ЛЕКЦ – 1
ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍ
Ñóäëàõ ç¿éë
Ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààí íü õ¿íèé óõàìñàðòàé, á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààã ñóäàëäàã
íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû íýã ñàëáàð. Á¿ð òîäðóóëáàë õ¿ì¿¿ñèéí õàíãàëóóí ñàéõàí
àìüäðàõ õ¿ñýë ýðìýëçýëèéã õýðõýí õàíãàõ, òýäíèé õýðýãöýýã õàíãàõ áîäîò áàÿëãóóäûã
ÿàæ á¿òýýõ, òýäãýýãðèéã ñîíãîõ áîëîí õýðýãëýõòýé õîëáîîòîé õ¿íèé õóâèéí ¿éë
àæèëëàãàà,
çàí
òºëºâ
õýðõýí
á¿ðýëäýæ
ººð÷ëºãääºã
òóõàé
ñóäàëäàã.
Äýýðõ
òîäîðõîéëîëòûã äàõèí òîâ÷õîí ºã¿¿ëáýë, ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààí íü íýã òàëààñ
õ¿íèé çàí òºëºâèéã ñóäàëäàã áîë íºãºº òàëààñ áàéãàëèéí áîëîí á¿òýýãäñýí áàÿëãèéã
õýðõýí çîõèñòîé çàðöóóëàõ òàëààð ñóäàëäàã þì áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààí íü
áóñàä á¿õ øèíæëýõ óõààíóóäààñ ÿëãààòàé òàë íü ãýâýë õ¿íèé ºäºð òóòìûí àìüäðàëä
õàìãèéí èõ íºëºº ¿ç¿¿ëäýãò áàéãàà þì. Åð íü àæèãëààä áàéõàä õ¿ì¿¿ñèéí ºäºð òóòàì
øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé àñóóäëóóäûí áàðàã èõýíõ íü ýäèéí çàñãèéí àñóóäëóóä áàéäàã
íü ¿íýí áèëýý.
Ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààíûã ñóäëàõ øààðäëàãà ÿàãààä ãàðäàã âý?
-
Ýäèéí çàñãèéí áîäîò õóóëü, ç¿é òîãòëóóäûã ìýäýæ, òýäãýýðèéã àìüäðàëäàà
àøèãëàæ ñóðàõ,
-
Õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãöýýã õàíãàõóéö àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà õºòëºí ýðõëýõýä,
-
Íèéãìèéí õàðèëöààíû ñóóðü íü ºì÷èéí õàðèëöàà áóþó ýäèéí çàñãèéí
õàðèëöàà áàéäàã ó÷èð,
-
Îð÷èí ¿åèéí õ¿í ºäºð òóòàì ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä îðîëöîæ, öàã
¿ðãýëæ ò¿¿íòýé õîëáîîòîé øèéäâýð ãàðãàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã ó÷èð,
-
Ýäèéí çàñàã íýýëòòýé îëîí óëñûí øèíæ ÷àíàðòàé áîëæ áàéãàà ó÷èð,
-
Öàã õóãàöààíû áîëîí ìýäýýëëèéí õóâüä áàéíãà õóðäàí ººð÷ëºãäºæ áàéãàà
çàõ çýýëèéí íºõöºëä çºâ îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàæ ñóðàõ,
-
Ýäèéí çàñãèéí õàìãèéí ÷óõàë íººö¿¿ä áîëîõ õºäºëìºð, êàïèòàë, ãàçàð íü
õÿçãààðëàãäìàë
îëäîöòîé
áàéäàã
ó÷èð
òýäãýýðèéã
çºâ
õîñëóóëñàí
õóâèëáàðóóäààñ îíîâ÷òîéã íü ñîíãîõûí òóëä ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ
óõààíûã ñóäàëäàã áàéíà.
Øèíæëýõ óõààí÷ààð ñóäàëæ ìýäýõ øààðäëàãàòàé äàðààõü õýäýí àñóóäëóóä ýõíèé
ýýëæèíä òàâèãääàã.
1.
Áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé ãàðààð á¿òýýãäñýí áàÿëãèéã õýðõýí çºâ çîõèñòîé,
àðèã ãàìòàé ýäýëæ, àøèãëàõ àñóóäàë.
2.
Õ¿íèé õýðýãöýý áàéíãà ºñºí íýìýãäýõ ç¿é òîãòîëòîé áàéäàã ãýñýí ¿íäñýí
äýýð òóëãóóðëàí, õýðýãöýýã òàñðàëòã¿é õàíãàõ ¿éë àæèëëàãàà.
3.
Õ¿íèéã õýðýãöýýãýý õàíãàõóéö îðëîãîòîé áàéëãàõ, îëñîí îðëîãîî ÿàæ
çºâ õóâààðèëàõ àðãà óõààí.
4.
Õýðýãöýýã õàíãàõ á¿òýýãäõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé á¿òýö,
òýäãýýðèéã ýðõëýí õºòëºõ àðãà óõààí, õºðºí㺠îðóóëàëò, ñîëèëöîîíû à÷
õîëáîãäîë.
5.
¯éëäâýðëýëèéí õàìãèéí ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éëñ áîëîõ õºäºëìºð, êàïèòàë,
ãàçðûí òàëààð ñóäàëæ, òýäãýýðèéí çîõèñòîé õîñëîëóóäûã õýðõýí áèé
áîëãîõ çýðãèéã ñóäàëäàã.
Ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààí íü õ¿í áîëîîä áàÿëãèéí òóõàé ñóäàëäàã ãýæ äýýð
ºã¿¿ëñýí. Ýäãýýðýýñ õàìãèéí ãîë íü õ¿íèé òàëààðõ ñóäàëãàà áóþó òýäíèé õýðýãöýý, õ¿ñýë
ýðìýëçýë, òààøààë çýðýã çàí òºë⺺ð íü èëðýí ãàðäàã õ¿÷èí ç¿éëñèéã íàðèéâ÷ëàí
ñóäàëäàã. Ãýâ÷ õ¿í áîëãîíû çàí òºëâèéí èëðýë àäèëã¿é áàéäãààñ ãàäíà, òîäîðõîé íýã
õ¿í õ¿ðòýë ººð ººð öàã õóãàöààíä ÿíç á¿ðýýð ñýòãýë õºäëºëºº èëýðõèéëäýã áèëýý.
Èéìýýñ çàðèì òîõèîëäîëä ýäèéí çàñãèéí ¿ð äàãàâàðûã òààìàãëàõààñ àðãàã¿é áàéäàëä
õ¿ðäýã ¿å áàéäàã ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ õýðýãòýé. Ýíý òîõèîëäîëä ýäèéí çàñãèéí
ñóäëàà÷èä íü õ¿ì¿¿ñèéí ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààã àæèãëàæ ñóäëàõäàà òýâ÷ýýðòýé,
íÿìáàé, óõààëàã áàéõ ¸ñòîé áºãººä ººðèéí òºðºëõèéí þìóó õ¿ì¿¿æëýýð îëæ àâñàí ñàéí,
ìóó çàí ÷àíàðàà õèéæ áàéãàà ñóäàëãààòàéãàà õîëüæ õóòãàõã¿é áàéõûã õè÷ýýõ íü õàìãèéí
÷óõàë áèëýý. Òîäðóóëáàë ýäèéí çàñàã÷ õ¿í õ¿ì¿¿ñèéí íèéòëýã ¿çýë áîäëûã áàðèìòàëæ
áàéõ íü ÷óõàë. Ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãàà íü òîäîðõîé íºõöºëä îðøèí áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí
òóõàéí öàã õóãàöààíä ãàðãàñàí õàíäëàãàä ÷èãëýãääýã áîëîâ÷, õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëä
íºëººëæ áàéäàã ¸ñ ñóðòàõóóí, îþóí ñàíààíû íºëººëëèéã çààâàë õàðãàëçàí ¿çýæ áàéäàã.
Òóõàéëáàë òóõàéí íèéãýìä äàâàìãàéëæ áàéãàà ¿çýë áîäîë íü ýäèéí çàñãèéí ÿìàð íýãýí
øèéäâýð ãàðãàõàä íü õýðõýí íºëººëæ áàéãààã ñóäàëæ ¿çýæ áàéæ ýöñèéí ñóäàëãààíûõàà
øèéäâýðèéã ãàðãàäàã ãýñýí ¿ã.
Ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààí íü çàðèì òàëààðàà õèéñâýð, õýò åðºíõèé
òààìàãëàëûí àðãóóäûã àøèãëàäàã. Òîäðóóëáàë ÿìàð íýã øèéäâýðèéã àìüäðàëä
õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä íºõöë¿¿äèéã íü áàéíãûí òîãòâîðòîé, õºäëºøã¿é ãýæ ¿çýæ
òîìú¸îëîõ òîõèîëäîë îëîí ãàðäàã. Ãýõäýý ýäèéí çàñãèéí óõààíû èõýíõ õýñýã íü èë¿¿ èõ
õýðýãëýýíèé øèíæ ÷àíàðòàé áàéäàã. Òèéìýýñ òóëãàðñàí àñóóäëûã íàðèéí ñóäàëæ, á¿õ
îð÷èí íºõöëèéã íü ñàéí òîäðóóëæ, áóñàä àñóóäëóóäòàé íü íÿãò óÿëäóóëàí õîëáîõ íü
îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàõ ¿íäýñ áîëäîã. Îð÷èí ¿åä ýíý àñóóäàë óëàì á¿ð ÷óõàë áîëæ
õ¿÷ýý àâ÷ áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí óõààí íü àíõ õ¿íèé çàí òºëºâòýé óÿëäàí ¿¿ñýí áèé áîëæ,
òýäíèé ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààã àæèãëàí ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð îíîë íîìëîëîî
ãàðãàäàã áàéñàí áîë íýã õýñýã õýò õèéñâýð áîëæ ìàòåìàòèêæèõ õàíäëàãà ðóó îðñíîîð
àìüäðàëààñ òàñàðñàí õîîñîí îíîë áîëîõ øàõñàí áèëýý.
Ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíä õ¿íèé㠺人ã÷ õ¿÷èí ç¿éëñèéã èõ íàðèéâ÷ëàí ñóäàëäàã.
¯¿íä: èõ îðëîãî îëîõ õ¿ñýë, áóñäàä ñàéõàí àìüäàð÷ áàéãààãàà õàðóóëàõ ñîíèðõîë,
ìàãòóóëàõ õ¿ñýë, áóñäàä õýðýãòýé ç¿éë õèéõ áîäîë, ¿ð õ¿¿õä¿¿äýý ñàéí ñàéõàí ÿâóóëàõ
ýðìýëçýë ãýõ. Ýäèéí çàñàã÷ õ¿í ýäãýýðèéã õýäèéãýýð õàìãèéí íàðèéí ìàãàäëàëòàé
ãàðãàæ ÷àäàõã¿é ÷ ãýñýí òýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí ãîë÷ äóíäàæèéã ìýäýæ àâàí
ñóäàëãààíäàà îðóóëàõ íü íèéãìèéí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã þì.
̺í íèéãýì õºãæèõèéí õýðýýð õ¿íèé íýìýãäýæ áàéãàà õ¿ñýë õýðýãëýý, ýñâýë àõèóö
òààøààë áóóðàõ ¿çýãäýë, îþóí óõààíû ºíäºð ò¿âøèí, ìýäýýëýë, õîëáîîíû, òåõíèê
òåõíîëîãèéí ¿ñðýíã¿é õºãæèë, õ¿ì¿¿ñèéí óëàì á¿ð ãàíöààðäìàë, áèåý äààõ ¿çýë áîäîë
çýðýã íü øèíý øèíý ºäººã÷ õ¿÷èí ç¿éëñ¿¿äèéã áèé áîëãîñîíîîð ñóäàëãààíû èë¿¿ øèíý,
ººð àðãóóäûã õýðýãëýõèéã øààðäàæ áàéíà.
Ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààíû çîðèëãî íü àìüäðàëä òýð òóñìàà õ¿íèé àìüäðàëä
òîõèîëäîõ õýðýãöýý áîëîí õàíãàëòûí àñóóäëûã øèéäýæ ýëáýã õàíãàëóóí áàéëãàõ ÿâäàë
þì.
Ýäèéí çàñãèéí óõààíû ¿íäñýí àñóóäëóóä
1. Õýíä çîðèóëæ ¿éëäâýðëýõ.Òîäðóóëàí õýëáýë íèéãìèéí õóâü õ¿ì¿¿ñ áà íèéãìèéí
á¿ëã¿¿äèéí õîîðîíä á¿òýýãäõ¿¿íèéã ÿàæ õóâààðèëàõ òóõàé àñóóäëûã øèéäíý.
2. Õýðýãöýýòýé ãýæ ¿çñýí ç¿éëýý õè÷íýýí õýìæýýòýé ¿éëäâýðëýõèéã øèéäýõ.
3. Ò¿¿íèéãýý ÿàæ ¿éëäâýðëýõ. ªºðººð õýëáýë ÿìàð íººöººð, ÿìàð òåõíîëîãèîð
¿éëäâýðëýõ.
Ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààíûã ñóäàëñíû à÷ õîëáîãäîë
1. Ýäèéí çàñãèéí áîäèò õóóëèóäûí ç¿é òîãòëûã òàíèí ìýäýæ àâíà, àëèâàà õ¿í áîëîí
óëñ ã¿ðýí áîäèò õóóëèéí äàãóó ýäèéí çàñãàà ¿ð àøèãòàéãààð çîõèîí áàéãóóëàõ
áîëîìæòîé áîëîõ áà èíãýñíýýð àðä îëíû àìüäðàë õàíãàëóóí, óëñ ã¿ðýí íü
õ¿÷èðõýã áàéíà.
2. Õóâü õ¿í àæ àõóéãàà ýðõëýõäýý àøèãëàæ àìüäðàë àõóéãàà äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæòîé
áîëíî.
3. Íýãýíò õîìñ íººöòýé åðòºíöºä àìüäàð÷ áàéãàà íºõöºëä àëõàì òóòàìäàà
òîõèîëäîõ îëîí õóâèëáàðóóäààñ ñîíãîëò õèéõ àñóóäàëòàé òóëãàðàõ áºãººä çºâ
øèéäâýð ãàðãàõàä òóñàëíà.
Ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààíû ¿¿ñýë õºãæèë
Õ¿í òºðºëõòºí ò¿¿õèéíõýý á¿õèé ë ¿åèéí òóðøèä ºìíºº òóëãàð÷ áàéãàà ýäèéí
çàñàãòàé õîëáîîòîé àñóóäëóóäûã ìýäýð÷ ò¿¿íä òîõèðñîí õàðèó àðãà õýìæýýí¿¿äèéã îëæ
íýýõèéã õè÷ýýñýýð èðñýí íü ¿íýí áèëýý. Õàðèí áèäíèé àìüäàð÷ áàéãàà öàã ¿åòýé ìààíü
çîõèöñîí îð÷èí ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñ ñóóðü íü 1776 îíä òàâèãäñàí
ãýäýã. Òîäðóóëáàë ýíý îíä Øîòëàíäûí ñàðòâààõü Àäàì Ñìèò /1723 -1790/ “¯íäýñòíèé
áàÿëãèéí ìºí ÷àíàð, ó÷èð øàëòãààíû ëàâëàãàà” /An Inquiry into the Nature and Causes of
the Wealth of Nation/ ãýñýí àãóó á¿òýýëýý áè÷ñýí þì. Õ¿íèé ò¿¿õýíä ¿ç¿¿ëñýí
íºëººãººðºº ýõíèé áàéðûí íýãèéã ýçýëäýã óã á¿òýýëä
ýäèéí çàñãèéí õºãæèë
öýöýãëýëòèéí ýõ ñóðâàëæ, àëèâàà áàÿëãèéí ìºí ÷àíàð ò¿¿íèéã á¿òýýí áèé áîëãîõ
øàëòãààí áîëîí àðãóóä, æèðèéí õ¿íèé àìüäðàë äýãæèí äýýøëýõ áîëîìæ çýðã¿¿äèéã
òóñãàñàí áàéäàã þì. ¯íýõýýð Ì.Ñêóçåíû õýëñýí÷ëýí “Ýíý íü õààä ÿçãóóðòàíä çîðèóëñàí
íîì áèø àæ.” /”Ýäèéí çàñãèéí óõààí ýä¿ãýý÷ëýãäñýí çàìíàë” ÓÁ.2003/ Ó÷èð íü ãýâýë
À.Ñìèòèéí íîì ãàðñíààð ë äýëõèé äýýð óðüä õýçýý ÷ áàéãààã¿é ýäèéí çàñãèéí õºãæèë
äýâøèë ãàð÷ àñàð îëîí æèðèéí èðãýä ýëáýã õàíãàëóóí àìüäðàõ áîëîìæòîé áîëñîí þì.
À.Ñìèòèéí “¯íäýñòíèé áàÿëàã” íîì àãóó ãýãäýæ, çîõèîã÷ íü îð÷èí ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí
óõààíûã ¿íäýñëýã÷ ãýæ íýðëýãäýõ áîëñîí ãîë øàëòãààíóóäûí íýã íü óã íîìûí ¿çýë
áàðèìòëàëûí äàãóó õºãæñºí Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí ýäèéí çàñãèéí ãàéõàìøèãòàé
äýâøèë áèëýý.
À.Ñìèò ýíýõ¿¿ íîìäîî áèé áîëãîñîí ýäèéí çàñãèéí çàãâàðàà “æàì ¸ñíû ýðõ
÷ºëººíèé òîãòîëöîî” ãýæ íýðëýñýí áºãººä ºíºº ¿åèéíõýí ¿¿íèéã íü ýäèéí çàñãèéí
“ñîíãîäîã çàãâàð” õýìýýäýã àæãóó. Ýíý á¿òýýëèéí ãîë óòãà ñàíàà íü ãýâýë:
- Áàÿëàã áèé áîëîõ ãîë ¿íäýñ íü õºäºëìºðèéí îíîâ÷òîé õóâààðèëàëò ãýñýí áºãººä
óã ñàíàà íü îð÷èí ¿åä ìåíåæìåíò ãýñýí á¿õýë á¿òýí øèíæëýõ óõààí áîëòëîî õºãæñºíèéã
áèä ìýäýõ áèëýý.
- ¯éëäâýðëýë áîëîí àðèëæàà ñîëèëöîî íü àëèâàà óëñ îðíûã õºãæèëä äýâøèëä
õ¿ðãýäýã áºãººä ãààëü õóäàëäààíû ºíäºð òàòâàð, áóñàä ÿíç á¿ðèéí õîðèî ñààäóóä ýäèéí
çàñãèéí áàéäëûã õýçýý íýãýí öàãò äîðîéòóóëäàã ãýñýí ñàíààã äýâø¿¿ëñýí.
- Õóâü õ¿í, óëñ îðîí öààøëààä äýëõèé äàÿàðàà ýëáýã õàíãàëóóí àæ òºðºõ,
÷ºëººòýé ¿éëäâýðëýë ýðõëýõ, ¿éëäâýðëýñýí áàÿëàãàà õîðèã ñààäã¿é àðèëæàõ áîëîëöîîã
á¿ðä¿¿ëäýã ãîë õ¿÷èí ç¿éë íü ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÷ºëºº áàéäàã ãýæýý.
- Ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÷ºëººã áèé áîëãîñíû ¿ð ä¿íãýýð ¿éëäâýðëýë áîëîí õóäàëäàà
ýðõëýõ ýð¿¿ë ñàðóóë, àéõ àþóëã¿é, òààòàé îð÷èí á¿ðäýæ ÷ºëººò ºðñºë人íèé à÷ààð
¿ðãýëæ øèíý, äýâøèëòýò ç¿éëèéã ýäýëæ õýðýãëýõ áîëîëöîî áèé áîëäîã áàéíà.
- Ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä îðîëöîæ áàéãàà á¿õèé ë ñóáüåêòóóä ººðèéí ýðõ
àøãèéí òºëºº ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ÷ ýíý íü ÿâæ ÿâæ ýöýñòýý áóñäûí õ¿ñýæ áàéñàí òýð
ë ç¿éëèéã ººðèéí ýðõã¿é õèéõýä õ¿ðãýäýã. Äóðüäàæ áàéãàà àìèà õè÷ýýõ ¿çýë áóþó
õóâèéí ÿâöóó ýðõ àøèã íü õºãæèë äýâøëèéí ãîë ýõ ñóðâàëæ ãýæ ¿çæýý. À.Ñìèòèéí
íîìëîñîí õóâèéí ÿâöóó ýðõ àøãèéã îð÷èí ¿åä “¿ë ¿çýãäýã÷ ãàð” õýìýýí íýðëýñýí íü
îíîâ÷òîé ç¿éðëýë ìºí áèëýý.
- Õýìíýëòòýé çàðöóóëàëòòàé áîëîâ÷ õ¿÷òýé òºðòýé áàéõ íü ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä
òóñ íýìýð ¿ç¿¿ëäýã. Òºð íü ÿìàð ÷ ¿åä äàðààõü ¿¿ðã¿¿äèéã ã¿éöýòãýæ áàéõ ¸ñòîé ãýñíèéã
íü òîëèëóóëáàë: 1) Óëñ îðíûã áàòëàí õàìãààëàõ, 2) Øóäàðãà õóóëü ç¿é, ø¿¿õèéí
òîãòîëöîîã áèé áîëãîæ àæèëëóóëàõ, 3) Ãàíö íýãýýðýý áîëîí õýñýã á¿ëãýýðýý õèéæ á¿òýýõ
áîëîìæã¿é áàéãóóëàìæ áîëîí àæëóóäûã çîõèîí áàéãóóëæ ã¿éöýòã¿¿ëýõ, 4) òºðºõ人
áóñàä õ¿ì¿¿ñýýñ äóòóó ÷àäâàðòàé íü ìýäýãäýõ þì áîë òóõàéí õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàõ, ñóð÷
áîëîâñðîõ áîëîëöîî íºõöëèéã íü á¿ðä¿¿ëýõ çýðýã áîëíî. Äýýðõ ¿¿ðã¿¿äýý ã¿éöýòãýýä
ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíä õºíäëºí㺺ñ îðîëöäîãã¿é áàéäëûã laisses-faire áîäëîãî
ãýäýã.
À.Ñìèòèéí á¿òýýí áèé áîëãîñîí ñîíãîäîã áóþó æàì ¸ñíû õºãæëèéí çàì íü ¿¿ñýí
öàãààñàà ýõëýí õ¿í òºðºëõòíèé õºãæëèéí ãîë ÷èãë¿¿ëýã÷ íü áàéñààð èðñýí òóë ýäèéí
çàñãèéí øèíæëýõ óõààíû ¿¿ñýë õºãæëèéã À.Ñìèò áîëîí ò¿¿íèé “¯íäýñòí¿¿äèéí
áàÿëàã”-òàé õîëáîñîîð èðñýí íü ç¿é ¸ñíû àñóóäàë ìºíººñ ìºí áèëýý. Õýäèéãýýð
ñîíãîäîã ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî íü áèé áîëñîí öàãààñàà ýõëýí îëîí òîîíû ýñýðã¿¿öýë
á¿ð öààøèëáàë ¿ã¿éñãýë /Ìàðêñèçì/ -òýé òóëãàðñààð èðñýí ÷ øèìò õºðñºí äýýð óðãàñàí
àøèãòàé óðãàìàë àäèë öýöýãëýñýýð èðñýí íü ¿íýí áèëýý. Øèìò õºðñ íü þó ãýâýë ýíýõ¿¿
îíîë íü óãààñàà õ¿íèé òºðºëõèéí ìºí ÷àíàð äýýð òóëãóóðëàí áèé áîëñíûã õýëæ áàéãàà
þì. Àøèãòàé óðãàìàë ãýäýã íü À.Ñìèòèéí “æàì ¸ñíû ýðõ ÷ºëºº”-íèé çàãâàð íü ºíººã
õ¿ðòýë áèé áîëñîí õ¿í òºðºëõòíèé îþóí óõààíû á¿òýýë¿¿äýýñ õàìãèéí øèëäýãò íü
òîîöîãäñîîð èðñýíèé㠺㿿ëæ áàéíà.
ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ
Ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààí íü íèéãìèéí àìüäðàëä òîõèîëäîæ áàéãàà
áàðèìòóóäûã öóãëóóëàí íýãòãýæ, òîãòîëöîîíä îðóóëààä ò¿¿íèéõýý ¿íäñýí äýýð ä¿ãíýëò,
òààìàãëàë ãàðãàäàã. Ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãàà, ñóäëàà÷äûí ºìíº òóëãàðäàã íèéòëýã ç¿é
òîãòëûã òîäðóóëáàë:
1.
Ýäèéí çàñãèéí óõààí íü áàéãàëèéí õóóëüòàé íýãýí àäèë ãýæ áîëîõóéö
ººðèéí ãýñýí õóóëèóäòàé áàéäàã. ªºðººð õýëáýë ýäãýýð õóóëèóä íü òîäîðõîé íýã
íºõöºëä õ¿ì¿¿ñèéí õèéæ áîëçîøã¿é ¿éë àæèëëàãààíû åðºíõèé õàíäëàãûã èëýðõèéëäýã.
Ãýõäýý ýäãýýð õóóëèóä íü ÿìàð íýãýí òîäîðõîé íºõöëèéã õàíãàñàí áàéõûã øààðääàã
ó÷ðààñ òààìàãëàëûí øèíæòýé áàéäàã áîëîâ÷ íèéòëýã ç¿é òîãòëûã òîäîðõîéëæ ÷àääàã.
2.
Ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààãààð íèéãìèéí àìüäðàëûí ºìíº òóëãàð÷ áàéãàà
àñóóäëóóäûã òàéëáàðëàæ, øèéäâýð ãàðãàäàã. Ãýõäýý ñóäëàëãàà õèéõèéí ºìíº ãàðàõ ¿ð
ä¿íã ìààíü õýí, õýðõýí àøèãëàõ áèëýý ãýäãèéã òîîöîõ ¸ñòîé. Òîäðóóëáàë ýäèéí çàñãèéí
ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í íü íèéãìèéí àìüäðàëä õýðýã áîëîõóéö áàéíà.
3.
Ýäèéí çàñãèéí àñóóäëóóäûã òîäðóóëíà. ¯¿íä: áàÿëàã ÿàæ áèé áîëãîõ,
áàÿëãèéã õýðõýí õóâààðèëàõ, ò¿¿íèéã ñîëèëöîõ, ãàäààä áîëîí äîòîîä õóäàëäààã õèéõ,
¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý ýðõëýí õºòëºõ, ò¿¿íèéõýý á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõ, õºäºëìºðèéí
õàðèëöàà, ìîíîïîëèéí ºñºëò, òàòâàðûí õóâü õýìæýý, òºðèéí îðîëöîî, ýäèéí çàñãèéí ýðõ
÷ºëºº ãýõ ìýò îëîí àñóóäëóóä òóëãàðäàã.
4.
Òóëãàð÷ áàéãàà àñóóäëûã òîäðóóëñíû äàðàà íèéãìèéí, óëñ òºðèéí, õ¿íèé
õóâèéí àìüäðàëûí íºõöëèéã òîäðóóëíà. Èíãýõ íü òóëãàðñàí àñóóäëûã çºâ øèéäýæ,
õ¿ì¿¿ñèéí öààøäûí ñàéí ñàéõàí àìüäðàëûí óäèðäëàãà áîëîõóéö îíîëûã áèé áîëãîíî
ãýñýí ¿ã. Àñóóäëóóäààñ àëü íü èë¿¿ ÷óõàë âý ãýñýí àñóóëò ãàð÷ áîëíî. Òýãâýë õ¿íèéã ñàéí
ñàéõàí àìüäðàõàä øààðäàãäàõ õýðýãëýýíèé çîðèëòóóäûã ýõýëæ øèéäýæ áîëíî.
5.
Ýäèéí çàñãèéí óõààí íü õ¿íèéã çîðèëãîî çºâ òîãòîîõîä òóñ áîëæ, ò¿¿íäýý
õ¿ðýõ àðãà çàìóóäûã äýñ äàðààòàé çààæ ºãäºã. Ãýñýí ÷ ýíý íü õ¿í áîëãîíä òîõèðñîí æîð
áèø áàéäàã ó÷ðààñ ýíý øèíæëýõ óõààíûã òºãñ áèø, ã¿éöýä áîëîâñðîîã¿é ãýæ ¿çñýýð
áàéäàã. Ýäèéí çàñãèéí îíîë, íîìëîëûã ãàçàð äýýð íü òýð äîð íü òóðøèëò õèéæ áàòëàõ
áîëîìæã¿é íü ýíý ÷èãëýëèéí ñóäëàà÷äûí õàìãèéí ãîë õ¿íäðýë íü áàéäàã. Ãýñýí ÷
ºíãºðñºí ò¿¿õèéí áàðèìòóóäûã öóãëóóëæ ä¿ãíýëò õèéõ, îäîîãèéí áàéäëàà ýðýãö¿¿ëýõ
çýðãýýð àñóóäëûã íààøòàé øèéäýõ áîëîìæóóä çºí人 áàéäàã.
6.
Ýäèéí çàñãèéí ñóäëàà÷èä íü øóäàðãà, çîðèãòîé, õ¿íèé ìºñòýé, ºíãºðñºíä
çºâ ä¿ãíýëò ºã÷ ÷àääàã, èðýýä¿éã ººäðºãººð óðãóóëàí ñýòãýã÷èä áàéäàã.
Ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààí íü áóñàä øèíæëýõ óõààíóóäûí íýãýí àäèë ººðèéí
ãýñýí ñóäàëãààíû õ¿ðýý, ñóäàëãààíû àðãóóäòàé.
Ñóäàëãààíû õ¿ðýý
Ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààíûã ñóäàëãààíû õàìðàõ õ¿ðýýíýýñ íü øàëòãààëàí
äàðààõü áàéäëààð àíãèëäàã:
Ìèêðî ýäèéí çàñãèéí óõààí. Ýäèéí çàñãèéí õºäºëãºã÷ õ¿÷èéã àíõäàã÷ íýãæèéí
ò¿âøèíä áóþó àæ àõóéí íýãæ õýñã¿¿äèéí õ¿ðýýíä øèíæèëæ, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí
ç¿é òîãòëûí ýõ ¿¿ñâýð, õºäºëãºã÷ õ¿÷èéã òàíüæ òîäðóóëíà. ̺í õóâü õ¿í, õýðýãëýã÷èéí
çàí òºëºâèéã ýíý õ¿ðýýíä ñóäàëäàã.
Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí óõààí. Ýäèéí çàñãèéí õºäºëãºã÷ õ¿÷¿¿äèéã íèéò íèéëìýë
áàéäëààð íü áóþó óëñ îðíû íèéò õýìæýýíä õýðõýí ¿éë÷èëæ, á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä íü ÿàæ
õàðèëöàí óÿëäàæ, õºãæèæ áàéãààã ñóäëàíà. Ýíý õ¿ðýýíä íèéò á¿òýýãäõ¿¿í, ¿íý, õ¿¿,
ãàäààä õóäàëäàà, àæèë ýðõëýëò, àæèëã¿éäýë, ìºí㺠ò¿¿íèé áîäëîãî, ìºíãºíèé ¿íýã¿éäýë
ãýõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ñóäàëäàã.
Äýýðõ õî¸ð îéëãîëòûã íýãòãýí ä¿ãíýâýë, ìèêðî ýäèéí çàñàã íü ãàíöààð÷èëñàí
îéëãîëòóóäûã ñóäàëäàã áîë, ìàêðî ýäèéí çàñàã íü íèéò ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýíä ÿâàãäàæ
áàéãàà àñóóäëóóäûã òîäðóóëàí òàéëáàðëàäàã áàéíà.
Ýäãýýð íü õîîðîíäîî íÿãò óÿëäààòàé, õàðèëöàí áèå áèåäýý íºëººëºõ àñóóäëóóäûã
ñóäàëäàã ó÷ðààñ ýäèéí çàñãèéí óõààíä ñóðàëöàã÷ áîëãîí äýýðõ ñýäâ¿¿äèéã äýñ
äàðààëàëòàé îéëãîæ àâàõ õýðýãòýé áîëäîã.
Ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí ÷èãëýë
Ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî ãýäýã íü òóëãàðñàí àñóóäëûã øèéäýõèéí òóëä òºðèéí
ç¿ãýýñ ãàðãàñàí ýäèéí çàñãèéã õºòëºí àâ÷ ÿâàõ õóâèëáàðò øèéäâýð þì. Æèøýý íü:
ìºíãºíèé õàíø óíàõ, òºñâèéí àëäàãäàë ãàðàõ çýðýã õ¿íäðýë òîõèîëäîõîä ÿìàð áîäëîãî
áàðèìòëàõ âý ãýñýí àñóóëòóóä óðãàí ãàð÷ èðäýã áèëýý. Ýäèéí çàñãèéí óõààíä áîäîò
àìüäðàëûã ñóäëàõàä çîðèóëñàí õÿëáàðøóóëñàí çàãâàðóóäûã àøèãëàäàã ñýòãýëãýýíèé
àðãóóäòàé.
Ïîçèòèâ /òîäîðõîé/ ýäèéí çàñàã. Ýäèéí çàñãèéí ¿çýãäëèéí çàãâàð áîëîâñðóóëæ,
òóðøèí øàëãàõ çàìààð òàéëáàðëàõûã õýëíý. ªºðººð õýëáýë ýäèéí çàñãèéí ¿çýãäëèéã
òàéëáàðëàõ ÿâö þì. Ïîçèòèâ ýäèéí çàñàã íü òóõàéí ¿åèéí áàéäëûã øèíæëýõ ä¿ãíýõ,
áîäëîãûí õóâèëáàð áîëîâñðóóëàõ, òýäãýýðýýñ ãàð÷ áîëîõ ¿ð äàãàâàðóóäûã ñóäëàõ çýðãýýð
áèçíåñèéí áîëîí çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãà òºëºâëºãºº áîäëîãî áîëîâñðóóëàõàä õóâü
íýìýð áîëíî.
Íîðìàòèâ /çîõèöóóëàõ/ ýäèéí çàñàã. Ýäèéí çàñãèéã òàéëáàðëàñàíû ¿íäñýí äýýð
áîäëîãî, çàãâàð áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâöûã íîðìàòèâ ýäèéí çàñàã ãýíý. Çàñãèéí ãàçàð ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ øèéäâýð áîëîâñðóóëàõäàà íîðìàòèâ ýäèéí çàñãèéã àøèãëàäàã.
Ýäèéí çàñàã÷èä õóâèëáàð áîëîâñðóóëñàíû äàðàà ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áîäëîãî ÿìàð
áàéâàë çîõèõ òàëààð íîðì çºâëºãºº ãàðãàæ áîëäîã.
Ñóäàëãààíû àðãóóä
Ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû àðãà íü ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûí õóóëèóäûã òàíèí
ìýäýæ, õÿçãààðëàãäìàë íººöèéí òàëààð îëîí ÿíçûí õóâèëáàð ãàðãàæ, ò¿¿íýýñ ñîíãîëò
õèéæ çºâ øèéäâýð ãàðãàõàä òóñàëíà. Äàðààõü àðãóóäòàé.
-
Òàíèí ìýäýõ¿éí äèàëåêòèê àðãà. Ýäèéí çàñãèéí á¿õ þìñ ¿çýãäýë õîîðîíäîî
õîëáîî õàìààðàëòàé áºãººä áàéíãà ººð÷ëºãäºí õºãæèæ áàéãàà ãýñýí
¿íäñýí äýýð ñóäëàíà.
-
Øèíæëýõ óõààíû õèéñâýðëýëòèéí àðãà. Ýäèéí çàñãèéí òóõàéí àñóóäàëä
íºëººëäºã îëîí õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýñ õàìãèéí ãîë õ¿÷èí ç¿éëèéã ÿëãàí àâ÷,
áóñäûã íü òîãòìîë ãýæ àâ÷ ¿çýæ ñóäëàíà. Õèéñâýðëýõ çàìààð ýäèéí çàñãèéí
òîäîðõîé òîãòîëöîîã ñàíààãààðàà çàãâàð÷ëàí òààìàãëàæ, ò¿¿íèé ìºí
÷àíàð äîòîîä óÿëäàà õîëáîîã íýýí èëð¿¿ëýõ áîëîìæòîé.
-
Ãðàôèê áà çàãâàð÷ëàëûí àðãà.
-
Ìàòåìàòèêèéí áà ñòàòèñòèêèéí àðãóóä. Ìàòåìàòèê àðãà íü ýäèéí çàñãèéí
òîäîðõîé ¿çýãäëèéí õýòèéí õàíäëàãà, ç¿é òîãòëûã èëýðõèéëñýí îëîí
õóâüñàã÷òàé ìàòåìàòèê çàãâàð áîëîâñðóóëæ àøèãëàõ áîëîìæ îëãîäîã àðãà.
