اصلی و معمول در میان سرشناسه‬
‫ها در محیطهای مختلف متمرکز است‪.‬‬
‫نام پديدآور‪ ،‬به منزله يک عنصر شناسايی کننده‪ ،‬يکی از‬
‫عناصر داده ای مهم و پرکاربرد در لیستهای فروش‪ ،‬فهرستها‪،‬‬
‫کتابشناسی ها و استنادها شناخته می شود‪ .‬از آنجا که نام‬
‫پديدآور در ارتباط با اثر يا مدرک‪ ،‬بخش مهمی از پیشینه‬
‫کتابشناختی را می سازد‪ ،‬به منزله يک ابزار بازيابی‪ ،‬سرشناسه‬
‫پديدآور‪ ،‬عنصری ضروری برای ايجاد دسترسی به مدرک مورد نظر در‬
‫فهرست به صورت دستی و يا رايانه ای است‪ .‬نتايج برخی پژوهشها‬
‫نشان داده است که درصد قابل توجهی از جستجوها از طريق نام‬
‫پديدآور صورت می گیرد )‪.(Hufford, 1991; Meador & Wittig, 1991; Taylor, 1992‬‬
‫به منزله يک ابزار سازمان دهنده‪ ،‬نام پديدآور‪ ،‬عنصری‬
‫کلیدی در سیاهه ها و فهرست های الفبايی است که تمام آثار يک‬
‫پديدآور را در كنار هم گرد می آورد‪ .‬تقريبا در تمام فهرستهای‬
‫‪10‬‬
‫پیوسته ای که قابلیت نمايش خالصه دارند‪ ،‬سرشناسه نام پديدآور‪،‬‬
‫عنصری اساسی در مرتب سازی‪ 1‬و نمايش اطالعات کتابشناختی است‪.‬‬
‫به طور خالصه‪ ،‬نام افراد مسئول محتوای فکری‪ /‬هنری مدارک‪،‬‬
‫‪.2‬‬
‫به داليل زير مورد نیاز است‪ .1 :‬برای جستجو و بازيابی‬
‫‪ .3‬مرتب سازی پیشینه ها‬
‫گردآوری آثار يک فرد در کنار هم‪،‬‬
‫برای تمايز میان آثار مختلف و نیز مرور نمايه های نام افراد‪،‬‬
‫‪ .4‬ايجاد تمايز میان مدارک دارای عنوانهای مشابه‪ ،‬و ‪.5‬‬
‫شناسايی مدارک برای سفارش‪ ،‬امانت و امانت بین کتابخانه ای‪.‬‬
‫اطالعات عنوان و شرح پدیدآور‬
‫(‪ ،840 ،740 ،730 ،490 ،440 ،21X- 24X ،130‬فیلد فرعی ‪ t‬در ‪،410 ،400‬‬
‫‪811 ،810 ،800 ،711 ،710 ،700 ،611 ،610 ،600 ،411‬؛ مقادير ‪،6 ،5 ،4‬‬
‫‪ 33-44‬در استاندارد ‪ ،Z39.50‬عنصر ‪ DC-Title‬در دوبلین كور)‬
‫عنوان يکی از مهمترين مشخصه هاي مربوط به شناسايی و‬
‫بازيابی اثر بوده و معموال پس از خلق يك اثر‪ ،‬اولین کار پیش‬
‫از انتشار‪ ،‬تعیین عنوان آن است‪ .‬در حالی که پديدآور‪ ،‬موضوع و‬
‫يا ساير عناصر داده ای به تنهايی نمايشگر موجوديت کتابشناختی‬
‫(اثر يا مدرک) نمی باشند‪ ،‬عنوان معموال عنصر مهمی در بیان يک‬
‫موجوديت است‪ .‬عنوان يکی از عناصر داده ای مهم و پرکاربرد در‬
‫ناشران‪،‬‬
‫است‪.‬‬
‫کتابشناختی‬
‫کنترل‬
‫و‬
‫کتابشناختی‬
‫زنجیره‬
‫کارگزاران کتابخانه ای‪ ،‬کتابداران بخشهای فراهم آوری‪ ،‬امانت‪،‬‬
‫مرجع‪ ،‬تحويل مدرک‪ ،‬و فهرستنويسان از عنوان در فعالیتهای‬
‫متفاوتی استفاده می کنند‪ .‬هافورد )‪ (Hufford, 1991: 58‬از مطالعه سه‬
‫کتابخانه ‪ 2 ARL‬دريافت که ‪ %53/1‬جستجوهای کارکنان بخش مرجع‬
‫جستجوهای عنوانی بوده است‪ .‬عالوه بر اين‪ ،‬عنوان شکل دهنده يکی‬
‫از مهمترين نمايه ها در کتابشناسی های چاپی‪ ،‬پايگاه های‬
‫اطالعاتی و لیستهای فروش است‪.‬‬
‫عنوان عنصری کلیدی در تنظیم مدخلها نیز می باشد‪ .‬در‬
‫فهرستهای رايانه اي دارای نمايه عنوانی قابل مرور‪ ،3‬عنوانها‬
‫بايستی در محل دقیق خود با درجه مناسبی از پیش بینی پذيری‬
‫جهت بازيابی قرار گیرند‪ .‬در اين راستا‪ ،‬انواع عنوانها (عنوان‬
‫فرعی‪ ،‬برابر‪ ،‬قراردادی‪ ،‬روی جلد و مانند آن) را می توان در‬
‫نمايه عنوانی قابل مرور ادغام نمود تا به بازيابی بهتر مدارک‬
‫کمک شود‪.‬‬
‫به منزله ابزار برقراری پیوند‪ ،‬عنوان تا زمانی که تغییر‬
‫نکرده باشد پیوند میان موجوديت های مرتبط را برقرار می سازد‪.‬‬
‫يعنی چنانچه عنوان اثر در ويرايشهای مختلف تغییر نکند‪ ،‬به‬
‫صورت خودکار پیوند میان آثار و مدارک مرتبط به هم‪ ،‬برقرار می‬
‫شود‪.‬‬
‫"عنوان قراردادی" نیز يکی از عناصر مهم جهت گردآوری‬
‫ويرايشها و قالبهای مختلف يک اثر عمل نمايد‪ .‬اين عنصر برای‬
‫‪1‬‬
‫‪Sorting‬‬
‫‪. Association of Research Libraries.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Browsable index‬‬
‫‪2‬‬
‫‪11‬‬
‫آثار ادبی‪ ،‬مذهبی‪ ،‬موسیقايی و حقوقی به منظور اعمال کنترل‬
‫بیشتر در شناسايی و گردهم آوری مدارک و آثار مرتبط به هم‬
‫مفید خواهد بود‪ .‬هر ‪ 4‬کارکرد عنوان (به منزله عنصر جستجو‪،‬‬
‫توصیفگر محتوا‪ ،‬ابزاری جهت برقراری پیوند و عنصری برای تنظیم‬
‫مداخل) نقش مهمتری را در محیط پیوسته ايفا می کنند‪.‬‬
‫ناحیه شرح پدیدآور‬
‫(فیلد فرعی ‪ $c‬در ‪ ،245‬بدون معادل در استاندارد ‪ ،Z39.50‬بدون معادل‬
‫در دوبلین كور)‬
‫اگرچه شرح پديدآور در بسیاری از قالبهای کنونی مارک نمايه‬
‫سازی نمی شود و لذا در فهرستهای پیوسته جستجو پذير نیست‪ ،‬اما‬
‫کارکرد اصلی آن نمايش رابطه میان پديدآورندگان و عنوان بوده‬
‫و در نتیجه شناسايی و توصیف بیشتر اثر را امکان پذير می‬
‫سازد‪ .‬اين کارکرد در توانمند ساختن کاربر در درک نقش همکاران‬
‫متعدد دخیل در خلق اثر اهمیت بسیاری دارد‪.‬‬
‫اطالعات ویرایش‬
‫(فیلد ‪ 250‬در مارک آمريکا و بدون هی‬
‫‪)Z39.50‬‬
‫معادلی در استاندارد‬