̺í ýäèéí çàñãèéí íàðèéí òºâºãòýé îëîí àñóóäëûã ìàòåìàòèê àðãààð
ñóäàëæ, áàéæ áîëîõ õóâèëáàðóóäààñ õàìãèéí îíîâ÷òîé õóâèëáàðûã
ññîíãîí àâ÷ áîëíî. Ñòàòèñòèê àðãà íü ýäèéí çàñãèéí ¿çýãäë¿¿äèéí
õîîðîíäûí õîëáîî, õàìààðàë, õºãæëèéí ç¿é òîãòëûã òîãòîîõîä àøèãëàíà.
-
Àæèãëàëòûí áà òóðøèëòûí àðãà. Ýäèéí çàñãèéí ¿çýãäëèéí øàëòãààí áà ¿ð
äàãàâðûí õîëáîîã èëð¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý.
-
Èíäóêöèéí. Òóñ òóñäàà áàéãàà áàðèìòóóäûã íýãòãýí ä¿ãíýæ, ýöýñò íü
åðºíõèé ä¿ãíýëò õèéõ òàíèí ìýäýõ¿éí àðãà.
-
Äåäóêöèéí. Äýâø¿¿ëñýí åðºíõèé òààìàãëàëûã ýäèéí çàñãèéí áîäèò áàðèìò
ìàòåðèàëààð øàëãàæ åðºíõèé ä¿ãíýëòýä òóëãóóðëàí õýñýã÷èëñýí òóñãàé
ä¿ãíýëò õèéõ òàíèí ìýäýõ¿éí àðãà.
-
Áóñàä àðãóóä
Ýäèéí çàñãèéí ¿çýãäë¿¿äèéã äàðààõü àðãà õýðýãëýãäýõ¿¿íýýð èëýðõèéëíý.
1. ¯ãýýð èëýðõèéëýõ àðãà. Ýíý íü ãîë òºëºâ òîäîðõîéëîëò, òîìú¸îëîë, òàéëáàðûí
õýëáýðòýé áàéíà.
2. Òîîí õ¿ñíýãòýýð èëýðõèéëýõ àðãà. Ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé þìñ ¿çýãäëèéí
õîîðîíäûí õîëáîî, õàìààðëûí ººð÷ëºëòèéã òóñãàñàí òîîí ¿ç¿¿ëýëòèéí
õýëáýðòýé áàéíà.
3. Ãðàôèê àðãààð èëýðõèéëýõ. Ýíý íü ýäèéí çàñãèéí õîîðîíäîî õàìààðàë á¿õèé
¿çýãäëèéí ãðàôèê ä¿ðñëýë þì. Ìóðóé, øóëóóí çýðãýýð ä¿ðñëýí ¿ç¿¿ëíý ãýñýí
¿ã.
4. Ìàòåìàòèê
èëýðõèéëýë.
Ýíý
íü
ýäèéí
çàñãèéí
òîäîðõîé
¿çýãäëèéí
ººð÷ëºëòèéí ç¿é òîãòëûã òóñãàñàí ôóíêöè, ìàòåìàòèê çàãâàðûí õýëáýðòýé
áàéíà.
Ñóäàëãààíû àðãà ç¿é
Ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû àðãà ç¿éã àíãàëàõäàà.
1. Îáüåêòûí òàëààñ íü ñóäëàõ àðãà ç¿é. Òóõàéí ýäèéí çàñãèéí ¿çýãäëèéã çàðäëûí
òàëààñ íü ñóäëàõ àðãà ç¿éã õýëíý.
2. Ñóáüåêòèéí òàëààñ íü ñóäëàõ àðãà ç¿é. Òóõàéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä
îðîëöîæ áàéãàà ñóáüåêò¿¿äèéí õàðüöààíû òàëààñ íü áóþó òóõàéí á¿òýýãäõ¿¿íèé
¿íý öýíèéí òàëààñ íü ñóäëàõûã õýëíý.
ЛЕКЦ – 2
ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÃÎË ÀÑÓÓÄËÓÓÄ ÁÀ
¯ÍÄÑÝÍ ÎÉËÃÎËÒÓÓÄ
Ýäèéí çàñãèéí ãîë àñóóäëóóä
Ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíû ãîë àñóóäëóóä íü:
1. Ýäèéí çàñãèéí á¿õ òºðëèéí íººö õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã. /õºäºëìºð, êàïèòàë,
ãàçàð ãýõ ìýò/
2. Ýäèéí çàñãèéí íººö õÿçãààðëàãäìàë ó÷èð àëèâàà íýã ñîíãîëò õèéõ çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé. ªºðººð õýëáýë õ¿íèé õýðýãöýýòýé õàðüöóóëàõàä ¿éëäâýðëýëèéí
íººö õÿçãààðëàãäìàë ó÷èð òºð, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãóóä, õýðýãëýã÷ àëèâàà
íýã ñîíãîëò õèéõ øààðäëàãàòàé áîëíî. ¯¿íä ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûí ãîë
çàð÷èì îðøèíî. ¯¿íýýñ ¿¿äýí õÿçãààðëàãäìàë áàéäëûí ýðõøýýëýýñ øàëòãààëàí
áîëîìæòîé õóâèëáàðóóäààñ ñîíãîëò õèéõ ÿâäàë þì.
Òóõàéëáàë õ¿ì¿¿ñ ºäºð òóòìûí àìüäðàëäàà ñîíãîëò õèéõäýý ìºíãºí人 òîõèðóóëàí
ÿìàð áàðààíààñ õè÷íýýíèéã õóäàëäàí àâàõàà øèéäíý. Àëü íýãèéã ñîíãîõ íü íºãººãººñ íü
òàòãàëçàõàä õ¿ðãýäýã. Èíãýæ òàòãàëçñàíààð òîäîðõîé àøèãò ÷àíàðûã àëäàíà ãýñýí ¿ã.
Èéíõ¿¿ àëäàæ áàéãàà àøèãò ÷àíàðûã àëäàãäñàí áîëîìæèéí çàðäàë áóþó ñîíãîãäîîã¿é
áîëîìæèéí ºðòºã ãýíý.
Ñîíãîãäîîã¿é áîëîìæèéí ºðòºã íü õóâü õ¿íèé òºäèéã¿é óëñ ¿íäýñíèé ò¿âøèíä
õýðýãëýãääýã.
Èíãýõëýýð îð÷èí ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí ãîë àñóóäàë áîë õÿçãààðëàãäìàë íººöººð
õÿçãààðã¿é ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà õýðýãöýýã ÿàæ õàíãàõ âý ãýäýã àñóóäàë þì.
Ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààíû ¿íäñýí îéëãîëòóóä
Ýäèéí çàñãèéí óõààíä ñóðàëöàõààð øèéäñýí õýí áîëîâ÷ óã ç¿éëèéíõýý òàëààðõ ýõíèé
îéëãîëòóóäûã ìýäýæ àâàõ íü ÷óõàë áèëýý. Íýãýíò ë õ¿íèé ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãàà
áîëîí àìüäðàë àõóéä íü ýäèéí çàñàã õàìãèéí èõ íºëººëäºã ãýäãèéí ¿¿äíýýñ áîäîîä
¿çýõýä çîõèõ õýìæýýíèé ìýäëýãèéã õóðèìòëóóëàõ íü ÷óõàë. ¯¿í äýýðýý òóëãóóðëààä
öààøèä èë¿¿ èõýýð ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ þì áîë òàíû àìüäðàëä ñàéí ñàéõíûã àâ÷ðàõ
ººð÷ëºëò èðýõ íü ãàðöààã¿é áèç ýý.
Áàÿëàã
Õ¿íèé õýðýãöýýã òîî áà ÷àíàðûí õóâüä õàíãàæ áàéãàà ýä ç¿éëñ, îþóíû ¿íýò ç¿éëñèéã
áóþó áàÿëàã ãýíý. ªºðººð õýëáýë õ¿íèé õýðýãöýýã õàíãàæ áàéãàà á¿õèé ë õýðýãñýëèéã
áàÿëàã ãýíý. Áàÿëàã íü áàéãàëààñ àÿíäàà ¿¿ñýí áèé áîëñîí, õ¿íèé õºäºëìºðººð
á¿òýýãäñýí ãýñýí ¿íäñýí õî¸ð õýëáýðòýé. Äàðààõü íàðèéâ÷èëñàí õýëáýð¿¿äýýð èëýðíý.
-
ªãººæ áóþó õèøèã. Áàéãàëиàñ ãàðàëòàé, õ¿íèé õºäºëìºðèéí ¿ðýýð
á¿òýýãäýýã¿é, õ¿íèé õýðýãöýýã õàíãàõóéö áàÿëàã. Õ¿íèé ò¿¿õèéí ýõýí ¿åä
èéì õýëáýðèéí áàÿëãèéã õ¿ññýí õýìæýýãýýðýý ¿íý òºëáºðã¿é õýðýãëýõ
áîëîëöîîòîé áàéñàí ÷ íèéãýì õºãæèõèéí õýðýýð áàéãàëèéí ºãººæèéã
àðèëæààãààð äàìæóóëàí àøèãëàõ íü èõ áîëæýý.
-
Á¿òýýãäэõ¿¿í. Õ¿íèé õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿íãýýð áèé áîëñîí áàÿëàãèéí íýã
õýëáýð. ¯¿íä, àæèë äýýðýý õèéãýýä áóñäàä õóäàëäñàí ãóòàë, õóâöàñ îðîõ
òºäèéã¿é ãýðòýý õèéñýí õîîë ÷èíü õ¿ðòýë õàìðàãääàã.
-
Áàðàà. Á¿òýýãäõ¿¿íèé íýã õýëáýð. Îíöëîã íü ò¿¿íèéã áóñäàä õóäàëäàí
áîðëóóëàõûí òóëä õèéæ áèé á¿òýýäãýýðýý ÿëãààòàé. Óã áàÿëãèéã ìºí
ººðººð ýäèéí çàñãèéí áàÿëàã ãýõ áºãººä ò¿¿íä õ¿íèé õºäºëìºð, ò¿¿õèé ýä,
òåõíèê òåõíîëîãè çýðýã ¿íý öýíýòýé õ¿÷èí ç¿éëñèéã øèíãýýí õèéäýã ó÷èð
èéí íýðëýæýý.
-
¯éë÷èëãýý. Ñýòãýë õàíàìæèéí õýëáýðýýð èëýðäýã á¿òýýãäõ¿¿íèé íýã õýëáýð.
-
¯çýë áîäîë, ¿çýë ñàíàà.
Åð íü áàÿëãèéí òóõàé îéëãîëò íü ýäèéí çàñãèéí õàìãèéí ÷óõàë áºãººä ýõíèé
îéëãîëò áàéäàã áºãººä ýíý òàëààð ¿å ¿åèéí ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä ÿíç á¿ðèéí ñàíàà áîäîë
äýâø¿¿ëñíýýñ
À.Ìàðøàëëûí
ºã¿¿ëñýí
ç¿éëñèéã
øóóä
òîëèëóóëàõ
íü
õàìãèéí
òîõèðîìæòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà. ”Àëèâàà áàÿëàã íü áèäíèé îëæ ýçýìøèõèéã õ¿ñ÷ áàéãàà
ç¿éëñýýñ, ººðººð õýëáýë õ¿íèé õýðýãöýýã øóóä áà øóóä áóñ çàìààð õàíãàäàã ç¿éëñýýñ
á¿ðýëäýõ áîëîâ÷ ¿¿íèéã á¿ãäèéã íü áàÿëàã ãýæ òîîöäîãã¿é. Äîòíû íàéç íºõºäòýé áàéõ
íü õàíãàëóóí áàéõûí áàñ íýã ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîâ÷ ò¿¿íèéã, ÿðóó íàéðãèéí
èëýðõèéëëýýð ë áèø áîë, áàÿëàãò òîîöîõã¿é. Òýãýõýýð õ¿í á¿ð îëæ àâàõûã õ¿ñäýã á¿õ
ç¿éëñèéã àíãèëààä, àëèéã íü áàÿëãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã ãýõ âý ãýäãèéã ¿çüå. Áèäíèé
õ¿ñ÷ áàéãàà áóþó õ¿íèé õýðýãöýýã õàíãàäàã á¿õ ç¿éëñèéã õàìàðñàí ÿìàð íýã íýð òîìú¸î
áàéõã¿é ó÷èð, ýíý çîðèëãîîð “áàÿëàã” ãýñýí ¿ãýý ë õýðýãëýå.
Áèäíèé õ¿ñäýã á¿õ ç¿éëñ áóþó áàÿëãèéã õóâèéí, ìàòåðèàëëàã áóñ ãýæ õóâààíà.
Ìàòåðèàëëàã áàÿëàã íü àøèãòàé ìàòåðèàëëàã ç¿éëñ áîëîí ò¿¿íèéã ýçýìøèõ, çàõèðàí
çàðöóóëàõ, îäîî áà õýòäýý àøèã îëîõ á¿õ ýðõýýñ á¿ðäýíý. ¯¿íä: áàéãàëèéí åðäèéí
áàÿëãóóä, ãàçàð, óñ, àãààð, öàã óóðûí íºõöºë, õºäºº àæ àõóéí áîëîí îëáîðëîõ,
áîëîâñðóóëàõ, çàãàñ àãíóóðûí ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýãäõ¿¿í, áàéøèí áàðèëãà, áàãàæ,
òîíîã òºõººðºìæ, áàðüöàà áîëîí áóñàä ãýðýýíèé ¿¿ðýã, òºðèéí áà õóâèéí ºì÷èéí
áàéãóóëëàãóóäàä íèéë¿¿ëñýí õóâü, ìîíîïîëèéí á¿õ õýëáýð¿¿ä, ïàòåíòèéí, çîõèîã÷èéí
ýðõ, òºìºð çàìààð íýâòðýõ áîëîí õýðýãëýýíèé áóñàä ýðõ¿¿ä áàãòàíà. Ò¿¿íýýñ ãàäíà
æóóë÷ëàõ áîëîìæ, áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð, ìóçåéä íýâòðýõ ýðõ íü õ¿íèé ãàäààä,
ìàòåðèàëëàã òààøààëûã áèåæ¿¿ëæ áàéãàà õýðýã áºãººä, õàðèí òýäãýýðèéã ¿íýëýõ ÷àäâàð
íü äîòîîä, õóâèéí ÷àíàð áàéäàã.
Ìàòåðèàëëàã áóñ áàÿëàã íü õî¸ð á¿ëýãò õóâààãäàíà. Ýõíèéõýä íü õ¿íèé ººðèéí
÷àíàð, ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ, òààøààë àâàõ ÷àäâàð õàìààðàõ áºãººä, ¿¿íä àæèë õýðýã÷
÷àíàð, ìýðãýøëèéí ºíäºð ò¿âøèí, íîì óíøèæ, õºãæèì ñîíññîíîîð òààøààë àâàõ ÷àäâàð
çýðýã îðíî. Ýäãýýðèéã äîòîîä áàÿëàã õýìýýí íýðèéäíý. Õî¸ðäàõèä íü ãàäààä áàÿëãóóä
õàìààðàõ áºãººä ¿¿íä õ¿ì¿¿ñò ñàéíààð íºëººëäºã õàðèëöààíóóä îðäîã. Æèøýý íü:
íî¸ëîã÷ àíãèéíõàí õàìæëàãà áîëîí ìýäëèéíõýý áóñàä õ¿ì¿¿ñýýð òîäîðõîé õýìæýýíèé
õºäºëìºðèéã ¿íý õºëñã¿é õèéëãýõ, ãýðòýý çàðöëàõ ÿâäàë áàéñàí. Ýäãýýð íü íýãýíò óëèðàí
ºíãºðñºí ó÷ðààñ, èéì áàÿëãèéã ýçýìøèã÷ àøèã îëæ ÷àäàõ õàðèëöàà íü ºíººäºð
õóäàëäàà÷èä, ÷ºëººò õºäºëìºðèéí õ¿ì¿¿ñèéí íýð òºð, àæèë õýðýã÷ õîëáîîíä ë ¿ëäñýí
áàéíà.
Öààøëààä, áàÿëàã íü ºâë¿¿ëæ áîëäîã, áîëäîãã¿é ãýñýí õýëáýðòýé áàéíà. ªâë¿¿ëæ
áîëäîãã¿é õýëáýðò õ¿íèé õóâèéí ÷àíàð, ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ, òààøààë àâàõ ÷àäâàðààñ
ãàäíà õóâèéí èòãýë äýýð ¿íäýñëýñýíýýñ íýð òºðèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã ìàÿãààð ºâë¿¿ëæ
áîëäîãã¿é àæèë õýðãèéí õîëáîîíû òàëóóä, öàã óóðûí òààòàé íºõöºë, ºäðèéí ãýðýë,
àãààð, èðãýíèé ýðõ, äàâóó ýðõ¿¿ä, íèéãìèéí õºðºíãèéã õýðýãëýõ áîëîìæóóä îðíî.”
/À.Ìàðøàëë ”Ýäèéí çàñãèéí óõààíû çàð÷ìóóä”. 55/
Öààø íü À.Ìàðøàëë áàÿëãèéã áàñ õèøèã õýëáýðýýð áàéäàã ãýñýí áºãººä ¿¿íä íü
õýí ÷ ºì÷뺺ã¿é, õ¿íèé ÿìàð íýã õ¿÷ îðîëöîîã¿éãýýð ºã÷ áàéãàà ç¿éëñ áàéíà ãýæýý.
Õýðýâ õèøèã áàÿëãèéã õýí íýãýíä ºì÷ë¿¿ëáýë õèøèã áèø áîëíî. ̺í òàðüæ óðãóóëñàí
óðãàìàë ýñâýë ¿ðæ¿¿ëñýí àìüòàíä õ¿íèé õºäºëìºð øèíãýñýí áàéäàã ó÷èð õèøèã áèø
áîëäîã áàéíà.
Äýýð äóðäñàí áàÿëãèéí õýëáýð¿¿ä íü õóâü õ¿íä õàìààðàëòàé áàéãàà íü
îéëãîìæòîé áèç ýý. Òýãýõýýð õóâü õ¿íèé áàÿëãààñ ãàäíà óëñ ¿íäýñòíèé áàÿëàã ãýäýã
îéëãîëò áàñ áàéäàã áàéõ íü. ¯íäýñòíèé áàÿëàãò õóâü õ¿íèé áàÿëàã õàìðàãääàã. Íèéò
¿íäýñòíèé áàÿëãèéí õàìãèéí ýíãèéí æèøýý íü: çàì õàðèëöàà, ìýäýýëýë õàðèëöààíû
áàéãóóëàìæóóä, íèéòèéí óñ ò¿ãýýõ ñ¿ëæýý ãýõ ìýò áàãòàæ áàéíà. Ýäãýýð äýýð íýìýýä
òºðèéí îíîâ÷òîé çîõèîí áàéãóóëàëò, íèéãìèéí ñàéí ¿éë÷èëãýý çýðãèéã ¿íäýñíèé
õýìæýýíèé ìàòåðèàëëàã áóñ áàÿëàãò õàìààðóóëäàã áàéíà.
¯éëäâýðëýëèéí òåõíèê òåõíîëîãè áîëîâñðîíãóé áîëæ, ñî¸ë èðãýíøèë õºãæèõèéí
õýðýýð õ¿ì¿¿ñò øèíý øèíý ýðýëò õýðýãöýý áèé áîëñîîð áàéãàà íü òýäíèéã ÿíç á¿ðèéí
áàÿëãààð õýðõýí õàíãàõ âý ãýñýí àñóóäëóóä ãàð÷ èðñýýð áàéíà.
Ýäèéí çàñãèéí íººö
Ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí òîäîðõîé çîðèëãîä àøèãëàãäàæ áàéãàà á¿õèé ë ç¿éëñèéã
ýäèéí çàñãèéí íººö ãýíý. Ýäèéí çàñãèéí íººö íü ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí
àíõäàã÷ õºðñ ñóóðü íü áîëäîã. Ýäèéí çàñãèéí íººö íü õýä õýäýí ÿíçààð àíãèëàãäàõ áà
çàðèì íýã íººö¿¿ä íü õîâîð õîìñ, õÿçãààðòàé áàéäàã ãýæ ¿çäýã ÷ ò¿¿íèéã íü áóñàä
íººö¿¿äýýð íü îðëóóëàõ áîëîëöîî áèé ¿çäýã. ͺºöèéí àíãèëàë:
¯éëäâýðëýëèéí íººö áóþó õ¿÷èí ç¿éëñ:
2. Õºäºëìºð /àæèëëàõ õ¿÷/. Á¿òýýãäõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã ¿éëäâýðëýõýä àæèëëàõ õ¿÷íýýñ
øààðäàãäàæ áàéãàà
îþóíû áîëîí áèåèéí õ¿÷íèé ÷àäàâõèéã õºäºëìºð ãýíý.
ͺ㺺 òàëààñ õºäºëìºð ãýäýã íü õ¿ì¿¿ñ áàéãàëèéí ýä þìñûã ººðñäèéí õýðýãöýýíä
çîõèöóóëæ ººð÷èëæ áàéãàà õ¿íèé á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãàà þì. Õºäºëìºð íü
äàðààõü ¿íäñýí øèíæ¿¿äýýð òîäîðõîéëîãäîíî.
-
Õºäºëìºð íü õ¿íèé óõàìñàðòàé, çîðèëãî ÷èãëýëòýé, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé
¿éë àæèëëàãàà.
-
Õºäºëìºðèéí ¿éë àæèëëàãàà íü õ¿íèéã õýâèéí áàéõ ¿åýñ íü èë¿¿ èõýýð õ¿÷
÷àäàë ãàðãàõûã øààðääàã.
-
Õºäºëìºðèéí à÷ õîëáîãäîë íü íèéãýìä ìýäðýãäýæ ¿ð ä¿í íü õàðàãäàæ áàéõ
¸ñòîé.
2. Êàïèòàë. Îðëîãî îëîõûí òóëä ¿éëäâýðëýëä àøèãëàõ ãýæ áàéãàà á¿õèé ë ç¿éëèéã
õýëíý. ªºðººð õýëáýë, ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë ÿâöàä îðîëöîæ ºðò㺺 áàðààíä
ààæìààð áóþó íýã ìºñºí øèíãýýäýã ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñëèéã õýëíý. Êàïèòàë íü
áèçíåñ áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë ÿâöàä àøèãëàñàí õºðºí㺠îðóóëàëò ãýæ áàñ
îéëãîæ áîëíî.
Êàïèòàëûã äàðààõü áàéäëààð àíãèëíà
-
Áèåò êàïèòàë / òîíîã òºõººðºìæ , ò¿¿õèé ýä ãýõ ìýò/
-
Ñàíõ¿¿ãèéí êàïèòàë /ìºíãºí õýëáýðèéí/
3. Ãàçàð. Áàéãàëèéí òîãòâîðòîé íººö, ãàçðûí õºðñíèé õýñýã. ¯ðæèë øèìò ãàçàð,
àøèãò ìàëòìàë, óñ, îé ìîä ãýõ ìýò.
4. ¯éëäâýðëýëèéã óäèðäàõ óð ÷àäâàð. Õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà. Åð íü áîë
ìåíåæìåíòòýé îéðîëöîî.
̺í äàðààõü õýëáýðèéí íººö¿¿ä áàéäàã:
-
Õ¿íèé íººö. Õºäºëìºðëºõ ÷àäâàðòàé, ýð¿¿ë ÷èéðýã, õ¿÷ ÷àäàë, áîëîâñðîë,
ìýðãýæèë, õºäºëìºðèéí äàäàë ÷àäâàð, òóðøëàãà, ìýäëýã ýçýìøñýí õ¿ì¿¿ñ
þì.
-
Ìýäýýëëèéí íººö. Îð÷èí ¿åèéí ¿éëäâýðëýëä ºðãºíººð õýðýãëýãääýã òºñºë
òºëºâëºãºº, ïðîãðàìì, øèíæëýõ óõààíû ¿ð ä¿í ãýõ ìýò ìýäýýëëèéí
íººö¿¿ä ¿¿íä õàìðàãäàíà.
-
Öàã õóãàöàà. Öàã õóãàöààíû õýìæèãäõ¿¿íã¿éãýýð ýäèéí çàñãèéí ÿìàð ÷ ¿éë
àæèëëàãàà ÿâàãäàõã¿é ó÷èð ¿¿íèéã îð÷èí ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíä
÷óõàëä òîîöäîã áîëæýý.
¯éëäâýðëýë
Áàÿëãèéã á¿òýýõ ¿éë ÿâöûã ¿éëäâýðëýë ãýíý. Èë¿¿ òîäðóóëáàë, õ¿íèé õýðýãöýýã
õàíãàæ ÷àäàõóéö á¿òýýãäõ¿¿í áèé áîëãîõ àæèëáàðóóäûí öîãöûã õýëæ áàéíà. Áàðàã á¿õ
òîõèîäîëä ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð ä¿í áîëîõ á¿òýýãäõ¿¿íèéã áóñäûí õýðýãöýýã õàíãàõûí òóëä
çàðæ áîðëóóëäàã ó÷ðààñ ýíýõ¿¿ áàÿëàã íü áàðàà ãýñýí îéëãîëòîîðîî öààøèä õýðýãëýãäýõ
íü ç¿éòýé áîëîâ óó.
1. Ýä ç¿éëñèéí ¿éëäâýðëýë.
-
ýä áàÿëàã á¿òýýõ ¿éë ÿâö /àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé ãýõ ìýò/
-
ýä áàÿëãèéí ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõ /àõóéí ¿éë÷èëãýý, õîîëíû áèçíåñ ãýõ ìýò/
3. Ýä ç¿éëñèéí áóñ ¿éëäâýðëýë.
-
îþóíû ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõ /ñî¸ë áîëîâñðîë, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ãýõ ìýò/
-
îþóíû áàÿëàã á¿òýýõ ¿éë ÿâö /íîì õýâëýõ/
¯éëäâýðëýëèéí íººö áóþó õ¿÷èí ç¿éëñèéã àøèãëàñàíû ¿íäñýí äýýð ¿éëäâýðëýë
ÿâàãääàã áºãººä òýäãýýðèéí ÿíç á¿ðèéí õîñîëìîë õóâèëáàðóóäààð áàðààã ¿éëäâýðëýäýã.
Æ íü: Çàðèì áàðààã îëîí àæèë÷èä, öººí òåõíèêèéí îðîëöîîòîéãîîð õèéäýã áàéõàä,
íºãººã íü õ¿íèé îðîëöîîã¿éãýýð äàí òåõíèêèéí õ¿÷ýýð ¿éëäâýðëýäýã ãýäãèéã áèä ìýäýõ
áèëýý. Ìºí ¿éëäâýðëýæ áîëîõ îëîí á¿òýýãäõ¿¿í¿¿äýýñ /áàðàà/ àëü íýãèéã íü áàãà
¿éëäâýðëýõ çàìàà𠺺ð íýã á¿òýýãäõ¿¿íèéã /áàðàà/ èë¿¿ èõ õèéõ áîëîìæ áàéäàã. Èéì
ìàÿãààð íýã á¿òýýãäõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëýýñ îëæ áîëîõ àøèãààñ òàòãàëçààä íºãººã íü
¿éëäâýðëýõèéã àëäàãäñàí áîëîìæèéí çàðäàë ãýíý.
Çàðäàë, îðëîãî, àøèã
¯éëäâýðëýëèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëîõ á¿òýýãäõ¿¿í áóþó áàðààã õèéõèéí òóëä
òîäîðõîé
òîî
õýìæýýãýýð
èëýðõèéëæ
áîëîõóéö
íººö
áîëîí
áàÿëãèéí
çàðèì
õýëáýð¿¿äèéã àøèãëàäàã. Òýðõ¿¿ àøèãëàãäñàí íººö, áàÿëãèéí òîîí óòãûã çàðäàë ãýíý.
Á¿òýýãäñýí áàÿëàã áóþó áàðààãàà áóñäàä çàðæ áîðëóóëñíû ¿ð ä¿íä ò¿¿íèéã
ýçýìøèã÷èéí ìýäýëä èðýõ ººð íýã áàðààíû õýëáýðèéã îðëîãî ãýíý. Òîäðóóëáàë, îðëîãî
íü ÿìàð íýã áàðàà þì óó ìºí㺠õýëáýðòýé áàéæ áîëíî ãýñýí ¿ã. ̺íãèéã áèä áàðààíû
ºâºðìºö ñîäîí íýã õýëáýð ìºí ¿çýõ íü çºâ ç¿éòýé ñàíàà þì.
Áàðààíóóäûí àðèëæàà ñîëèëöîî ÿâàãäñàíû ¿íäñýí äýýð õ¿íä ñýòãýë ñàíààíû
òààøààë áèé áîëíî. Ýíý íü áàñ áîäîò õýëáýðýýð èëýð÷ ººðººð õýëáýë, ãàðò áàðèãäàõóéö,
í¿äýíä òîîëîãäîõóéö áàéæ áîëîõ þì. ¯¿íèéã àøèã ãýæ áàéãàà áºãººä áèä ãîë òºëºâ
òîîëîãäîõ óòãààð àøãèéã èë¿¿ ñàéí îéëãîäîã íü ¿íýí. Èõýíõ òîõèîëäîëä àøãèéã
òîîöîõäîî áàðààíû á¿òýýãäñýí çàðäëààñ íü èë¿¿ ãàðãàæ õóäàëäñàí çºð¿¿ãýýð
òîäîðõîéëäîã. Ãýõäýý ýíý íü õàðüöàíãóé îéëãîëò áºãººä ìàø áàãà çàðäëààð õèéãäñýí
ç¿éëèéã àñàð ºíäºð ¿íýýð õóäàëäàõ ÿâäàë áàéäàã íü àøãèéí òîãòîîãäñîí õýìæ¿¿ð áèé
áîëãîõ áîëîìæã¿éã õàðóóëæ áàéãàà þì. ªºðººð õýëáýë àøãèéí õýìæ¿¿ð íü òóõàéí
áàÿëãèéí õ¿íèé õýðýãöýý õàíãàõ ÷àäâàðààð, ýñâýë ÿìàð öàã õóãàöààíä õóäàëñàíààð,
öààøèëáàë íýã ë àäèëõàí ç¿éëèéã ººð ººð õ¿ì¿¿ñ ÿàæ õ¿ëýýí àâ÷ áàéãààãààð íü
õýìæèõýýñ ººð àðãàã¿é áàéäàëä îðóóëæ áàéãàà þì.
Àõèóöûí òóõàé îéëãîëò. Íýìýëò íýãæýýñ ¿¿ñýí ãàðàõ áîäîò íýìýãäýë. Îðëîãî,
çàðëàãà, àøèã, õýðýãëýã÷èéí òààøààëûí òóõàé ÿðèãäàõ ¿åä àõèóö ãýñýí îéëãîëòóóä ãàð÷
èðäýã. Æ íü: àõèóö çàðäàë ãýäýã íü íýãæ á¿òýýãäõ¿¿íèéã íýìæ ¿éëäâýðëýõýä øààðäàãäàõ
çàðäëûí õýìæýýã õýëäýã.
Òºðºëæèëò áà àðèëæàà. Ò¿¿õèéí ýõýí våä îðøèí áàéñàí óëàìæëàëò õýëáýðèéí
íèéãì¿¿ä çºâõºí ººðºº ººðèé㺺 õàíãàõ õýìæýýíä ¿éëäâýðëýë ÿâóóëäàã áàéâ. ªºðºº
õýëáýë áóñàäòàé àðèëæàà ñîëèëöîî õèéäýãã¿é áàéæýý. Èéìýðõ¿¿ íèéãìèéí áàéãóóëàë íü
ìàòåðèàë áàÿëàãèéí õóðèìòëàë áàéõã¿é, ñî¸ëûí õàðüöàíãóé ýíãèéí áàéäàëòàé, àìèí
çóóëãûí øààðäëàãà íü õàìãèéí ýíãèéí õ¿÷èí ÷àðìàéëòààð ë õàíãàãäàæ áàéäàã áàéæýý.
Ààæèìäàà õ¿ì¿¿ñ áèåèéí áîëîí îþóíû õºãæëèéí äýâøëèéí ÿâöàä ººð ººðèéí õèéæ
÷àääàã àæèë õºäºëìºðèéí õóâààðüòàé áîëñîí íü òºðºëæèëò ¿¿ñýõ íºõöºë áîëæýý.
Òºðºëæèëòèéí ¿ð ä¿íãýýð áèé áîëæ áàéãàà áàðàà á¿òýýãäõ¿¿íýý àðèëæààãààð õàðèëöàí
áèå áèåòýéãýý ñîëèëöîõ øààðäëàãà ãàðñàí íü õóäàëäàà ¿¿ñýõ øàëòãààí áîëñîí áàéíà.
ªºðººð õýëáýë òîäîðõîé íýã ç¿éëèéã ¿éëäâýðëýã÷ íü ººðòºº õýðýãöýýòýé áóñàä ç¿éëèéã
îëæ àâàõûí òóëä ººðèéí õèéñýí á¿òýýãäõ¿¿íèé èë¿¿äëèéã íºãºº õ¿íèé õèéñýí ç¿éëòýé
ñîëèëöîíî ãýñýí ¿ã þì. Àíõíû ÷ºëººò õóäàëäàà íü áàðààã áàðààãààð ñîëèëöîõ ÁÀÐÒÅÐ
õýëáýðòýé áàéñàí þì. Ãýõäýý ýíý íü õàðèëöàí ñîëèëöîõîä òîõèðîõ áàðààã îëòîë öàã
õóãàöàà èõ øààðääàã çàðäàëòàé òîãòîëöîî áàéëàà. Ýíý í¿ñýð õýövv áàéäëààñ
çàéëñõèéõèéí òóëä ººð íýã òîãòîëöîî áîëîõ ìºíãèéã áèé áîëãîæýý. ̺í㺠íü
á¿òýýãäýõvvíýýñ ñàëàíãèä áàéäëààð õèéãäýõ áà ààæìààð áàðòåðèéí àðãûã õàëñàí þì.
Ãýõäýý áàðàà ñîëèëöîî íü îäîî áîëòîë çàðèì íýã õýëáýðýýð áàéãàà ãýäãèéã àíõààðàõ
õýðýãòýé.
Çàõ çýýë ò¿¿íèé òºðë¿¿ä
Çàõ çýýë ãýäýã íü ¿éëäâýðëýã÷ áîëîí õýðýãëýã÷èä íü á¿òýýãäõ¿¿í /áàðàà/ áà
¿éë÷èëãýýíèé òîî õýìæýý, чанар, ¿íèéí òàëààð õàðèëöàí òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð
òýäãýýðèéã ñîëèëöîæ áàéäàã îð÷èí þì. Çàõ çýýë íü çààâàë òèéì ãàçàð îðøèí òîãòíîõ
¸ñòîé ãýñýí ä¿ðýìòýé áèø. Òîäðóóëáàë, õóäàëäàã÷ áîëîí õóäàëäàí àâàã÷ õî¸ð òàë
ñàíàëàà ñîëèëöîõ áîëîëöîî á¿ðäñýí ë áîë õààíà ÷ ãýñýí çàõ çýýëèéã ¿¿ñãýæ áîëíî ãýñýí
¿ã. Çàõ çýýë äýýð àðèëæààëæ áîëîõ ç¿éëñ õÿçãààðã¿é áºãººä õàìãèéí ãîë íü ò¿¿íä õ¿íèé
õºäºëìºð øèíãýñýí áàéâàë çîõèñòîé ãýæ ¿çäýã. ̺í õýí ÷ çàõ çýýëýýñ îãò ¿íý
òºëºëã¿éãýýð àëèâàà ç¿éëèéã ç¿ãýýð àâàõ ¸ñã¿é.
Äýýðõ õýëñýí ñàíààíóóäûã íýãòãýâýë çàõ çýýëèéí àìæèëòòàé àæèëëàõ íºõöºë íü
äàðààõü øèíæ áàéäëóóäààð èëýð÷ áàéäàã áàéíà.
1. ¯éëäâýðëýë, àðèëæàà ýðõëýõ ýðõ ÷ºëºº.
2. ¯éëäâýðëýëèéí òºðºëæèëòèéí ¿ð ä¿íãýýð áèé áîëñîí áàðàà á¿òýýãäõ¿¿í.
3. Çàõ çýýëýýð òîäîðõîéëîãäñîí áóþó õîîðîíäîî õýëýëöýæ òîõèðîõ áîëîìæòîé
¿íý çýðýã íü ¿éë÷èëæ áàéâàë çàõ çýýë õýâèéí àæèëëàæ áàéíà ãýæ ¿çäýã.
Çàõ çýýë äàðààõü ãîë õýëáýð¿¿äýýñ á¿ðäýíý.
-
Áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé çàõ çýýë. Ýíý íü õ¿ì¿¿ñèéí ºäºð òóòìûí õýðýãöýýã
õàíãàõóéö ç¿éëñèéí àðèëæàà ñîëèëöîîã öàã ¿ðãýëæ òàñðàëòã¿éãýýð õèéæ
áàéäàã îð÷èí þì.
-
¯éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí çàõ çýýë. Êàïèòàë, õºäºëìºð, ãàçàð ãýõ
ìýòèéí ýäèéí çàñãèéí íººö¿¿äèéã õóäàëäàõ áà õóäàëäàí àâàõ ¿éë
àæèëëàãàà ÿâàãäàõ áºãººä ýíý çàõ çýýëèéí îíöëîã íü òîäîðõîé õýñýã
á¿ëãèéí õîîðîíä ë õèéãäýõ áºãººä ¿å ¿å ÿâàãäàõ àðèëæàà íü õýìæýýíèé
õóâüä èõ, ¿íý ºíäºðòýé áàéäàã áàéíà.
-
Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýë. Ýíý çàõ çýýëèéí àðèëæààíû îáüåêò íü ìºíãº, çýýëèéí
áè÷ã¿¿ä, õóâüöàà çýðýã ñàíõ¿¿ãèéí õýðýãñýë¿¿ä áàéíà. Óã çàõ çýýëèéí
îíöëîã íü ìàòåðèàëëàã ç¿éëñèéí àðèëæàà ÿâàãääàãã¿éä îðøèíî.
Çàõ çýýëèéí òºðë¿¿ä. Çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä îðîëöîæ áàéãàà îáüåêòóóäûí ýäèéí
çàñãèéí øèíæ ÷àíàð, ãàðãàæ áàéãàà áàðàà áîëîí ¿éë÷èëãýý, îðîëöîã÷äûíõ íü áàéäëààð
çàõ çýýëèéã äàðààõü òºðºë¿¿äýä àíãèëíà.
1. Ýäèéí çàñãèéí øèíæ ÷àíàðààð íü àíãèëàõäàà
-
õýðýãëýã÷èéí áàðàà áà ¿éë÷èëãýýíèé çàõ çýýë
-
¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòòàé áàðààíû çàõ çýýë
-
çàâñðûí áàðààíû çàõ çýýë
-
ò¿¿õèé ýäèéí çàõ çýýë
-
õºäºëìºðèéí çàõ çýýë
-
¿íýò öààñíû çàõ çýýë ãýõ ìýò.
2. Ãàçàð ç¿éí áàéðøèëààð íü àíãèëàõäàà.
-
á¿ñ íóòãèéí
-
óëñ ¿íäýñòíèé
-
äýëõèéí áóþó îëîí óëñûí
3. ªðñºë人íèé õÿçãààðëàëòûí ò¿âøèí㺺ð íü
-
òºãñ áóþó ÷ºëººò ºðñºë人íò
-
òºãñ áóñ ºðñºë人íò
4. Õóäàëäààíû çîõèîí áàéãóóëàëòààð íü
-
Ẻíèé õóäàëäààíû
-
æèæèãëýí õóäàëäààíû
-
¿çýñãýëýí õóäàëäààíû ãýõ ìýò
5. ¯éëäâýðëýëèéí ñàëáàðààð íü àíãèëàõäàà
-
õºäºº àæ àõóéí
-
àâòîìàøèíû
-
õèìèéí
-
êîìïüþòåðèéí ãýõ ìýò
Çàõ çýýëèéã á¿ðä¿¿ëýã÷èä. ¯¿íä:
1.
Áîðëóóëàã÷èä áà ¿éëäâýðëýã÷èä
2. Õóäàëäàí àâàã÷èä
3. Áàðàà, ¿éë÷èëãýý
1.
Áîðëóóëàã÷èä
áà
¿éëäâýðëýã÷èä.
ªºðºº
õèéæ
á¿òýýñýí
þì
óó
ýñâýë
¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí àëü íýãíýýñ íü òîäîðõîé õýìæýýíèé îðö øèíãýýñýí
áàðàà, ¿éë÷èëãýýãýý çàõ çýýë äýýð àðèëæààëàã÷èä. Òýäíèé îëîí þì óó öººí òîîòîé
áàéõààñ øàëòãààëæ çàõ çýýë äýýð çàðàãäàæ áàéãàà áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé õýìæýý áîëîí ¿íý
õýëáýëçýæ áàéäàã. Ýíý íü ýöýñòýý õýðýãëýã÷äýä ýåðýã, ñºðºã òàëóóäûí àëü íýãèéã
àâ÷èðäàã.
- ¯éëäâýðëýã÷, áîðëóóëàã÷äûí òîî öººõºí áàéõ íºõöºë. ßìàð íýã ¿éëäâýðëýã÷ þì óó
áîðëóóëàã÷ áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèéõýý õóäàëäàõ ¿íèéã ººð÷ëºíã¿¿ò áóñàä íü ò¿¿íèéã
õ¿ëýýí çºâøººð÷ àäèëõàí ººð÷ëºëò õèéäýã íºõöºë. Èéì òîõèîëäîëä ãîë òºëºâ ãàíö
õî¸ð ¿éëäâýðëýã÷ çàõ çýýëèéí äèéëýíõ õýñãèéã õàíãàæ ÷àäàõóéö õ¿÷èí ÷àäàëòàé áàéäàã
ó÷ðààñ ººðèéí ¿íèéã ººð÷ëºõºä áóñàä æèæèã ¿éëäâýðëýã÷èä ò¿¿íèéã äàãàõààñ ººð
àðãàã¿éä õ¿ðäýã áàéíà. Èíãýõ íü äàðààõü õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãààëíà.
à. ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûí îíöëîã
á. ¿éëäâýðëýí ãàðãàæ á¿òýýãäõ¿¿íèé îíöëîã
â. òåõíèê, òåõíîëîãèéí äýâøèë
ã. òºð çàñãèéí ¿éë àæèëëàãàà
ä. òóõàéí ¿éëäâýðëýã÷èéí õ¿÷èí ÷àäàë çàõ çýýëèéí
áàãòààìæòàé õàðüöóóëàõàä èõ áàéãàà ¿åä
å. áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóä íýãäýæ íèéëýõ ¿åä
¸. ºðñºë人íèé ¿ð ä¿í
¯éëäâýðëýã÷, áîðëóóëàã÷ öººí áàéñíààð äàðààõü ¿ð äàãàâàð ãàðäàã.
-
Ãàíö íýã áîðëóóëàã÷ çàõ çýýëèéí ¿íýä íºëºº ¿ç¿¿ëñíýýð ÷ºëººò ¿íèéí
òîãòîëöîî ¿éë÷ëýõýý áîëèíî.
-
¯éëäâýðëýã÷, áîðëóóëàã÷èä õàðèëöàí õàìààðàëòàé áîëæ õóéâàëäààíò
áàéäëûã ¿¿ñãýíý.
- Íýã ¿éëäâýðëýã÷èéí ãàðãàñàí øèéäâýð íºãººä íü íºëººëíº.
- Áèå äààæ øèéäâýð ãàðãàõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë áàéíà.
- ¯éëäâýðëýã÷, áîðëóóëàã÷äèéí òîî îëîí áàéõ íºõöºë. Íýã ¿éëäâýðëýã÷èéí
ãàðãàæ áàéãàà øèéäâýð íºãºº ¿éëäâýðëýã÷èéí ãàðãàæ áàéãàà øèéäâýðò íºëºº
¿ç¿¿ëýõã¿é áàéãàà ¿åä áîðëóóëàã÷èéí òîî îëîí áàéíà. Äàðààõü îíöëîãóóäòàé.
1. Òóõàéí çàõ çýýëä íýã áîðëóóëàã÷ äàâàìãàé áèø
2. Òóõàéí çàõ çýýëèéí áîðëóóëàã÷èä õýíèé ÷ íºëººíä ºðòäºãã¿é.
3. Áîðëóóëàã÷ áèå äààæ øèéäâýð ãàðãàäàã.
4. Áîðëóóëàã÷ íàð áèå áèåíýý òºäèéëºí àíçààðäàãã¿é.
2. Áàðàà, ¿éë÷èëãýý. Õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãöýýã õàíãàõ, ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí
îðîëöîîòîéãîîð á¿òýýãäñýí ç¿éëñ. Áàðàà, ¿éë÷èëãýýã õîîðîíäîî ÿëãààòàé, õîîðîíäîî
ÿëãààã¿é ãýæ àíãèëäàã.
- ßëãààã¿é áàðàà áóþó èæèë òºðëèéí áàðàà. Íýã ¿éëäâýðëýã÷èéí ãàðãàæ áàéãàà
áàðàà íºãºº ¿éëäâýðëýã÷èéí áàðààã îðëîõ áîëîìæòîé ãýñýí ¿ã.
- ßëãààòàé áàðàà. Íýã ¿éëäâýðëýã÷èéí ãàðãàæ áàéãàà áàðààã íºãºº ¿éëäâýðëýã÷èéí
áàðàà îðëîõ áîëîìæ áàãà áîë ÿëãààòàé ãýæ õýëíý..
3. Õóäàëäàí àâàã÷äûí òîî.
- Áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé áóþó ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðààíû çàõ çýýëä õóäàëäàí
àâàã÷äûí òîî îëîí áàéíà.
- ¯éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòòàé áàðààíû áàðààíû çàõ çýýëä õóäàëäàí àâàã÷äûí
òîî öººí áàéíà.
Çàõ çýýëèéã õºäºëãºã÷ õ¿÷¿¿ä òýäãýýðèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã
Çàõ çýýëèéã õºäºëãºã÷ õ¿÷¿¿ä íü äàðààõü ç¿éëñ áîëíî.
-
çàõ çýýëèéí ¿íý
-
çàõ çýýëèéí ýðýëò
-
çàõ çýýëèéí íèéë¿¿ëýëò
-
çàõ çýýëèéí ºðñºë人í
Çàõ çýýëèéí ¿íý
¯íýòýé
õîëáîîòîé
îëîí
¿çýë
áàðèìòëàë
áàéäàã.
Ýäãýýðýýñ
çàðèì
ãîë
òîäîðõîéëîëòóóäûã äóðüäâàë:
1. Áàðàà áà ¿éë÷èëãýýíèé òîî õýìæýý, ÷àíàðò òîõèðñîí òºëáºðèéí õýìæýýã
¿íý ãýíý.
2. Áàðààíû ºðòөг болон ашгийн ìºíãºí èëýðõèéëëèéã ¿íý ãýíý.
3. ¯íý ãýäýã íü òóõàéí ç¿éëèéã õóäàëäàí àâàõ, õóäàëäàõàä èëýðäýã ýðýëò,
íèéë¿¿ëýëòèéí òýíöâýðèéã òîäîðõîéëîã÷ ìºíãºí ¿íýëýìæèéã õýëíý.
4. Áàÿëàã áîëîí á¿òýýãäõ¿¿íä õàíäàõ õýðýãëýã÷èéí ñýòãýëèéí òààøààëààð
õýìæèãäýõ ¿íýëýìæèéí õýìæýýã ¿íý ãýíý.
¯íèéí ¿¿ðýã:
1. Ìýäýýëýë äàìæóóëàõ. ¯éëäâýðëýã÷, õóäàëäàã÷, õýðýãëýã÷äèéí õîîðîíä çàõ
çýýëèéí òºëºâ áàéäëûí òàëààðõ ìýäýýëýë äàìæóóëàõ ¿¿ðãèéã ¿íý ã¿éöýòãýäýã.
Òóõàéëáàë, íîìíû ¿íý íýìýãäâýë íîì ¿éëäâýðëýã÷ àõèóõàí õýìæýýòýé õýâëýõèéã
õè÷ýýíý, ¿¿íèé òóëä öààñíû ¿éëäâýðò èõýýõýí õýìæýýòýé çàõèàëãà èðíý, ìýäýýæ öààñàà
õóðäàí àâàõûí òóëä ÿëèìã¿é ºíäºð ¿íý õýëýõã¿é áîë áîëîõã¿é, äàãààä öààñíû
¿éëäâýðèéíõýí ò¿¿õèé ýä áîëîâñðóóëàã÷èääàà ìºí ë èõ õýìæýýíèé çàõèàëãà ºãíº.
Çàõèàëãàà õóðäàí ã¿éöýëä¿¿ëýõèéí òóëä ºìíºõººñºº àðàé èë¿¿ ¿íèéã ò¿¿õèé ýä
íèéë¿¿ëýã÷èääýý ñàíàë áîëãîõîîñ ººð çàìã¿é áîëíî. Ýíýõ¿¿ òîõèîëäëûã àæèãëàõàä
¿éëäâýðëýëýý íýìýãä¿¿ëýõ àëáàäëàãûã õýí ÷ ºãººã¿é, õàðèí íîìíû ¿íý íýìýãäñýí íü á¿õ
øàòíûõàíä èë¿¿ èõèéã õèéõýýñ ººð àðãàã¿é áàéäàëä õ¿ðãýæ áàéíà. Ãýõäýý ò¿¿õèé ýä
íèéë¿¿ëýã÷ þì óó öààñ ¿éëäâýðëýã÷èä íîìíû ¿íý íýìýãäýýä áàéíà ãýäãèéã çààâàë ìýäñýí
áàéõ øààðäëàãã¿é. Ó÷èð íü ººðèéíõ íü áàðààíä ë ºíäºð ¿íý òºëæ áàéõ íü ÷óõàë. Èíãýæ
¿íý ìýäýýëèéã äàìæóóëàõ íü çàõ çýýë äýýðõ áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé çîõèñòîé òîî õýìæýýã
òîãòîîãäîõîîñ ãàäíà ¿éëäâýðëýã÷èéí õýâèéí ¿éë àæèëëàãàà òàñðàëòã¿é ¿ðãýëæëýõýä
ñàéí íºëººòýé.
2. ¯éëäâýðëýëèé㠺人ã÷. ¯éëäâýðëýñýí áàðàà, ¿éë÷èëãýý íü çàõ çýýë äýýð ºíäºð
¿íýýð çàðàãäàõûã ìýäýðñýí áîë õýí ÷ ãýñýí íèéë¿¿ëýëòýý íýìýãä¿¿ëýõèéã õè÷ýýíý, ¿¿íèé
òóëä èë¿¿ ñàéí òåõíèê òåõíîëîãè, ìåíåæìåíò íýâòð¿¿ëíý. Ýöýñò íü èë¿¿ èõ áàðàà
á¿òýýãäýíý, ¿íý íü áóóðíà, õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàë ñàéæèðíà.
3. Îðëîãî õóâààðèëàã÷. Õ¿ì¿¿ñò õèéñýí á¿òýýñíèéõ íü õýð õýìæýýãýýð õè÷íýýí
íîãäîë õóâààðèëàõûã ¿íý øèéäâýðëýäýã. Ãýõäýý ÿã èæèë áàðàà, ¿éë÷èëãýý ººð ººð ãàçàðò
àäèëã¿é ¿íýýð çàðàãäàæ áîëíî ë äîî. ¯¿íèéã îéëãîõäîî òóõàéí ãàçðûí ýñâýë öàã ¿åèéí
õýðýãëýã÷èéí òààøààë, ñîíãîëò ÿìàð áàéãààòàé õîëáîæ ¿çýõ õýðýãòýé. Ìýäýýæ ººðèéí
õèéñýí ç¿éëýý çàõ äýýð áàãà ¿íýýð çàðäàã þì àà ãýõýä ÿã òýð îðëîãîîðîî ººð íýã ç¿éëèéã
õÿìä àâ÷ ë òààðäàã áàéõã¿é þó. Æ íü: Àìåðèê õýðýãëýã÷ ñàðä 3000 $-í îðëîãî îëîîä
ñàéõàí àìüäàðäàã, Ìîíãîë÷óóä 300 $-í öàëèíòàé àìüäðààä áîëîîä ë áàéíà, ãýòýë
Àôðèêèéí äóðûí óëñûí íýã ºðõ 30 $-ð ºëñºæ ¿õýõã¿é áàéãààä ë áàéäãèéã îéëãîõ
õýðýãòýé.
¯íèéí òºðºë:
1. ¯éëäâýðèéí ãàçðûí ¿íý.
¯Ã¯=äóíäàæ çàðäàë /¿éëäâýðèéí/ +àøèã
2. Áººíèé ¿íý
Á¯=¯Ã¯+äóíäàæ çàðäàë +àøèã
3. Æèæèãëýíãèéí ¿íý
Ư=Á¯+äóíäàæ çàðäàë +àøèã
Çàõ çýýëèéí ýðýëò
Çàõ çýýëèéí ýðýëò ãýäýã íü á¿òýýãäõ¿¿í áà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ÿíç á¿ðèéí
ò¿âøèíä õóäàëäàí àâàã÷ààñ èõ áóþó áàãà õýìæýýãýýð õóäàëäàí àâàõàä áýëýí áàéãàà
áàéäëûã õýëíý. ̺í íºãºº òàëààñ òºëáºðèéí ÷àäâàðòàé õýðýãöýýã ýðýëò ãýíý.
Õýðýãöýý ãýäýã íü õ¿íèé õàíãàãäààã¿é õ¿ñýë þì. Õýðýãöýýã àíãèëàõäàà:
/îáüåêòûí òàëààñ íü/
-
ìàòåðèàëëàã
-
îþóí ñàíààíû
/ñóáüåêòèéí òàëààñ íü/
-
õóâèéí õýðýãöýý
-
á¿ëãèéí õýðýãöýý
-
íèéãìèéí õýðýãöýý
Ýðýëòèéí ãðàôèê ä¿ðñëýë.
P
D
Q
P - Price - òóõàéí áàðààíû ¿íý
Q - quantity - òóõàéí áàðààíû òîî õýìæýý
D – demand - òóõàéí áàðààíû ýðýëòèéí ¿ç¿¿ëýëò
Ýðýëòèéí ãðàôèêèéí öýã áîëãîí íü òóõàéí áàðààã ÿã òýð ìº÷èä ÿìàð ¿íýýð õýäýí
øèðõýãèéã õóäàëäàí àâàõûã õ¿ñýæ áàéãàà õýðýãëýã÷äèéí ýðýëòèéí òºëºâ áàéäëûã
õàðóóëæ áàéãàà.
Çàõ çýýëèéí ýðýëòèéí òîî õýìæýý áóþó çàõ çýýëèéí ýðýëòýíä äàðààõü õ¿÷èí ç¿éëñ
íºëººëíº.
1. Òóõàéí áàðààíû ¿íèéí ººð÷ëºëò.
-
Áàðààíû ¿íý áóóðàõàä òóõàéí áàðààíû ýðýëòèéí òîî õýìæýý íýìýãäýíý.
-
Òóõàéí áàðààíû ¿íý ºñºõºä ýðýëòèéí òîî õýìæýý áóóðíà.
Ýäãýýðèéã çàõ çýýëèéí ýðýëòèéí õóóëü ãýíý.
Ãýõäýý áàðààíû ¿íèéí ººð÷ëºëò äàðààõü ¿ð äàãàâàðûã áèé áîëãîíî.
-
Îðëîãûí ¿ð äàãàâàð. Ýíý íü òóõàéí áàðààíû ¿íý õÿìäàðñàíààð
õýðýãëýã÷äèéí áîäèò îðëîãî íýìýãäýõ áà õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð äýýøëýõ ¿éë
ÿâöûã îðëîãûí ¿ð äàãàâàð ãýíý.
-
Îðëóóëàõûí ¿ð äàãàâàð. ̺í òóõàéí áàðààã îðëîõ áàðààíû ¿íý áóóðâàë
õýðýãëýã÷èéí áîäèò îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ áà õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð äýýøëýõ
¿éë ÿâöûã îðëóóëàõûí ¿ð äàãàâàð ãýíý.
2. Õàìò áà îðëîí õýðýãëýõ áàðààíû ¿íèéí ººð÷ëºëò.
-
„‟À‟‟ áàðààíû ¿íèéí ºñºëò, „‟Á‟‟ áàðààíû áîðëóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëæ áàéâàë
îðëîí õýðýãëýäýã á¿òýýãäõ¿¿í ãýíý. Æ íü: ¿õýð áà õîíèíû ìàõ, öàé áà êîôå
-
„‟À‟‟ áàðààíû ¿íèéí áóóðàëò „‟Á‟‟ áàðààíû áîðëóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëæ
áàéâàë õàìò õýðýãëýäýã áàðàà ãýíý. Æ íü: ôîòîàïïàðàò áà õàëüñ,
àâòîìàøèí áà áåíçèí
3. Õýðýãëýã÷èéí õ¿ñýë ñîíèðõëûí ººð÷ëºëò. Ýíý íü óäààí áà ò¿ð çóóðûí øèíæòýé
áàéæ áîëíî.
4. Õýðýãëýã÷èéí äóíäàæ îðëîãûí ººð÷ëºëò
5. Õýðýãëýã÷äýä íîîãäóóëæ áàéãàà òàòâàðûí õýìæýý, ò¿¿íèé ººð÷ëºëò
6. Õýðýãëýã÷èéí îíöëîã áàéäëóóä /íàñ, õ¿éñ, áîëîâñðîë, àðüñ ºíãº, øàøèí
ø¿òëýã, àìüäðàëûí õýâ ìàÿã/
7. Õýðýãëýã÷èéí òîîíû ººð÷ëºëò
8. Õýðýãëýã÷èéí á¿õ òºðëèéí õ¿ëýýëò
- áàðààíû ¿íèéí ººð÷ëºëò
- ººðñäèéí îðëîãûí ºñºëò, áóóðàëò
- òºðèéí àëèâàà íýã àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í ãýõ ìýò
9. Õýðýãëýã÷èéí ºð øèð, ñàíõ¿¿ãèéí àêòèâóóäûí ººð÷ëºëò
10. Òóõàéí óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, íèéãýì- îþóí ñàíààíû õ¿ðýýíä ãàð÷
áàéãàà ººð÷ëºëò¿¿ä ãýõ ìýò.
Òóõàéí áàðààíû ¿íèéí ººð÷ëºëò çºâõºí òóõàéí áàðààíû ýðýëòèéí òîî õýìæýýíèé
ººð÷ëºëòºä íºëººëíº. Ýíý ¿åä ýðýëòèéí ìóðóé øèíý áàéðëàëä øèëæèõã¿é çºâõºí
òóõàéí ýðýëòèéí ìóðóéí íýã öýãýýñ íºãºº öýãò øèëæèíý.
Õàðèí áóñàä õ¿÷èí ç¿éëèéí ººð÷ëºëòèéí ¿ð ä¿íä çàõ çýýëèéí ýðýëò íýìýãäýõ áóþó
áóóðíà. ªºðººð õýëáýë ¿íýýñ áóñàä õ¿÷èí ç¿éë ººð÷ëºãäºõºä ýðýëòèéí ìóðóé ç¿¿í,
áàðóóí òèéø øèëæèíý.
Çàõ çýýëèéí íèéë¿¿ëýëò
Á¿òýýãäõ¿¿í áà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ÿíç á¿ðèéí òºâøèíä ¿éëäâýðëýã÷ýýñ ÿìàð íýã
õýìæýýãýýð íèéë¿¿ëýõýä áýëýí áàéãàà áàéäëûã çàõ çýýëèéí íèéë¿¿ëýëò ãýíý.
Ýðýëò õýðýãëýýíèé øèíæ ÷àíàðûã õàðóóëäàã áîë íèéë¿¿ëýëòèéí òóñëàìæòàéãààð
á¿òýýãäõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíèé ¿éëäâýðëýëèéã ñóäëàõ áîëîìæòîé áîëäîã.
Íèéë¿¿ëýëòèéí ãðàôèê ä¿ðñëýë.
P
S
Q
P - price - òóõàéí áàðààíû ¿íý
Q - quantity - òóõàéí áàðààíû òîî õýìæýý
S – supply - òóõàéí áàðààíû íèéë¿¿ëýëòèéí ¿ç¿¿ëýëò
Íèéë¿¿ëýëòèéí ãðàôèêèéí öýã áîëãîí íü òóõàéí áàðààã ÿã òýð ìº÷èä ÿìàð ¿íýýð
õýäýí øèðõýãèéã õóäàëäàõ áîëîìæ áàéãààã õàðóóëæ áàéãàà.
Çàõ çýýëèéí íèéë¿¿ëýëòèéí òîî õýìæýýíèé áîëîí íèéë¿¿ëýëòèéí ººð÷ëºëòºä
äàðààõü õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëíº.
1. Áàðààíû ¿íèéí ººð÷ëºëò
-
áàðààíû ¿íý áóóðàõàä òóõàéí áàðààíû íèéë¿¿ëýëòèéí òîî õýìæýý áóóðíà
-
áàðààíû ¿íý ºñºõºä òóõàéí áàðààíû íèéë¿¿ëýëòèéí òîî õýìæýý íýìýãäýíý
Ýäãýýðèéã çàõ çýýëèéí íèéë¿¿ëýëòèéí õóóëü ãýíý.
2. ¯éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí ¿íèéí ººð÷ëºëò. Õýðýâ ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí
ç¿éë¿¿äèéí ¿íý íýìýãäâýë áàðààíû íèéë¿¿ëýëò áóóðíà. Ýñðýã òîõèîëäîëä
áàðààíû íèéë¿¿ëýëò íýìýãäýíý.
3. ¯éëäâýðëýëèéí
òåõíîëîãèéí
ò¿âøèí.
Òåõíîëîãè
áîëîâñðîíãóé
áîëñíîîð
íººöèéí çàðäëûã áóóðóóëæ óëìààð íèéë¿¿ëýëòèéã íýìýãä¿¿ëíý.
4. Àæ àõóéí áàéãóóëëàãûí çîðèëãî áà çîðèëòóóä. Àëèâàà àæ àõóé ýðõëýã÷ ãîë
çîðèëãî áîë äýýä õýìæýýíèé àøèã îëîõ ÿâäàë áàéäàã.
5. Òàòâàð áà òàòààñóóä. Òàòâàð íü ¿éëäâýðëýëèéí çàðäàëä íºëººëíº. Òàòâàð ºñâºë
íèéë¿¿ëýëò áàãàñàíà. ¯éëäâýðëýã÷äýä ¿ç¿¿ëýõ ÿíç á¿ðèéí òàòààñûí õýìæýý
íýìýãäâýë ýíý íü íèéë¿¿ëýëòèéã íýìýãäýõ ÿâäëûã óðàìøóóëíà.
6. Áóñàä áàððàíû ¿íý. Æ íü: íåôòü áà í¿¿ðñ
7. Èíôëÿöûí õ¿ëýýãäýæ áàéãàà òºâøèí.
8. Õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý.
9. ¯éëäâýðëýëèéí
áà
õºäºëìºð
çîõèîí
áàéãóóëàëò,
àæèëëàãñàäûí
ìýäëýã
áîëîâñðîëûí äýýøëýëò.
10. Õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéí ººð÷ëºëò.
11. ¯éëäâýðëýã÷äèéí áîëîí íèéë¿¿ëýã÷èéí òîî.
12. Òóõàéí óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, íèéãýì- îþóí ñàíààíû õ¿ðýýíä ãàð÷ áàéãàà
ººð÷ëºëò.
Áàðààíû ¿íèéí ººð÷ëºëò çºâõºí íèéë¿¿ëýëòèéí òîî õýìæýýíèé ººð÷ëºëòºíä
íºëººëíº.
ªºðººð õýëáýë ýíý ¿åä íèéë¿¿ëýëòèéí ìóðóé øèíý áàéðëàëä øèëæèõã¿é áºãººä
çºâõºí òóõàéí íèéë¿¿ëýëòèéí ìóðóéí íýã öýãýýñ íºãºº öýãò øèëæèëò õèéíý.
Õàðèí áóñàä ººð÷ëºëòèéí ¿ð ä¿íä øèëæèëò õèéíý.
Çàõ çýýëèéí ºðñºë人í
ªðñºë人í ãýäýã íü çàõ çýýëä îðîëöîã÷äûí õîîðîíä ¿éëäâýðëýë áîëîí áàðàà
á¿òýýãäõ¿¿íèéã õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõ òàëààð áóñäààñàà äàâóóòàé íºõöºëèéã îëæ
àâàõûí òºëºº ÿâàãäàæ áàéãàà òýìöýëäýýíò õàðèëöààã õýëíý. ªðñºë人íèé äàðààõü
õýëáýð¿¿ä áàéíà.
1. Áîðëóóëàëòûí ºðñºë人í /çàõ çýýëä ýçëýõ õóâèéí æèíãýý íýìýãä¿¿ëýõ/
2. ¯íèéí ºðñºë人í
3. Òåõíîëîãèéí ºðñºë人í
4. Ýðýëòèéã áèé áîëãîõ ÷àäâàðûí ºðñºë人í
ªðñºë人í íü
1. ¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýýã íýìýãä¿¿ëýõ
2. ºðòºã, çàðäàë, ¿íýý õÿìäðóóëàõ
3. ¿ð àøèã, ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ
4. ¿éë àæèëëàãààã èäýâõæ¿¿ëýã÷ ãýæ ¿çäýã.
ªðñºë人í çàõ çýýëä äàðààõü ÷èã ¿¿ðã¿¿äèéã ã¿éöýòãýíý.
1. Áàòàëãààæóóëàõ. Õîìñ õÿçãààðòàé íººöèéã ¿ð ä¿íòýé àøèãëàõ ÿâäëûã
áàòàëãààæóóëäàã
2. Øàëãàðóóëàõ. Áàãà çàðäëààð, õóðäàí áîðëóóëñàí íü àæèëëàæ, òýãæ
÷àäààã¿é íü äàìïóóðäàã ó÷ðààñ øàëãàðóóëàëò ÿâàãääàã.
3. Á¿òýýìæèéã
óðàìøóóëàõ.
¯ð
àøèãòàé
¿éëäâýðëýë
íü
á¿òýýìæýý
íýìýãä¿¿ëýí íýãæèä íîîãäîõ çàðäëàà áóóðóóëàõ áîëîìæòîé áîëäãîîðîî
á¿òýýìæèéã óðàìøóóëäàã.
4. Çîõèöóóëàëòûí ÷èã ¿¿ðýã. ªðñºëäººíººð äàìæèí íèéë¿¿ëýã÷ áîëîí
õýðýãëýã÷èéí õ¿ñýë áîãèíî õóãàöààíä òýíöâýðèéí áàéäàëòàé áîëæ ÷àääàã
ó÷èð çîõèöóóëàõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Çàõ çýýëä ã¿éöýòãýõ ýíýõ¿¿ ¿¿ðãèéã íü
À.Ñìèò „‟¯ë ¿çýãäýã÷ ãàð‟‟ ãýæ íýðëýñýí. Èíãýõëýýð çàõ çýýëèéí õºäºëãºã÷
ãîë õ¿÷ íü øóäàðãà ºðñºë人í þì.
Çàõ çýýëèéí ñóáüåêòóóä, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðã¿¿ä
Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí äàðààõü ñóáüåêòóóä áàéäàã.
1. ªðõèéí àæ àõóé. Ýíý íü ýäèéí çàñãèéí ÿìàðâàà íýãýí íººöèéã ýçýìøñýí áºãººä
ò¿¿íèéãýý çàõ çýýëä áîðëóóëæ, îðëîãî îëæ áàéäàã õóâü õ¿í áóþó õýñýã á¿ëýã ãýð
á¿ëèéí õ¿ì¿¿ñ þì.
2. Àæ àõóéí ãàçðóóä. Ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé õýìæýýíèé íººöèéã àøèãëàõ çàìààð,
çàõ çýýëä çîðèóëàí òîäîðõîé òºðëèéí àæèë ¿éë÷èëãýýã ÿâóóëæ áàéäàã õóóëèéí
ýòãýýä þì.
3. Òºð. Óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéã á¿õýëä íü óäèðäàí çîõèöóóëæ, òîäîðõîé áîäëîãî
áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéäàã áàéãóóëëàãà þì. Òºðèéí îðøèí òîãòíîõ, ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ ¿íäýñ íü òºñºâ áàéäàã. Çàõ çýýëèéí çàðèì ¿çýãäýë, ¿éë
ÿâöûã óäèðäàí çîõèöóóëàõ ¿¿ðãèéã òºð, çàñãèéí ãàçàð õ¿ëýýäýã.
Òºðèéí çîõèöóóëàëòûí àãóóëãà íü:
à. Çàõ çýýëèéã äýýä çýðãýýð á¿ðýí çºâ àæèëëóóëàõ íºõöºëèéã õàíãàõ
á. Çàõ çýýëèéí æàì ¸ñíû äàãóó õèéãäýõ çàðèì íýã ¿éë ÿâöûã ò¿ðãýòãýõ, ¿¿íèé
óëìààñ áèé áîëîõ ñºðºã ¿ð äàãàâàðóóäûã àðèëãàõ þì óó íºõºí ã¿éöýòãýõýä îðøèíî.
Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿åä òºð äàðààõü ¿¿ðã¿¿äèéã ã¿éöýòãýíý.
1. Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéã ¿ð àøèãòàé áàéëãàõ ¿¿ðýã
2. Ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä øóäàðãà áàéäàë òîãòîîõ ¿¿ðýã
3. Ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ
4. Çîõèöóóëàëò áà õÿíàëòûí ¿¿ðýã
Ýäãýýð ¿¿ðã¿¿äýý:
à. Äýìæñýí,
á. õîðèãëîæ õÿçãààðëàñàí,
â. àëáàäñàí õóóëü ýðõèéí àêòóóäààð õýðýãæ¿¿ëæ áàéäàã.
Ýäèéí çàñãèéí îð÷èë
ªðõ ãýð, àæ àõóéí áàéãóóëëàãà, òºðèéí õîîðîíä ÿâàãäàæ áàéãàà ýäèéí çàñãèéí
õàðèëöàà áóþó îðëîãî áîëîí çàðëàãûí óðñãàëûã ýäèéí çàñãèéí îð÷èë ãýíý. Àæ àõóéí
áàéãóóëëàãóóä ¿éëäâýðëýëýý õýâèéí ÿâóóëæ á¿òýýãäõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýãýý ãàðãàõûí òóëä
ºðõ ãýð¿¿äýýñ íèéë¿¿ëýõ ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñ áóþó íººö¿¿äèéã õóäàëäàí àâäàã.
Èíãýñíýýð ºðõ ãýð¿¿ä îðëîãîòîé, àæ àõóéí ãàçðóóä ¿éëäâýðëýëèéí íººö àâàõàä
çàðöóóëñàí çàðëàãàòàé áîëíî ãýñýí ¿ã. Ýðãýýä òîäîðõîé õóãàöààíû äàðàà ºðõ ãýð¿¿ä
îëñîí îðëîãîîðîî àæ àõóéí ãàçðóóäûí õèéæ áèé áîëãîñîí á¿òýýãäõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã
õóäàëäàí àâñíààðàà îðëîãî çàðëàãûí ýñðýã óðñãàë ¿¿ñäýã áàéíà. Àæ àõóéí áàéãóóëëàãà
¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã õóäàëäàí àâ÷ ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàí õóäàëäàí
áîðëóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà õèéæ áàéâàë íºõºí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë ÿâö ÿâàãäàæ áàéíà ãýæ
õýëäýã. Ýíý ¿éë àæèëëàãàà íü áàéíãà íýã õýìýýð äàâòàãäàõ øèíæ ÷àíàðòàé áàéâàë
ýíãèéí íºõºí ¿éëäâýðëýë ãýõ áºãººä, õàðèí ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý íü ºñºí íýìýãäýõ
õýìíýëýýð ÿâàãäàæ áàéâàë ºðãºòãºñºí íºõºí ¿éëäâýðëýë ãýäýã áàéíà. Àæ àõóéí
áàéãóóëëàãóóäûí ãîë çîðèëãî íü ºðãºòãºñºí íºõºí ¿éëäâýðëýëä ÷èãëýãääýã áºãººä
¿¿íèéãýý ã¿éöýëä¿¿ëýõèéí òóëä õºðºí㺠îðóóëàëò áàéíãà õèéõ øààðäëàãà ãàðäàã. Èéì
õºðºí㺠îðóóëàëòûí ãîë ýõ ¿¿ñâýð íü ºðõ ãýð áîëîí àæ àõóéí áàéãóóëëàãóóäûí
ººðñäèéíõ íü áèé áîëãîñîí òºðºë á¿ðèéí õýëáýðèéí õóðèìòëàë áàéäàã. Ýäèéí çàñãèéí
îð÷èë õºäºë㺺íä òºð íü á¿òýýãäõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã
õóäàëäàí àâàõààñ ãàäíà çîõèöóóëàëòûí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã. Çîõèöóóëàõ ¿¿ðãèéí òàëààð
ýäèéí çàñãèéí ñóáüåêòóóäûí ¿éë àæèëëàãààã òàéëáàðëàõäàà äýëãýðýíã¿é ºã¿¿ëñýí.