‫از آنجا که اطالعات يک اثر ممکن است از ويرايشی به ويرايش‬
‫ديگر متفاوت باشد‪ ،‬الزم است اين تفاوت به منظور شناساندن بهتر‬
‫اثر به کاربر نشان داده شود‪" .‬شرح ويرايش" بیشتر نمايشگر‬
‫تغییر محتوای فکری اثر نسبت به مدارک پديد آمده از يک ريشه‬
‫است تا تغییرات فیزيکی‪ .‬اين عنصر‪ ،‬برای شناسايی و توصیف‬
‫بیشتر مدارک به کار رفته و برای ناشران‪ ،‬کتابفروشان‪،‬‬
‫کتابداران بخش فراهم آوری‪ ،‬فهرستنويسان‪ ،‬کتابداران مرجع و‬
‫بويژه برای کاربران‪ ،‬میزان روزآمدی اثر را نشان می دهد‪ .‬عالوه‬
‫براين‪ ،‬توصیف درست اطالعات ويرايش‪ ،‬از دوباره کاری در تهیه‬
‫پیشینه ها جلوگیری کرده (يعنی کارکرد مديريتی داشته) و به‬
‫جستجوگر در شناسايی مدرک مورد نیاز ياری می رساند‪ .‬اين عنصر‬
‫در نظامهای فهرستنويسی مشترک و فهرستگانهای مشترک از اهمیت‬
‫ويژه ای برخوردار است‪.‬‬
‫وضعیت نشر‪ :‬اطالعات مربوط به محلهای نشر‪ ،‬نام ناشران و تاریخ های‬
‫نشر‬
‫(فیلد ‪ 260‬در مارک آمريکا؛ مقدار ‪ 59 ، 31‬و ‪ 1018‬در استاندارد‬
‫‪ ،Z39.50‬عنصر ‪ DC- Publisher‬در دوبلین كور)‬
‫اين نوع از اطالعات معموال به مدارک در سطح تولید‪ ،‬زمانی که‬
‫تولید و يا منتشر می شود‪ ،‬اختصاص می يابد‪ .‬کاربردهای بالقوه‬
‫داده های وضعیت نشر بر کاربرد و ارزش پیشینه کتابشناختی نزد‬
‫ناشران‪ ،‬کتابفروشان‪ ،‬کتابداران بخش فراهم آوری‪ ،‬فهرستنويسان‬
‫و کتابداران بخش مرجع و نیز کاربران نهايی مي افزايد‪ .‬در‬
‫بسیاری از موارد‪ ،‬محل نشر‪ ،‬نام ناشر و تاريخ انتشار‪،‬‬
‫نمايانگر کیفیت و موضوعیت مدرک است )‪ .(Hagler, 1991: 40‬به معنای‬
‫ديگر‪ ،‬اطالعات نشر‪ ،‬به فهرست در انجام يکی از کارکردهای مطرح‬
‫شده توسط کاتر کمک می نمايد‪ :‬کمک به انتخاب يک کتاب‪.‬‬
‫اطالعات مربوط به وضعیت نشر در فهرستنويسی سنتی به منظور‬
‫توصیف و نه دسترسی تدوين شده اند‪ .‬در فهرستهاي رايانه اي‪ ،‬می‬
‫‪12‬‬
‫توان هريک از عناصر داده ای ناحیه وضعیت نشر را در ترکیب با‬
‫ساير عناصر داده ای کلیدی مانند نام پديدآور و عنوان به کار‬
‫برد تا نتايج جستجو را محدود نمايد‪ .‬به عنوان مثال‪ ،‬تاريخ‬
‫نشر به عنوان عنصری موثر در محدودسازی و تنظیم نتايج جستجو‬
‫اعتبار خود را به اثبات رسانیده است‪.‬‬
‫شناساندن هر يک از عناصر داده ای در فیلد ‪( 260‬و همچنین‬
‫"تاريخ نشر" در ‪ 008/07-1‬محل نشر در ‪ 008/75-17‬و ‪ 533$d‬و ‪ 046‬و ‪260$c‬‬
‫) نمايه سازی اين عناصر برای پردازشهای بعدی در پايگاه های‬
‫کتابشناختی را جهت کارکردهايی چون بازيابی‪ ،‬شناسايی و‬
‫نگهداری‪ ،‬امکان پذير می سازد‪ .‬به عنوان مثال‪ ،‬با استفاده از‬
‫جستجوی کلیدواژه ای می توان جستجو را به نام ناشر و بازيابی‬
‫ساير آثار يک ناشر بسط داد‪ .‬در صورت نیاز به شناسايی‬
‫انتشارات يک ناشر‪ ،‬برخی از نظامها امکان جستجو در فیلد فرعی‬
‫‪ $b‬در ‪ 260‬را فراهم می سازند‪ .‬در حوزه ناشران و كتابفروشان نیز‬
‫هر يك از داده هاي وضعیت نشر اهمیت فراواني در شناسايي‪،‬‬
‫بازيابي و مديريت پايگاه دارد‪.‬‬
‫از میان عناصر داده ای ناحیه وضعیت نشر‪" ،‬تاريخ انتشار"‬
‫(مقدار ‪ )31‬و "محل نشر" (مقدار ‪ )59‬در استاندارد ‪ Z39.50‬در نظر‬
‫گرفته شده و برای نام ناشر مقدار ‪ 1018‬منظور گرديده است‪.‬‬
‫ناحیه توصیف مشخصات ظاهری‬
‫(فیلد های ‪ 300‬و ‪ 533‬در مارک آمريکا؛ بدون مقدار در استاندارد‬
‫‪ Z39.50‬و عنصر ‪ DC-Format‬در دوبلین كور)‬
‫عناصر داده ای اين ناحیه شامل جزئیات و ابعاد فیزيکی مدرک می‬
‫شود‪ .‬اين عناصر‪ ،‬توصیف ظاهری را امکانپذير ساخته و به‬
‫شناسايی بهتر ماهیت مدارک کمک می نمايد‪ .‬به عنوان مثال‪،‬‬
‫تعداد صفحات يا جلدهاي يک مدرک و نوع تصاوير آن ممکن است‬
‫نمايشگر عمق محتوای اثر باشد‪ .‬از اين نظر‪ ،‬اين عناصر برای‬
‫ناشران‪ ،‬کتابفروشان‪ ،‬کارگزاران‪ ،‬کتابداران و کاربران نهايی)‬
‫اهمیت دارد زيرا به "کارکرد شناساندن بهتر و انتخاب دقیقتر"‬
‫در فهرست ياری می رساند‪ .‬به طور کلی‪ ،‬اين عناصر داده ای در‬
‫جستجو مورد استفاده قرار نمی گیرند و هی کارکرد نظم دهی و‬
‫يا گردآوری (ارتباط دهي) ندارند‪ .‬در استاندارد ‪ Z39.50‬هی‬
‫مقداری به "عناصر داده ای فیزيکی" اختصاص نیافته است‪.‬‬
‫اطالعات فروست‬
‫(‪ ،830 ،490 ،440 ،411 ،410 ،400‬فیلد فرعی ‪ $t‬در ‪ 810 ،380‬و ‪ 811‬در‬
‫مارک آمريکا؛ مقدار ‪ 5‬در استاندارد ‪Z39.50‬؛ بدون معادل در‬
‫دوبلین كور)‬
‫اطالعات فروست کارکردی سه گانه دارد‪ .1 :‬توصیف بیشتری از مدرک‬
‫ارائه داده و نشانگر گرايش موضوعی و مورد عالقه ناشر است‪.2 .‬‬
‫مدارک دارای فروست مشترک را از يک ناشر‪ ،‬از يک نويسنده و يا‬
‫از يک حوزه موضوعی در کنار هم گردآوری می کند‪ .3 .‬می تواند‬
‫در جستجو و شناسايی مدارک استفاده شود‪ .‬اين گونه اطالعات برای‬
‫ناشران‪ ،‬کتابفروشان‪ ،‬کتابداران و کاربران اهمیت دارد‪.‬‬
‫به منزله ابزاری جهت برقراری پیوند میان آثار مختلف‪،‬‬