ЛЕКЦ – 3
ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÒÎÃÒÎËÖÎÎ
Íèéãìèéí ºìíº òóëãàð÷ áàéãàà õýðýãöýý áîëîí ò¿¿íèéã õýðõýí õàíãàõ âý ãýäýã àñóóäëààñ
¿¿äýí, øèéäýõ àðãà óõààíûã íü áîëîâñðóóëàí àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýõýýð ñîíãîí àâàõûã
ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî ãýíý. Ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî íü íü ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí
àñóóäëóóäûã õýðõýí øèéäýæ áàéãààòàé õîëáîãäîí ÿíç á¿ð áàéäàã. Àëèâàà óëñ îðíû
ñîíãîí àâñàí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî íü ýäèéí çàñàãòàé õîëáîîòîé áàéäàã á¿õèé ë
ç¿éëèéã ººðòºº àãóóëàí òýäãýýðèéí õàðèëöàí õàìààðëûí åðºíõèé ç¿é òîãòëûã ÷èãë¿¿ëæ
ºãäºã. ßìàð íýã òîãòîëöîî íü ¿éë÷ëýõ àãóóëãààðàà áàðàã á¿õèé ë óëñ ã¿ðýíä òîõèðäîã ÷
ò¿¿íä òóõàéí ¿íäýñòíèé óëàìæëàëò ¸ñ çàíøèë, øàøèí ø¿òëýã çýðýã íü íºëººëºõèéã
¿ã¿éñãýäýãã¿é áèëýý.
Ýäèéí çàñãèéí îíîëûí ò¿¿õýíä íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí äàðààõü
òîãòîëöîîíóóäûã áèé áîëñîí ãýæ ¿çýýä, òýäãýýðèéã àìüäàðëä õýðýãæ¿¿ëñíýýð ÿìàð ¿ð
äàãàâàð ãàðàõûã íü ñóäàëæ ¿çäýã.
Óëàìæëàëò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî
Óëàìæëàëò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî íü îëîí æèëèéí òóðøèä ºâëºãäºæ èðñýí ¸ñ
ñóðòàõóóí, çàí çàíøèëä òóëãóóðëàí õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãöýý áîëîí õàíãàëòûí àñóóäàë íü
øèéäýãäýæ áàéäàã. ªºðººð õýëáýë ýäèéí çàñãèéí àñóóäàë íü çààâàë ÿìàð íýãýí îíîë,
ýñâýë õýí íýãíèé áîäëîãîîð øèéäâýðëýãäýõã¿é, õ¿ì¿¿ñ þó õ¿ñýæ áàéãààãàà ìýäðýýä,
ò¿¿íèéãýý ã¿éöýëä¿¿ëýõ àðãà çàìàà òóõàéí íºõöºë人 òîõèðóóëààä ë áèé áîëãîîä ÿâíà
ãýñýí ¿ã. Ýíýõ¿¿ òîãòîëöîî íü õýí õ¿íä òîäîðõîé, îéëãîìæòîé áàéäàã. Ãàäíû îíöãîé
õ¿÷èí ç¿éë íºëººëºõ þì óó, áàéãàëèéí íºõöºë áàéäàë íü ººð÷ëºãäºõã¿é áîë óã
òîãòîëöîî íü àìü áºõòýé óðò óäààí õóãàöààíä îðøèõ ìàãàäëàëòàé. ¯éëäâýðëýëèéí àðãà
áàðèë íü óëàìæëàëàà õàäãàëàõ áºãººä ìàø óðò õóãàöààíä øèíý÷ëýãäýæ áàéäàã.
Òýãâýë ýíýõ¿¿ òîãòîëöîî õýçýý, õààíà áàéñàí þì áîë, îäîî èéì òîãòîëöîîãîîð óëñ
îðíîî õºãæ¿¿ëäýã íèéãýì áàéíà óó, ¿ã¿é þó ãýñýí àñóóëò ãàð÷ áîëîõ þì. Õ¿íèé
íèéãìèéí õºãæëèéí ýõýí ¿åä õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãöýý õàíãàëò óëàìæëàëò àðãààð øèéäýãäýæ
áàéæýý. Ãýõäýý ìýäýýæ òýð ¿åèéíõýí ººðñäèé㺺, “áèä óëàìæëàëò ýäèéí çàñãèéí
òîãòîëöîîãîîð àñóóäëàà øèéäýæ áàéíà” ãýæ õýëäýãã¿é áàéñàí íü ìýäýýæ. Îð÷èí ¿åèéí
ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààí ¿¿ññýíèé äàðààãààð ë õºãæëèéí ÿíç á¿ðèéí àðãà çàìóóä
áàéäàã òóõàé ÿðèãäàæ ýõýëñýí. Õàðèí îäîî ¿åä àëñ áºãë¿¿, ãàäààä îð÷èíòîé áàãà
õàðèëöààòàé áàéäàã àëñëàãäñàí ìàø öººõºí îâîã, àéìàã, ñóóðèíãóóäàä óëàìæëàëò àðãà
áàðèëûí òîãòîëöîîíû õýëáýð¿¿ä áàéñààð áàéíà.
Çàõèðãààäàëòûí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî
Çàõèðãààäàëòûí áóþó òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîòîé óëñ
îðîíä ýäèéí çàñãèéí àñóóäëóóä íü õýí íýãíèé ãàðãàñàí òóøààë çààâàð, òºëºâëºãººãººð
øèéääýãääýã. Ýäèéí çàñàã õºãæèæ áàéíà óó ãýäýã àñóóëòàä òýä íàð õàðèóëàõäàà, ÿìàð
íýãýí ¿éëäâýðèéí ãàçðûí áèé áîëãîñîí á¿òýýãäõ¿¿íèé òîî õýìæýýã ë õýëäýã áàéíà.
ªºðººð õýëáýë ýíý òîãòîëöîîíû ¿åä õ¿í á¿ð ººðèéí õ¿ñýë, øààðäëàãààð õýðýãöýýãýý
õàíãàäàãã¿é, ÿàãààä ãýâýë òàíû þó èäýõ, ÿìàð õóâöàñ ºìñºõ ãýõ àñóóäëóóäûã òàíû ºìíººñ
òºëºâëºãºº ãàðãàã÷ ýäèéí çàñàã÷èä øèéääýã ãýñýí ¿ã. Óã íü áîäîîä ¿çýõýä ýíý íü èõ ë
àìàð õÿëáàð àìüäðààä, þó ÷ áîäîõ ñàíàõ þìã¿é õ¿íýýð àñóóäëóóäàà øèéä¿¿ëýýä áàéõ
áîëîëöîîã îëãîæ áàéãàà þì øèã àæèãëàãäàíà. Ãýòýë òºëºâëºã÷èä óëñ îðíûõîî õ¿í
áîëãîíòîé íýã á¿ð÷ëýí óóëçààä àñóóäàë áîëãîíûã íü òîäðóóëààä, òýãýýä ýöýñò íü á¿õíèéã
íü øèéäýýä ºãíº ãýæ áàéäàãã¿é ë áàéõã¿é þó. Òýãýõëýýð òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí
çàñãèéí ¿åä á¿õ àñóóäëûã øèéäíý ãýæ àìëàñàí ýðõ áàðèã÷èä õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãöýýã
õàíãàõûí òóëä õÿëáàð àðãà ñîíãîõîîñ àðãàã¿éä õ¿ðäýã. ¯¿íèéã ãàíö æèøýýãýýð ºã¿¿ëáýë:
Óëñ îðíû õýìæýýíèé á¿õ õýðýãëýã÷èäýý ýõëýýä ýð, ýì õ¿éñýýð õóâààíà, äàðàà íü òóñ
á¿ðèéã íü õ¿¿õýä áîëîí òîì÷óóäààð ÿëãàíà, òýãýýä ë ýöýñò íü åð人 äºðºâõºí òºðëèéí
ãóòàë õýäýí çóóí ìÿíãààð íü ¿éëäâýðëýí áîðëóóëíà. Õ¿ì¿¿ñò ººð ñîíãîëò áàéõã¿é ó÷èð
òýð ë ãóòëûã õóäàëäàí àâàõààñ ººð çàìã¿é. Ãýòýë õ¿í ãýäýã ÷èíü ÿìàð àìüòàí áèëýý,
ò¿¿íèé áèå áÿëäàð, îþóí óõààí áóðõíààñ ººð ººð çàÿàãäààä òýð ë æàìûíõàà äàãóó
àäèëã¿é õ¿ñýë ñîíèðõîëòîé áàéäãèéã òºâëºðñºí òºëºâëºã÷èä õàéõàðäàãã¿é áàéíà.
Èéíõ¿¿
õ¿íèé
õ¿ñëèéã
¿ðãýëæ
õÿçãààðëàæ,
òýðõ¿¿
õÿçãààðëàñàí
áîäëîãîî
õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä õààëòòàé îð÷èí, ýçýðõýã áàéäëûã áèé áîëãîõ íü çàõèðãààäàëòûí
ýäèéí çàñãèéí õàìãèéí ãîë øèíæ íü áàéäàã.
Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò áóþó çàõèðãààäàëòûí ýäèéí çàñãèéí óëñ òºðèéí ¿çýë íü
ñîöèàëèçì ãýãääýã “õàìòà÷ ¿çýë ñàíàà” þì. Ñîöèàëèçì íü õ¿íèé õóâèéí ¿çýë áîäîë áóþó
èíäèâèäóàëèçìûã ýðñ ¿ã¿éñãýæ, èíãýñíýýðýý á¿õíèéã ÿã àäèë òºâøèíä àìüäðóóëíà ãýæ
àìëàäàã. Èíãýõèéí òóëä òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéã áóé áîëãîæ, òºëºâëºãºº õèéäýã
òºðèéí íýãäñýí òîì áàéãóóëëàãûã áèé áîëãîäîã. Õàìòà÷ áàéäëûã õàäãàëàí ¿ëäýõ
õàìãèéí øèëäýã àðãà íü äàðàíãóéëàí, çàõèð÷ áàéõ ÿâäàë áºãººä ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãààíû
ñàíõ¿¿æèëò ë ãýõýä òóõàéí ýäèéí çàñãèéí áèé áîëãîñîí îðëîãûí äèéëýíõ õýñãèéã àâ÷
îääîã áàéíà. Èéì ÷ ó÷ðààñ ñîöèàëèñò îðíóóäûí õ¿÷íèé áàéãóóëëàãóóä õàìãèéí òîì
á¿òýöòýé, òýð õýðýýðýý ñàíõ¿¿æèëò ñàéòàé áàéäàã áàéíà.
Òºâëºðñºí òºëºâëºëò. Òºëºâëºëò îëîí ÿíç áàéäàã ÷ òºâëºðñºí òºëºâëºëòèéí
îíöëîã íü ò¿¿íèéã çàõèðãààíû àðãààð, çàõ çýýëèéí áóþó õýðýãëýã÷äèéí ýðýëò õýðýãöýýíä
òóëãóóðëàí õèéäýãã¿éä îðøèíî. Òîäðóóëáàë, ýíý òºëºâëºëòèéã ñîöèàëèñò çàñàãëàëûí
òºëºâëºãººíèé
áàéãóóëëàãà
íü
õèéãýýä
ò¿¿íèéãýý
áèåë¿¿ëýõèéã
¿éëäâýðèéí
ãàçðóóäààñàà øààðääàã ãýñýí ¿ã. Óã òºëºâëºëòèéã õèéõ íü äýíä¿¿ í¿ñýð ¿éë àæèëëàãàà
áîëîõ íü îéëãîìæòîé áºãººä áèåëýëòèéã íü ýðãýæ õÿíàíà ãýäýã íü ò¿¿íýýñýý ÷ äîëîîí
äîð þì áîëäîã áàéíà. Áàðàã á¿õ òîõèîëäîëä òºëºâëºãºº õèéã÷èä áàðèìæààã¿éãýýð
èðýýä¿éã òîäîðõîéëîõîîñ ººð àðãàãã¿é áàéäàã. Ìýäýýæ ø¿¿ äýý òýä íàð õýðýãëýã÷ íýã
á¿ðòýé óóëçàõ áîëîëöîî áàéõã¿é, òýãýõ ÷ øààðäëàãã¿é. Òèéìýýñ èõýíõäýý õ¿íèé õ¿ñýë
áîäëîîñ îãò õàìààðàëã¿é òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëäàã. Ýðãýýä òýð íü áèåëýõ áîëîìæã¿é
¿ëäýæ õîöîðäîã áàéíà. Ãýõäýý ãàðãàñàí òºëºâëºãººãºº ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäààð
õèéëã¿¿ëýõ çàðèì íýã õºø¿¿ðã¿¿äèéã áîäîæ îëñîí íü “ñîöèàëèñò óðàëäààí”, “ñîöèàëèñò
øàãíàë” çýðýã þì. Ýäãýýðèéí ¿ðýýð òºëºâëºãºº íü áè÷èãäñýí áàéäëààñàà õýäýí ÷
õàìààã¿é õóâèàð äàâæ áèåëýæ áàéñàí íü ¿íýí áºãººä Îðîñ øîã çîõèîë÷ Ì.Çàäàðíîâûí
ºã¿¿ëñíýýð “…õààëãàíû áàðèóëûã õààëãàíààñ íü õýä äàõèí èë¿¿ òîîãîîð òºëºâëºãºº
äàâóóëàí õèé÷èõýýä, ò¿¿íèéãýý ýöýñò íü ÿàõàà ìýäýõã¿é áîëñîí ó÷ðààñ äàíõíû òàãàí äýýð
õàäàõààñ ººð àðãàã¿é…” áàéäàã. Èéìýðõ¿¿ áèå áèåíýýñýý õàðèëöàí õàìààðàëã¿é í¿ñýð
¿éëäâýðëýë¿¿ä ÿâàãäñàíààð îíîâ÷òîé õóâààðèëàëò ¿ã¿é áîëæ, ¿¿íèéãýý äàãàëäààä ò¿¿õèé
ýäèéí íººöèéí ¿ðýëãýí áàéäàë, õîìñäëûã áèé áîëãîäîã áàéíà. Íýãäñýí òºëºâëºãºº
áîëîâñðóóëàã÷èä á¿òýýãäõ¿¿íèé ¿íèéã òîãòîîäîã áà èíãýñíýýð õýðýãëýã÷èä íü óëñûí
òîãòîîñîí õàòóó ¿íýýð áàðàà, ¿éë÷èëãýý õóäàëäàí àâàõààñ ººð àðãàã¿é áàéäàëä õ¿ðäýã.
¯éëäâýðèéí ãàçðóóä õîîðîíäîî õàìààðàëã¿é, òîäîðõîéã¿é áàéäàëä àæèëëàñààð
ýöýñòýý õýíèé òºëºº, þóíû òóëä þì õèéæ áàéãààãàà îéëãîõîî áàéæ óã òîãòîëöîî ººðºº
ººðèé㺺 íóðààí óíàãààäàã áàéíà
ЛЕКЦ – 4
Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã
Ýäèéí çàñãèéí àñóóäëóóäûã øèéäýõäýý òºâëºðvvëýõ áóñ, õàðèí áèå äààñàí ¿éëäâýðëýã÷
áîëîí õýðýãëýã÷äèéí õîîðîíäîî ¿ë õàìààðàõ øèéäâýð¿¿äèéí ¿ð ä¿íãýýð ¿éë àæèëëàãàà
íü çîõèöóóëàãäàæ áàéäàã òîãòîëöîîã ÇÀÕ ÇÝÝËÈÉÍ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ õýìýýí íýðëýäýã.
Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä ýäèéí çàñãèéí õîëáîãäîëòîé øèéäâýð¿¿ä
òºâëºðñºí áóñ áàéäëààð ãàð÷ áàéäàã. Õýí íü ÷ á¿ãäèéã çîõèöóóëäàããvé. Ãîë õºäºëãºã÷
õ¿÷ íü çàõ çýýë ººðºº òîäîðõîéëæ áàéäàã ¿íý, õýðýãëýã÷äèéí ýðýëò õýðýãöýý,
¿éëäâýðëýã÷äèéí çàõ çýýëèéí ñóäàëãààí äýýð ¿íäýñëýñýí íèéë¿¿ëýëò, ºðñºë人í áàéäàã.
ÇÀÕ ÇÝÝË ãýäýã áîë áàðàà, ¿éë÷èëãýý ýñâýë ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã
õóäàëäàõ õèéãýýä õóäàëäàí àâàõûí òóëä õvìvvñ õîîðîíäîî õàðèëöàæ ÷àäàõ ÿìàð íýã
òîõèðîìæòîé õýëöëýýð òîäîðõîéëîãäñîí îð÷èí þì. Îð÷èí ãýæ áàéãàà áîëîõîîð çàõ çýýë
íü áàéøèí áàðèëãà äîòîð ÷ þì óó, ãóäàìæèíä ÷ þì óó á¿ð öààøëààä èíòåðíåòýä ÷
áàéðëàæ áîëíî ãýñýí ¿ã áèëýý. Òèéì ÷ ó÷ðààñ çàõ çýýë íü ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõäàà
õàðèëöààíû áîëîí áàéðøëûí áîëîìæèò á¿õ ë õýëáýð¿¿äèéã õýðýãëýæ áîëäîã.
Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã îðøèí òîãòíîõ ¿íäýñ ñóóðü íü äàðààõü ãîë øèíæ¿¿äýýð
èëýð÷ áàéäàã.
1. Õóâèéí ºì÷òýé áàéæ ò¿¿íèéã íü áàòàëãààæóóëñàí áàéíà.
2. ¯ð àøèãòàé ºðñºë人í.
3. ׺뺺ò àðèëæàà, ñîëèëöîî.
4. ¯éëäâýðëýëèéí òºðºëæèëò
5. Çàõ çýýë äýýð àÿíäàà òîäîðõîéëîãäîõ ¿íý ãýõ ìýò áîëíî.
Õýäèéãýýð çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîã òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí
çàñãèéí ýñðýã ä¿ð òºðõ áóþó ÷ºëººò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî ãýæ îéëãîæ áîëîõ ÷
ò¿¿íèéã ÿìàð ÷ çàõèðãààäàëòã¿éãýýð õºãæäºã ãýæ òóéëøèð÷ îéëãîæ áîëîõã¿é. Ýíý
òàëààð äàðààõü ç¿éëèéã èø òàòâàë: “ßìàð ÷ íèéãýì çºâõºí çàõèðãààäëààð àæèëëàõ
áîëîìæã¿éòýé íýãýí àäèë ìºí ÿìàð ÷ íèéãýì äàí ãàíö ñàéí äóðûí õàìòûí àæèëëàãààíû
çàð÷ìààð õºäëºõ áàñ áîëîìæã¿é. ßìàð ÷ íèéãýìä çàõèðãààäàëòûí àëü íýã õýëáýð çààâàë
îðøäîã. Ýíý íü òóí ÷ îëîí õýëáýðòýé. Òîäîðõîé ç¿éëèéã öýðãèéí õýðýãöýýíä íèéë¿¿ëýõ
àëáàäëàãà, õàð òàìõè õóäàëäàæ àâàõ, çàðàõûã õîðèãëîñîí õîðèî, òîäîðõîé àæèë
ýðõëýõèéã ñààòóóëñàí ø¿¿õèéí öýýðëýë çýðýã õîðèî öýýð áàéíà. ¿¿íèé íºãºº òàëä
õ¿ì¿¿ñèéí òàìõè õýðýãëýõèéã áàãàñãàõûí òóëä òàâüñàí òàìõèíû ºíäºð òàòâàð ãýõ ìýòèéí
íºõöºëò õîðèî áàéäàã áà ýíý íü àëáàäëàãà ãýõýýñýý ñàíóóëãà àíõààðóóëãûí õýëáýðýýð
àìüäðàëä õýðýãæäýã.” /Ì.Ôðèäìàí, Ð.Ôðèäìàí “Õóâü çàÿàãàà ñîíãîõ íü ÓÁ.2001. 8-ð
òàë”/
Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëººã äýýäýëæ, ò¿¿í äýýð
òóëãóóðëàí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíóóä õºø¿¿ðýãäýí àæèëëàõ áºãººä õóâü õ¿íèé
õºãæëèéã äàãàí ýäèéí çàñãèéí õºãæèë íü öàã ÿìàãò óðàãøèëæ áàéõ ¸ñòîé áîëäîã. ̺í
öààøèëáàë ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÷ºëººã õÿçãààðëàõ íü åðººñºº áóñàä á¿õ ýðõ ÷ºëººã
õÿçãààðëàñàíòàé àäèë ãýæ ¿çäýã.
Ãýõäýý ýíý íü Ì.Ôðèäìàí áîëîí Ô.Õàåê íàðûí íîòëîí õýëäýã÷ëýí áîëîìæèéã
àøèãëàõ ¸ñòîéãîîñ áèø óðñãàëààð íü òàâüñíààð õºãæäºãã¿é ãýäãèéã àíõààðàõ õýðýãòýé
áèëýý.
ßìàð ÷ áàéñàí çàõ çýýëèéí ¿çýë áàðèìòëàë íü îäîîõîíäîî õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààã
óäèðäàõ õàìãèéí ñàéí àðãà ìºí ãýæ òîîöîãäñîîð áàéãàà þì.
Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéã óäèðäàæ çîõèöóóëäàã õºäºëãºã÷ õ¿÷èéã äàðààõü áàéäëààð
àíãèëäàã.
1. À.Ñìèòèéí „‟¯ë ¿çýãäýã÷ ãàð‟‟ áóþó çàõ çýýëèéí ººðèéí íü õºäºëãºã÷
õ¿÷¿¿ä íü òºðèéí òºâëºðñºí ÷èãë¿¿ëýëò øààðäëàãàã¿éãýýð òîãòâîðòîéãîîð
õºãæèí öýöýãëýñýí íèéãìèéã áèé áîëãîäîã. Òîäðóóëáàë, ÷ºëººò çàõ
çýýëèéí òîãòîëöîîíû ¿åä ýðõ ÷ºëºº, õóâèéí ÿâöóó ýðõ àøèã, õýðýãëýã÷äèéí
äàâóó áàéäàë, õýðýãëýýíèé ºðãºí ñîíãîëò, òåõíîëîãèéí áàéíãûí äýâøèë,
ºðñºë人í, ÷ºëººò ¿íý çýðýã íü äýýä çýðãýýð ¿éë÷èëäýã áàéíà.
2. Æ.Ì.Êåéíñèéí
1930-ä
îíä
áîëîâñðóóëñàí
ñàíõ¿¿,
ìºíãº,
çýýëèéí
ìåõàíèçì. Òºðèéí îðîëöîîò çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã ãýãääýã óã òîãòîëöîîíû
¿åä àëáàí áà ãààëèéí òàòâàð, çýýëèéí áà õàäãàëàìæèéí õ¿¿, çýýëèéí
íºõöºë, ãàäààä âàëþòûí õàíø, ìºí㺠çýýëèéí áîäëîãî çýðãèéã òóñãàéëàí
áàòàëñàí õóóëèéí äàãóó óäèðäàí ÷èãë¿¿ëäýã þì. Èéìýýñ òóõàéí íºõöºë
áàéäàëä íèéöñýí, òºðèéí óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿éë àæèëëàãààíû
àðãà, õýëáýðèéí íèéëáýð öîãöûã òºðèéí çîõèöóóëàëò ãýæ îéëãîæ áîëíî.
¯¿íèéã íü À.Ñìèòèéí “¯ë ¿çýãäýã÷ ãàð”-í íºãºº òàë áóþó “¯çýãäýã÷ ãàð”
ãýæ íýðëýõ òîõèîëäîë áàéäàã.
Òºð
ýäèéí
çàñãèéí
¿¿ðã¿¿äèéã
õýðýãæ¿¿ëýõäýý
äàðààõü
¿íäñýí
àðãà
õýìæýýí¿¿äèéã àøèãëàäàã.
1. Çîõèöóóëàëò. Ýíý íü óëñààñ ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä ìºðä¿¿ëæ áàéãàà
æóðàìëàëò þì.
2. Òàòâàð íîîãäóóëàëò.
3. Óëñûí çàðäëûí ºñºëò.
4. Óëñûí ñåêòîðûí õºãæèëò.
ЛЕКЦ – 5
Îðëîãî, ºì÷, õóðèìòëàë
Îðëîãî. Õ¿í ººðèéíõºº ºìíº òàâüñàí çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä ãàäíààñ îëæ авч áàéãàà
òºðºë á¿ðèéí áàÿëãèéí õýëáýð¿¿äèéã îðëîãî ãýíý. Îð÷èí ¿åä îðëîãûí ãîëëîõ õýñãèéã
ìºí㺠ýçýëäýã áîëñîíîîð îðëîãûã ìºíãºí áîëîí áèåò õýëáýðèéí ãýæ àíãèëàõ áîëæýý.
Õ¿í îðëîãûã ººðèéíõºº çîðèëãîä ÷èãë¿¿ëýí àøèãëàäàã þì áîë ò¿¿íèéã ººðèéíõºº õ¿÷
÷àäëààð, øóäàðãààð îëñîí áàéõ õýðýãòýé áèëýý. ̺í îðëîãûã øóóä áîëîí øóóä áóñààð
îëæ àâ÷ áîëîõ áºãººä, òóõàéëáàë áóñäûí òºëºº õºäºëìºðëºæ öàëèí õºëñ àâàõ, ýñâýë
ººðèéí õýðýãöýýã õàíãàõààð àëèâàà ç¿éëèéã õèéæ á¿òýýñíýýð øóóä îðëîãûã îëæ àâäàã
áîë õýí íýãíýýñ áýëãýíä þì óó ºâëºæ àâàõ íü îðëîãûí øóóä áóñ õýëáýðèéí ýõ ¿¿ñâýð
áîëäîã.
Íèéãýìä àìüäàð÷ áàéãàà õóâü õ¿í á¿ðèéí îðëîãûí íèéëáýð íü òóõàéí óëñ
¿íäýñòíèé íèéò îðëîãûí õýìæýýã òîäîðõîéëäîã. Ãýõäýý ýíý ¿åä îðëîãûã äàâõàðäóóëæ
òîîöäîãã¿é áàéíà. Æèøýý íü: àâòîìàøèíûã ýöñèéí ºðò㺺ð íü òîîöîîíäîî îðóóëñàí
áîë ò¿¿íèéã õèéõýä àøèãëàñàí òºìðèéí áîëîâñðóóëàëòûí ºðòãèéã îðóóëäàãã¿é áàéíà.
ªì÷. Îðëîãî ãýäýã îéëãîëòîîñ ¿¿äýí ºì÷èéí àñóóäàë ãàð÷ èðäýã. Õ¿í ººðèéíõºº
àìüäðàë àõóéä àøèãëàæ áàéãàà ýñâýë õýçýý íýãýí öàãò àøèã îëîõîîð þì óó áîðëóóëàõûí
òóëä õàäãàëæ áàéãàà ìàòåðèàëëàã áîëîí ìàòåðèàëëàã áóñ áàÿëãóóäûã ºì÷ ãýäýã áàéíà.
ªì÷ õºðºíãèéí õàìãèéí ÷óõàë õýñã¿¿äýä òóõàéí õ¿íèé ìýäýëä áàéãàà õ¿÷èí ç¿éëñ, òîíîã
òºõººðºìæ, õ¿íñ, õóâöàñ, áàéð îðîí, îþóí ìýäëýã çýðýã õàìààðäàã. ¯¿íä äýýð íýìýãäýýä
îðëîãî îëæ áîëîõ áóñàä ç¿éëñ, òóõàéëáàë: áóñäàä çýýëä¿¿ëñýí ìºíãº, ò¿ðýýñë¿¿ëñýí
ç¿éë, ñàíõ¿¿ãèéí òºðºë á¿ðèéí õýðýãñýë¿¿ä áàãòäàã áàéíà. ªì÷èéã íèéãìèéí õýìæýýíä
àâ÷ ¿çâýë, á¿ð òîäðóóëáàë ¿éëäâýðëýëä àøèãëàæ îðëîãî îëíî ãýæ ¿çâýë ò¿¿íèéã
¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñ áîëîõ êàïèòàë, ãàçàð, õºäºëìºð ãýñýí óòãààð íü îéëãîæ
áîëîõ þì. ̺í öààøëààä íèéãìèéí ñàéí ñàéõíû òºëºº á¿òýýí áàéãóóëñàí íèéòèéí
ºì÷¿¿ä ÷ áàãòàõ þì.
Õóðèìòëàë. Àëèâàà õ¿íèé îëæ àâààä ýçýìøèæ áàéãàà îðëîãî áîëîí ºì÷ íü õýðýãöýýã íü
õýð çýðýã óäààí õàíãàõ âý ãýñýí àñóóäàë òóëãàðäàã. Õýðýâ òóõàéí õ¿íèé ñàðûí îðëîãî íü
òýð ñàðäàà ë çàðöóóëàãäààä äóóñíà ãýñýí òîîöîîòîé áîë äàðààãèéí ñàðûí õýðýãöýýãýý
õàíãàõûí òóëä äàõèí õºäºëìºðëºõººñ ººð àðãàãã¿é áîëíî. Ýíý íºõöºëä îðëîãûíõîî
çàðèì õóâèéã õàäãàëíà, íººöºëæ ¿ðæ¿¿ëíý ãýñýí îéëãîëò áàéõã¿é. Ãýòýë ãýíýò èõ îðëîãî
îëîîä õýðýãöýýãýý óðò óäààí õóãàöààíä õàíãàõóéö áîë÷èõâîë ýõíèé ýýëæèíä õýðýãöýýãýý
á¿ðýí ä¿¿ðýí õàíãà÷èõààä, ¿ëäñýí îðëîãîî äàðààãèéí îðëîãî îëîõ õ¿ðòëýý õàäãàëàõ þì
óó ò¿¿ãýýðýý äàõèí ººð õýëáýðèéí îðëîãî îëîõîîð çîðüäîã áàéíà. Õýðýãëýýíäýý
çàðöóóëíà ãýæ òîîöîîä ç¿ãýýð ë õàäãàëæ áàéãàà õýñýã íü õóðèìòëàë áîëäîã áîë, îðëîãî
îëîõîîð ýðãýëä¿¿ëýõ ãýæ áàéãàà õýñãèéã íü õºðºí㺠îðóóëàëò þì óó êàïèòàë ãýæ õýëæ
áîëîõ áèëýý. Õóðèìòëàë áîëîí õàäãàëàìæèéí òàëààð Æ.Á.Ñåé õýëýõäýý “Õýðýãëýýíèé
ººðèéíõ íü òîäîðõîéëîëò íü àëèâàà ç¿éëèéã õýðýãëýæ äóóñàõ ãýñýí óòãàòàé. Òèéì
áîëîõîîð ¿éëäâýðëýëä äýì ºãºí… áàðàà áàðàà á¿òýýãäõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëä àøèãëàãääàã
óòãààðàà ìºíãºí õóðèìòëàë íü çàðöóóëàëòûí õàìãèéí ñàéí õýëáýð” ãýñýí áàéäàã íü
ýäèéí çàñàã ºðãºæèí õºãæèõºä õóðèìòëàë íü õàìãèéí ñàéí ò¿ëõýõ õ¿÷ áîëäîã ãýñýí
óòãûã àãóóëæ áàéíà.
Õ¿í åð íü ººðèéí èðýýä¿éãýý, ¿ð óäìàà ¿ðãýëæ ººäðºãººð, äàíäàà ýëáýã
õàíãàëóóí áàéõ áîëíî ãýæ òºñººëæ ÷àääàãã¿é. Èéì ÷ ó÷ðààñ îäîî ººðñäèéíõºº ìýäýëä
áàéãàà ç¿éëýýñýý áàãàõàíûã ÷ áîëñîí íººöëºõèéã ýðìýëçäýã íü íèéòëýã õàíäëàãà áîëñîí
áàéäàã. Õýäèéãýýð áàÿëàã õóðèìòëóóëàõàä õ¿ðãýäýã øàëòãààí íºõöºë íü óëñ îðîí, öàã
¿å¿¿äýä ººð ººð áàéñàí õýäèé ÷ äýýðõ çàð÷ìààñ õîë õàçàéñàí íü ¿ã¿é áèëýý. Áàÿëàã
õóðèìòëóóëàõàä íºëººëºã÷ ãîë õ¿÷èí ç¿éëñýä íèéãìèéí òîãòîëöîî, íèéãìèéí àþóëã¿é
áàéäàë, óëàìæëàëò ¸ñ çàíøèë, øàøèí ø¿òëýã, ãýð á¿ëèéí õàðèëöàà, õ¿ì¿¿ñèéí ìýäëýã
îþóíû ÷àäâàð çýðýã îðäîã áàéíà.
Áàÿëãèéã õóðèìòëóóëààä ò¿¿íèéãýý óõààíòàé
çàðöóóëíà ãýäýã íü ò¿¿íèéã îëæ íººöëºõººñ èë¿¿ èõ óõààí øààðääàã. Áàÿëãèéã
õóðèìòëóóëæ ÷àäàëã¿éãýýð òóõàéí ¿åäýý çàðöóóëààä äóóñãàäàã íü òýíýã õýðýã áîëîâ÷ óðò
óäààí õóãàöààíä çîâæ øàíàëàí áàéæ õóðèìòëóóëñàí áàÿëãàà íýã ìºñºí ÿìàð ÷ àøèãã¿é
ç¿éëä ¿ð÷èõ íü ò¿¿íýýñ ÷ äîëîîí äîð ãýäýã íü îéëãîìæòîé. Æ.Á.Ñýéãèéí õýëñýí
“Õóðèìòëàë ãýäýã íü õàðààìààð ç¿éë áèø õàðèí ÷ àðèóí ¿éë õýðýã” ãýñíèéã À.Ìàðøàëë
“Àìüäðàëûí ò¿âøèíãýý äýýøë¿¿ëæ, ¿ð õ¿¿õýääýý ººðèéíõºº ýõýëñíýýñ èë¿¿ äýýã¿¿ð
ò¿âøíýýñ ýõëýõ áîëîëöîî îëãîõ íàéäëàãààñ èë¿¿ãýýð õ¿íèé îâñãîî, ýð÷ìèéã èëð¿¿ëäýã
ºäººã÷ õ¿÷èí ç¿éë ãýæ ¿ã¿é…äýýðõ íàéäëàãà íü õ¿íèéã àñàð õ¿÷òýé ¿éëäâýðëýã÷,
õºðºí㺠õóðààã÷ áîëãîæ ÷àääàã…” /À.Ìàðøàëë “Ýäèéí çàñãèéí óõààíû çàð÷ìóóä.
1997.169”/ ãýñýí îéëãîëòîîðîî óëàì áàòæóóëæ ÷àäñàí áèëýý. ¯íýõýýð ¿ð õ¿¿õäýý ãýñýí
àðèóí áîäîë íü õ¿íèéã á¿òýýã÷, õóðèìòëóóëàã÷ áîëãîæ ÷àääàã áàéíà.
Õóðèìòëóóëæ õóðààõ ÷àäâàð íü õ¿íèé îðëîãûí íýã õýñýã ãýäýã. Ãýõäýý ýíý õýñýã íü
òóõàéí õ¿íä øààðäëàãàòàé çàéëøã¿é çàðäëààñ èë¿¿ ãàðñàí õýñýã íü ë áàéõ ¸ñòîé. Îð÷èí
¿åèéí õ¿ì¿¿ñèéí îðëîãûí ãîë ýõ ¿¿ñâýð íü àæëûí öàëèí õºëñ áîëñîí. Ìºí ¿¿íèé
õàæóóãààð ºì÷ õºðºíãº, ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñýë, ãàçàð ò¿ðýýñë¿¿ëñíèé îðëîãî îëæ
çîõèõ õýñãèéã íü õóðèìòëóóëäàã áàéãàà. Îðëîãî îëñîí õ¿í ò¿¿íèéãýý çàðöóóëàõ ÿíç
á¿ðèéí õýðýãëýýòýé áàéäàã. Õýðýâ õ¿ñýõ ë þì áîë îðëîãîî á¿ãäèéã íü çàðöóóëàõ ýðõ íü
áàéäàã. Ãýòýë õóðèìòëàë ¿¿ñãýíý ãýæ áàéãàà õ¿í îäîî øààðäëàãàòàé áàéãàà òºðºë
á¿ðèéí õýðýãëýýí¿¿äèéíõýý àëü íýãýýñ á¿ðìºñºí òàòãàëçàõ þì óó, ýñâýë õýðýãëýý
áîëãîíîîñîî òîäîðõîé õóâèàð áàãàñãàõ øààðäëàãà ãàðäàã. ¯¿íèéã íü èðýýä¿éí
õýðýãëýýíýýñýý òààøààë àâàõûí òóëä îäîîãèéí õýðýãëýýíýýñýý òàòãàëçàíà ãýæ õýëäýã.