‫شرح های فروست بیانگر رابط کل به جزء‪ 1‬هستند‪ .‬اين رويکرد‪،‬‬
‫بويژه‪ ،‬برای جستجوی انتشارات تنالگانها مفید خواهد بود چرا‬
‫‪Whole-part relationship‬‬
‫‪13‬‬
‫‪1‬‬
‫که نام هر تنالگان‪ ،‬معموال بیانگر حوزه فعالیت و مسوولیت های‬
‫هدفمند آن است‪.‬‬
‫در يک فهرست رايانه ای‪ ،‬اطالعات فروست نه تنها از طريق‬
‫شناسه های افزوده‪ ،‬بلکه از طريق کلیدواژههای شرح ويرايش و‬
‫شناسه های افزوده فروست نیز قابل جستجو خواهد بود‪ .‬از آنجا‬
‫که برای کاربر‪ ،‬به خاطر سپردن ترتیب دقیق واژگان شرح فروست‬
‫مشکل است‪ ،‬جستجوی کلیدواژه ای‪ ،‬به بازيابی اين اطالعات کمک‬
‫شايانی میکند‪.‬‬
‫یادداشتها‬
‫(‪ 5XX‬در مارک آمريکا؛ مقادير ‪ 62‬و ‪ 63‬در استاندارد ‪ Z39.50‬و‬
‫عنصرهاي ‪ Coverage‬و ‪ Description‬در دوبلین كور)‬
‫مقايسه ای میان انواع و حجم اطالعات يادداشتها در يک برگه‬
‫فهرستنويسی با فیلد های متفاوت بلوک ‪ 5XX‬در قالب مارک آمريکا‬
‫نشانگر تعدد يادداشتها است که (بیش از ‪ 50‬نوع يادداشت) هريک‬
‫کارکرد متفاوتی خصوصا در شناسايی و برقرای پیوند میان آثار‬
‫دارند‪ .‬يادداشتها نه تنها توصیفهای بیشتر و رويکردهای بهتری‬
‫جهت شناسايی محتوای مدارک هستند‪ ،‬بلکه می توانند اهداف فهرست‬
‫را خصوصا در محیطهای شبکه ای که در آنها دسترسی فیزيکی به‬
‫مدرک امکانپذير نیست‪ ،‬تحقق بخشند‪.‬‬
‫گاه استفاده از يادداشتها به منظور تکمیل و توجیه شناسه‬
‫های افزوده صورت می گیرد‪ .‬برخی از يادداشتها به اين خاطر به‬
‫پیشینه اضافه می شوند که فهرستنويس تصور می کند برای شناسايی‬
‫بهتر مدرک يا تبیین پیوند آن با ساير آثار اهمیت دارند‪.‬‬
‫يادداشتهای دربرگیرنده اطالعات مربوط به پیوند اثر با ساير‬
‫آثار مرتبط با آن انواع مختلفی دارند‪ .‬به بیان ديگر‪،‬‬
‫يادداشتها بیشتر از هر نوع عنصر داده ای ديگر‪ ،‬روابط متفاوت‬
‫میان آثار را نشان می دهند‪ .‬تیلت )‪ (Tillett, 1992: 182‬در ارائه نتايج‬
‫پژوهش خود در مورد فهرست کتابخانه کنگره‪ ،‬بیان می دارد که ‪%70‬‬
‫از پیشینه ها دارای اطالعاتی مربوط به روابط میان آثار بوده‬
‫اند‪.‬‬
‫دوک )‪ (Duke, 1989: 123‬بیان می دارد كه‪ ،‬چنانچه يادداشت‬
‫مندرجات نیز نقطه تحلیلی دسترسی به حساب آيد‪ ،‬ثبت اسامی‬
‫پديدآورندگان و عنوانهای کامل قابلیت بازيابی را بهبود می‬
‫بخشد‪.‬‬
‫به طور خالصه يادداشتها برای توصیف بیشتر و شناسايی بهتر‬
‫يک مدرک و همچنین نمايش واضحتر روابط کتابشناختی به کار می‬
‫روند‪.‬‬
‫شناسه هاي موضوعي‬
‫( ‪ 6XX‬در مارک آمريکا و مقادير ‪ 21-29‬و ‪ 45 - 47‬در استاندارد‬
‫‪ Z39.50‬و عنصر ‪ Subject‬در دوبلین كور)‬
‫يکی ديگر از نقاط دسترسی مهم در فهرستها شناسه های موضوعی‬
‫هستند‪ .‬اين شناسه ها به توصیف محتوايی آثار و بازيابی موضوعی‬
‫آنها کمک می کنند‪ .‬همچنین‪ ،‬از شناسه های موضوعی برای گردهم‬
‫آوردن آثار دارای موضوع مشابه استفاده می شود‪ .‬شاپوری (‪)1379‬‬
‫و گراس و تیلور )‪ (Gross & Taylor, 2005‬با توجه به پژوهشهای متعدد‪،‬‬
‫جستجوی موضوعی را يکی از مهمترين جستجوها در سطح فهرستهای‬
‫‪14‬‬
‫رايانه ای دانسته و بیان می دارند حتی اکثر جستجوهای‬
‫کلیدواژه ای که در پیشینه های کتابشناختی صورت می گیرد‪ ،‬به‬
‫منظور يافتن آثار مختلف با يک موضوع واحد است‪.‬‬
‫هی يک از شناسه های موضوعی در پی شناساندن يک اثر يا‬
‫برداشتی از يک اثر خاص نیستند و در واقع هر شناسه موضوعی به‬
‫احتمال عامل بازيابی آثار دارای مشابهت موضوعی خواهد بود‪.‬‬
‫افزون بر آن‪ ،‬با توجه به قابلیتهای فهرستهای رايانه ای‬
‫پیشرفته‪ ،‬هنگام نمايش خالصه مدارک بازيابی شده‪ ،‬شناسه موضوعی‬
‫می تواند به منزله عنصر تنظیم کننده مورد استفاده واقع شود‪.‬‬
‫يعنی کاربر قادر است نتايج بازيابی را بر اساس شناسه های‬
‫موضوعی مرتب کرده و حتی به چاپ فهرستهای موضوعی نیز اقدام‬
‫کند‪.‬‬
‫شناسه های افزوده‬
‫( ‪ 70X – 75X‬و ‪ 80X - 830‬در مارک آمريکا و مقادير‪ 1000 - 1006 ،1 -3‬و‬
‫‪1036‬در استاندارد ‪ Z39.50‬و عنصر ‪ Other Contibutor‬در دوبلین كور)‬
‫شناسه های افزوده بر اسامی‪ ،‬عنوانها و اصطالحاتی داللت دارد که‬
‫با موجوديت کتابشناختی در ارتباط مستقیم و يا غیر مستقیم‬
‫بوده و در قالب هی يک از موارد سرشناسه‪ ،‬عنوان اصلی‪ ،‬موضوع‬
‫و فروست نمی گنجد‪.‬‬
‫در قواعد فهرستنويسی و نیز استاندارد مارک آمريکا‪ ،‬شناسه های‬
‫افزوده اهمیت بسیاری در نمايه سازی و ايجاد دسترسی دارند‪.‬‬
‫مارک آمريکا شناسه های افزوده را در موارد زير مهم می داند‪:‬‬
‫‪ .1‬شناسه های افزوده عادی )‪ (70X – 75X‬شامل نام فرد )‪،(700‬‬
‫نام تنالگان )‪ ،(710‬نام کنفرانس )‪ ، (711‬نام کنترل نشده‬
‫)‪ ،(720‬عنوان قراردادی )‪ ،(730‬عنوان کنترل نشده و مرتبط‬
‫)‪ (740‬و مکان به صورت سلسه مراتبی )‪.(752‬‬
‫‪ .2‬شناسه های افزوده فروست )‪ (80X – 830‬شامل نام فرد )‪،(800‬‬
‫نام تنالگان )‪ ،(810‬نام کنفرانس )‪ (811‬و عنوان قراردادی‬
‫)‪.(830‬‬
‫کارکردهای شناسه های افزوده‪ ،‬بويژه نام اشخاص‬
‫تنالگانها‪ ،‬مانند کارکردهای سرشناسه است که پیشتر اشاره شد‪.‬‬
‫و‬
‫پیوند به منابع الکترونیکی‬
‫(‪ 856‬در مارک آمريکا و بدون مقدار‬
‫دوبلین كور)‬
‫‪ Z39.50‬و عنصر ‪ Format‬در‬
‫اين فیلد که بعدا به مارک آمريکا افزوده شد برای درج نشانی‬
‫دسترسی به منبع الکترونیکی يا اينترنتی به شکل ساخت يافته به‬
‫کار برده می شود‪ .‬تکرارپذير بوده و شامل فیلد فرعی نیز می‬
‫باشد‪ .‬يعنی به تعداد دلخواه می توان نشانی های منابع‬
‫الکترونیکی را در پیشینه ذخیره کرد‪ .‬کد مربوط به شاخص اين‬
‫فیلد نوع دسترسی به منبع را در شبکه )‪ (e-mail, ftp, Telnet, dial up‬و يا‬
‫به صورت ديگر نشان می دهد‪ .‬به عبارت ديگر‪ ،‬اين فیلد دارای‬
‫کارکرد مکان يابی است‪.‬‬
‫اطالعات محلی (مربوط به کتابخانه)‬
‫‪15‬‬
‫(بلوک ‪ 9XX‬در مارک آمريکا‪ ،‬مقادير ‪ 29 ، 20،12‬و ‪ 53‬در‬
‫معادل در دوبلین كور)‬
‫‪Z39.50‬؛ بدون‬
‫در اين بلوک‪ ،‬داده های مرتبط با خود کتابخانه‪ ،‬از قبیل شماره‬
‫ثبت نسخه های موجود‪ ،‬کتابخانه يا مجموعه ای که منبع در آن‬
‫قرار دارد‪ ،‬نام فهرستنويس‪ ،‬شماره بارکد‪ ،‬و مانند آنها درج می‬
‫شود که همگی برای مصارف مديريتی و انجام انواع عملیات داخلی‬
‫کتابخانه به کار می روند‪ .‬بديهی است که مقادير ذخیره شده در‬
‫اين بلوک برای تبادل میان پايگاه های مختلف نیست‪.‬‬
‫دسته بندی عناصر داده ای بر اساس انواع کارکردها‬
‫کارکردهای پیشینه کتابشناختی را می توان در شش مقوله زير‬
‫دسته بندی نمود (جدول ‪:)1‬‬
‫جدول ‪ :1‬کارکردها و عناصر داده ای مربوط به آنها‬
‫کارکرد‬
‫‪ .1‬بازيابي‬
‫‪.2‬شناسايی‬
‫عناصر داده ای‬
‫هدف و شرح‬
‫کارکرد‬
‫هاي‬
‫شناسه‬
‫پديدآور‪،‬‬
‫جستجو و بازيابی سرشناسه‬
‫پديدآورندگان‪،‬‬
‫ساير‬
‫مدارک با استفاده افزوده‬
‫از حداقل داده ها عنوان اصلی‪ ،‬ساير اطالعات عنوان‪،‬‬
‫کنترل‬
‫استاندارد‪/‬‬
‫های‬
‫شماره‬
‫مانند ‪ ISSN ،ISBN‬و شماره کنترل‬
‫کتابخانه کنگره‬
‫بیشتر‬
‫توصیف‬
‫محتوا و مشخصات‬
‫به‬
‫مدرک‬
‫ظاهري‬
‫که‬
‫ای‬
‫گونه‬
‫بتواند‬
‫جستجوگر‬
‫ويرايش و يا شكل‬
‫خاصی از يک اثر‬
‫ساير‬
‫از‬
‫را‬
‫و‬
‫ها‬
‫ويرايش‬
‫اشكال تشخیص دهد‬
‫هاي‬
‫شناسه‬
‫پديدآور‪،‬‬
‫سرشناسه‬
‫پديدآورندگان‪،‬‬
‫ساير‬
‫افزوده‬
‫اطالعات عنوان‪ ،‬اطالعات ويرايش‪،‬‬
‫سطح‬
‫زبان‪،‬‬
‫فروست‪،‬‬
‫اطالعات‬
‫ارتباط‪ ،‬فهرست مندرجات‪ ،‬خالصه‪،‬‬
‫چکیده‪ ،‬نوع انتشار‪ ،‬نوع‪ /‬قالب‪،‬‬
‫محل نشر‪ ،‬نام ناشران‪ ،‬تاريخهای‬
‫انتشار‪ ،‬کشور منتشر کننده‪ ،‬و‬
‫موضوعهاي اثر‬
‫(رديف سرشناسه پديدآور‪ ،‬عنوان‬
‫تنظیم‬
‫‪.3‬‬
‫موضوع‪،‬‬
‫نشر‪،‬‬
‫سازماندهی‪/‬رديف سازی) پیشینه ها تاريخ‬
‫سازی‪/‬محدودسازی در فايل‪ ،‬نمايش بازيابی‪ ،‬شماره شابک‪ ،‬و‬
‫در پیشینه‬
‫ها‬
‫پیشینه‬
‫ايجاد‬
‫برونداد‪،‬‬
‫نمايه ها و دسته‬
‫بندی و محدودسازی‬
‫نتايج جستجو‬
‫اصلی‪،‬‬
‫شماره‬
‫شماره‬
‫‪ .4‬ارتباط دهي‬
‫هاي‬
‫شناسه‬
‫پديدآور‪،‬‬
‫نمايش پیوند میان سرشناسه‬
‫پديدآورندگان‪،‬‬
‫ساير‬
‫مدارک افزوده‬
‫آثار‪/‬‬
‫عنوانهای قراردادی‪ ،‬شرح ويرايش‪،‬‬
‫مرتبط با يکديگر‬
‫اطالعات فروست و برخی از اطالعات‬
‫يادداشتها‬
‫‪ .5‬مکان يابی‪/‬‬
‫دسترسی فیزيکی به شماره های راهنما‪ ،‬شماره های‬
‫نسخه های مختلف محل‪ ،‬نام کتابخانه يا کتابخانه‬
‫يک مدرک را فراهم ها (درمورد فهرستگانها)‪ ،‬نشانی‬
‫دسترسی‬
‫‪16‬‬
‫‪ .6‬مديريت و‬
‫ساماندهی‬
‫پايگاه‬
‫مي سازد‬
‫الکترونیکی يا اينترنتی‬
‫انجام امور مختلف‬
‫ورود‪ ،‬اصالح‪ ،‬حذف‪،‬‬
‫روزآمدسازی‪،‬‬
‫مبادله‪ ،‬و نمايش‬
‫اطالعات و نیز‬
‫گزارش گیری‬
‫تاريخ ايجاد ركورد‪ ،‬تاريخ اصالح‬
‫نام‬
‫فهرستنويس‪،‬‬
‫نام‬
‫ركورد‪،‬‬
‫واردكننده اطالعات‪ ،‬نام قواعد‬
‫فهرستنويسي مورد استفاده‪ ،‬نام‬
‫کتابخانه (ها)‪ ،‬زبان اثر‪ ،‬کشور‬
‫ارتباط هر يک از عناصر و کارکردهای پیشینه را به شکل ديگر‬
‫نیز می توان نمايش داد‪ .‬ماتريس زير نمايشگر دسته بندی عناصر‬
‫داده ای با توجه به کارکردهای پیش گفته می باشند‪ .‬همانگونه‬
‫که در ماتريس ‪ 1‬مشاهده می شود‪ ،‬هر عنصر داده ای می تواند بیش‬
‫از يک نوع کارکرد داشته باشد‪ .‬به عبارت ديگر‪ ،‬يک کارکرد واحد‬
‫توسط عناصر دادهای مختلف انجام می پذيرد‪ .‬تقريبا تمام عناصر‬
‫داده ای کارکرد شناسايی را بیشتر از ساير کارکردها انجام می‬
‫دهند‪ .‬اين امر به توصیف بهتر اثر كمك مي كند‪ .‬مهجورترين‬
‫کارکرد‪ ،‬از نظر اجرا‪ ،‬کارکرد مکان يابی است که تنها از طريق‬
‫شماره راهنما صورت می گیرد‪ .‬ذکر اين نکته خالی از لطف نیست‬
‫که قوانین فهرستنويسی کنونی کمتر به کارکرد مکان يابی توجه‬
‫می کنند‪ .‬فیلد های کنترل‪ ،‬همانطور که مشاهده می شود‪ ،‬دارای‬
‫کارکردهای شناسايی‪ ،‬مديريتی و سازمان دهنده هستند و معموال‬
‫توسط کتابداران مورد استفاده واقع می شوند‪ .‬يادداشتها معموال‬
‫برای اهداف بازيابی به کار نمی روند‪ .‬از آنها بیشتر برای‬