Ãýõäýý ýíý òàòãàëçàëò íü ñàéí äóðààðàà áºãººä, õºðºí㺠õóðèìòëàë íü íýìýãäýíý ãýñýí
áîäîëòîéãîîð õèéãäýõ ¸ñòîé áèëýý. Èðýýä¿éí òààøààëûã À.Ìàðøàëë õóðèìòëàëûí
“ýðýëòèéí ¿íý” ãýæ òîäîðõîéëñîí íü áèé. ̺í èðýýä¿éí òààøààë íü îäîîãèéí òàòãàëçàæ
áàéãàà ¿ð ä¿í áóþó õîõèðîëûã íºõºæ ÷àäàõóéö áàéâàë õóðèìòëàë íü òààòàé áºãººä
àøèãòàé áàéäàã áàéíà. Îäîîãèéí õýðýãöýýíäýý çîðèóëæ áàéãàà áîë òýð íü øóóä
õýðýãëýýíä çàðöóóëàãääàã áîë èðýýä¿éí àøèãò çîðèóëàãäàæ áàéãàà õýñýã íü òóõàéí
õ¿íèéõýý øóóä ìýäýë äîð þì óó ýñâýë áóñäûí ìýäýëä øèëæèæ áîëäîã. Áóñäûí ìýäýëä
áàéãàà õýëáýð¿¿äèéí æèøýý íü õóâüöàà, ºðèéí áè÷èã õóäàëäàæ àâàõ ÿâäàë þì.
Íèéãìèéí íèéò ãèø¿¿äèéí íººöºëñºí õóðèìòëàëûí íèéëáýðýýð óëñûíõ íü
íººöèéí ñàíãèéí õýìæýý, õºðºí㺠îðóóëàõ áîëîìæèéã íü òîäîðõîéëæ áîëäîã áàéíà.
ͺºö õóðèìòëàëûí àíãèëàëûã À.Ñìèò òîäîðõîéëîõäîî:
1. Øóóä õýðýãëýãäýõ, ÿìàð íýã îðëîãî îðóóëäàãã¿é õýñýã.
2. Ýðãýëòýíä îðæ, ýçíýý ñîëèëã¿éãýð îðëîãî îðóóëæ ÷àääàã ¿íäñýí
õºðºíãº.
3. Ýðãýëòýíä îðæ, ýçíýý ñîëüñíîîð îðëîãî îðóóëäàã ýðãýëòèéí õºðºíãº
ãýæ àíãèëñàí áàéäàã.
Ýöýñò íü õýëýõýä íººö õóðèìòëàëòàé áàéõ ãîë ¿íäýñ íü òóõàéí óëñ ã¿ðíèé ýäèéí
çàñãèéí òîãòâîðòîé õºãæèë áºãººä ýíý íºõöºëä õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýëãýý íü çºâ ÷èãëýëòýé,
îíîâ÷òîé, ýð¿¿ë ñàðóóë áàéäàã áàéíà. Èéì áàéäàëä áàéãàà õ¿í îðëîãîî îäîîãèéí
õýðýãöýý, èðýýä¿éí àøèã ãýñýí õî¸ð õýëáýðò çîðèóëàõûã ýðìýëçýæ áàéäàã áèëýý.
ЛЕКЦ – 6
ÕÝÐÝÃËÝÃ×
Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíû ¿åä õýðýãëýã÷ àíõààðëûí ãîëä áàéäàã. Ó÷èð íü
¿éëäâýðëýã÷èéí áàéíãà õ¿ñýí õ¿ëýýæ áàéäàã àøèã îðëîãûã õýðýãëýã÷èä ë òýäýíä ºã÷
áàéãàà. Òèéìýýñ õýðýãëýã÷èéí õýðýãëýý áîëîí õàíãàëòûí òóõàé àñóóäàë ýäèéí çàñãèéí
ñóäàëãààíû ãîë àñóóäëóóäûí íýã áàéñààð èðñýí.
Õýðýãëýý ãýäýã íü õ¿í ººðò øààðäëàãàòàé áàéãàà ç¿éëñèéã ìýäýëäýý áàéëãàæ çàõèðàí
çàðöóóëíà ãýñýí ¿ã þì. Õýðýãëýý íü ýäèéí çàñãèéí õóâüä ñàéí ç¿éë áºãººä èë¿¿
òîäðóóëáàë, õýðýãëýý áàéíà ãýäýã íü ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý, õóäàëäààã áèé áîëãîæ
õºãæ¿¿ëíý ãýñýí ¿ã þì. Õýðýãëýýíýýñ ºìíº õ¿íä õýðýãöýý áóþó “õ¿ñýë” ¿¿ñäýã áºãººä
òýäãýýð õýðýãöýýí¿¿ä íü ë õ¿íèé àìüäðàëûã íàñàí òóðøèä íü æîëîîäîí ÷èãë¿¿ëäýã
áàéíà.
Õýðýãöýýíèé àíãèëàë:
1. Àíõäàã÷ õýðýãöýý
2. Õî¸ðäîã÷ õýðýãöýý
3. Îþóíû õýðýãöýý
4. Ìàòåðèàëëàã õýðýãöýý
5. Îíîâ÷òîé õýðýãöýý
6. Îíîâ÷ã¿é õýðýãöýý
Õýðýãöýý íü õ¿íèé õºãæëèéí æàìûã äàãààä áàéíãà “íýìýãäýí, ººð÷ëºãäºõ”
çàìààð ÿâæ èðñýí. Ãýâ÷ õàìãèéí ãîë íü õ¿í õýðýãöýýãýý çºâ óõàìñàðëàí òàíüæ ìýäñýíèé
¿íäñýí äýýð îëñîí îðëîãîî îíîâ÷òîé çàðöóóëàõ àñóóäàë ãàðäàã. Íýã ¸ñîíäîî
óõàìñàðòàéãààð òàíüæ ìýäñýí õýðýãöýýí¿¿ä õ¿íèéã ¿ð á¿òýýëòýé àæèë õºäºëìºð õèéõ
¿íäýñ áîëäîã ãýñýí ¿ã.
Õýðýãöýý íü ìàø îëîí áîëîâ÷ òóñ áîëãîí íü ººð ººðèéí õÿçãààðòàé áàéäàã áàéíà.
Õ¿ñëèéí õýìæýý õÿçãààðã¿é ÷ õýðýãöýýã õÿçãààðëàã÷ ãîë õ¿÷èí ç¿éë íü òóõàéí ç¿éëèéí
õîâîð þì óó ýëáýã áàéäëààñ ãàäíà ò¿¿íèéã àâñíûõàà õàðèóä òºëºõ òºëáºðèéí õýìæýý
áàéäàã. ¯¿íýýñ ¿¿äýýä àëèâàà áàðàà, á¿òýýãäõ¿¿íèé ¿íèéã òîäîðõîéëîã÷ ãîë õ¿÷èí ç¿éë
þó âý ãýñýí àñóóëòàíä õýðýãëýã÷èéí “õ¿ñëèéí õýìæýýã” õýëýõ òîõèîëäîë áàéäàã áàéíà.
Õýðýãëýã÷èéí ñóáüåêòèâ ¿íýëýìæ íü áóþó òààøààëûí õýìæýý íü á¿òýýãäõ¿¿í
¿éë÷èëãýýíèé ñîëèëöîîíû ¿íèéã òîäîðõîéëîã÷ ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîëäîã. ¯íýëýìæèéí
òàëààðõ óã îéëãîëòûã Ê.Ìýýíãýð, Ñ.Æåâîíñ íàðûí ýäèéí çàñàã÷èä íýýñýí íü ¿íý áîëîí
¿íýëýìæèéí òàëààðõ õàìãèéí ¿íýìøèëòýé îéëãîëò ìºí áèëýý. Äýýðõ òîäîðõîéëîëòûã
äàõèí ººðººð òàéëáàðëàâàë: Áàðààíû ýëáýã þì óó õîâîð áàéäàë íü íýìýëò íýãæèéã
õýðýãëýõ ýðýëòèéã òîãòîîäîã, òýãýýä íýìýëò íýãæ íü èõ áàéõ þì áîë ýðýëò íü áàãà áºãººä
¿íý õÿìä, íýìýëò íýãæ áàãà áîë ýðýëò èõ áºãººä ¿íý ºíäºð áàéäàã ãýñýí ¿ã þì.
Õàðèí Ä.Ðèêàðäî íàð íü ¿íý íü á¿òýýãäõ¿¿íèé ºðò㺺ð ë òîäîðõîéëîãäîõ ¸ñòîé
ãýñýí áàéäàã. Æ íü: Õºäºëìºð áàðàã îðîîã¿é ººðººð õýëáýë ººðèéí ãýñýí ºðòºãã¿é ãýæ
áîëîõ àëò ÿàãààä ºíäºð ¿íýòýé, ¿éëäâýðëýëèéí º÷íººí ¿å øàò äàìæñàí òàëõ ÿàãààä õÿìä
áàéãààã ºðòãèéí îíîëîîð òàéëáàðëàæ áîëîæã¿é áîëîîä èðæ áàéãàà þì. Òýãýõýýð
¿íýëýìæ ë ¿íý öýíèéã òîäîðõîéëíî ãýäýã íü ¿íýí áîëæ òààðààä áàéãàà þì.
Ãýõäýý À.Ìàðøàëë “¯íý òîãòîîõîä õýðýãëýã÷èéí ñîíãîëò áîëîí íèéë¿¿ëýëòèéí
õýìæýý õî¸ð õîþóëàà àäèëõàí íºëººëíº” ãýæ ¿çñýí áàéäàã. Ýíý ¿çýë îäîîãèéí ìèêðî
ýäèéí çàñãèéí õàìãèéí ãîë òóëãóóð áèëýý.
Õýðýãëýã÷èéí îíîë íü çàõ çýýëèéí ýðýëòèéã òàéëáàðëàõàä ÷èãëýãäýõ òóë ýðýëòèéí
õóóëèéí îðëîãûí áîëîí îðëóóëàëòûí ¿ð ä¿íã äàõèí òàéëáàðëàõ õýðýãòýé áîëíî.
Òîäðóóëáàë õýðýãëýã÷èéí ýðýëòýä áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý áîëîí îëæ áàéãàà îðëîãûí
õýìæýý õýðõýí íºëººëºõèéã ¿çäýã.
Îðëîãûí ¿ð ä¿í. Õýðýãëýã÷èéí ìºíãºí îðëîãî íü òîãòìîë áàéãàà ¿åä ÿìàð íýã áàðààíû
çàõ çýýëèéí ¿íý áóóðàõ íü òóõàéí õýðýãëýã÷ óðüäàíõààñ èë¿¿ èõ áàðàà õóäàëäàí àâàõ
áîëîìæ á¿ðä¿¿ëýõèéã îðëîãûí ¿ð ä¿í ãýíý. Áîäèò îðëîãûí íýìýãäýëò íü õýðýãëýã÷èéí
áàéäëààñ õàìààðààä á¿õ áàðààã ãóðàâ õóâààæ áîëíî.
-
Õýâèéí áóþó ÷àíàðòàé áàðàà. Õýâèéí áàðààíû õóâüä îðëîãûí íýìýãäýæ
áàéãàà õýñãýýð òóõàéí áàðààã õóäàëäàæ àâàõàà íýìýãä¿¿ëäýã áàéíà.
-
×àíàð ìóóòàé áàðààíû õóâüä îðëîãûí áîëîí îðëóóëàëòûí ¿ð ä¿í ýñðýã
÷èãëýëä ¿éë÷èëäýã. ªºðººð õýëáýë îðëîãûí ¿ð ä¿í îðëóóëàëòûí ¿ð ä¿íã
áóóðóóëäàã.
-
Ãèôôåíèéí áàðàà. Àíãëèéí ýäèéí çàñàã÷ Ãèôôåí 19-ð çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð ýíý
òàëààð àæèãëàñàí. ¯íý èõ áîëñîí ÷ ò¿¿íèéã õóäàëäàí àâàõ õýìæýýãýý
áóóðóóëäàãã¿é áàðàà.
Îðëóóëàëòûí ¿ð ä¿í. ßìàð íýã áàðààíû çàõ çýýëèéí ¿íý áóóðñíààð óã áàðàà íü áóñàä
áàðààòàé õàðüöóóëàõàä èë¿¿ õÿìä ¿íýòýé áîëíî. Ýíý ¿åä õýðýãëýã÷èä èë¿¿ èõ ¿íýòýé
áàðààã õÿìä áàðààãààð îðëóóëæ õýðýãëýõèéã ýðìýëçýíý. Òóõàéí áàðààíû ¿íý
õÿìäàðñíààð õýðýãëýã÷èä áóñàä áàðààã îðëóóëàõ ñîíèðõîëòîé áîëîõûã îðëóóëàëòûí ¿ð
ä¿í ãýíý.
̺í õ¿í áîëãîíû õýðýãëýý ººð ººðººñ ãàäíà íýã òºðëèéí áàðàà, ¿éë÷èëãýýíýýñ
àâàõ ñýòãýë õàíàìæ íü àäèëã¿é ó÷ðààñ òýäãýýð áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèéíõ íü ¿íýëýìæ ÷ ãýñýí
õ¿í áîëãîíä ÿíç á¿ð áàéäàã áàéíà. Èíãýõ íü òóõàéí õ¿íèé àìüäàð÷ áàéãàà îð÷èí,
íèéãìèéí áàéãóóëëûí òîãòîëöîî, áîëîâñðîë ìýäëýã, øèíæëýõ óõààíû õºãæèë äýâøèë
çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëñýýñ øàëòãààëäàã áàéíà. Ýäãýýðýýñ ãàäíà õýðýãëýýíèé ººð÷ëºëòºä
íºëººëºõ ãîë õ¿÷èí ç¿éëèéã öàã õóãàöàà õýìýýí ¿çäýã. Ó÷èð íü àëèâàà þìûã õýðýãëýæ
¿çýõ, ò¿¿íèéõýý ¿íäñýí äýýð òààøààë àâ÷ ººðèéí ãýñýí ¿íýëýìæýý ºãíº ãýäýã íü áàãàã¿é
öàã õóãàöàà øààðääàã. Èéìýýñ ýäèéí çàñãèéí óõààíä õýðýãëýýòýé õîëáîîòîé çàðäàë
ãýñýí òîîöîîã öààø íü äàõèí õóâààõäàà: à. Áàðàà, ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâàõàä ãàðãàñàí
ìºíãºí çàðäàë, á. Áàðàà, ¿éë÷èëãýýã õýðýãëýõòýé õîëáîãäîí ãàðàõ öàã õóãàöààíû çàðäàë
ãýæ àíãèëäàã áàéíà.
à. ßìàð íýãýí ýäèéí çàñãèéí á¿òýýãäõ¿¿íèéã õóäàëäàí àâàõàä ò¿¿íèé õýðýãöýý
õàíãàõ ÷àäâàðààñ ãàäíà, çàðöóóëàõ ìºíãºíèé õýìæýý àíõààðàë òàòäàã. Ìýäýýæ àëü áîëîõ
õÿìä ¿íýýð õýðýãöýýã á¿ðýí õàíãàõ áàðàà, ¿éë÷èëãýýã ñîíãîõ íü áàðàã á¿õ õ¿ì¿¿ñò áàéäàã
íèéòëýã õàíäëàãà þì.
á. Àëèâàà áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé õýðýãöýýã á¿ðýí ä¿¿ðýí õàíãàõ áîëîìæ õýäèé õýð
õóãàöààíä ¿ðãýëæëýõ âý ãýñýí àñóóäàë ãàð÷ èðäýã. Òîäðóóëáàë: çàðèì áàðàà, ¿éë÷èëãýý
õÿìä ¿íýòýé ÷ ãýñýí óäààí õóãàöààíû äàðàà ¿ð àøèãàà ºãäºã áàéõàä íºãººäºõ íü ºíäºð
¿íýòýé õýðíýý áîãèíî õóãàöààíä à÷ òóñàà ãàðãàäàã òîõèîëäëûã õýëæ áàéãàà þì. Ìýäýýæ
òóõàéí ìº÷èä öàã õóãàöààíû à÷ õîëáîãäîë ýõýíä íü òàâèãäàæ áàéãàà áîë ºíäºð ¿íýòýé
áàðàà, ¿éë÷èëãýýã ñîíãîõîîñ ººð àðãàã¿é áîëíî. Åð íü õ¿íèé àìüäðàë ¿ðãýëæ òîäîðõîé
öàã õóãàöààíä áàðèãäàí ºíãºðäºã ó÷ðààñ õýðýãöýýãýý öàã õóãàöààíû çàðäëûã òîîöîîëîí
õàíãàæ áàéõûã ýðìýëçýõ íü ÷óõàë. Îð÷èí ¿åä öàã õóãàöààíû áîëîí ìºíãºíèé òîîöîîã
îíîâ÷òîé çîõèöóóëæ õóäàëäàí àâàëò õèéæ áàéãàà õ¿íèéã óõààëàã õýðýãëýã÷ õýìýýí
íýðëýäýã áîëæýý. Íàðèéâ÷ëàí òàéëáàðëàâàë, òóõàéí íºõöºëä ò¿ðãýí õóãàöààíä ¿ð
àøèãàà ºãºõ¿éö, ñýòãýë ñàíààíä íü íèéöñýí, áîëîìæèéí ¿íýòýé áàðàà, ¿éë÷èëãýýã
ñîíãîíî ãýñýí óòãàòàé þì. Èéì õýðýãëýã÷ ººðèéí îëæ áàéãàà îðëîãûíõîî õ¿ðýýíä
áîëîìæèò á¿õèé ë ñîíãîëòóóäààñ õàìãèéí èõ òààøààë ºã÷ ÷àäàõûã íü ñîíãîõ áºãººä àëü
áîëîõ îëîí õýðýãöýýãýý çýðýã õàíãàõûã ýðìýëçýæ áàéäàã áàéíà. Õýðýãëýã÷èéí óõààëàã
ñîíãîëòîíä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñò òóõàéí áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íýýñ ãàäíà çàõ çýýëòýé
õîëáîîòîé
áóñàä
ìýäýýëë¿¿ä
÷óõàë
øààðäëàãàòàé
áîëäîã.
Ýäãýýðýýñ
¿íäýñëýí
õýðýãëýã÷èéí èðýýä¿éä õàíäñàí øèéäâýðýý ãàðãàõäàà äàðààõü íºõöë¿¿äèéã õàðãàëçàí
¿çäýã ãýæ ¿çäýã.
1. Õýðýãëýã÷äýä øààðäëàãàòàé çàõ çýýëèéí ìýäýýëë¿¿ä ¿íýí çºâ, òîäîðõîé áàéõ,
2. Õýðýãëýã÷äèéí îðëîãî íü òîãòìîë áºãººä, õýìæýý íü ìýäýãäýæ áàéõ,
3. Ñîíãîëò õèéõ áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé öàã õóãàöààíû ¿íý öýíý òîäîðõîé áàéõ ãýõ
ìýò.
Õýðýãëýã÷èéí ñîíãîëòîíä äàðààõü õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëíº.
1. ¯íý. Õýðýãëýã÷èä õÿçãààðëàãäìàë õýìæýýíèé ìºíãºòýé áàéäàã, ìºí àâàõûã õ¿ñ÷
áóé áàðàà íü çîõèõ õýìæýýíèé ¿íýòýé áàéíà. Èíãýõëýýð õýðýãëýã÷ òîäîðõîé
õýìæýýíèé áàðààã ë õóäàëäàí àâàõààñ ººð àðãàã¿é áîëäîã.
2. Òºñºâ.
Õýðýãëýã÷èéí
ìºíãºí
îðëîãî
òîäîðõîé
õÿçãààðòàé
ó÷èð
òºñºâ
õÿçãààðëàãäìàë áàéíà.
3. Õýðýãëýã÷èéí ñîíèðõîë òààøààë. Õýðýãëýã÷ ººðèéíõºº õóäàëäàí àâ÷ õýðýãëýõ
áàðààíû íýìýëò íýãæ á¿ðýýñ çîõèõ õýìæýýíèé òààøààë àâ÷ ñîíãîëò õèéäýã.
4. Óõààëàã õýðýãëýý. Óõààëàã õýðýãëýã÷ ººðèéí ìºíãºí îðëîãîî õàíàìæ àâàõààð
õóâààðèëñàí áàéõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë ººðòºº áàéãàà ìºí㺺𺺠àâ÷ ÷àäàõ
á¿õíýý õóäàëäàí àâ÷ íèéò õàíàìæàà õàìãèéí èõ áàéëãàõûã ýðìýëçäýã.
5. Õýðýãëýã÷èéí îíöëîã áàéäëóóä. /íàñ, õ¿éñ, øàøèí ø¿òëýã ãýõ ìýò/
6. Õýðýãëýã÷äýä íîîãäîæ áàéãàà òàòâàðûí õýìæýý.
7. Õ¿ëýýãäýæ áàéãàà èíôëÿöûí òºâøèí.
8. Ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, íèéãýìä ãàð÷ áàéãàà ººð÷ëºëò¿¿ä.
Òààøààëûí òóõàé, àõèóö òààøààë
Õýðýãëýã÷ ÿìàð íýã áàðààã õóäàëäàæ àâ÷ õýðýãëýñíýýð ò¿¿íä çîõèõ õýìæýýíèé
ñýòãýëèéí òààøààë ¿¿ñäýã. Èíãýõëýýð ñýòãýëèéí òààøààë ãýäýã íü òóõàéí áàðààíû õ¿íèé
õýðýãöýýã õàíãàõ ÷àäâàð, øèíæ ÷àíàðûã òóñãàñàí ñóáüåêòèâ îéëãîëò þì. Òóõàéí áàðàà
õ¿íèé õýðýãöýýã õàíãàõ ÷àäâàðòàé áàéâàë òýð íü ººðòºº òààøààëûã àãóóëíà.
ЛЕКЦ – 7
¯ÉËÄÂÝÐËÝË ТҮҮНИЙ ЗАРДЛУУД
БИЗНЕС
Áèçíåñ ãýäýã íü çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû íºõöºë äýõ ¿éëäâýðëýã÷ áà
áîðëóóëàã÷äûí ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãàà þì. ªºðººð õýëáýë àøèã îëîõîä
÷èãëýãäñýí ýäèéí çàñãèéí á¿õ ¿éë àæèëëàãààã áèçíåñ ãýíý. Õýðýâ ÿìàð íýã õ¿í çºâõºí
ººðèéí õýðýãëýýíä àøèãëàõàä çîðèóëñàí ýä þì õèéõ, ¿éëäâýðëýõ íü ìºí òàâààð áà
¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâáàë òýð íü áèçíåñ áèø. Áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààã áàéãóóëëàãààð
äàìæóóëàí õèéõ íü ýëáýã áºãººä èíãýñýí íü õàìààã¿é èõ ¿ð ä¿íã àâ÷èðäàã áàéíà. Õî¸ð
áà ò¿¿íýýñ äýýø õ¿í íèéòëýã çîðèëãîîð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéâàë ò¿¿íèéã
áàéãóóëëàãà ãýíý. Õýðýâ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà àøèã îëîõîä ÷èãëýãäñýí áîë
òýäãýýðèéã áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà ãýíý. Ýíý íü ºì÷èéí äàðààõü õýëáýð¿¿äòýé áàéæ
áîëäîã.
-
òºðèéí
-
õóâèéí
-
õîëèìîã áàéæ áîëíî
Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà õóóëèíä çààãäñàí ¿íäýñëýë æóðìûí äàãóó õîîðîíäîî íýãäýæ
áîëíî. Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà íü óëñûí á¿ðòãýëèéí ãýð÷èëãýý àâñàí ºäðººñ ¿éë
àæèëëàãààãà ÿâóóëæ ýõëýõ áàñ òîäîðõîé ¿íäýñëýëòýéãýýð ¿éë àæèëëàãàãàà çîãñîîæ
áîëíî. ¯¿íä:
-
õóóëü ä¿ðìýíä çààãäñàí õóãàöàà äóóññàí ¿åä (ãýðýý)
-
ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð
-
õóóëèíä çààñàí áóñàä øèéäâýðýýð
áèçíåñèéí ¿¿ðýã
-
ñàíõ¿¿ òîîöîîíû ¿¿ðýã
-
áîëîâñîí õ¿÷íèé ¿¿ðýã
-
ìàðêåòèíã
-
¿éëäâýðëýëèéí
-
ìàòåðèàë òåõíèê õàíãàìæ
Áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà ¿éëäâýðëýã÷, ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûã àæ àõóéí
íýãæ ãýñýí îéëãîëòîîð ãîë òºëºâ òîäîðõîéëäîã. Àæ àõóéí íýãæ ãýäýã íü ººðèéí íýðèéí
ºìíººñ ¿éëäâýðëýë áîëîí ¿éë÷èëãýýã òîãòìîë ýðõëýí, ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäîí
ãàðàõ õàðèóöëàãûã ýä õºðºí㺺𺺠õ¿ëýýæ áàéãàà õóóëèéí ýòãýýä þì.
¯éëäâýðëýë
Ýäèéí çàñãèéí îð÷ëûí õ¿ðýýíä ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâàãääàã.
Àæ
àõóéí ãàçðóóä ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã îëæ àâààä ÿíç á¿ðèéí àðãà õýëáýðýýð
òýäãýýðèéã õîñëóóëàí íýãòãýõ ¿íäñýí äýýð á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýýä, ò¿¿íèéãýý õýðýãëýõ
ãàçàðò íü áýëýí áàéëãàõ ¿éë àæèëëàãààã ¿éëäâýðëýë ãýíý. ¯éëäâýðëýëèéí ýöñèéí
çîðèëãî íü õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãöýýã õàíãàõóéö ýä áàÿëàãèéã áèé áîëãîõîä îðøäîã. ̺í
àøãèéã äýýä õýìæýýíä õ¿ðãýõ, àøèãëàæ áàéãàà õºðºíãèéíõºº ºíººãèéí ¿íý öýíèéã
õàìãèéí èõ áàéëãàõ
çîðèëãóóä áàéäàã. Ýäèéí çàñãèéí óõààíä àøèã áîëîí çàðäëûí
õýìæýýãýýð íü ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààã õýìæäýã áèëýý. ¯éëäâýðëýëèéí õóãàöààã
óðò, áîãèíî, äóíä õóãàöàà ãýæ àíãèëäàã. Áîãèíî õóãàöàà ãýäýã íü ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí
ç¿éëñèéí á¿òýö áîëîí çàðäàë ººð÷ëºã人ã¿é íºõöºëä ¿éëäâýðèéí ãàçðûí á¿òýýãäõ¿¿í
ãàðãàëòûí õýìæýýíä ººð÷ëºëò ãàðàõ õàìààðàë. Óðò õóãàöàà ãýäýã íü ¿éëäâýðëýëèéí á¿õ
õ¿÷èí ç¿éëñèéí ººð÷ëºëòººñ õàìààðàí á¿òýýãäõ¿¿íèé ãàðãàëòûí õýìæýý ººð÷ëºãäºõ
òîõèîëäîë þì. ¯éëäâýðëýë íü çîðèëòóóäàà õàíãàõûí òóëä óðò õóãàöààíä, òàñðàëòã¿é
æèãä ºñºëòèéã áèé áîëãîæ áàéõ ¸ñòîé áàéäàã.
¯éëäâýðèéí õ¿÷èí ç¿éë áîëîх îðöûã ãàðö áîëãîõ ¿éë явцыг ¿éëäâýðëýëèéí
ïðîöåññ áóþó ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà ãýíý.
Îðö
¿éëäâýðëýëèéí
Ãàðö
àðãà
Ìºí ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã îëæ õóäàëäàí àâàõ, ñóðãàõ, ñóóðèëóóëàõ,
¿éëäâýðëýõ, ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäõ¿¿íýý õàäãàëàõ, ¿éëäâýðëýëèéã ñóäëàõ, óäèðäàõ,
çîõèîí áàéãóóëàõ çýðãèéã ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà ãýæ äýëãýðýíã¿éãýýð îéëãîæ
áîëíî. ¯éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ä¿íä àøãèéí ò¿âøèíã áàéíãà íýìýãä¿¿ëýõ
çîðèëãî òàâüäàã áîëîâ÷, àøãèéí ¿íýìëýõ¿é ò¿âøèíã òîãòîîõ áîëîìæ áàðàã áàéäàãã¿é.
Ãîë òºëºâ îðóóëñàí õºðºí㺠îðóóëàëòàíäàà þì óó ºíãºðñºí õóãàöààíû àøãèéí
ò¿âøèíòýéãýý õàðüöóóëäàã.
Òîäîðõîé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ öîðûí ãàíö àðãà áàéäàãã¿é. ¯éëäâýðëýëèéí
àðãûã ñîíãîõîä õ¿÷èí ç¿éëñèéí ¿íý íºëººëíº. Èéìýýñ õ¿÷èí ç¿éëñèéí ¿íèéã
ìýäýõã¿éãýýð ¿éëäâýðëýëèéí çàðäëûã òîîöîõ, ÿíç á¿ðèéí îðöóóäûí çàðäëûã õàðüöóóëæ
÷àäàõã¿é. Óëñ îðîí á¿ðò ¿éëäâýðëýëèéã õ¿÷èí ç¿éëñèéí ¿íý ººð ººð áàéäàã. Õºãæèæ
áàéãàà îðíóóäûí õóâüä öàëèíãèéí òºâøèí äîîãóóð, òîíîã òºõººðºìæèéí ¿íý áîëîí
çýýëèéí õ¿¿ ºíäºð áàéõ íü íèéòëýã. Èéì íºõöºëä õºäºëìºðèéã èõ, êàïèòàëûã áàãààð
çàðöóóëäàã ¿éëäâýðëýëèéí õÿëáàð àðãà õýðýãëýõ íü õàìãèéí ¿ð àøèãòàé áàéäàã áàéíà.
Á¿òýýãäõ¿¿í. /Q - Quantity/ ¯éëäâýðëýëèéí ýöñèéí ¿ð ä¿í íü á¿òýýãäõ¿¿í áàéäàã.
Á¿òýýãäõ¿¿í íü çàõ çýýë äýýð çàðàãäàõ òîõèîëäîëä ò¿¿íèéã áàðàà ãýíý. Á¿òýýãäõ¿¿íèéã
õèéõýä ÿíç á¿ðèéí îðöóóäûã àøèãëàäàã áºãººä ýäèéí çàñãèéí óõààíä ãîë òºëºâ êàïèòàë,
õºäºëìºð ãýñýí õî¸ð õ¿÷èí ç¿éëñýýð òºëººë¿¿ëäºã. Òîäîðõîé õýìæýýòýé á¿òýýãäõ¿¿í
¿éëäâýðëýí ãàðãàõàä õè÷íýýí õýìæýýòýé õ¿÷èí ç¿éëñ øààðäëàãàòàéã ìýäýõèéí òóëä
äàðààõü ôóíêöèéã àøèãëàäàã.
Q = f (X1, X2, …, Xn)
Q – á¿òýýãäõ¿¿íèé òîî õýìæýý
X1, X2, …, Xn - ¿éëäâýðëýëä õýðýãòýé õ¿÷èí ç¿éëñèéí òîî õýìæýý
Á¿òýýãäõ¿¿íèéã àíãèëàõäàà:
Ýöñèéí á¿òýýãäõ¿¿í. Õýðýãëýã÷èéí ýöñèéí õýðýãëýýíä çîðèóëàí ¿éëäâýðëýñýí
ãàðö.
Çàâñðûí á¿òýýãäõ¿¿í. Çàðèì íýã ¿éëäâýðëýëèéí õóâüä ýöñèéí á¿òýýãäõ¿¿í áàéæ
áîëîõ ÷ öààøèä äàõèí áîëîâñðóóëàëòàíä îðæ ýöñèéí á¿òýýãäõ¿¿í áîëäîã ãàðöûã õýëíý.
Íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í. Òîäîðõîé õóãàöààíä ¿éëäâýðëýí ãàðãàæ áàéãàà íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîî õýìæýý þì.
Àõèóö á¿òýýãäýõ¿¿í. Áóñàä îðö òîãòìîë ¿åä àëü íýã îðöûã íýã íýãæýýð
íýìýãä¿¿ëýõýä ¿¿ñýõ ãàðö áóþó á¿òýýãäýõ¿¿íèéã òýð îðöûí àõèóö á¿òýýãäýõ¿¿í ãýíý.
Äóíäàæ á¿òýýãäýõ¿¿í. Ãàðöàà õóâüñàõ îðöûíõîî òîîí õýìæýýíä õàðüöóóëñàí
õàðüöààã äóíäàæ á¿òýýãäýõ¿¿í ãýíý. Òîäðóóëáàë ãàðãàñàí á¿òýýãäõ¿¿íèé õýìæýýãýý
àøèãëàñàí
çàðäàëäàà
õàðüöóóëñàí
õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ ãýæ íýðëýäýã.
õàðüöàà
þì.
Äóíäàæ
á¿òýýãäõ¿¿íèéã
ìºí
Îðëîãî. ¯éëäâýðëýëèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí á¿òýýãäõ¿¿íèéã çàõ çýýëä õóäàëäàí
áîðëóóëñàí áàÿëàãèéí íýã õýëáýðèéã îðëîãî ãýíý. Òîìü¸îëæ áè÷âýë:
TR = P * Q
Íèéò îðëîãî. /TR/. Áîðëóóëñàí á¿òýýãäõ¿¿íèé íèéò ìºíãºí õýìæýý.
Àõèóö îðëîãî. /MR/. Íýãæ á¿òýýãäõ¿¿íèéã íýìæ áîðëóóëñíû îðëîãî.
Äóíäàæ îðëîãî. /AR/. Íèéò îðëîãîî áîðëóóëñàí á¿òýýãäõ¿¿íèéõýý òîî õýìæýýíä
õàðüöóóëñàí õàðüöàà.
¯íýëýìæ. Á¿òýýãäýí áèé áîëñîí áàðàà á¿òýýãäõ¿¿íèéã ¿íýëýõ àñóóäàë ãàð÷ èðäýã.
Ýíý òàë äýýð ¿å ¿åèéí ýäèéí çàñàã÷èä ÿíç á¿ðèéí ¿çýë áàðèìòëàëòàé áàéñààð èðñýí.
Áàðàà á¿òýýãäõ¿¿íèéã ¿íýëýõ ¿íýëýìæèéí òàëààðõ îíîëóóä ãýâýë:
1. Æ.Á.Ñýé. Áàðàà á¿òýýãäõ¿¿í, àæèë ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý íü õýðýãëýã÷èéí
òààøààëààð òîäîðõîéëîãäîíî. Òîäðóóëáàë: Òààøààë áóþó õýðýãëýã÷èä
òóõàéí áàðàà á¿òýýãäõ¿¿í, àæèë ¿éë÷èëãýýã õýðõýí ¿íýëæ áàéãààãààð
ýðãýýä
¿éëäâýðëýëèéí
õýìæýý
íü
òîäîðõîéëîãäîíî.
¯éëäâýðëýã÷èä
çàðëàãàà îðëîãî áîëãîõ çàìààð ¿íýëýìæ áóþó òààøààëûã áóé áîëãîõ áà ýíý
íü ò¿¿íèé ãàðãàñàí ºðòãèéã íºõíº. Óã îíîëûã õîæèì íü àõèóöûí
îíîëûíõîí
ãýæ
íýðëýãääýã
Àâñòðèéí
ýäèéí
çàñàã÷èä
õºãæ¿¿ëæ
òºãºëäºðæ¿¿ëñýí áèëýý. Òýä íàð ¿çýõäýý õýðýãëýã÷äèéí ýðýëò õýðýãöýý ë
õýðýãëýýíèé áàðàà á¿òýýãäõ¿¿íèé ¿íèéã òîäîðõîéëîõ áºãººä ýíý íü
¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëèéã ÷ ãýñýí òîãòîîíî ãýæýý.