‫شناسايی موجوديت ها و در برخی موارد نمايش پیوند میان مدارک‬
‫استفاده می شود‪.‬‬
‫ماتريس ‪ .1‬دسته بندی کارکردی عناصرداده ای در پیشینه کتابشناختی‬
‫بازیابي‬
‫شناسایی‬
‫کارکردها‬
‫سازماندهی‪/‬ردیف‬
‫سازی‬
‫ارتباط‬
‫دهي‬
‫مکان‬
‫یابی‬
‫مدیریت‬
‫عناصر داده ای‬
‫مناطق کنترل‬
‫نوع‬
‫انتشارات‬
‫کد زبان‬
‫تاريخ‬
‫کد کشور‬
‫شماره های‬
‫استاندارد‬
‫‪ISBN‬‬
‫‪ISSN‬‬
‫شماره‬
‫راهنما‬
‫زبان اثر‬
‫سرشناسه‬
‫پدیدآور‬
‫اطالعات عنوان‬
‫شرح پدیدآور‬
‫شرح ویرایش‬
‫محل نشر‬
‫نام ناشر‬
‫تاریخ نشر‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫‪17‬‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫مشخصات ظاهری‬
‫اطالعات فروست‬
‫یادداشتها‬
‫يادداشت‬
‫مندرجات‬
‫خالصه‪/‬‬
‫چکیده‬
‫مخاطبان‬
‫بازتولید‬
‫سرعنوانهاي‬
‫موضوعي‬
‫هاي‬
‫شناسه‬
‫(نام‬
‫افزوده‬
‫پدیدآورندگان)‬
‫نوع‪ /‬شکل‬
‫نشانی‬
‫یا‬
‫الکترونیکی‬
‫اینترنتی‬
‫داده های محلی‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫*‬
‫به طور کلی‪ ،‬عناصر داده ای شناسايی کننده‪ ،‬برای کاربران‬
‫متفاوت در حوزه نشر و فروش کتاب و در کتابخانه ها معمولتر‬
‫است‪ ،‬در حالی که عناصر سازمان دهنده ممکن است به واسطه تفاوت‬
‫در کارکردها و اهداف در دو محیط دستی و رايانه ای‪ ،‬متفاوت‬
‫باشند‪ .‬گذشته از اين‪ ،‬در محیطهای مختلف که دربرگیرنده انواع‬
‫منابع با درجات متفاوتی از توجه به عناصر داده ای هستند‪،‬‬
‫ارائه دسته بندی جامع و عمیق مشکل است‪.‬‬
‫تنوع کارکردهای هر عنصر موجب افزايش قابلیتهای پیشینه‬
‫کتابشناختی در برآوردن نیازهای گوناگون کاربران در حوزه های‬
‫مختلف مانند ناشران‪ ،‬کتابفروشان‪ ،‬کتابخانه ها‪ ،‬و کاربران‬
‫نهايی می شود‪ .‬پايگاه هايی که در هر يک از اين حوزه ها ايجاد‬
‫می شود کارکردهايی دارند که در برخی موارد مشترک و در برخی‬
‫موارد متفاوت از يکديگرند‪ .‬در هر صورت‪ ،‬ابزار اصلی هر پايگاه‬
‫پیشینه کتابشناختی است که چنانچه از يکدستی برخوردار باشد‪،‬‬
‫امکان تبادل اطالعات و استفاده مشترک را میان حوزه های مختلف‬
‫به وجود می آورد‪.‬‬
‫استانداردها و ضرورت تعامل میان پایگاه هاي پیوسته (دسترس‬
‫پذیر در شبکه)‬
‫نظامهاي مختلف در شبكه‪ ،‬از مهمترين مسائل‬
‫تعامل و میانكنش‬
‫مطرح در حوزه استانداردها و قالبهاي داده اي به حساب مي آيد‪.‬‬
‫در محیطهاي شبكه اي‪ ،‬يكي از عمده ترين گامها در راه رسیدن به‬
‫اين مهم استفاده از استاندارد ‪ Z39.50‬بوده است‪ .‬استانداردي كه‬
‫براي كاربر اين امكان را فراهم مي سازد تا از طريق پايانه‬
‫پايگاه كتابشناختي خود (يعنی همان محیط رابط آشنا) به جستجو‬
‫در ساير پايگاههاي اطالعات كتابشناختي بپردازد‪ .‬ايجاد چنین‬
‫قابلیتي براي نظام هاي مختلف به علت ماهیت چندوجهي تعامل‬
‫میان نظامها‪ ،‬قدري مشكل است )‪ .(Miller, 2000‬موئن )‪(Moen, 2003, 2005‬‬
‫در تحلیل خود عوامل اثرگذار بر تعامل میان نظامها را اينچنین‬
‫مطرح مي كند‪:‬‬
‫‪18‬‬
‫‪‬‬
‫تعدد و تفرق نظامها‪ .‬شامل مسائلي همچون سیستم عامل‬
‫هاي متفاوت‪ ،‬نظامهاي بازيابي اطالعات متفاوت و‪....‬‬
‫‪‬‬
‫تعدد پروتكلهاي تعامل‪ .‬مانند ‪ISO ،SOAP ،HTTP ،Z39.50‬‬
‫و ‪....‬‬
‫‪‬‬
‫تعدد در استانداردها و قالبهاي ذخیره و مبادله داده‬
‫ها‪ .،‬مانند مارك ‪ ،21‬يوني مارك‪ ،XML ،‬قالبهاي مبتني‬
‫بر ‪ ،ISBD/AACR2‬طرحهاي فراداده اي (مثل دوبلین كور)‬
‫و‪....‬‬
‫‪‬‬
‫تعدد در واژگان و هستي شناسي ها‪ ،‬همچون ‪،MESH ،LCSH‬‬
‫‪ AAT‬و ‪....‬‬
‫‪‬‬
‫تعدد زبان و تفاوت در نويسه ها‪.‬‬
‫‪‬‬
‫تفاوت در نمايه سازي‪ ،‬مهار واژگاني و فنون استخراج‬
‫واژه از متن‬
‫در همین راستا و با توجه به گوناگونی قالب های ذخیره و‬
‫مبادله داده ها در انواع پايگاه ها‪ ،‬الزم است به منظور ايجاد‬
‫تعامل کارآمد میان پايگاه های مختلف‪ ،‬شرايطي همچون نمايه‬
‫سازي پیشینه ها بر مبناي مارك به منظور پشتیباني از جستجو‪،‬‬
‫غني سازي فیلدهاي مارك‪ ،‬و انجام نمايه سازي طبق قوانین همسو‬
‫با استاندارد ‪ Z39.50‬اجتناب ناپذير باشد‪ .‬در اين میان‪ ،‬موئن‬
‫)‪ (Moen, 2005‬به دو عامل كلیدي اشاره مي كند‪ :‬تفاوت در‬
‫استانداردهاي مورد استفاده براي نظامهاي مختلف و تفاوت در‬
‫نظامهاي بازيابي اطالعات محلي؛ به عنوان مثال‪ ،‬میان چگونگي‬
‫نمايه سازي و طراحي جستجو‪ .‬وي راه حل اين مسائل را در توجه‬
‫به جزئیات استاندارد ‪ Z39.50‬و افزايش كارايي نظامهاي بازيابي‬
‫اطالعات محلي و تبیین دقیق سیاستهاي محلي نمايه سازي مي داند‪.‬‬
‫بنابراين‪ ،‬به منظور ايجاد تعامل بیشتر میان نظامها‪،‬‬
‫كاهش تعدد و تفرق ثابت ترين اجزا همچون قوانین‪ ،‬استانداردها‪،‬‬
‫پروتكلهاي انتقال‪ ،‬نحو و ساختار داده ها‪ ،‬زمینه اي قوي براي‬
‫تبادل داده ها فراهم مي آورد كه تا حدي‪ ،‬نارسايي هاي ناشي از‬
‫تفاوت در شیوه هاي نمايه سازي و يا تعدد زباني را بهبود‬
‫خواهد بخشید‪.‬‬
‫بديهي است اين كار جز به واسطه هماهنگ سازي اين‬
‫استانداردها و قالبهاي داده اي (همخوان کردن فیلدها و‬
‫فیلدهای فرعی) فراهم نمي شود و اولین گام در اين حوزه تعیین‬
‫دقیق نقاط مشترك میان آنها است‪ .‬جدول ‪ 2‬و در واقع تالشي است در‬
‫جهت نمايش اين نقاط مشترك‪.‬‬
‫جدول ‪ :2‬انطباق عناصر فراداده دوبلین كور با مقادير استاندارد‬
‫‪ Z39.50‬و فیلدها و فیلدهای فرعی مارك ‪21‬‬
‫عنصر دوبلین‬
‫كور‬
‫عنوان‬
‫‪Title‬‬
‫مقادير‬
‫استاندارد‬
‫فیلدهاي مرتبط در مارك‬
‫‪Z39.50‬‬
‫‪1097‬‬
‫║ ‪245 00$a ║ 246 33$a‬‬
‫‪246 33$a‬‬
‫‪19‬‬
‫پديد آورنده‬
‫‪Creator‬‬
‫موضوع‬
‫‪Subject‬‬
‫توصیف‬
‫‪Description‬‬
‫ناشر‬
‫‪Publisher‬‬
‫تاريخ‬
‫‪Date‬‬
‫نوع منبع‬
‫‪Resource Type‬‬
‫شناساگر منبع‬
‫‪Resource Identifier‬‬
‫زبان‬
‫‪Language‬‬
‫ساير همكاران‬
‫‪Other Contributor‬‬
‫قالب‬
‫‪Format‬‬
‫منبع‬
‫‪Source Identifier‬‬
‫رابطه‬
‫‪Relation‬‬
‫پوشش‬
‫‪Coverage‬‬
‫حقوق‬
‫‪Rights Management‬‬
‫‪1098‬‬
‫‪1099‬‬
‫‪1100‬‬
‫‪1101‬‬
‫‪1102‬‬
‫‪1103‬‬
‫‪1104‬‬
‫‪1105‬‬
‫& ‪720 ##$a & $e ║ 700 1#$a & $e ║ 710 2#$a‬‬
‫║ ‪$e ║ 711 2#$a & $e ║ 720 ##$e‬‬
‫‪700 1#$e ║ 710 2$e‬‬
‫║ ‪653 ##$a ║ 650 #0$a ║ 650 #2$a ║ 050 ##$a‬‬
‫‪082 ##$a / 080 ##$a ║ 650 #7$a & $2‬‬
‫‪║ 520 ##$a ║ 505 0#$a 520 ##$a‬‬
‫‪260 ##$b ║ 700 1#$a & $e ║ 710 2#$a & $e‬‬
‫‪║ 711 2#$a & $e‬‬
‫‪260 ##$c ║ 307 ##$a ║ 260 ##$g ║ 260 ##$c‬‬
‫‪║ 583 ##$d & $a ║ 518 ##$a & $3‬‬
‫‪655 #7$a & $2 ║ 655 #7$a & $2 ║ 655 #7$a‬‬
‫‪& $2‬‬
‫‪024 8#$a ║ 856 40$u ║ 020 ##$a ║ 022 ##$a‬‬
‫‪║ 024 8#$a & $2‬‬
‫‪546 ##$a ║ 041$a ║ 546 ##$a & $b‬‬
‫‪1106‬‬
‫& ‪720 ##$a & $e ║ 700 1#$a & $e ║ 710 2#$a‬‬
‫║ ‪$e ║ 711 2#$a & $e ║ 720 ##$e‬‬
‫‪700 1#$e ║ 710 2$e‬‬
‫‪1107‬‬
‫‪856 ##$q ║ 300 ##$a ║ 340 ##$a ║ 856 ##$q‬‬
‫‪║ 786 0#$o‬‬
‫‪1108‬‬
‫‪786 0#$n‬‬
‫‪1109‬‬
‫‪787 0#$n ║ 787 0#$o ║ 776 0#$n ║ 776 0#$o‬‬
‫‪║ 776 0#$n ║ 776 0#$o ║ 773 0#$n ║ 773‬‬
‫║ ‪0#$o ║ 774 0#$n ║ 774 0#$o ║ 775 0#$n‬‬
‫‪775 0#$o ║ 775 0#$n ║ 775 0#$o ║ 786 0#$n‬‬
‫‪║ 786 0#$o ║ 510 0#$a ║ 538 ##$a ║ 780‬‬
‫‪00$t ║ 785 00$t‬‬
‫‪1110‬‬
‫‪500$a ║ 522 ##$a ║ 513 ##$b‬‬
‫‪1111‬‬
‫‪540 ##$a ║ 856 42$u & $3‬‬
‫خالصه و نتیجه گیری‬
‫محیط الکترونیکی شامل انواع پايگاه ها است و پیشینه‬
‫کتابشناختی در قالب الکترونیکی خود‪ ،‬بسیار متفاوت از قالب‬
‫سنتی آن (فهرستبرگه) است‪ .‬نرم افزار پايگاه های کنونی‬
‫امکانات و قابلیتهای بسیاری‪ ،‬بويژه پیوندهای فرامتنی‪ ،‬جهت‬
‫اجرای کارکردهای بیشتر پیشینه های فهرستنويسی در فعالیتهای‬
‫سازماندهی و مديريت پايگاه ها در اختیار قرار داده است‪ .‬با‬
‫ظهور فهرستهای رايانه ای‪ ،‬شناسايی عناصر داده ای جهت ثبت در‬
‫پیشینه های کتابشناختی و ذخیره در پايگاه وارد مرحله جديدی‬
‫گشته است‪ .‬به منظور اجرای کارکردهای مختلف به صورتی موثرتر‬
‫در محیط رايانه ای ‪ ،‬پیشینه های کتابشناختی بايستی با توجه‬
‫به پاره ای از عوامل ايجاد شوند‪:‬‬
‫‪ ‬همانگونه که پیشتر اشاره شد‪ ،‬وجود انواع استانداردها و‬
‫قالبهای ذخیره و مبادله داده ها در محیط شبکه ای باعث شده‬
‫است تا به مسئله تعامل عملی (میانکنش پذيری) انواع پايگاه‬
‫‪20‬‬
‫ها بیشتر توجه شود‪ .‬همخوان سازی فیلدها و فیلدهای فرعی میان‬
‫انواع استاندرادها و قالبها امری اجتناب ناپذير است و‬
‫اقدامات انجام شده در اين زمینه‪ ،‬مزايای آن را به اثبات‬
‫رسانیده است‪ .‬تنوع کارکردهای پیشینه کتابشناختی‪ ،‬که به دلیل‬
‫تنوع در نیازهای کاربران مختلف است‪ ،‬تنها در صورتی قابل‬
‫تحقق است که همخوانی میان انواع استانداردها و قالبها در‬
‫سطح شبکه عملی شود‪ .‬استاندارد ‪ Z39.50‬می تواند به منزله پايه‬
‫اين همخوانی قرار گیرد مشروط به آنکه از مدل نظری و توسعه‬
‫يافته "ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی" تبعیت کند‪.‬‬
‫‪ ‬در پاسخ به نیازهای متفاوت کاربران مختلف‪ ،‬پیشینه‬
‫کتابشناختی نیازمند حداقل مجموعه ای از عناصر داده ای است‬
‫تا کارکردهای مختلفی همچون بازيابی‪ ،‬شناسايی‪ ،‬برقراری‬
‫پیوند‪ ،‬سازماندهی‪ ،‬و مديريت پايگاه را به انجام رساند‪.‬‬
‫افزايش تعداد و انواع عناصر داده ای که پیشینه های‬
‫الکترونیکی را تشکیل می دهند‪ ،‬نمايشگر تعدد در کاربرد آنها‬
‫در محیط رايانه ای است‪ .‬مقاله حاضر عناصر داده ای مشترک در‬
‫استانداردها و قالبهای مختلف را شناسايی کرد‪ .‬می توان چنین‬
‫نتیجه گرفت که سطح توصیف مدارک (میزان ثبت و يا حذف عناصر‬
‫داده ای در پیشینه) مستقیما بر کارکردهای پیشینه تاثیر‬
‫داشته و پايین آوردن سطح توصیف می تواند منجر به کاهش‬
‫چشمگیر کارکردهای پیشینه کتابشناختی شود‪ .‬هرچه انتظار از‬
‫کارکردهای پیشینه های کتابشناختی بیشتر باشد‪ ،‬به عناصر داده‬