Ê.Ìýýíãýðèéí “Ø¿¿ëòèéí õóóëü”-èàð “Áàðàà òàâààðûí ¿íýëýìæèéã
òîäîðõîéëîã÷
õ¿÷èí
ç¿éë
íü
õºäºëìºðèéí
õýìæýý,
¿éëäâýðëýõýä
øààðäëàãàòàé áóñàä áàðàà òàâààð, ýñâýë äàõèí ¿éëäâýðëýëä íü øààðäàãäàõ
õýìæýý àëü àëü áèø áºãººä õàðèí òóõàéí áàðàà ººðºº þì” ãýñýí áàéäàã.
2. Ä.Ðèêàðäî. Õºäºëìºðèéí ¿íýëýìæèéí îíîë. Áàðàà á¿òýýãäõ¿¿íèé ¿íý íü
çºâõºí ò¿¿íä çàðöóóëñàí õºäºëìºðèéí òîî õýìæýýãýýð ¿íýëýãäýíý.
Õºäºëìºðèéí òîî õýìæýýã õýìæ¿¿ðýý áîëãîñîí. Áóñàä êàïèòàë, òîíîã
òºõººðºìæ çýðãèéã “õóðèìòëàãäñàí õºäºëìºð” ãýæ ¿çñýí. Ýöýñòýý ¿íý íü
õýðýãëýýãýýð
áèø
òîäîðõîéëîãäîíî.
õàðèí
íèéë¿¿ëýëò
áóþó
ºðò㺺ð
/õºäºëìºðèéí/
¯éëäâýðëýëèéí çàðäàë
Á¿òýýãäõ¿¿íèéã ¿éëäâýðëýí áèé áîëãîõîä øààðäëàãàòàé ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí
ç¿éëñèéã àøèãëàäàã. Òèéìýýñ ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éëñèéã àøèãëàñíû ºðòºã íü ¿éëäâýðëýëèéí
çàðäàë áîëäîã áàéíà. ¯éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéã îëæ àâàõàä çàðöóóëñàí õºðºíãèéã
òîäîðõîé çàðäàë ãýíý. Õàðèí òîäîðõîé áóñ áóþó ýäèéí çàñãèéí çàðäàë ãýäýã íü õ¿÷èí
ç¿éëñèéã àøèãëàõ õèéãýýä òýäãýýðèéã ìóó àøèãëàñíààñ ãàðàõ àëäàãäëûã íºõºõºä
çàðöóóëñàí çàðäëûã õýëíý. Ýäãýýðèéí íèéëáýð íü ¿éëäâýðëýëèéí çàðäëûã á¿ðä¿¿ëäýã
áàéíà.
Áîãèíî õóãàöààíû ¿åèéí ¿éëäâýðëýëèéí çàðäàë
¯éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ÷àäàë ººð÷ëºãäºæ àìæèõààðã¿é öàã õóãàöààíû ìº÷ëºãèéã
¿éëäâýðëýëèéí áîãèíî õóãàöàà ãýíý. Õàðèí ýíý ¿åä ¿éëäâýðëýëèéí õóâüñàõ õ¿÷èí
ç¿éëèéí òîî õýìæýý ººð÷ëºãääºã ãýæ ¿çýýä äàðààõü õýëáýðèéí çàðäëóóäûã òîîöîîëäîã.
Òîäðóóëáàë äîîðõè çàðäëóóä íü òîäîðõîé çàðäëûí àíãèëàëóóä þì.
Òîãòìîë çàðäàë. Fixed cost /FC/. ¯éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîî õýìæýíýýñ
õàìààðäàãã¿é áà ¿éëäâýðèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí ñýðãýýí áîñãîëòòîé õîëáîîòîé ãàðäàã
çàðäàë.Æ íü: óäèðäëàãûí öàëèí, ¿íäñýí õºðºíãèéí ýëýãäýë, ò¿ðýýñèéí òºëáºð ãýõ ìýò.
Òîãòìîë çàðäëûã àíãèëàõäàà:
-
Òóéëûí òîãìîë çàðäàë. ¯éëäâýðèéí õ¿÷èí ÷àäàë ºðãºæèõºä òîäîðõîé
õÿçãààðò áàðèãäàí ººð÷ëºãääºã¿é õýâýýð áàéäàã çàðäëûã òóéëûí òîãòìîë
çàðäàë ãýõ áºãººä ¿¿íä: ýëýãäëèéí øèìòãýë, ¿éëäâýðèéí áàðèëãà
áàéãóóëàìæèéí ò¿ðýýñèéí òºëáºð çýðýã îðíî.
-
Õàðüöàíãóé òîòìîë
çàðäàë ãýíý. ¯éëäâýðèéí ºðãºæèëò
ÿâàãäàõàä
çàéëøã¿é ãàð÷ èðäýã çàðäûã õàðüöàíãóé òîãòìîë çàðäàë ãýíý.
Õóâüñàõ çàðäàë. Variable cost /VC/. ¯éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîî õýìæýýòýé
õîëáîîòîé ãàðäàã çàðäàë. Õóâüñàõ çàðäàëä ò¿¿õèé ýä, õºäºëìºðèéí çàðäàë (àæèë÷äûí
öàëèí), íèéãìèéí äààòãàëûí çàðäàë îðíî.
¯éëäâýðëýëèéí àøèã
Áîðëóóëàëòûí íèéò îðëîãî áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí íèéò çàðäëûí çºð¿¿ãýýð àøèã
òîäîðõîйëîãäîíî. Òîìü¸îëáîë:
Pr = TR – TC
ЛЕКЦ – 8
Õºðºí㺠îðóóëàëò. Àëèâàà íººö õóðèìòëàëûã êàïèòàë áóþó õºðºí㺠îðóóëàëòàä
øèëæ¿¿ëýõ íü ¿éëäâýðëýë, õóäàëäàà ýðõëýã÷äèéí ãîë çîðèëãóóäûí íýã íü áàéäàã.
Õºðºí㺠îðóóëàëò õèéæ êàïèòàëûã íýìýãä¿¿ëýõ íü îðëîãîî õàìãèéí ¿ð àøèãòàé
çàðöóóëàõ õýëáýð. Áàÿëàã á¿òýýõ õàìãèéí à÷ òóñòàé àðãà íü êàïèòàëûí íýìýãäýëò, øèíý
òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, áîëîâñðîë ìýäëýã îëæ àâàõ çýðýã áàéäàã. Ýäãýýðèéã õºðºíãº
îðóóëàëòûí ÿíç á¿ðèéí õýëáýð¿¿äýýð õèéäýã. Òîâ÷õîíäîî áàÿëãèéã ¿ðãýëæ íýìýãä¿¿ëæ,
õàìãèéí äýýä õýìæýýíä õ¿ðãýã÷ íü õóðèìòëàë, õºðºí㺠îðóóëàëò, ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý
ýðõëýõ óð óõààí áàéäàã.
Õºðºí㺠îðóóëàëòûí áîäëîãûí òàëààð ÿíç á¿ðèéí ¿çýë áàðèìòëàë áàéäàã ÷
ýöñèéí ¿ð ä¿í áîëîõ áàÿëàã íýìýãä¿¿ëäýã ãýñýí óòãà äýýð á¿ãä ñàíàë íýãääýã.
Õºðºí㺠îðóóëàëò ãýäýã íü èðýýä¿éä àøèã îëîõîîð ºíººäºð çîëèîñëîãäîæ
áàéãàà ìºí㺠þì. Ìºí ººðººð õýëýõýä, àæ àõóéí áàéãóóëëàãà àøèã îðëîãîî
íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð ¿íäñýí õºðºí㺺 øèíý÷ëýõ þì óó øèíýýð õóäàëäàí àâàõ ¿éë
ÿâöûã õºðºí㺠îðóóëàëò ãýäýã áàéíà. Ýíýõ¿¿ øèíý÷ëýõ ýñâýë øèíýýð õóäàëäàí àâàõûí
òóëä ìºí㺠øààðäàãäàõ áºãººä ¿¿íèéã íü äàðààõü õýëáýð¿¿äýýð á¿ðä¿¿ëäýã áàéíà.
-
Àæ àõóéí áàéãóóëëàãà áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íãýýð îëñîí àøèã,
-
¿íäñýí õºðºíãèéí ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýëèéí ñàí áàéãóóëàõ,
-
ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäààñ çýýë àâàõ çýðýã àðãóóä áàéäàã.
Õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ øèéäâýð ãàðãàõàä íºëººëäºã äàðààõü õ¿÷èí ç¿éëñ áèé.
¯¿íä:
-
Çýýëèéí õ¿¿. Õºðºí㺠îðóóëñíààð îðæ èðýõ îðëîãî íü çýýëèéí õ¿¿ãèéí çàõ
çýýëèéí ¿íýëãýýíýýñ èõ þì óó ¿ã¿é ÿäàõäàà òýíö¿¿ áàéõ íºõöºëä øèéäâàð
ãàðãàõ íü óõààëàã õýðýã áîëíî.
-
Öàã õóãàöààíû õ¿÷èí ç¿éë. Èðýýä¿éí íýìýëò îðëîãî íü õýäèé õýð öàã
õóãàöààíû äàðàà îðæ èðýõ âý ãýñýí àñóóäëûã òîîöíî. Ìýäýýæ õóãàöàà
áîãèíî áàéõ òóñìàà àøèãòàé. Åð íü öàã õóãàöààíû ¿íýëýìæèéí ¸ñîîð
îäîîãèéí áàÿëàã íü èðýýä¿éíõýýñ èë¿¿ èõ ¿íýëýãääýã õýäèé ÷ çºâ òîîöñîí
õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèõ íü ç¿éòýé áèëýý.
Õºðºí㺠îðóóëàëòûã ¿íýëýõ àðãóóä:
-
Áóóðóóëàí òîîöîõ àðãà. Õèéãäýæ áàéãàà õºðºí㺠îðóóëàëòûí èðýýä¿éä
îëîõ àøãèéã íü îäîîãèéí ìºíãºíèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðò øèëæ¿¿ëæ
òîîöíî.
-
ªñãºí íýìýãä¿¿ëæ òîîöîõ àðãà. Óã àðãûã ãîë òºëºâ áàíêíû áàéãóóëëàãà
çýýë îëãîõäîî àøèãëàäàã. Òîäðóóëáàë, àíõ àâñàí çýýëýý òºëæ äóóñòàë
òóõàéí æèëèéí çýýëèéí õ¿¿ã àíõíû çýýë äýýð íýìæ òîîöäîã.
ЛЕКЦ – 9
ЭДИЙН ЗАСАГ ДАХЬ ТӨРИЙН ЗОХИЦУУЛАЛТ
Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîòîé äýëõèéí àëü ÷ óëñ ã¿ðí¿¿äèéí ýäèéí
çàñãèéí àìüäðàë íü çàõ çýýëèéí ìåõàíèçìààð çîõèöóóëàãäàæ áóé áîëîâ÷ òºðèéí
çîõèöóóëàëò òîìîîõîí áàéð ñóóðèéã ýçýëæ áàéãàà áèëýý.
Ýä¿ãýý àæ ¿éëäâýð õºãæñºí óëñ îðíóóäûí òºð ¿éëäâýðëýãäýæ áóé ¿íäýñíèé
îðëîãûí 30-ààñ 40 õ¿ðòýë õóâèéã òºâëºð¿¿ëýí àâ÷ äàõèí õóâààðèëàõûí çýðýãöýý áèå
äààí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áóé áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóäûí ýäèéí çàñãèéí
àìüäðàëûí õýì õýìæýýã çîõèöóóëàõ, íèéãýìä áàéãàà íººöèéã îíîâ÷òîé, ¿ð àøèãòàé
õóâààðèëàõ, òºãñ ºðñºëäººí ºðíºõ òààòàé íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ çýðãýýð ýäèéí çàñãèéí
õºãæèëä øèéäâýðëýõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéíà.
Ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä íü òºð øèéäâýðëýõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áóé ºíººãèéí
ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîã òàíèí ìýäýõèéí òóëä áèäýíä çºâõºí çàõ çýýëèéí ìåõàíèçìûã
òàíèí ìýäýõ òºäèéã¿é òºðººñ ýäèéí çàñãèéã çîõèöóóëàõ øààðäëàãà, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã,
çîðèëò, çîõèöóóëàëòûí àðãà ìåõàíèçìûã îéëãîæ ìýäýõ íü èõýýõýí ÷óõàë þì.
9.1. Òºðººñ ýäèéí çàñãèéã çîõèöóóëàõ øààðäëàãà
Ñîíãîäîã ýäèéí çàñãèéí îíîëûã ¿íäýñëýã÷ Àíãëèéí íýðò ýäèéí çàñàã÷ Àäàì Ñìèò
1876 îíä áè÷ñýí “Àðä ò¿ìíèé áàÿëàã” ãýäýã àëäàðò á¿òýýëäýý ýäèéí çàñãèéí àìüäðàë,
õ¿ì¿¿ñèéí ýäèéí çàñãèéí ñîíèðõîëä ñóóðèëñàí “¿ë ¿çýãäýã÷ ãàð”-ûí áóþó áèäíèé ÿðèàä
áàéãàà
çàõ
çýýëèéí
ìåõàíèçì
áîëîõ
ýðýëò,
íèéë¿¿ëýëò,
¿íèéí
ìåõàíèçìààð
çîõèöóóëàãäàæ áàéäãèéã íýýí õàðóóëñàí áèëýý. Ãýõäýý ýíýõ¿¿ çàõ çýýëèéí ìåõàíèçì íü
äàíãààðàà ýäèéí çàñãèéã á¿ðýí ã¿éöýò, ¿ð àøèãòàé çîõèöóóëàõ ÷àäâàðã¿é, èõýýõýí ó÷èð
äóòàãäàëòàé áîëîõûã ÕÕ çóóíû ýõýýð öýâýð çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòòàé óëñ îðíóóäûã
á¿õýëä íü õàìàðñàí ýäèéí çàñãèéí ã¿íçãèé õÿìðàë õàðóóëæ ºãñºí. Íèéãýì-ýäèéí
çàñãèéí àìüäðàëä áàéãàà çàõ çýýëèéí ìåõàíèçì çîõèöóóëæ ÷àäàõã¿é òýð àñóóäëóóäûã
òºð ã¿éöýýí øèéäâýðëýæ ºãäºã ó÷ðààñ ñàÿ ýäèéí çàñàã òîãòâîðòîé ºñ÷ õºãæèõ
áîëîìæòîé áîëäîã. ¯¿íä ë òºðèéí ýäèéí çàñãèéí çîõèöóóëàëòûí çàéëøã¿é øààðäëàãà,
à÷ õîëáîãäîë îðøèíî.
Ýäèéí
çàñãèéí
àìüäðàëûí
ÿìàð
ÿìàð
øèéäâýðëýõäýý ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéäàã âý? ãýâýë:
àñóóäëûã
çàõ
çýýëèéí
ìåõàíèçì
Íýãä¿ãýýðò, çàõ çýýëèéí ìåõàíèçì íèéãìèéí øèíæòýé àñóóäëûã á¿ðýí ã¿éöýò
øèéäâýðëýæ ÷àääàãã¿é. Íèéãýìä ¿éëäâýðëýãäýæ áóé áàÿëãèéí èõýíõ õýñýã íü òîäîðõîé
õ¿íä çîðèóëàãäñàí áàéäàã áîëîâ÷ ìºí áàãàã¿é õýñýã íü íèéãìýýðýý, õàìò îëíîîðîî ¿íý
òºëáºðã¿éãýýð õýðýãëýõýä çîðèóëàãäñàí áàéõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. ¯¿íèéã íèéãìèéí
áàÿëàã ãýíý. Òóõàéëáàë, àíõàí øàòíû áîëîâñðîë îëãîõ, õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã
õàìãààëàõ, öàãäààãèéí ¿éë÷èëãýý, áàòëàí õàìãààëàõ ãýõ ìýò ¿éë÷èëãýýã íèéòýýðýý ¿íý
òºëáºðã¿é õýðýãëýäýã ó÷ðààñ çàõ çýýëèéí çàð÷ìààð àæèëëàäàã õóâèéí ñåêòîð
ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é. ͺ㺺 òàëààð, áàÿëãèéí òýãø áóñ õóâààðèëàëò ã¿íçãèéð÷,
áàÿí ÿäóóãèéí ÿëãàà íýìýãäýõ íü çàõ çýýëèéí ç¿é òîãòîë þì. Ãýòýë ýäãýýð àñóóäëûã
îíîâ÷òîé øèéäâýðëýõã¿éãýýð íèéãýì õºãæèí äýâæèõ áîëîìæã¿é.
Õî¸ðäóãààðò,
íèéãýìä
çàõ
çýýëèéí
ìåõàíèçìûí
òóñëàìæòàéãààð
íººöèéí
õóâààðèëàëò ÿâàãäàæ áàéäàã áîëîâ÷ òýð á¿ð îíîâ÷òîé áàéæ ÷àääàãã¿é. Çàõ çýýëèéí
òîãòîëöîîíä õóâèéí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóä õàìãèéí èõ àøèã îðëîãî ºã÷ áóé
¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýã ýðõëýõ íü ò¿¿íèé ç¿é òîãòîë ìºí áîëîâ÷
õýðýãöýý îãöîì
õóâüñàí
íèéãìèéí
ýðýëò
ººð÷ëºãäºæ áàéäàã, àøèã îðëîãûí òºëººõ äóòóó äóëèìàã
ìýäýýëýëä ¿íäýñëýãäñýí ºðñºë人í çýðãýýñ øàëòãààëàí ¿å ¿å íýã òàëä íººö õýò òºâëºðºõ,
íºãºº òàëä õîìñäîë ¿¿ñýõ ¿çýãäýë äàâòàãäàõàä õ¿ðäýã. Èíãýæ íººöèéí îíîâ÷òîé áèø
õóâààðèëàëò áèé áîëñíîîð ñàëáàðóóäûí õîîðîíäûí òýíöâýðò õàðüöàà àëäàãäàí óëìààð
íººö á¿ðýí àøèãëàãäàæ ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷ ýäèéí çàñãèéí ºñºëò ñààðàí õÿìðàëä îðîõ
íºõöºë áîëäîã. Ýíý íü çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçìûí íýã ¿íäñýí äóòàãäàë þì.
Ãóðàâäóãààðò, çàõ çýýëèéí ìåõàíèçì íü ¿éëäâýðëýã÷, õýðýãëýã÷äýä øààðäëàãàòàé
ìýäýýëëèéã çîõèõ õýìæýýãýýð ºã÷ õàðààõàí ÷àääàãã¿é. ¯éëäâýðëýã÷, õýðýãëýã÷äèéí
ãàðãàõ øèéäâýð, ò¿¿íèé ¿ð ä¿í íü ìýäýýëëýýñ èõýýõýí øàëòãààëäàã. ßëàíãóÿà, çàõ
çýýëèéí ýäèéí çàñãèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ õýñã¿¿ä íü õîîðîíäîî ìàø íàðèéí õîëáîî õàìààðàë,
ø¿òýëöýýòýé áîëñîí ºíººãèéí íºõöºëä ¿éëäâýðëýã÷èä, õýðýãëýã÷èä øèéäâýð ãàðãàí ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõäàà ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé, áîëîâñðîíãóé ìýäýýëýë äýýð òóëãóóðëàõ
çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëñîí. Á¿õ íèéòýýðýý ¿íý òºëáºðã¿éãýýð àâàõ ìýäýýëëèéí
òºðºë, ýðýëò õýðýãöýý, øààðäëàãà ÷ èõýýõýí íýìýãäñýí.
9.2. Òºðèéí ýäèéí çàñãèéí ¿¿ðã¿¿ä
ªíººäºð äýëõèéí õýìæýýíä ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä íü òºð îðîëöäîãã¿é, òîäîðõîé
çîõèöóóëàëò õèéäýãã¿é óëñ ã¿ðýí ¿íäñýíäýý àëãà áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûí õýäýí
õóâèéã çàõ çýýëèéí ìåõàíèçì, õýäýí õóâèéã òºð çîõèöóóëæ áàéäãèéã òîîí ¿ç¿¿ëýëòýýð
ãàðãàõ áîëîìæã¿é áîëîâ÷ òºðèéí çîõèöóóëàëò òîìîîõîí áàéð ñóóðèéã ýçýëæ áàéãàà
áèëýý.
ÀÍÓ-ûí íýðò ýðäýìòýí, Íîáåëèéí øàãíàëò Ëåîíòüåâ àëèâàà íèéãìèéã äàëàéä
õºâæ ÿâàà äàëáààò çàâüòàé ç¿éðë¿¿ëýí ¿çýæ äàëáààò çàâü çîðüñîí ãàçðàà õ¿ðýõýä ò¿¿íä
ñàëõè õýðýãòýéãýýñ ãàäíà õàä ìºðãºõã¿éí òóëä ñàéí æîëîî õýðýãòýé áàéäãèéí íýãýí àäèë
ýäèéí çàñàã çîðèëãîäîî õ¿ðýõýä òºðèéí ñàéí çîõèöóóëàëò ÷óõàë þì ãýæ ýäèéí çàñàã
äàõü òºðèéí çîõèöóóëàëòûí çàéëøã¿é øààðäëàãà, à÷ õîëáîãäëûã ¿íýëæ õýëñýí áàéäàã.
Òºðèéí ç¿òãýëòýí õ¿ì¿¿ñ ýäèéí çàñãèéã îíîâ÷òîé, ¿ð àøèãòàé çîõèöóóëàõûí òóëä ÷óõàì
þóã, ÿàæ õèéõ âý? ãýäãýý ìàø òîäîðõîé ìýäýæ áàéõ íü ÷óõàë áàéäàã.
Òºðººñ ýäèéí çàñàãò ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã íü àñàð ºðãºí õ¿ðýýòýé, îëîí òàëòàé áîëîâ÷
¿éë àæèëëàãààíûõ íü çîðèëãî, ÷èãëýëýýð 5 ¿íäñýí òºðºëä àíãèëàí ¿çýæ áîëîõ þì.
Ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûí õóóëü, ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýõ íü. Òºð ýäèéí çàñãèéí
àìüäðàëûí õóóëü, ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã ººðòºº õ¿ëýýäýã. Çàõ çýýëèéí
ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä ¿éëäâýðëýã÷èä íü þóã, ÿìàð õýìæýýãýýð, õýðõýí ÿàæ, þóãààð
õèéõ, õýíä çîðèóëæ õèéõ, õààíà, õýäèéä, ÿìàð ¿íýýð áîðëóóëàõ çýðýã ¿íäñýí
àñóóäëóóäûã ýðýëò, íèéë¿¿ëýëò, ¿íèéí äîõèîã ¿íäýñëýí öýâýð áèå äààí øèéäâýðëýõ
áîëîâ÷ ýíý íü õÿçãààðã¿é ýðõ äàðõ ýäëýíý ãýñýí ¿ã õàðààõàí áèø þì. ªºðººð õýëáýë,
áóñäûí ýðõ àøãèéã õºíäñºí, õîð õºíººë ó÷ðóóëàõààð ýðõ äàðõ ýäëýõ ¸ñã¿é íü òîäîðõîé.
Òóõàéëáàë, áàéãàëü îð÷íûã áîõèðäóóëñàí, áóñäûí ýðõ àøãèéã õîõèðîîñîí, õóóð÷
ìýõýëñýí, õýðýãëýã÷äèéí ýð¿¿ë ìýíäýä õîðòîé àæèë ¿éë÷èëãýý ýðõëýí ÿâóóëàõ ãýõ ìýò.
¯éëäâýðëýã÷èä áà õýðýãëýã÷èä, ¿éëäâýðëýã÷äèéí ººð õîîðîíä òîãòñîí õàðèëöàà íü
øóäàðãà, õàðèëöàí áè¿íýý õ¿íäýòãýñýí, òýãø ýðõòýé áàéõ ó÷èðòàé. Ýíý áîë àëèâàà
áèçíåñ ýðõëýã÷èä, õýðýãëýã÷äèéí àìüäðàõ, ¿éë àæèëëàãààãàà õýâèéí ÿâóóëàõ íýí
òýðã¿¿íèé øààðäëàãàòàé îð÷èí ìºí. Èéì îð÷èí á¿ðäýõã¿éãýýð ýäèéí çàñàã õºãæèõ
áîëîìæã¿é. Òºð õóóëü ýðõèéí àêòóóäûã áîëîâñðóóëàí ãàðãàæ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ
àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ, õýðýãæèëòèéí áàéäàëä õÿíàëò òàâèõ çàìààð óã îð÷èíã
á¿ðä¿¿ëæ ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã õàíãàæ áàéäàã.
Æèøýýëáýë: Ñòàíäàðò, õýìæèë ç¿éí õóóëü, õýðýãëýã÷äèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ
õóóëü ãýõ ìýò õóóëèéã áîëîâñðóóëàí ãàðãàæ ìºðäñºíººð àðèëæàà õóäàëäàà ýðõëýõäýý
áàòëàãäñàí æèí õýìæ¿¿ðèéã õýðýãëýõ, ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã
áîðëóóëàõ, õýðýâ õóóëü çºð÷ñºí òîõèîëäîëä òîäîðõîé õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýæ áàéõ
çýðãýýð ¿éë àæèëëàãààã íü çîõèöóóëíà.
ͺºöèéã õóâààðèëàõ íü. Íèéãýìä íººöèéí õóâààðèëàëò çàõ çýýëèéí ìåõàíèçìûí
òóñëàìæòàéãààð ÿâàãäàõ áîëîâ÷ òýð á¿ð îíîâ÷òîé áîëæ ÷àääàãã¿é. Ýíý íü íýãä¿ãýýðò,
çàðèì áàðàà ¿éë÷èëãýý èë¿¿äýë õýìæýýãýýð ¿éëäâýðëýãäýæ áàéõàä, íºãºº áàðàà
¿éë÷èëãýý õîìñäîëòîé áàéõ, õî¸ðäóãààðò, íèéãìýýðýý õýðýãëýäýã áîëîâ÷ çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé çàðèì á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíèé ¿éëäâýðëýëä íººö õ¿ðýëöýõã¿é áîëîõ
çýðãýýð èëýðäýã. Ýõíèéõ íü ñàëáàðóóäûí õîîðîíä íººöèéí óðñãàë, øèëæèëò îíîâ÷òîé
óÿí íàëàðõàé áóñ áîëñîíòîé õîëáîîòîé áîë õî¸ð äàõü íü àøèã îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõ
¿íäñýí çîðèëãî á¿õèé
õóâèéí ñåêòîð íèéãìèéí øèíæòýé áàÿëãèéí ¿éëäâýðëýëä õºðºí㺠îðóóëàõ ñîíèðõîë
áàãà áàéäàã çýðýãòýé õîëáîîòîé þì.
ͺºöèéí
õóâààðèëàëò,
áàéðøèëò
îíîâ÷òîé
áóñ
áîëñíîîð
íººö
á¿ðýí
àøèãëàãäàõã¿éä õ¿ð÷ ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã áóóð÷ ýõëýíý. Çàõ çýýëèéí ìåõàíèçìûí
ýíýõ¿¿ äóòàãäëûã òºð çàñàæ çàëðóóëàõ, øèéäâýðëýõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã.
Òºð òàòâàð, óëñûí õóäàëäàà çýðãýýð äàìæóóëàí íººöèéí õóâààðèëàëòàíä
èäýâõèòýé íºëººëäºã. Æèøýý íü: Òóõàéí íýã áàðààíû ¿éëäâýðëýëä íîîãäóóëàõ
òàòâàðûã ºñãºõºä çàðäëûí òîãòìîë ò¿âøèíä ¿éëäâýðëýã÷äèéí àøèã áóóð÷ ¿éëäâýðëýëýý
áàãàñãàíà. Õàðèí òàòâàðàà áóóðóóëàõàä àøèã ºñ÷, ¿éëäâýðëýã÷èä óã á¿òýýãäýõ¿¿íèé
¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëíý.
Òºãñ ºðñºëäººí ºðíºõ òààòàé íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ íü. ªðñºë人í íü àëèâàà íèéãýìýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ãîë õºäºëãºã÷ õ¿÷èí áîëäîã. ªðñºë人íò îð÷èíä ë çàõ çýýëèéí
ìåõàíèçì æèíõýíý óòãààðàà ¿éë÷èëíý.
Áèçíåñ ýðõëýã÷ á¿õýí àøèã îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõèéí ¿¿äíýýñ çàõ çýýëä íî¸ðõëîî
òîãòîîõûã èë äàëä ÿìàð íýã õýëáýðýýð áàéíãà ýðìýëçýæ áàéäàã. Ýíý íü ýäèéí çàñàãò
äàíãààð íî¸ðõîõ íî¸ðõîë (ìîíîïîëü) ¿¿ñýõ ñóóðü áîëäîã. Çàõ çýýëèéí ìåõàíèçì ýäèéí
çàñãèéí àìüäðàëä ìîíîïîëü ¿¿ñýõ ¿éë ÿâöûã õÿçãààðëàí áàðüæ çîõèöóóëæ ÷àääàãã¿é.
Õàðèí ÷ ìîíîïîëü ¿¿ñ÷ õºãæèõèéí õýðýýð çàõ çýýëèéí ìåõàíèçìûí ¿éë÷ëýë ººðºº
ñóëàð÷ ýõëýíý.
Ìîíîïîëü íü òóõàéí áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé çàõ çýýëä äàíãààð íî¸ðõîæ áóé áàéäëàà
àøèãëàí çàõ çýýë äýõ íèéë¿¿ëýëòèéíõýý õýìæýýã áóóðóóëàõ çàìààð çîõèîìîë õîìñäîë
¿¿ñãýí ¿íýý õ¿ññýí õýìæýýãýýð íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëäîã. ¯¿íýýñ õýðýãëýã÷èä
õîõèðíî. Ýäèéí çàñàã äàõü ìîíîïîëèéí íî¸ðõîë íü íèéãìèéí ãîë õºäºëãºã÷ õ¿÷èí
áîëñîí ºðñºë人íèéã ¿ã¿éñãýäýã ó÷ðààñ ýäèéí çàñãèéí ºñºëò õºãæèëò çîãñîíãè áàéäàëä
îðîõîä õ¿ðäýã. Èéìýýñ ìîíîïîëèéã õÿçãààðëàñàí, òºãñ ºðñºë人íèéã ºðíºõ òààòàé
íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà íü ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä
òîìîîõîí áàéð ñóóðèéã ýçëýíý.
Ìîíîïîëèéã ¿¿ñëèéí øèíæ áàéäëààð íü ç¿é ¸ñíû áà ç¿é ¸ñíû áóñ ãýæ õî¸ð àíãèëæ
¿çäýã. Òåõíèê òåõíîëîãè, ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäëûí õóâüä ºðñºë人íò çàõ çýýë áàéõ
áîëîìæã¿é ñàëáàðò (çàì õàðèëöàà, òºìºð çàì, öàõèëãààí, äóëààíû íýãäñýí õàíãàìæèéí
ñ¿ëæýý, õîëáîî õàðèëöàà ã.ì) ¿¿ññýí ìîíîïîëèéã ç¿é ¸ñíû ãýõ áºãººä ºðñºë人íò çàõ
çýýëèéí íºõöºëä èë¿¿ ¿ð àøèãòàé õºãæèõ áîëîìæòîé ñàëáàðóóäàä ¿¿ññýí ìîíîïîëèéã
ç¿é ¸ñíû áóñ ãýíý. Òºð ýäãýýð ìîíîïîëèóäòàé ÿëãàâàðòàé áîäëîãî áàðèìòàëäàã.
Òóõàéëáàë, ç¿é ¸ñíû ìîíîïîëèéí õ¿ðýýíä çàñãèéí ãàçðûí òóñãàé êîìèññ áàéãóóëàí
¿íýíä íü õÿíàëò òàâèõ, á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíä òîäîðõîé ñòàíäàðò òîãòîîæ ºãºõ ãýõ
ìýò. Õàðèí ç¿é ¸ñíû áóñ ìîíîïîëèéí õóâüä ò¿¿íèéã õÿçãààðëàæ, øóäàðãà ºðñºë人íèéã
äýìæñýí õóóëü áîëîâñðóóëàí ãàðãàæ ìºðääºã.
Îðëîãûã äàõèí õóâààðèëàõ. Çàõ çýýëèéí ìåõàíèçì íü õýí èë¿¿ èõ õºðºíãºòýé,
áóñäààñ èë¿¿ àâüÿàñ ÷àäâàðòàé, áîëîâñðîëòîéä íü îðëîãûã èë¿¿ õóâààðèëäàã ó÷èð
øóäàðãà øèíæòýé áîëîâ÷ õ¿í á¿õýí àäèëã¿éí çýðýãöýý íèéãýìä àâüÿàñ ÷àäâàð ìóóòàé,
áîëîâñðîë áàãàòàé, õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é çýðýã áàãà îðëîãîòîé á¿õýë á¿òýí äàâõðàãà
áàéäãààñ õ¿í àìûí îðëîãî äàõü òýãø áóñ áàéäàë ¿¿ñ÷ ã¿íçãèéðýõýä õ¿ðãýäýã. Èéíõ¿¿ çàõ
çýýëèéí ìåõàíèçìûí îðëîãî õóâààðèëàëò íü øóäàðãà øèíæòýé áîëîâ÷ îðëîãî äàõü òýãø
áóñ áàéäëûã ýðñ íýìýãä¿¿ëäãýýðýý ýðãýýä íèéãýìä îëîí ñºðºã ¿ð äàãàâðûã áèé
áîëãîäãèéí çýðýãöýý õ¿íëýã òàëààñàà ÷ èõýýõýí ó÷èð äóòàãäàëòàé þì. Òºð òàòâàðààðàà
äàìæóóëàí îðëîãûí òîäîðõîé õýñãèéã ººðòºº òºâëºð¿¿ëýí îðëîãî áàãàòàé, àìüäðàëûí
ò¿âøèí äîîãóóð äàâõðàãàä äàõèí õóâààðèëàõ çàìààð îðëîãî äàõü òýãø áóñ áàéäëûã
纺ëð¿¿ëýí áàãàñãàõ, õ¿íëýã ¸ñûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã. Òºð îðëîãîîñ íü
õàìààðóóëàí ÿëãàâàðòàé òàòâàð òîãòîîõ, àæèëã¿é÷¿¿ä, õºäºëìºðèéí ÷àäâàð, òýæýýã÷ýý
àëäàãñäàä òýòãýâýð òýòãýìæ, áóöàëòã¿é òºëáºð ¿ç¿¿ëýõ çýðýã
îëîí òàëò íèéãìèéí àðãà õýìæýý, ïðîãðàììûã õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð îðëîãûã äàõèí
õóâààðèëàõ ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéõ ó÷èðòàé.
Ýäèéí çàñãèéã òîãòâîðæóóëàõ íü. Òºðèéí íýëýýä øèíýëýã áºãººä èõýýõýí ÷óõàë
¿¿ðãèéí íýã áîë ýäèéí çàñãèéã òîãòâîðæóóëàõ, ººðººð õýëáýë, ìàòåðèàëûí áîëîí õ¿íèé
íººöèéí á¿ðýí àøèãëàëòûã õàíãàæ, ¿íèéí ò¿âøèíã òîãòâîðòîé áàéëãàõ ÿâäàë þì.
Àëèâàà ýäèéí çàñàã ººðò áàéãàà ìàòåðèàëûí áîëîí õºäºëìºðèéí íººöèéã á¿ðýí
àøèãëàñàí íºõöºëä ñàÿ õàìãèéí õóðäàöòàé õºãæèõ áîëîìæòîé. Õàðàìñàëòàé íü èõýíõ
óëñ îðíóóäàä, ÿëàíãóÿà çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîíä øèëæèæ áóé ìàíàé îðîíä á¿õèé ë
íººöèéí àøèãëàëò òóéëûí õàíãàëòã¿é áàéãàà áèëýý. Çàõ çýýë ºíäºð õºãæñºí îðíóóäûí
ïðàêòèê òóðøëàãààñ ¿çýõýä ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä çàõ çýýëèéí ìåõàíèçì ÷óõàë
¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéãàà áîëîâ÷ òºðèéí ¿¿ðýã, çîõèöóóëàëò íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé
áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Èéìýýñ ìîíãîë óëñûí òºðèéí ºìíº íèéãýìä áàéãàà íººöèéí
àøèãëàëòûã ýðñ ñàéæðóóëàí ìºíãºíèé õàíø óíàëòûã çîãñîîæ, ýäèéí çàñãèéã
òîãòâîðæóóëàõ ÿâäàë íýí òýðã¿¿íèé çîðèëò áîëîí òóëãàð÷ áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí
òîãòâîðã¿é áàéäëûã áèé áîëãîäîã ñºðºã ¿çýãäë¿¿äýýñ àæèëã¿éäýë, õàíø óíàëò õî¸ð íü
ãîëëîõ íºëººã ¿ç¿¿ëäýã.