‫ای بیشتری جهت ثبت نیاز خواهد بود‪.‬‬
‫‪ ‬اثربخشی جستجو‪ ،‬بازيابی و نمايش اطالعات کتابشناختی در‬
‫پايگاه های اطالعاتی‪ ،‬بويژه پايگاه هايی که از راه دور و از‬
‫طريق استاندارد ‪ Z39.50‬قابل دسترس هستند روز بروز بیشتر مورد‬
‫توجه قرار می گیرد‪ .‬در اين زمینه و به منظور توصیف و مديريت‬
‫عناصر داده ای‪ ،‬الزم است هماهنگی بیشتری در استانداردهای‬
‫مربوطه (مانند قواعد فهرستنويسی انگلوامريکن‪ ،ISBD ،‬قالبهای‬
‫مارک‪ ،‬عناصر فراداده ای‪ ،‬و استاندارد ‪ )Z39.50‬صورت گیرد‪ .‬بدين‬
‫جهت بايستی خط مشی هايی جهت تبیین دامنه عناصر داده ای در‬
‫پیشینه های ماشین خوان تدوين گردد‪ .‬چنانچه ديدگاهی کاربردی‬
‫و فرابخشی (فراتر از محدوده کتابخانه) در ايجاد پیشینه های‬
‫کتابشناختی وجود داشته باشد الزم است به يک توافق عمومی در‬
‫باره ملزومات کارکردی دست يافت‪.‬‬
‫‪ ‬آموزش سازماندهی اطالعات بايد رويکرد نوينی را در تبیین‬
‫ملزومات پیشینه کتابشناختی پیش گیرد تا نیازهای بالفعل و‬
‫بالقوه انواع کاربران را در کار با پايگاه های اطالعات‬
‫کتابشناختی و در محیط شبکه مورد توجه قرار دهد‪ .‬اين امر می‬
‫تواند به فهم ارزشمندی کار فهرستنويسی و نمايه سازی نیز‪ ،‬که‬
‫اکنون در سايه رشد فناوری اطالعات کمرنگ شده است‪ ،‬کمک نمايد‪.‬‬
‫دست اندرکاران سازماندهی اطالعات بر اين باورند که ارزش کار‬
‫آنها در محیط جديد نه تنها کمرنگ بلکه پررنگتر از گذشته‬
‫است‪.‬‬
‫منابع‬
‫‪21‬‬
‫ بررسي مشكالت موضوعي استفاده كنندگان‬.)1379( .‫ سودابه‬،‫شاپوری‬
‫ پايان‬.‫در فهرست رايانه اي كتابخانه مركزي دانشگاه فردوسي‬
‫ دانشگاه‬،‫نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطالع رسانی‬
.‫فردوسی مشهد‬
‫ رويكرد هاي نو به ساختار پیشینه هاي‬.)1379( .‫ رحمت هللا‬،‫فتاحی‬
‫كتابشناختي و نمايش آثار در فهرستهاي گرافیكي با استفاده‬
‫ كاربرد و‬:‫ فهرستهاي رايانه اي‬:‫ در‬."‫از فناوري فرامتن‬
‫توسعه؛ مجموعه مقاالت همايش كاربرد و توسعه فهرستهاي‬
،1378 ‫ آبان‬28 ‫ و‬27 ،‫رايانه اي در كتابخانه هاي ايران‬
‫مركز اطالع‬:‫ دانشگاه فردوسي مشهد؛ تهران‬:‫ و مشهد‬.‫مشهد‬
.268‫و‬253 ،‫رساني و خدمات علمي جهاد سازندگي‬
Bourne, Ross. (1993). MARC: strait-jacket or opportunity. In AACR, DDC, MARC and
Friends: the role of CIG in bibliographic control . edited by J. Byford, Keith V.
Trickey and Susi Woodhouse, 77-88. London: Library Association.
Bregzis, Ritvars. (1970). "Machine readable bibliographic records: criteria and
creation". ERIC/CLIS Review Series No. 4; reprinted in Keenan, Stella, ed. 1973.
Key Papers on the Use of Computer-based Bibliographic Services, 57-70.
Washington: American Society for Information Science: National Federation of
Abstracting and Indexing Services.
Buizza, P. & Guerrini, M. (2002). "A Conceptual Model for the New Soggetario:
Subject Indexing in the Light of FRBR". Cataloging & Classification Quarterly.
Vol 34(4). P. 31 – 45.
Carlyle , A. & Summerlin, J. (2002). "Transforming Catalog Displays: Record
Clustering for Wors of Fiction". Cataloging & Classification Quarterly. Vol
33(3/4). P. 13 – 25.
Coyle, Karen. (2004). “Future Considerations: The Functional Library Systems
Record”. Library Hi Tech, Vol 22(2). PP. 166 – 174.
Curran, A. T., and Henriette Avram. (1967). The Identification of Data Elements in
Bibliographic records: final report of the special project on data elements for the
Subcommittee on Machine Input Records (Sc-2) of the Sectional Committee on
Library Work and Documentation (Z-39) of the United States of America
Standard Institute. New York: United States of America Standard Institute.
Delsey, Tom (2005). "Modeling Subject Access: Extending the FRBR and FRANAR
Conceptual Models". Cataloging & Classification Quarterly. Vol 39(3/4). P. 49 –
61.
Drabenstott, K. M. (1996). "Enhancing a New Design for subject access to online
catalogs". Library Hi Tec. Vol 14 (1). P. 87 – 109.
Duke, John K. (1989). Access and automation: the catalog record in the age of
automation. In The Conceptual Foundations of Descriptive Cataloging, edited by
Elaine Svenonius, 117-28. New York: Academic press.
Fattahi, Rahmatollah. (1996). "Super Records: An approach towards the Description of
Works Appearing in Various Manifestations", Library Review, vol. 45, no. 4: 1929
Fattahi, Rahmatollah. (1997a). The Relevance of Cataloguing Principles to the Online
Environment: An Historical and Analytical Study. PhD thesis, University of New
South Wales, Sydney, Australia.