Çàñãèéí ãàçðààñ îíîâ÷òîé çºâ ñàíõ¿¿-çýýë ìºíãºíèé áîäëîãîîð äàìæóóëàí óã
àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé. Ýäãýýð àñóóäëûã õîéøèõ á¿ëã¿¿äýä òîäðóóëàí àâ÷
¿çýõ áîëíî.
ЛЕКЦ – 10
Мөнгө түүний хэлбэр, төрөл
Àëèâàà óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä ìºí㺠îëîí ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéäàã.
̺í㺠íü òàâààðûí ¿éëäâýðëýëèéí ò¿¿õýí êàòåãîðè þì. ̺í㺠¿¿ñ÷ áèé áîëîõîîñ ºìíº
àðèëæàà ñîëèëöîî íü “íàòóðàëü” õýëáýðýýð õèéãäýæ áàéæýý. ªºðººð õýëáýë, õ¿ì¿¿ñ
õîîðîíäîî ºàðààã áàðààãààð ñîëüæ ººðñäèéíõºº õýðýãöýýã õàíãàäàã áàéæ. Èéì
ñîëèëöîî íü èõýýõýí õÿçãààðëàãäìàë øèíæòýé áàéñàí. Òóõàéëáàë, õî¸ð äàõü õ¿íä áàéãàà
áàðàà íàäàä õýðýãöýýòýé áîëîâ÷ íàäàä áàéãàà áàðàà íºãºº õ¿íä òóõàéí ¿åäýý
øààðäëàãàã¿é áàéæ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä áèä õî¸ðûí áàðàà õîîðîíäîî ñîëèãäîæ
÷àäàõã¿é.
̺í㺠¿¿ñ÷ áèé áîëñíîîð àðèëæàà ñîëèëöîîíû õ¿ðýýíä áàéñàí ýíýõ¿¿
õÿçãààðëàãäìàë áàéäàë, áóñàä áýðõøýýë¿¿ä øèéäâýðëýãäñýí. Èéíõ¿¿ ìºíãºíèé ¿¿ñýë íü
àðèëæàà ñîëèëöîîíû õ¿ðýýíä ãàðñàí òîìîîõîí ¿ñðýëò áàéëàà.
Òàâààðûí ¿éëäâýðëýë, àðèëæàà ñîëèëöîî õºãæèõèéí õýðýýð ìºí㺠óëàì
áîëîâñðîíãóé áîëñîîð èðæýý. Æèøýý íü: Ìàíàé ýðèíèé ºìíº ìºí㺠¿¿ñ÷ áàéñàí ¿åä
ìºíãºíèé ¿¿ðãèéã ºäºð òóòàì õýðýãëýãäýæ áàéäàã (õîíü, öàé, ñ¿õ, õóòãà ã.ì) îëîí ÿíçûí
áàðàà ã¿éöýòãýæ áàéñàí. Ýíý íü óëñ ã¿ðýí, îðîí íóòàã á¿ðä ÿíç á¿ð áàéæýý. Öààøèä
àðèëæààíû õºãæëèéí ÿâöàä ìºíãºíèé ¿¿ðãèéã ìåòàëë, ò¿¿íèé äîòîð àëò ìºíãºí çîîñ
ã¿éöýòãýõ áîëæ, óëìààð ºíººäðèéí áèäíèé àìüäðàëä ò¿ãýýìýë õýðýãëýãäýæ áóé öààñàí
ìºí㺠¿¿ñ÷ýý.
̺íãºíèé ìºí ÷àíàð, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã
̺í㺠ãýäýã íü áàðàà ¿éë÷èëãýýã õîîðîíäîî ñîëèëöîõäîî õýðýãëýõýýð á¿õ
íèéòýýðýý õ¿ëýýí çºâøººðñºí, îíöãîé òºðëèéí õýðýãñýë þì. ̺íãºíèé ìºí ÷àíàð
ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãýýð èëýðõèéëýãäýíý. ̺í㺠íü ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä äàðààõ 4
¿íäñýí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. ¯¿íä:
ªðòãèéí
õýìæ¿¿ð.
Óðò
áîãèíûã
ìåòðýýð,
õ¿íä
õºíãºíèéã
êèëîãðàììààð
õýìæäýãèéã áèä ìýäíý. ¯¿íèé íýãýí àäèë áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ºðòãèéã, ººðººð õýëáýë,
áàÿëãèéí àøèãò ÷àíàðûã ìºí㺺ð õýìæäýã. Èíãýæ áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ºðòºã áóþó
àøèãò ÷àíàðûã ìºíãºíèé íýãæýýð èëýðõèéëñíýýð íýã áàðààíû ºðòãèéã íºãºº áàðààíû
ºðò㺺ð èëýðõèéëýõ øààðäëàãàã¿é áîëæ, ÿíç á¿ðèéí áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé õàðèëöàí
àäèëã¿é àøèãò ÷àíàðûã õîîðîíä íü õàðüöóóëæ àðèëæàà ñîëèëöîîãîî ÿâóóëàõ á¿ðýí
áîëîìæòîé áîëñîí. Áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ºðòºã áóþó àøèãò ÷àíàðûã á¿ðýí çºâ
òîäîðõîéëîõ íü àðèëæàà ñîëèëöîîíä îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàõàä èõýýõýí ÷óõàë áàéäàã.
ÿéëãýýíèé õýðýãñýë. ̺íãºíèé ã¿éöýòãýõ íýã ãîë ¿¿ðýã áîë ã¿éëãýýíèé õýðýãñëèéí
¿¿ðýã þì. ªºðººð õýëáýë, á¿õ òºðëèéí àðèëæàà õóäàëäàà íü ìºíãºíèé òóñëàìæòàéãààð
ÿâàãääàã. Æèøýý íü: Ìàõ ãóðèë õî¸ðûã õîîðîíä íü ñîëèõûí òóëä ýõëýýä ìàõàà ìºí㺺ð
çàðíà. Ìàõ çàðæ îëñîí ìºí㺺𺺠ãóðèë õóäàëäàæ àâíà.
̺í㺠íü á¿õ òàâààðóóäòàé ñîëèãäîõ ÷àäâàðòàé îíöãîé òºðëèéí õýðýãñýë. ªºðººð
õýëáýë, ìºí㺺ð ÿìàð ÷ òºðëèéí áàðààã õóäàëäàí àâ÷ áîëîõ ó÷ðààñ ¿éëäâýðëýã÷ ººðèéí
ÿìàð ÷ áàðààã
ñîëèëöîîíä
ìºí㺺ð
õýðýãëýõ
õóäàëäàõàä
áîëñíîîð
òàòãàëçäàãã¿é.
“íàòóðàëü”
Èéíõ¿¿
õýëáýðèéí
ìºíãèéã àðèëæàà
ñîëèëöîîíä
áàéñàí
õÿçãààðëàãäìàë áàéäàë, áýðõøýýë¿¿ä ¿ã¿é áîëæ àðèëæàà õóäàëäàà íü èõýýõýí õºíãºí
õÿëáàð, øóóðõàé áîëñîí. Õýðýâ ìºí㺠áàéõã¿é, õ¿ì¿¿ñ ººðñäèéíõºº áóñàä õýðýãöýýò
áàðààã áàðààãààð ñîëüæ õàíãàäàã ãýæ áîäú¸. Íàäàä õýðýãöýýòýé áàðàà áàéãàà õ¿íä
ìèíèé áàðàà õýðýãã¿é, ýñâýë ìèíèé áàðàà ãóðà äàõü õ¿íä õýðýãòýé áîëîâ÷ ò¿¿íä áàéãàà
áàðàà íàäàä õýðýãã¿é áàéæ áîëíî. Ýíý ¿åä àðèëæàà çîãñîæ, áàðàà ¿éë÷èëãýý íü
õàðèëöàí õýðýãöýý øààðäëàãàòàé áàéõ òýð õ¿íèéã îëîõ õ¿ðòýë èõýýõýí õóãàöàà àëäàõàä
õ¿ðäýã.
Õóðèìòëàëûí õýðýãñýë. ̺í㺠íü á¿õ òºðëèéí áàðàà ¿éë÷èëãýýòýé ñîëèãäîõ
÷àäâàðòàé áóþó ìºí㺺ð ÿìàð ÷ áàðàà ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâ÷ áîëäîã ó÷ðààñ ò¿¿íèéã
õóðèìòëàë áîëãîí õàäãàëäàã. Õýðýâ ìºí㺠íü á¿õ òàâààðòàé ñîëèãäîõ ÷àäâàðòàé áèø
áàéñàí áîë ò¿¿íèéã õýí ÷ õóðèìòëàë áîëãîí õàäãàëàõã¿é íü òîäîðõîé.
Ãýõäýý õ¿ì¿¿ñ áàÿëãàà ìºíãºíººñ ãàäíà ¿ë õºäëºõ õºðºí㺠áîëîí ¿íýò öààñ
õýëáýðýýð ìºí õàäãàëàõ áîëîìæòîé. ̺íãºí õóðèìòëàë íü äóðûí ¿åäýý áàðàà
¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâ÷, ñàíõ¿¿ãèéí ÿìàð ÷ òºëáºðèéã õèéõ áîëîìæèéã îëãîäîã äàâóó
òàëòàé áîëîâ÷ áàÿëãèéã õàíø óíàëòààñ õàìãààëæ ÷àääàãã¿é. Òýãâýë ¿ë õºäëºõ õºðºíãº
áà ¿íýò öààñ õýëáýðýýð õèéãäñýí õóðèìòëàë íü áàÿëãèéã õàíøã¿éäëýýñ á¿ðýí õàìãààëàõ
äàâóó òàëòàé.
Òºëáºðèéí õýðýãñýë. ̺í㺺ð á¿õ áàðàà ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâ÷ áîëîõ ó÷ðààñ
ÿìàð ÷ òºðëèéí òºëáºðèéã ìºí㺺ð õèéæ áîëäîã. Èðýýä¿éä òºëºõ òºëáºðèéí õýìæýýã
ìºí㺺ð òîîöîæ òîäîðõîéëíî. Õàðèí òóõàéí îðíû ìºíãºíèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð
áóóð÷ áàéãàà òîõèîëäîëä èðýýä¿éä òºëºõ òºëáºðèéí õàíø íü òîãòâîðòîé áàéãàà áóñàä
îðíû ìºí㺺ð áîëîí áàðààãààð õèéõýýð òîõèðîëöîõ ÿâäàë ýëáýã áàéäàã.
̺íãºíèé òºðºë
Àíõ ìºíãºíèé ¿¿ðãèéã óëñ ã¿ðýí, îðîí íóòàã á¿ðä ÿíç á¿ðèéí ºðãºí õýðýãëýýíèé
çîðèóëàëòòàé áàðàà òàâààð ã¿éöýòãýæ áàéñíààñ ààæìààð àðèëæààíû õºãæëèéí ÿâöàä
àëò, ìºí㺠ìºíãºíèé ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ áîëñîí. Õîæèì íü ã¿éëãýýíèé õýðýãñëèéí
¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéñàí àëò, ìºíãèéã öààñàí ìºí㺺ð îðëóóëñàí. Öààñàí ìºíãèéã
äóíäàä çóóíû ¿åä àíõ Õÿòàäàä ¿¿ññýí ãýæ Ìàðêî Ïîëî áè÷ñýí áàéäàã. Åâðîïò Õ¯III
çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð öààñàí ìºí㺠ãàðãàæ ã¿éëãýýíä îðóóëñàí.
̺íãºíèé ¿¿ñýë õºãæëèéí ýä¿ãýý õ¿ðòýëõ ò¿¿õèéã àâ÷ ¿çâýë ìºíãºíèé õýä õýäýí
òºðºë áàéíà.
Òàâààð õýëáýðèéí ìºíãº. Àíõ ìºíãºíèé ¿¿ðãèéã æèðèéí òàâààð ã¿éöýòãýõ áîëñîí.
Òàâààð ìºí㺠íü á¿õ òàâààðóóäòàé ñîëèãäîõ ÷àäâàðòàé îíöãîé òºðëèéí òàâààð þì. Èéì
òºðëèéí ìºíãºíä àëò, ìºí㺠õàìààðíà.
Àëò, ìºí㺠íü ººðºº ºðòºãòýé, õ¿íèé ÿìàð íýã õýðýãöýýã õàíãàõ ÷àäâàðòàé, ¿¿íä
çîðèóëàãäàí àøèãëàãääàã æèðèéí áàðàà þì. Ãàãöõ¿¿ áàðàà òàâààðûí ºðòãèéã
èëýðõèéëýí àðèëæàà ñîëèëöîîíû õýðýãñýë áîëãîí àøèãëàæ ýõýëñýí ¿åýñ ìºí㺠áîëñîí.
Àëò, ìºíãºíèé áàéãàëüä öýâðýýð îðøäîãã¿é, õîâîð, îëáîðëîõîä ºíäºð ºðòºãòýé çýðýã
îëîí øèíæ¿¿ä íü ã¿éëãýýíèé õýðýãñýë áîëãîí àøèãëàõàä áóñäààñ èë¿¿ òîõèðîìæòîé
áàéñàí.
Áýëýí ìºíãº. Áýëýí ìºíãºíä öààñàí áà çîîñîí ìºí㺠õàìààðàãäàíà. Öààñàí áà
çîîñîí ìºí㺠íü òóõàéí óëñ îðíû çàñãèéí ãàçðààñ çºâõºí àðèëæàà ñîëèëöîîíû õýðýãñýë
áîëãîí àøèãëàõ çîðèëãîîð õýâëýí ãàðãàæ, õ¿ì¿¿ñ àðèëæàà ñîëèëöîî ÿâóóëàõäàà
õýðýãëýæ áîëîõûã õóóëü÷ëàí çºâøººðñºí ã¿éëãýýíèé õýðýãñýë þì. Õýðýâ çàñãèéí
ãàçðààñ ã¿éëãýýíä õýðýãëýõèéã õóóëü÷ëàí çºâøººðººã¿é áîë ýíý áýëýí ìºí㺠áèø þì.
ªºðººð õýëáýë, Çàñãèéí ãàçà𠺺𺺠òàòâàðûí áîëîí áóñàä òºëáºð õèéõèéã çºâøººðñºí
òýðõ¿¿ ¿íýò öààñ ë õóóëü ¸ñíû òºëáºðèéí õýðýãñýë áóþó ìºíãºí òýìäýãò ìºí. Èéìýýñ
çàñãèéí ãàçðààñ ººð äóðûí ýòãýýä ìºíãºí òýìäýãò õýâëýõèéã õóóëèàð õîðèãëîíî. Öààñàí
ìºíãºíèé õýâëýõèéí ººðèéí ºðòºã áà ò¿¿íèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð õî¸ðûí õîîðîíä
ÿìàð íýã õîëáîî áàéõã¿é. Òóõàéëáàë, 1 òºãðºã 1000 òºãðºã õî¸ðûí ººðèéí ºðòºã áàðàã
ÿëãàà áàéõã¿é áîëîâ÷ õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð íü ýðñ ººð.
Çàñãèéí ãàçðààñ öààñàí ìºí㺠íü òºëáºðèéí õýðýãñýë ìºí ãýäãèéã õóóëü÷ëàí
áàòàëæ,
á¿õ
íèéòýýðýý
ò¿¿íèéã
õ¿ëýýí
çºâøººðñºí
íºõöºëä
çààâàë
àëòààð
áàòàëãààæóóëàõ øààðäëàãàã¿é þì. Õàðèí öààñàí ìºíãèéã õè÷íýýí õýìæýýãýýð ÷
¿éëäâýðëýõ áîëîìæòîé ó÷ðààñ ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíä îðóóëàõ ìºíãºíèé õýìæýýíä çàñãèéí
ãàçðààñ õàòóó õÿíàëò òàâüæ, ìºíãºí òýìäýãò áà óëñ îðîíä ¿éëäâýðëýãäñýí áàðàà
¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ä¿í õî¸ðûí õîîðîíäûí çîõèñòîé õàðüöààã õàíãàæ áàéõ ÿâäàë ÷óõàë
þì. Õýðýâ ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíä áàéõ ìºíãºíèé õýìæýý èõýñâýë ýíý íü áàðàà
¿éë÷èëãýýíèé ¿íý íýìýãäýæ, ìºíãºíèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð áóóðàõàä õ¿ðãýíý.
Áýëýí áóñ ìºíãº. Áýëýí áóñ ìºí㺠ãýäýã íü ÷åê, òºëáºðèéí êàðò çýðãýýð
çàðöóóëàãäàõ
áîëîìæòîé
òîîöîîíû
êàññóóä
áîëîí
áóñàä
õàäãàëàìæèéí
áàéãóóëëàãóóäûí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí äýâòýðò áè÷èãäñýí õóâü õ¿ì¿¿ñ, àæ àõóéí
íýãæ¿¿äèéí õóãàöààã¿é õàäãàëàìæ þì. Õàäãàëàìæèéí áàéãóóëëàãààñ ýäãýýð õ¿ì¿¿ñ, àæ
àõóéí íýãæ¿¿äýä õ¿ññýí ¿åäýý ººðèéí õàäãàëàìæààñàà áýëýí ìºí㺠àâàëã¿éãýýð
òºëáºðºº
õèéõèéã çºâøººð÷ àìëàñàí áàòàëãàà áîëîõ ÷åê, òºëáºðèéí êàðò çýðãèéã
îëãîäîã. ×åê áîëîí òºëáºðèéí êàðò íü ò¿¿íèéã ýçýìøèã÷èéí ºìíººñ òºëáºð õèéõèéã
àìëàñàí áàíêíû áàòàëãàà þì.
×åê, òºëáºðèéí êàðò çýðýã íü àíõíû øààðäëàãààð áýëýí ìºí㺠áîëîõ áîëîìæòîé
ó÷ðààñ ò¿¿ãýýð áàðàà ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâàõ áîëîí áóñàä òºëáºðèéã õèéõýä ÿìàð íýã
áýðõøýýë òóëãàðäàãã¿é. Èéìä ÷åê áîëîí òºëáºðèéí êàðò íü áýëýí ìºí㺠áèø áîëîâ÷
òºëáºðèéí õóóëü ¸ñíû õýðýãñýë þì. Áýëýí áóñ ìºí㺺ð òºëáºð õèéõ íü õýä õýäýí à÷
õîëáîãäîë, äàâóó òàëòàé. ¯¿íä:
1. Áýëýí áóñ ìºí㺺ð ã¿éëãýý õèéõ áîëñíîîð ìºíãºíèé ýðãýëò èõýýõýí õóðäàñíû
çýðýãöýý áýëýí ìºíãèéã õàäãàëàõ õàìãààëàõ, òýýâýðëýõýä ãàðàõ çàðäëûã õýìíýõ
áîëîìæòîé áîëñîí
2. ªºð õ¿í òºëáºðèéí êàðòûã àøèãëàí òºëáºð õèéõ áîëîìæã¿é ó÷ðààñ ò¿¿íèéã
áèåäýý àâ÷ ÿâàõàä àþóë áàãàòàé.
3. Áýëýí ìºí㺠èõ õýìæýýãýýð ãàð äýýð áàéñíààñ áàíêèíä áàéõ íü õàäãàëàëò
õàìãààëàëòàíä çàðöóóëàõ çàðäëûã õýìíýõýýñ ãàäíà
çàðöóóëàõ õ¿ðòýëõ õóãàöààíä
õ¿¿ãèéí õýìæýýãýýð ºñ÷ áàéäàã.
Ñ¿¿ëèéí ¿åä çàõ çýýë õºãæñºí äýëõèéí èõýíõ óëñ îðíóóäàä õóâü õ¿ì¿¿ñ, àæ àõóéí
íýãæ¿¿äèéí õîîðîíäûí òºëáºð òîîöîî êîìïüþòåðèéí ñ¿ëæýýíä îðæ áýëýí áóñ ìºí㺺ð
õèéãäýõ áîëñíîîð ÷åêèéí áîëîâñðîíãóé õýëáýð áîëñîí òºðºë á¿ðèéí òºëáºðèéí êàðòóóä
ºðãºí õýðýãëýãäýõ áîëæýý.
ÿéëãýýíä áàéõ ìºíãºíèé òîî õýìæýý
Öààñàí áà çîîñîí ìºí㺠ã¿éëãýýíèé õýðýãñëèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ áîëñíîîð
ã¿éëãýýíä áàéõ ìºíãºíèé òîî õýìæýýã òîäîðõîéëîõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òàâèãäñàí.
Ó÷èð íü öààñàí áà çîîñîí ìºíãèéã õè÷íýýí õýìæýýãýýð ÷ õýâëýí ãàðãàõ áîëîìæòîé.
ÿéëãýýíä áàéõ øààðäëàãàòàé ìºíãºíèé òîî õýìæýý íü áîðëóóëàõàä çîðèóëàãäñàí áàðàà
¿éë÷èëãýýíèé òîî õýìæýý, ¿íýýñ øóóä õàìààðíà. ̺í ìºíãºíèé ýðãýëòèéí õóðäààñ
øàëòãààëíà. ̺í㺠õýäèé ÷èíýý õóðäàí ýðãýíý, òºäèé ÷èíýý áàãà ìºí㺠ã¿éëãýýíä
øààðäàãäàíà. Èéìä ã¿éëãýýíä áàéõ ìºíãºíèé òîî õýìæýýã òîìú¸îãîîð èëýðõèéëáýë:
PxY
M = ----------V
áóþó
MxV=PxY
M – ã¿éëãýýíä áàéõ ìºíãºíèé òîî õýìæýý
P - ¿íèéí ò¿âøèí (¿íèéí èíäåê)
Y- ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý (áîäèò ¯ÍÁ)
V – ìºíãºíèé ýðãýëòèéí òîî
P x Y – íýðëýñýí ¯ÍÁ
Ýíýõ¿¿ òýíöýòãýëèéã ìºíãºí ã¿éëãýýíèé õóóëü áóþó ìºíãºíèé òîîíû îíîë ãýõ
áºãººä ýíý íü ã¿éëãýýíä áàéõ ìºíãºíèé òîî õýìæýý òóõàéí æèëä áîðëóóëàãäàõ áàðàà
¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ä¿í áóþó íýðëýñýí ¯ÍÁ-íèé õýìæýýã ìºíãºíèé ýðãýëòèéí òîîíä
õàðüöóóëñàí õàðüöààòàé òýíö¿¿ áàéõ ç¿é òîãòîëòîéã õàðóóëæ áàéíà.
̺í㺠áà ¿íý. ̺íãºíèé áîäèò ºðòºã áóþó õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð ãýäýã íü
ìºíãºíèé íýã íýãæýýð õóäàëäàí àâ÷ áîëîõ áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé òîî õýìæýý þì. Ýíýõ¿¿
áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé òîî õýìæýý áóþó ìºíãºíèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð íü ¿íèéí
ò¿âøèíòýé óðâóó õàìààðàëòàé. ªºðººð õýëáýë, ¿íèéí ò¿âøèí áóóðâàë õóäàëäàí àâàõ
÷àäâàð íü ºñäºã. Èéíõ¿¿ ¿íèéí ò¿âøèí ºñâºë ò¿¿íèéã õóäàëäàí àâàõûí òóëä òºäèé
õýìæýýíèé ìºí㺠íýìæ øààðäàãäàõ áà ¿íèéí ò¿âøèí áóóðâàë òýð õýìæýýãýýð ìºíãºíèé
òîî õýìæýý áàãàñíà.
Áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ò¿âøèí ºñ÷, ìºíãºíèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð áóóðàõ
¿çýãäëèéã õàíø óíàëò ãýíý. Õýò õóðäòàé õàíø óíàëòûí ¿åä õ¿ì¿¿ñ óã öààñàí ìºíãèéã
ã¿éëãýýíèé áîëîí õóðèìòëàë, òºëáºðèéí õýðýãñýë áîëãîí àøèãëàõààñ òàòãàëçàæ
õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð íü õýâèéí áàéãàà ãàäààä îðíû ìºíãºí òýìäýãòèéã õýðýãëýõ,
öààøèëáàë íàòóðàëü õýëáýðèéí ñîëèëöîîíä ÷ ýðãýí îðîõ ÿâäàë ãàðäàã.
̺íãºíèé ýðýëò
ªðõ ãýð, àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí õºðºí㺠íü äàðààõ 3 õýëáýðýýð îðøèæ áàéäàã:
1. Áýëýí ìºíãº, òºëáºðèéí êàðòààð çàðöóóëàãäàõ õóãàöààã¿é õàäãàëàìæ çýðýã õ¿¿,
îðëîãî îðóóëäàãã¿é áîëîâ÷ 100%-èéí ã¿éëãýýíèé ÷àäâàðòàé ìºíãº;
2. Õóãàöààòàé õàäãàëàìæ, õóâüöàà, áîíä çýðýã õ¿¿ãèéí îðëîãî îðóóëàõûí çýðýãöýý
ÿìàð íýã áýðõøýýë, ýðñäýëã¿éãýýð ìºí㺠áîëãîæ áîëîõ ñàíõ¿¿ãèéí õýðýãñë¿¿ä;
3. Ìàøèí òåõíèê, áàéøèí áàðèëãà çýðýã àøèã îðëîãîòîé áîëîâ÷ ¿íäñýíäýý
ã¿éëãýýíèé ÷àäâàðã¿é áîäèò êàïèòàë.
Ýíäýýñ ¿çâýë ýäèéí çàñàãò òºãñ ã¿éëãýýíèé ÷àäâàðòàé õýðýãñýë áóþó ìºíãº,
ã¿éëãýýíèé ÷àäâàð íü òºãñ áóñ áîëîâ÷ îðëîãî îðóóëæ áàéäàã áóñàä õýðýãñýë ãýñýí 2
òºðëèéí ñàíõ¿¿ãèéí õýðýãñýë áàéíà. Òýãýõëýýð ºðõ ãýð¿¿ä íü áàÿëãàà ìºí㺠õýëáýðýýð
áàéëãàõ óó? Ýñâýë áîíä, õàäãàëàìæ õýëáýðòýé áîëãîõ óó? ãýäýã 2 àñóóäàëòàé òóëãàð÷
áàéäàã. Áîíä áîëîí õàäãàëàìæ áîëãîõ íü òýäãýýðò èë¿¿ àøèãòàé áîëîâ÷ ìºíãºòýé áàéõ
áàñ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ýíý íü áèäíèé äýýð ¿çñýí÷ëýí ìºí㺠íü ã¿éëãýýíèé,
òºëáºðèéí, õóðèìòëàëûí ãýñýí 3 ¿íäñýí õýðýãñëèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéäàãòàé
õîëáîîòîé.
̺íãºí äýõ ýðýëò íü ºðõ ãýð, àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí ç¿ãýýñ ººðèéí ãàð äýýð áýëíýýð
áîëîí òºëáºðèéí êàðò, ÷åêýýð çàðöóóëàãäàõ áîëîìæòîé õóãàöààã¿é õàäãàëàìæ
õýëáýðýýð áàéëãàõûã ýðìýëçýæ áóé ìºíãºíèé òîî õýìæýý þì. ̺íãºí äýõ ýðýëò íü
äàðààõ 3 òºðëèéí ýðýëòýýñ á¿ðäýíý.
̺íãºí äýõ àðèëæààíû ýðýëò. ªðõ ãýð, àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ºäºð òóòìûí õýðýãöýýò
áàðàà ¿éë÷èëãýý, õ¿÷èí ç¿éëýý õóäàëäàí àâàõûí òóëä òîäîðõîé õýìæýýíèé ìºíãºòýé
áàéõûã ýðìýëçäýã. ¯¿íèéã ìºíãºí äýõ àðèëæààíû ýðýëò ãýíý. Õýðýãöýýò áàðàà
¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâàõàä øààðäàãäàõ ìºíãºíèé òîî õýìæýý áóþó ìºíãºí äýõ
àðèëæààíû ýðýëò íü áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ò¿âøèí áîëîí íýðëýñýí ¯ÍÁ-íèé
õýìæýýíýýñ øóóä õàìààðíà. Áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý õýäèé ÷èíýý ºíäºð áàéíà ýíý
çîðèóëàëòààð àøèãëàõ ìºíãºíèé õýìæýý òºäèé ÷èíýý èõ áàéõ øààðäëàãàòàé.
Áîëãîîìæëîëûí ýðýëò. ̺í㺠íü 100%-èéí òºëáºðèéí ÷àäâàðòàé áàéäàã ó÷ðààñ
ºðõ ãýð, àæ àõóéí íýãæ¿¿ä íü óðüä÷èëàí òîîöîîã¿é ãýíýòèéí òîõèîëäîë áîëîí
ýðñäýëèéí ¿åä õýðýãëýõ çîðèëãîîð òîäîðõîé õýìæýýíèé ìºíãºíèé íººöòýé áàéõûã
ýðìýëçäýã. ¯¿íèéã áîëãîîìæëîëûí ýðýëò ãýíý. Ýíý ýðýëòèéí õýìæýý íü ¿íèéí
ò¿âøèíòýé øóóä, çýýëèéí õ¿¿òýé óðâóó õàìààðàëòàé.
Àøèã õîíæîîíû ýðýëò. ̺íãºíèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí íýã íü õóðèìòëàëûí
õýðýãñëèéí ¿¿ðýã áèëýý. Õ¿ì¿¿ñ ººðèéí õºðºí㺺 òºãñ ã¿éëãýýíèé ÷àäâàðòàé ìºíãº,
ýñâýë òºãñ áóñ ã¿éëãýýíèé ÷àäâàðòàé áîëîâ÷ õ¿¿ õýëáýðýýð îðëîãî îðóóëæ áàéäàã
õóãàöààòàé õàäãàëàìæ áîëîí ¿íýò öààñ ãýñýí 2 òºðëèéí ñàíõ¿¿ãèéí õýðýãñýë õýëáýðýýð
õàäãàëäàã. Ãýõäýý ººðòºº àëü àøèãòàé áàéõ õýëáýðýýð õàäãàëíà. Õýðýâ áàðàà
¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ºñºëò áóþó õàíø óíàëòûí ò¿âøèí íü çýýëèéí õ¿¿ãýýñ ºíäºð áîë
õÿìä ¿åä íü áàðàà ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâààä ¿íý ºññºí ¿åä íü ýðã¿¿ëýí çàðæ õ¿¿ãèéí
îðëîãîîñ èë¿¿ àøèã îëîõ áîëîìæòîé ó÷ðààñ õ¿ì¿¿ñ õºðºí㺺 áýëýí ìºí㺠õýëáýðòýé
áàéëãàõûã ýðìýëçýíý. ¯¿íèéã àøèã õîíæîîíû ýðýëò ãýíý. Õàíø óíàëòûí ò¿âøèí õýäèé
÷èíýý ºíäºð áàéíà àøèã õîíæîîíû ýðýëò òºäèé ÷èíýý èõ áàéíà.
Õàðèí çýýëèéí õ¿¿ ºñºõèéí õýðýýð ýíýõ¿¿ ýðýëò íü áóóð÷ õ¿¿ãèéí ò¿âøèí õàíø
óíàëòûí ò¿âøíýýñ äàâñàí ¿åä õ¿ì¿¿ñ õºðºí㺺 õàäãàëàìæ áóþó ¿íýò öààñ õýëáýðýýð
õàäãàëàõûã ýðìýëçýíý. Ýäãýýð 3 ýðýëòèéí íèéëáýðýýð ìºíãºí äýõ íèéò ýðýëòèéí õýìæýý
òîäîðõîéëîãäîíî.
̺íãºíèé ýðýëò áà ¿íèéí ò¿âøèí. Õ¿ì¿¿ñ õýðýãöýýò áàðàà ¿éë÷èëãýýãýý õóäàëäàí
àâàõäàà òºëáºðèéí õýðýãñýë áîëãîí àøèãëàõ çîðèëãîîð òîäîðõîé õýìæýýíèé òºãñ
ã¿éëãýýíèé ÷àäâàðòàé ìºíãèéã ãàð äýýðýý àâ÷ áàéõûã ýðìýëçýíý. Ýíý ìºíãºíèé õýìæýý
íü áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ò¿âøèíãýýñ èõýýõýí øàëòãààëäàã. ¯íèéí ò¿âøèí ºíäºð
áàéõûí õýðýýð ºäºð òóòìûí õýðýãöýýò áàðàà ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâàõàä òºäèé
õýìæýýíèé ìºí㺠øààðäàãäàõûí çýðýãöýý õàíø óíàëòûí ò¿âøèí ºñºõèéí õýðýýð ìºíãºí
äýõ àøèã õîíæîîíû ýðýëò ÷ ìºí íýìýãäýíý.
Æèøýý íü: 1000 òºãðºãòýé áàéõàä ë õóäàëäàæ àâñàí áàðàà ¿éë÷èëãýýíèéõýý
òºëáºðèéã õèéõýä õ¿ðýëöýýòýé ãýæ áîäú¸. Ãýòýë áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý 100%-èàð ºññºí
áóþó 1 äàõèí íýìýãäñýí ãýâýë ºìíº õóäàëäàí àâ÷ áàéñàí áàðàà ¿éë÷èëãýýãýý óðüäûí
àäèë àâàõûí òóëä, áîäèò îðëîãîî áóóðóóëàõã¿é õýâýýð õàäãàëæ áàéõûí òóëä 1000 áèø
2000 òºãðºãòýé áàéõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Èéíõ¿¿ ìºíãºí äýõ ýðýëò íü ¿íèéí ò¿âøèíòýé
øóóä õàìààðàëòàé áàéíà. Ýíýõ¿¿ õàìààðàë íü õ¿ì¿¿ñ ìºíãèéã ã¿éëãýýíèé õýðýãñýë
áîëãîí àøèãëàäàãòàé, ººðººð õýëáýë, àâñàí áàðàà ¿éë÷èëãýýíäýý ìºí㺺ð òºëáºð
õèéäýãòýé õîëáîîòîé þì.
̺íãºíèé ýðýëò áà çýýëèéí õ¿¿. Õ¿ì¿¿ñ õºðºí㺺 õàìãèéí àøèãòàé õýëáýðýýð
õàäãàëàõûã ýðìýëçäýã. Õºðºí㺺 õóâüöàà, áîíä, õóãàöààòàé õàäãàëàìæ õýëáýðò îðóóëñàí
íºõöºëä õ¿¿ãèéí îðëîãî àâíà. Èéìýýñ õ¿¿ãèéí ò¿âøèí õýäèé ÷èíýý ºíäºð áàéõ òóñàì
àâàõ îðëîãî èõ áîëîõ ó÷ðààñ õ¿ì¿¿ñ ãàð äýýð áàéëãàõ ìºí㺺 áàãàñãàæ ò¿¿íèéãýý
õóâüöàà, áîíäûí õýëáýðò îðóóëàõ áóþó õóãàöààòàé õàäãàëàìæ áîëãîõûã ýðìýëçäýã.
Èéíõ¿¿ ìºíãºí äýõ íèéò ýðýëòèéí õýìæýý íü çýýëèéí õ¿¿ãèéí ò¿âøèíòýé óðâóó
õàìààðàëòàé áàéíà Ãýõäýý ýðýëòèéí òºðºë á¿õýí àäèë õàìààðàëòàé áàéæ ÷àääàãã¿é.
Òóõàéëáàë,
àðèëæààíû
ýðýëò
çýýëèéí
õ¿¿ãýýñ
¿íäñýíäýý
õàìààðàëã¿é
áàéõàä
áîëãîîìæëîëûí áîëîí àøèã õîíæîîíû ýðýëò ìàø õ¿÷òýé õàìààð÷ áàéíà
Ó÷èð íü, õ¿ì¿¿ñ àøèã îëîõ çîðèëãîîð áóñ õýðýãöýýò áàðàà ¿éë÷èëãýýãýý îëæ
àâàõäàà òºëáºð õèéõ (ã¿éëãýýíèé õýðýãñýë áîëãîí àøèãëàõ) çîðèëãîîð òîäîðõîé
õýìæýýíèé ìºíãèéã ãàð äýýðýý àâ÷ áàéäàã òóë ò¿¿íèé õýìæýý õ¿¿ãèéí ò¿âøíýýñ
øàëòãààëäàãã¿é.