22
Fattahi, Rahmatollah. (1997b). "AACR2 and Catalogue Production Technology:
relevance of cataloguing principles to the online environment" in The Principles
and Future Development of AACR: Proceedings of the International Conference
on the principles and Future Development of AACR, Toronto, 23-25 October
1997. Edited by Jean Weihs.-- Chicago: ALA, Canadian Library Association,
Library Association, 1998: 17-43.
Functional Requirements for Authority Records: A Conceptual Model [Draft]. (2005).
IFLA UBCIM Working Group on Functional Requirements and Numbering of
Authority Records (FRANAR). Available at:
<http://www.ifla.org/VII/d4/FRANAR-Conceptual-M-Draft-e.pdf>
Functional Requirements for bibliographic Record [Final Report]. 1998. IFLA Study
Group on the Functional Requirements for Bibliographic Records. Available at:
http://www.ifla.org/VII/s13/frbr/frbr.htm
Functional Requirements for Subject Authority Records (2006). IFLA Working Group
on Functional Requirements for Subject Authority Records (FRSAR). Available
at: <www.ifla.org/VII/s29/wgfrsar.htm>
Gross, Tina andTaylor, Arlene G. (2005). "What Have We Got to Lose? The Effects of
Controlled Vocabulary on Keyword Searching Results." College & Research
Libraries 66, no. 3. pp. 212-230.
Gushrowski, B. et. Al. (2005). "14th North Carolina Serials Conference: Serials Services
in the Eye of the Information Storm". Library Hi Tech News, No. 5. PP. 9 – 12
Hagler, R. (1997). "Access points for works". In a Paper presented in International
Conference on the Principles and Future Development of AACR. Toronto,
Canada. Available online: <http://epe.lacbac.gc.ca/100/200/300/jsc_aacr/access/r-access.pdf>
Hagler, Ronald. (1991). The Bibliographic Record and Information Technology; 2nd
ed. Chicago: American Library Association.
Hufford, Jon R. (1991). "Elements of the bibliographic record used by reference staff
members at three ARL academic libraries". College and Research Libraries 52
(1): 54-64.
International Federation of Library Associations and Institutions. (2005). Functional
Requirements for bibliographic Records. Review Group. Availble at:
http://www.ifla.org/VII/s13/wgfrbr/wgfrbr.htm
Jones, E. (2005). “The FRBR Model as Applied to Continuing Resources”. Library
Resources and Technical Services, 49 (4): 227-242.
Le Boeuf, Patrick. (2005). "FRBR: Hype or Cure All? Introduction". Cataloging &
Classification Quarterly. Vol 39(3/4). P. 1- 13.
Madison, Olivia M.A. (2000). "The IFLA Functional Requrements for Bibliographic
Records: International Standard for Universal Bibliographic Control". Library
Resources and Technical Services. Vol 44 (3). P. 153 – 159.
Meador, Ray, and Glenn R. Wittig. (1991). "AACR2 rules used in assigning access
points for books in two subjects: implications for automatic cataloging expert
systems". Library Resources and Technical Services 35 (2): 135-140.
Miller, P. (2000). “Interoperability: What it is and why should I want it.” Ariadne, 24.
Available URL: <http://www.ariadne.ac.uk/issue24/interoperability/intro.html>
Moen, W.E. and Benardino, P. (2003). “Assessing metadata utilization: An analysis of
MARC content designation use.” In 2003 Dublin Core Conference: Supporting
Communities of Discourse and Practice – Metadata Research and Application. Seattle,
23
WA, September 28-October 2, 2003. Seattle: Information School of the University of
Washington. Available at:
<http://www.unt.edu/wmoen/publications/MARCPaper_Final2003.pdf>
Moen, W.E. et al. (2005). “An Extensible Approach to Interoperability Testing: The
Use of Special Diagnostic Records in the Context of Z39.50 and Online Library
Catalogs” In a Presentation at the 2005 ASIST Meeting. Oct 28- Nov 2, 2005.
Charlotte, North Carolina. Availabe at:
<http://eprints.rclis.org/archive/00005233/01/Moen_Extensible.pdf>
Patton, Glenn E. (2005). "Extending FRBR to Authorities". Cataloging & Classification
Quarterly. Vol 39(3/4). P. 39 – 48.
Rowley, Jennifer E. (1989). "Towards AACR3: a review of the implications of OPACs
for cataloguing codes and practices". Library Review, 38 (3): 7-18.
Seal, Allan, Phillip Bryant, and Carolyn Hall. (1982). Full and Short Entry Catalogues:
Library Needs and Users. Aldershot: Gower.
Siegfried, S., M. J. Bates and D. N. Wilde. (1993). "A Profile of end-user searching
behavior by scholars: the Getty Online Searching Project Report No. 2". Journal
of the American Society for Information Science 44: 273-291.
Smirglia, Richard P. (2002). "Further Reflections on the Nature of "a Work": An
Introduction". Cataloging & Classification Quarterly. Vol 33(3/4). P. 1 -11.
Sorrell, Eva and Urrizola, Manuel. (2005). "North American Serials Interest Group
(NASIG): 20th Annual Conference – Highlights". Library Hi Tech News, No. 8.
pp. 19- 23.
Svenonius, Elaine. (1990). "Bibliographical control". In Academic Libraries: Research
Perspectives, edited by Mary Jo Lynch and Arthur Young, 38-66. Chicago: ALA.
Svenonius, Elaine. (1992.) "Bibliographic entities and their use". In Seminar on
Bibliographic Records; Proceedings of the Seminar Held in Stockholm, 15-16
August 1990, and Sponsored by the IFLA UBCIM Programme and the IFLA
Division of Bibliographic Control, edited by Ross Bourne, 3-18. London: K G.
Saur.
Taylor, Arlene G. (1992). "Variations in personal name access points in OCLC
bibliographic records". Library Resources and Technical Services 36 (2): 224241.
Tillett, Barbara B. (2005). "FRBR and Cataloging for the Future". Cataloging &
Classification Quarterly. Vol 39(3/4). P. 197 – 205.
Tillett, Barbara B. (1992). "Bibliographic relationships: an empirical study of the LC
machine-readable records". Library Resources and Technical Services 36 (2):
162-188.
USMARC Format for Bibliographic Data: Including Guidelines for Content
Designation, prepared by Network Development and MARC Standard Office.
Washington, D. C.: Cataloging Distribution Service, Library of Congress, 2006- .
Available at: http://www.loc.gov/marc/bibliographic/ecbdhome.html
Yee, M. & Layne S. (1998). Improving Online Public Access Catalogs. Chicago: ALA.
Zeng, M. L.; Salaba, A. & Zumer, M. (2006). "Functional Requirements for
Subject Authority Records (FRSAR)". Presented in World Library and Information
Congress: 72nd IFLA General Conference and Council, Seoul, Korea. Available
Functional analysis of data elements in the bibliographic record: a new approach
to multi-purpose organization of information in online catalogs
R. Fattahi and S. Arastoopoor
24
Abstract
Bibliographic records have a variety of functions in computerized library systems. With
an anlytical approach this research investigates the nature and functions of the different
data elements indexed in the bibliographic record. The analysis is carried out based on
relevant standards (AACR2, ISBD, and Dublin Core Metada set) and the impact of the
online environment on each element. Findings show that the functions of the
bibliographic record have proliferated in response to the variety of information needs of
publishers, bookshops, dealers, libraries and users. The functions identified are
categorized in five different groups namely: to retrieve, to locate, to identify, to relate,
and to manage. The paper attempt to justify the need for more consistency and
comprehensiveness in descriptive data elements indexed in the bibliographic record.
This approach would further enhance the different capabilities of online bibliographic
databases specially interoperability in the networked environment.
Keywords: Bibliographic records/ Data elements/ Functional analysis/ Online library
catalogs/ Bibliographic databases
25