Õàðèí
óðüä÷èëàí
òºëºâ뺺ã¿é
ãýíýòèéí
òîõèîëäîëä
õýðýãëýõ
çîðèëãîîð ãàð äýýðýý áàéëãàæ áóé ìºí㺠íü ÿìàð íýã àøèã îðëîãî îðóóëäàãã¿é ó÷ðààñ
õ¿¿ãèéí îðëîãî íýìýãäýõèéí õýðýýð òýð ìºí㺺 àëü áîëîõ áàãàñãàí õ¿¿ àâ÷èðäàã õýëáýðò
øèëæ¿¿ëýõèéã ýðìýëçäýã. ̺í çýýëèéí íýðëýñýí õ¿¿ ºñ÷ õàíø óíàëòûí ò¿âøèíãýýñ
ºíäºð áîëñîí íºõöºëä õ¿¿ãèéí îðëîãî íü áàðàà ¿éë÷èëãýýã õÿìä áàéõàä íü õóäàëäàí àâ÷
¿íý ºññºí ¿åä íü ýðã¿¿ëýí çàðæ äóíäààñ íü îëîõ àøãààñ äàâäàã ó÷èð ýíý çîðèëãîîð ãàð
äýýðýý ìºí㺠áàéëãàõ ñîíèðõîëã¿é áîëäîã. Ãýõäýý ¿íèéí ò¿âøèí òîãòìîë áàéõàä çàðèì
áàðààíû ¿íý áóóð÷, çàðèìûíõ íü ¿íý ºñ÷ áàéäàã ó÷ðààñ íèéãýìä ìºíãºí äýõ àøèã
õîíæîîíû ýðýëò õàðààõàí á¿ð ¿ã¿é áîëäîãã¿é.
̺íãºíèé ýðýëò áà îðëîãî. Õýí áàðàà ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâàõàä èõ õýìæýýíèé
çàðëàãà ãàðãàäàã áàéíà òýð õ¿íä òýð õýìæýýíèé ìºí㺠øààðäàãäàíà. Ãýòýë áèä ºìíºõ
á¿ëýãò ºðõèéí çàðëàãà íü îðëîãûíõîî õýìæýýíýýñ øóóä øàëòãààëäãèéã ¿çñýí áèëýý.
ªºðººð õýëáýë, õýí îðëîãî èõ îëíî òýð õýìæýýãýýð çàðëàãà èõ ãàðãàäàã. Èéìä ìºíãºí
äýõ ýðýëò íü îðëîãûí õýìæýýíýýñ, ººðººð õýëáýë, íýã õ¿í àìä íîîãäîõ áîäèò ¯ÍÁ-íèé
¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýíýýñ øàëòãààëäàã áàéíà.
Ýíý á¿ãäýýñ ¿çâýë ìºíãºíèé ýðýëò íü çýýëèéí õ¿¿ãèéí ò¿âøèí, ¿íèéí ò¿âøèí,
¿íäýñíèé îðëîãûí ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðñàí ôóíêö
áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Äýýðõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýñ õàìààðñàí ìºíãºíèé ýðýëòèéí
ôóíêöèéã áè÷âýë:
M
----- = L(R,Y)
P
áóþó
M
------ = k*Y – h*R
P
M
--- - ìºíãºíèé ýðýëò
P
Y – áîäèò îðëîãûí õýìæýý (áîäèò ¯ÍÁ)
R – çýýëèéí õ¿¿ãèéí ò¿âøèí
K – îðëîãîîñ õàìààðàõ ìºíãºíèé ýðýëòèéí ìýäðýìæèéí
êîýôôèöèåíò
h– çýýëèéí õ¿¿ãèéí ò¿âøíýýñ õàìààðàõ ìºíãºíèé ýðýëòèéí
ìýäðýìæèéí êîýôôèöèåíò
̺íãºíèé íèéë¿¿ëýëò
̺íãºíèé íèéë¿¿ëýëò ãýäýã íü ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíä áàéõ ìºíãºíèé òîî õýìæýý
þì.
̺íãºíèé íèéë¿¿ëýëò (MS) íü áàíêíààñ ãàäóóðõè áýëýí ìºí㺠(C) áà õóãàöààã¿é
õàäãàëàìæ (D) õî¸ðûí íèéëáýðýýñ á¿ðäýíý.
MS = C+D
Ñóóðü ìºí㺠(MB) ãýäýã íü áàíêíààñ ãàäóóðõè áýëýí ìºí㺠(C) áà àðèëæààíû
áàíêóóäûí íººö (R) õî¸ðûí íèéëáýðýýñ á¿ðäýíý.
MB=C+R
ÿéëãýýíä áàéõ íèéò ìºíãºíèé á¿ðäýë õýñãèéí òàëààð ýðäýìòäèéí äóíä íýãäìýë
¿çýë áàðèìòëàë õàðààõàí òîãòîæ ÷àäààã¿é áàéíà. Èõýíõ ýäèéí çàñãèéí íîì çîõèîëóóäàä
ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò íü “ìºí㺔 áà “áàðàã ìºí㺔 ãýñýí 2 õýñãýýñ á¿ðäýíý ãýæ ¿çäýã.
̺íãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã Ì1, Ì2, Ì3 ãýñýí 3 ÿíçààð àâ÷ ¿çâýë òýäãýýðèéí á¿òýö íü
äàðààõ áàéäàëòàé áàéíà.
̺í㺠Ì1. Ýíý íü ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíä áàéãàà áàíêíààñ ãàäóóðõè áýëýí ìºí㺠áóþó
öààñàí áà çîîñîí ìºíãº, àðèëæààíû áàíê áîëîí áóñàä õàäãàëàìæèéí áàéãóóëëàãóóäàä
áàéãàà õóãàöààã¿é õàäãàëàìæ. õî¸ðûí íèéëáýðýýñ á¿ðäýíý. Çîîñîí ìºí㺠íü æèæèã
õóäàëäàà õèéõýä èõýýõýí òîõèðîìæòîé áîëîâ÷ çîîñîí ìºíãºíèé ººðèéí ºðòºã íü ò¿¿íèé
õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðààñ äàâñàí ¿åä òýð íü ààæìààð ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíýýñ ãàð÷
õóðèìòëàë áîëíî. Ìàíàé óëñàä ìºíãºíèé õàíø óíàëòûí óëìààñ çîîñîí ìºíãºíèé
ººðèéí ºðòºã íü õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðààñàà äàâæ ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíýýñ ãàðñàí.
Ì2 áà Ì3. ̺íãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã Ì2 ãýæ ¿çâýë òýð íü Ì1 áà õóãàöààòàé
õàäãàëàìæõî¸ðûí íèéëáýðýýñ á¿ðäýíý.
M2 = M1 + õóãàöààòàé õàäãàëàìæ
̺íãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã Ì3 ãýæ ¿çâýë òýð íü Ì2 áà çàñãèéí ãàçðûí áîãèíî
õóãàöààò áîíäóóäààñ á¿ðäýíý.
M3 = M2 +
Çàñãèéí ãàçðûí áîíä
Èéíõ¿¿ íýã õýñýã ýäèéí çàñàã÷èä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã Ì1 ãýæ áàéõàä íºãºº
õýñýã íü Ì2, ãóðàâ äàõü õýñýã íü Ì3 ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ãýõäýý ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã Ì1
ãýæ ¿çýæ áàéãàà ýäèéí çàñàã÷èä äàâàìãàéëæ áàéíà. Åð íü ã¿éëãýýíèé õýðýãñýë áàéäëààð
øóóä õýðýãëýãäýæ áóé íü Ì1 áèëýý. Èéìýýñ ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò íü áýëýí áà áýëýí áóñ
ìºí㺠ãýñýí 2 õýñãýýñ á¿ðäýíý ãýæ ¿çýõ á¿ðýí ¿íäýñòýé.
̺íãºíèé çàõ çýýë äýõ òýíöâýð
̺íãºíèé çàõ çýýë äýõ íèéë¿¿ëýëòèéã àâ÷ ¿çâýë ò¿¿íèé õýìæýý íü çýýëèéí õ¿¿òýé
¿íäñýíäýý õàìààðàëã¿é áàéäàã. Èéìä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéí ìóðóé íü õ¿¿ãèéí
ò¿âøèíã èëýðõèéëñýí áîñîî òýíõëýãòýé ïàðàëëåëü õýëáýðòýé áàéíà. Ó÷èð íü ã¿éëãýýíèé
õ¿ðýýíä áàéõ ìºí㺠Ì1-èéã Òºâ áàíêíààñ:
MxV=PxY
õýìæýýòýé áàéõààð òîãòîîæ ºãäºã. ªºðººð õýëáýë, çýýëèéí õ¿¿ãýýñ õàìààðàõã¿éãýýð ýíý
ë òýãøèòãýë, ýíý ë ç¿é òîãòîë õàíãàãäñàí áàéõ ¿¿äíýýñ ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýíä õÿíàëò
òàâüæ õÿçãààðëàëò õèéäýã. Õýðýâ ýíý õýìæýýíýýñ ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã áàãàñãàâàë
ìºíãºíèé õîìñäîë ¿¿ñ÷ áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé áîðëóóëàëò ñààòàí ¿éëäâýðëýã÷äýä òààã¿é
íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áà èõýñãýâýë ìºíãºíèé èë¿¿äýë áîëæ õàíø óíàëò ¿¿ñýõýä õ¿ðãýíý.
ЛЕКЦ – 11
Банк, санхүү, мөнгөний бодлого
ÿéëãýýíèé õ¿ðýýíä áàéõ ìºíãºíèé õýìæýý áîëîí ìºíãºí ã¿éëãýýã çîõèöóóëàõàä ãîë
¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã áàéãóóëëàãà áîë áàíê þì. Áèä ºìíºõ á¿ëã¿¿äýä ºðõ ãýð, àæ àõóéí
íýãæ¿¿äýä õýðýãëýýíýýñ äàâæ õóðèìòëàãäñàí ñóë ÷ºëººòýé ìºíãºí õºðºí㺠á¿õýëäýý
õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýõ ¿¿ñâýð áîëîí àøèãëàãäàæ ýõýëñýí íºõöºëä íèéãýìä õºäºëìºð
á¿ðýí ýðõëýëò õàíãàãäàí ýäèéí çàñàã á¿ðýí õ¿÷èí ÷àäëààðàà àæèëëàæ, òîãòâîðòîé,
ºíäºð õóðäàöòàé ºñºõ áîëíî ãýäãèéã ¿çñýí áèëýý. Ãàãöõ¿¿ ýíý ë íºõöëèéã áàíêíû ñèñòåì
á¿ðä¿¿ëæ ºãäºã.
Áàíêèéã ã¿éöýòãýæ áóé ¿¿ðýã çîðèëãîîð íü: Àðèëæààíû áàíê, òºâ áàíê ãýæ 2
òºðºëä àíãèëäàã. Àðèëæààíû áàíê íü ñóë ÷ºëººòýé ìºíãºí õºðºíãèéã òºâëºð¿¿ëæ àâàõ,
ýðãýýæ õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýð äóòàãäàëòàé àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä îëãîõ, àæ àõóéí
íýãæ¿¿äèéí õîîðîíäûí òºëáºð òîîöîîã ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýäýã. Èéìýýñ óëñ îðîíä
àðèëæààíû áàíê õè÷íýýí ÷ áàéõ áîëîìæòîé.
Òºâ áàíê íü ìºíãºí ã¿éëãýýíä õÿíàëò òàâèõ, ò¿¿íèéã çîõèöóóëàõàä ÷èãëýñýí
ìºíãº-çýýëèéí áîäëîãûã áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ, ã¿éëãýýíä ìºíãèéã îðóóëàõ, òàòàæ
àâàõ çýðýã ¿¿ðã¿¿äèéã ã¿éöýòãýäýã ó÷ðààñ èõýíõ îðîíä íýã ë áàéäàã. Ýíý áîë òºðèéí
áàéãóóëëàãà þì.
Áàíêíû áàéãóóëëàãóóäûí òýíöëèéí òàéëàí. Àðèëæààíû áàíêíû òýíöëèéí òàéëàí
íü ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààã òîäîðõîé õàðóóëñàí òîëü þì. ªºðººð õýëáýë, áèä áàíêíû
òýíöëèéí òàéëàíã ñóäàëæ ¿çñýíýýð áàíê ÿìàð ¿éë àæèëëàãààã õýðõýí, ÿàæ ÿâóóëäãèéã
õàðæ ìýäýæ àâàõ áîëíî. Òýíöëèéí òàéëàí íü àêòèâ, ïàññèâ ãýñýí 2 òàëòàé. Àêòèâ, ïàññèâ
òàëóóä õîîðîíäîî òýíö¿¿ áàéõ áºãººä àêòèâ òàë íü áàíêíû õºðºíãèéí á¿òýö,
çàðöóóëàëòûã õàðóóëäàã áîë ïàññèâ òàë íü óã õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí á¿òöèéã õàðóóëíà.
Òîäðóóëæ õýëáýë, àêòèâ òàë íü ººðò áàéãàà õºðºí㺠áîëîí àâëàãà, ò¿¿íèé á¿òöèéã;
ïàññèâ òàë íü ºð çýýë, ò¿¿íèé á¿òöèéã òóñ òóñ èëýðõèéëíý. Àðèëæààíû áàíêíû òýíöëèéí
òàéëàíãèéí õèéñâýð æèøýý àâ÷ ¿çüå.
Õ¿ñíýãò 5.1.
Àðèëæààíû áàíêíû òýíöëèéí òàéëàí
Àêòèâ (ñàÿ òºã)
Ïàññèâ (ñàÿ òºã)
1. ͺºö
-
1. Õàäãàëàìæ
80,0
-
360,0
2. Îëãîñîí çýýë
-
(õóãàöààã¿é
200,0
3. ¯íýò öààñ
-
150,0
-
õóãàöààòàé
100,0
-
210,0)
4. ¯ë õºäëºõ õºðºíãº
-
100,0
2. Õóâüöàà
-
120,0
(áàíêíû áàéøèí
áàðèëãà,
òîíîã òºõººðºìæ)
Ä¿í:
-
480,0
Ä¿í:
-
480,0
Äýýðõ æèøýýí äýýð áàíêíû íèéò õºðºí㺠íü õ¿í àìûí õàäãàëóóëñàí õóãàöààã¿é áà
õóãàöààòàé õàäãàëàìæ, ìºí õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õºðºí㺠áóþó õóâüöàà ãàðãàæ
õóäàëäñàíààñ îëñîí îðëîãî ãýñýí 2 ýõ ñóðâàëæààñ á¿ðäýæ áàéíà. Õýðýâ áàíê íü ãàíö
õ¿íèé ºì÷ áîë õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õºðºí㺠íü ãàíö õ¿íèé ººðèéí õºðºí㺠áîëíî.
̺í áàíê íü Òºâ áàíêíààñ òîäîðõîé õýìæýýíèé ìºí㺠çýýëæ õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã
á¿ðä¿¿ëæ áîëíî. Òýãâýë ýíý íü ºð òºëáºð áîëæ ïàññèâ òàëä áè÷èãäýíý.
Ïàññèâ òàëä áè÷èãäñýí ýõ ¿¿ñâýð¿¿äýýñ á¿ðäñýí õºðºíãºíººñ áàíê íººöºä
òîäîðõîé õýñãèéã ¿ëäýýãýýä áóñäûã íü ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõàä øààðäàãäàõ òîíîã
òºõººðºìæ õóäàëäàí àâàõ, àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä çýýë îëãîõ, Çàñãèéí ãàçðûí áîëîí áóñàä
áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí áîíä õóäàëäàí àâàõ çýðýãò õóâààí çàðöóóëäàã.
ͺºö. Õàäãàëàìæèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà àëü ÷ àðèëæààíû áàíê, áóñàä
õàäãàëàìæèéí áàéãóóëëàãóóä íü õóóëèàð òîãòîîñíû äàãóó òîäîðõîé õýìæýýíèé
íººöèéí ñàíã áàéãóóëñàí áàéõ ¸ñòîé. Áàíêíû íººö íü áàíêíû êàññàíä áàéõ áýëýí
ìºíãºíèé íººö áóþó èë¿¿äýë íººö, òºâ áàíêèíä áàéõ íººö ãýñýí 2 õýñãýýñ á¿ðäýíý. Òºâ
áàíêèíä õàäãàëóóëñàí àðèëæààíû áàíêíû íººöèéã çàéëøã¿é íººö ãýíý.
Íèéò íººö = Èë¿¿äýë íººö + Çàéëøã¿é íººö
Õàäãàëàìæ ýçýìøèã÷èä íü õýçýý ÷ ìºí㺺 àâ÷ ìýäíý. Òýäíèé àíõíû øààðäëàãààð
ÿìàð ÷ ñààäã¿éãýýð áýëýí ìºíãèéã íü ýðã¿¿ëýí ºã÷ áàéõûí òóëä àðèëæààíû áàíêóóä
êàññàíäàà òîäîðõîé õýìæýýíèé áýëýí ìºíãºíèé íººöòºé áàéõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íèéã
áàíêíû èë¿¿äýë íººö ãýíý. Èë¿¿äýë íººö íü ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýý àëäàõã¿é áàéõ, áàíêíû íýð
õ¿íäèéã õýâýýð õàäãàëàõàä ãîë ¿¿ðýãòýé. Èë¿¿äýë íººöèéí õýìæýýã áàíêóóä ººðñ人
òîãòîîõ áºãººä òýð íü õàðèëöàã÷äûí õ¿ññýí ìºíãèéã íü ñààäã¿éãýýð ºãºõºä
õ¿ðýëöýõ¿éö áàéõûí çýðýãöýý õýò èõýýð íººöëºõ íü çýýëèéí õ¿¿ãýýñ àøèã îëîõ
áîëîìæîî àëäàõ ñºðºã òàëòàé òóë îíîâ÷òîé òîãòîîõ íü èõýýõýí ÷óõàë þì.
Çàéëøã¿é íººöèéí íîðìûí èíòåðâàëûã áàíêíû õóóëèíä çààæ ºãºõ áà õóãàöààã¿é
õàäãàëàìæèéí òîäîðõîé õóâèàð áîäîæ áàéãóóëíà.
Çàéëøã¿é =
íººöèéí íîðì
çàéëøã¿é íººöèéí õýìæýý
---------------------------------------- x 100%
áàíêíû õóãàöààã¿é
õàäãàëàìæèéí õýìæýý
Òºâ áàíê íü ìºíãºíèé çàõ çýýëä ýðýëò íèéë¿¿ëýëòèéã çîõèöóóëàõ ¿¿äíýýñ õóóëèíä
çààñàí èíòåðâàëûí äîòîð íººöèéí õóâü õýìæýýã ººð÷ëºí òîãòîîäîã. ¯¿íèéã äàðààãèéí
á¿ëýãò òîäîðõîé àâ÷ ¿çýõ áîëíî.
Èíãýæ àðèëæààíû áàíêóóä íü òºâ áàíêèíä íººöèéí ñàí áàéãóóëàõ íü õýä õýäýí à÷
õîëáîãäîëòîé.
1. Òºâ áàíê çàéëøã¿é íººöèéí íîðìûã ººð÷ëºí àðèëæààíû áàíêóóäûí çýýë îëãîõ
÷àäâàðò íºëººëºõ çàìààð ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã çîõèöóóëäàã.
2. Çàéëøã¿é íººö íü õàäãàëàìæ
ýçýìøèã÷äèéã ýðñäýëýýñ õàìãààëàõ à÷
õîëáîãäîëòîé. ªºðººð õýëáýë, áàíê äàìïóóðñàí ¿åä çàéëøã¿é íººöèéí ñàíãààñ
õàäãàëàìæ ýçýìøèã÷äèéí õîõèðëûã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð áàãàñãàõ áîëîìæòîé. Ãýõäýý
äàìïóóðëûí áàéäàëä èðýýã¿é ë áîë Òºâ áàíêèíä õàäãàëóóëñàí çàéëøã¿é íººöèéã ýíý
çîðèëãîîð àøèãëàäàãã¿é. Õýðýâ á¿õ õàäãàëàìæ ýçýìøèã÷èä á¿ãäýýðýý íýã ºäºð ìºíãº
àâàõ øààðäëàãà òàâèáàë ÿìàð ÷ áàíê òýð äîðîî äàìïóóð÷ õààãäàõ áîëíî. Ó÷èð íü
íººöèéã
õàäãàëàìæèéí
òîäîðõîé
õóâèàð
áàéãóóëàõ
ó÷ðààñ çàéëøã¿é íººöèéã
àøèãëàëàà ÷ ãýñýí á¿õ õàäãàëàìæèéã òºëæ ÷àäàõã¿é. Èéì òîõèîëäîë õîâîð áîëîâ÷
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿¿äíýýñ íººö áàéãóóëàõààñ ãàäíà ººð íýìýëò àðãóóäûã õýðýãëýõ
øààðäëàãàòàé áàéäàã. Òóõàéëáàë, àðèëæààíû áàíêóóäûí ¿éë àæèëëàãààíä Òºâ
áàíêíààñ òîäîðõîé õóãàöààòàé áàéíãûí õÿíàëò øàëãàëò ÿâóóëæ áàéõ, ñàíõ¿¿ãèéí
÷àäâàð ñàéí áóñ æèðèéí àæ àõóéí íýãæ, êîìïàíèóäûí ¿íýò öààñûã õóäàëäàí àâàõûã
õóóëèàð õîðèãëîõ, õàäãàëàìæèéí õýìæýýãýýð äààòãàëä õàìðóóëàõ ãýõ ìýò.
3. Çàéëøã¿é íººöººð äàìæóóëàí Òºâ áàíêíààñ àðèëæààíû áàíêóóäûí ¿éë
àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ, ò¿¿íèéã çîõèöóóëàõ çýðýã ¿¿ðã¿¿äèéã ã¿éöýòãýäýã.
Àðèëæààíû áàíê áà ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò. ̺íãºíèé íèéë¿¿ëýëò Ì1 íü õ¿í àìûí
ãàð äýýð áàéãàà áýëýí ìºíãº, áàíêíû õàðèëöàõ äàíñàíä áàéãàà õóãàöààã¿é õàäãàëàìæ
õî¸ðûí íèéëáýðýýñ á¿ðääýãèéã áèä äýýð ¿çñýí áèëýý. Ýíý áîë ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíä áàéõ
ìºíãºíèé íèéò õýìæýý þì. Îäîî àðèëæààíû áàíê çýýë îëãîõ çàìààð, õýðõýí ÿàæ
ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíä áàéõ ìºíãºíèé õýìæýýã áóþó Ì1-èéã íýìýãä¿¿ëäýã áîëîõûã,
ººðººð õýëáýë, ìºíãèéã õýðõýí ÿàæ áèé áîëãîäãèéã àâ÷ ¿çüå.
Çýýëýýð îëãîñîí ìºíãºíèé õýìæýýãýýð ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò íýìýãäýíý.. Øèíýýð
îëãîãäñîí çýýë íü ººð áàíêàíä õàäãàëàìæ áîëîí î÷èõ áºãººä òýð íü íººöèéí íîðìîîð
áàãàñàí äàõèí çýýë áîëîí ººð áàíêàíä î÷íî. Ýíý ìýòýýð ìºí㺠áèé áîëîõ ïðîöåññ íü
íººöèéí õýìæýý õàäãàëàìæèéí õýìæýýòýé òýíöýõ õ¿ðòýë òàñðàëòã¿é ¿ðãýëæëýíý.
Æèøýý íü:
Øèíýýð íýìýãäñýí õàäãàëàìæèéí õýìæýý 1000, íººö, õàäãàëàìæèéí õàðüöàà áóþó íººöèéí
íîðì 20% ãýâýë:
1- áàíêíû îëãîõ çýýë = (1-0.2) õ1000 =800
2- áàíêíû îëãîõ çýýë = (1-0.2) õ (1-0.2) õ1000 =(1-0.2)2 õ 1000=640
3-ð áàíêíû îëãîõ çýýë = (1-0.2)3 õ1000 = 512
Ýäãýýð áàíêóóäûí îëãîñîí çýýëèéí õýìæýýãýýð ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò íýìýãäýíý.Íýìýãäñýí
õàäãàëàìæààñ îëãîãäîõ çýýëèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëîõ íýìýëò ìºíãºíèé õýìæýý íü :
MS = 1000 õ ( 1+(1- 0.2) +(1-0.2)2 +(1-0.2)3 +…) =1/0.2 õ 1000= 5000 áîëíî.
Èéìä íýìýëò õàäãàëàìæààñ îëãîñîí çýýëèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëîõ íýìýëò ìºíãºíèé
íèéë¿¿ëýëò íü äàðààõ òîìü¸îãîîð òîäîðõîéëîãäîíî.
MS = 1 / rr * D
Èéíõ¿¿ àðèëæààíû áàíêóóä íü çýýë îëãîõ á¿ðäýý òýð õýìæýýãýýð ìºíãèéã áèé
áîëãîí ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò Ì1-èéã íýìýãä¿¿ëæ áàéäàã áàéíà. Õàðèí îëãîñîí çýýë
áàíêèíä ýðãýæ òºëºãäºõºä ã¿éëãýýíä áàéãàà ìºíãºíèé õýìæýý áóþó ìºíãºíèé
íèéë¿¿ëýëò Ì1 òýð õýìæýýãýýð áàãàñíà.
Áàíê
íü
çýýë
îëãîæ
õ¿¿ãèéí
îðëîãî
àâàõààñ
ãàäíà
áèçíåñèéí
áóñàä
áàéãóóëëàãóóäûí íýãýí àäèë Çàñãèéí ãàçðûí ¿íýò öààñ õóäàëäàí àâàõ çýðãýýð àøèã
îðëîãî îëîõîä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. ̺í õ¿ì¿¿ñ, àæ àõóéí íýãæèéí áîëîí
àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí õîîðîíäûí òºëáºð òîîöîîã õèéæ ºãºõ çýðãýýð çýýëèéí õºðºíãèéã
íü á¿ðä¿¿ëýã÷ ºðõ ãýð, àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ òýäíèéã ººðòºº òàòàõ ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéäàã.
Àëèâàà óëñ îðíû çàñãèéí ãàçðûí ãîë çîðèëãî íü ¿éëäâýðëýëèéí íººö¿¿äèéã á¿ðýí
ä¿¿ðýí àøèãëàí õºäºëìºð á¿ðýí ýðõëýëòèéã õàíãàõ çàìààð ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé,
ºíäºð õóðäàöòàé ºñºëòèéã õàíãàõ ÿâäàë áèëýý. ¯¿íä ¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãòèéí
õàíøíû òîãòâîðòîé áàéäàë ÷óõàë íºëººòýé. Çàñãèéí ãàçàð Òºâ áàíêààð äàìæóóëàí
ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýíä íºëººëºõ çàìààð äýýðõ çîðèëòîî õýðýãæ¿¿ëäýã.
Òºâ áàíê íü 2 ¿íäñýí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéäàã.
Íýãä¿ãýýðò: Áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí îíîâ÷òîé ñèñòåìèéã á¿ðä¿¿ëýí ò¿¿íèé ¿ð àøèãòàé
¿éë àæèëëàãààã õàíãàõ ÿâäàë. Ýíý ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõäýý òºâ áàíê íü áàíêóóäûí áàíê
õýëáýðýýð àæèëëàõ, áàíêíû ñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâüæ áîäëîãîîð
äàìæóóëàí çîõèöóóëàëò õèéäýã.
Õî¸ðäóãààðò: ÿéëãýýíèé õ¿ðýýíä áàéõ ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýíä õÿíàëò òàâüæ
ìºíãº-çýýëèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýíä
íºëººëºõ, ýíý ¿íäñýí äýýð ¿íèéí ò¿âøèíã òîãòâîðæóóëàõ, õºäºëìºð á¿ðýí ýðõëýëòèéã
õàíãàõ, íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé.
11.1. Òºâ áàíêíû òýíöëèéí òàéëàí
Òºâ áàíê ¿éë àæèëëàãààãàà õýðõýí ÿàæ õýðýãæ¿¿ëäãèéã îéëãîæ ìýäýõèéí òóëä
ò¿¿íèé òýíöëèéí òàéëàíã ñóäàëæ ¿çýõ øààðäëàãàòàé þì. Òºâ áàíêíû òàéëàí òýíöëèéí
àêòèâ ïàññèâûí á¿òýö íü àðèëæààíû áàíêíûõààñ íýëýýä ºâºðìºö îíöëîãòîé.
Õ¿ñíýãò 11.1
Àêòèâ (ìëðä.òºã)
Ïàññèâ (ìëðä.òºã)
-¯íýò öààñ
-Àðèëæààíû áàíêóóäûí
-Àðèëæààíû áàíêóóäàä
íººö
îëãî-
-Òºðèéí ñàíãèéí
ñîí çýýë
õàäãàëàìæ
-Áóñàä àêòèâ
-Òºâ áàíêíû ã¿éëãýýíä
îðóóëñàí
ìºíãº
-ªºðèéí õºðºíãº
Ä¿í
Ä¿í
¯íýò öààñ. Ýíý íü òºâ áàíêíû õóäàëäàæ àâñàí áîíä þì. Çàñãèéí ãàçðààñ
òºñâèéíõºº àëäàãäëûã íºõºõ çîðèëãîîð óðò áîãèíî õóãàöààòàé áîíä ãàðãàí õ¿í àìä
õóäàëääàã. Òºâ áàíê ýíý áîíäîîñ õóäàëäàí àâíà. Òýãýõäýý çàðèì õýñãèéã íü øóóä òºðèéí
ñàíãààñ, èõýíõ õýñãèéã íü àðèëæààíû áàíêóóäàä áîëîí õ¿í àìààñ ýðã¿¿ëýí õóäàëäàí
àâäàã. ¯íýò öààñíû õ¿¿ãèéí îðëîãî íü òºâ áàíêíû îðëîãûí íýã ãîë ýõ ñóðâàëæ ìºí
áîëîâ÷ ¿íäñýí çîðèëãî íü àðèëæààíû áàíêóóäûí çýýëèéí ÷àäàâõèä íºëººëºõ ÿâäàë þì.
Àðèëæààíû áàíêèíä îëãîñîí çýýë. Òºâ áàíê íü àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä áóñ çºâõºí
àðèëæààíû áàíêóóäàä çýýë îëãîäîã. Èéì çýýë íü òºâ áàíêíû õóâüä àêòèâ áóþó àâëàãà
áîëäîã áà àðèëæààíû áàíêóóäûí õóâüä ºð òºëáºð áîëíî.
Àðèëæààíû áàíêóóäûí íººö. Çàéëøã¿é íººöèéí òàëààð áèä ºìíºõ á¿ëýãò ¿çñýí
áèëýý. Àðèëæààíû áàíêóóä õàäãàëàìæààñàà òîäîðõîé õóâèàð áîäîæ çàéëøã¿é íººöèéí
ñàíã á¿ðä¿¿ëýõ áà ò¿¿íèéãýý òºâ áàíêèíä õàäãàëóóëäàã (áàéðøóóëäàã). Èéìýýñ ýíýõ¿¿
íººö íü òºâ áàíêíû õóâüä õàäãàëàìæ áóþó õºðºíãèéí íýã ýõ ¿¿ñâýð áîëîí òýíöëèéí
ïàññèâ òàëä áè÷ãäýíý.
Òºðèéí ñàíãèéí õàäãàëàìæ. Ñàíãèéí ÿàì òºðèéí ñàíãèéí õºðºíãèéã òºâ áàíêèíä
÷åê áè÷èãäñýí õóãàöààã¿é õàäãàëàìæ õýëáýðýýð õàäãàëóóëäàã. ªºðººð õýëáýë, òºðèéí
ñàíãèéí õºðºíãèéã ÷åê áè÷èæ çàðöóóëíà. Òºðèéí ñàíãèéí õºðºí㺠íü òàòâàðûí îðëîãî,
õ¿í àì, áàíê, àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä áîíä õóäàëäàæ îëñîí ìºí㺠áîëîí áóñàä îðëîãîîñ
á¿ðäýíý.
Òºâ áàíêíààñ ã¿éëãýýíä îðóóëñàí ìºíãº. Ýíý íü ã¿éëãýýíä õ¿ì¿¿ñèéí ãàð äýýð ýðãýæ
áóé íèéò öààñàí áà çîîñîí ìºí㺠þì.
11.2. ̺íãº-çýýëèéí áîäëîãî, ò¿¿íèé çîðèëãî
̺í㺠çýýëèéí áîäëîãî íü Òºâ áàíêíààñ ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíä àâ÷ ÿâóóëæ áóé
òîäîðõîé çîðèëãî, ÷èãëýëòýé ¿éë àæèëëàãààíóóäûí íèéëáýð öîãö þì. ̺íãº-çýýëèéí
áîäëîãûí ¿íäñýí çîðèëãî íü ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýíä íºëººëºõ çàìààð ìºíãºíèé
õàíøèéã òîãòâîðæóóëàõ, õºäºëìºð á¿ðýí ýðõëýëò, ¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýëèéí òîãòâîðòîé
ºñºëòèéã õàíãàõàä îðøèíî. Òîäðóóëæ õýëáýë, ìºíãº-çýýëèéí áîäëîãî íü ¿éëäâýðëýëèéí
óíàëòûí ¿åä ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã íýìýãä¿¿ëýí ýðýëòèéã
óðàìøóóëæ ºñãºõºä ÷èãëýãäñýí áàéäàã áîë õàíø óíàëòûí ¿åä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã
õÿçãààðëàí áàãàñãàæ ýðýëòèéã áóóðóóëàõàä ÷èãëýæ áàéäàã.
11.3. ̺íãº-çýýëèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà
Òîäîðõîé çîðèëãî ÷èãëýëòýé àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíààñ ãàðàõ ýöñèéí ¿ð ä¿í íü
ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà ìåõàíèçìààñ èõýýõýí øàëòãààëæ áàéäàã. ̺íãºíèé
íèéë¿¿ëýëòýíä íºëººëºõ àðãà ìåõàíèçì íü òóõàéí îðíû ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäëààñ
øàëòãààëàí ººð ººðñäèéí ºâºðìºö îíöëîãòîé áàéõ íü ç¿éí õýðýã áîëîâ÷ èõýíõ ýäèéí
çàñàã÷äûí õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéãààãààð òºâ áàíêíààñ ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýíä õÿíàëò
òàâüæ çîõèöóóëàõäàà çàõ çýýëèéí íýýëòòýé àæèëëàãàà, íººöèéí íîðì áîëîí àðèëæààíû
áàíêóóäàä îëãîõ çýýëèéí õ¿¿ãýý ººð÷ëºõ ãýñýí 3 ¿íäñýí àðãûã õýðýãëýäýã áàéíà.
Çàõ çýýëèéí íýýëòòýé àæèëëàãàà
Ýíý íü òºâ áàíê çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàñàí ¿íýò öààñûã àðèëæààíû áàíêóóä áîëîí
õ¿í àìààñ õóäàëäàæ àâàõ, ýðãýýæ òýäýíä õóäàëäàõ ¿éë àæèëëàãàà þì. Ýíý ¿éë àæèëëàãàà
íü ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò áîëîí àðèëæààíû áàíêóóäûí èë¿¿äýë íººöèéí õýìæýý, çýýë
îëãîõ ÷àäâàðò íü õýðõýí ÿàæ íºëººëäãèéã òîäðóóëàí àâ÷ ¿çüå. Òºâ áàíê ¿íýò öààñûã
àðèëæààíû áàíêóóä áîëîí õ¿í àìààñ õóäàëäàæ àâñíààð àðèëæààíû áàíêóóäûí íººö òýð
õýìæýýãýýð íýìýãäýæ, çýýë îëãîõ ÷àäâàð íü äýýøëýõ áà õ¿í àìûí ãàð äýýðõ áýëýí
ìºíãºíèé õýìæýý íýìýãäýæ òýäíèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð äýýøèëíý. Ãýõäýý ¿íýò öààñûã
àðèëæààíû áàíêóóä áà õ¿í àìààñ õóäàëäàæ àâàõàä òýäãýýðèéí ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýíä
¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà.
Òóõàéëáàë, àðèëæààíû áàíêóóäààñ ¿íýò öààñûã õóäàëäàí àâàõàä àðèëæààíû
áàíêóóäûí òýíöëèéí òàéëàíãèéí àêòèâ òàëûí ä¿íä íü ººð÷ëºëò îðîõã¿é áîëîâ÷
õóäàëäñàí ¿íýò öààñíû õýìæýýãýýð íººö íü íýìýãäýæ, ¿íýò öààñíû õýìæýý áàãàñíà.
Ïàññèâ òàëûí ä¿í áîëîí á¿òöýä ÿìàð íýã ººð÷ëºëò ãàðàõã¿é. Àðèëæààíû áàíêóóäûí
èë¿¿äýë íººö ºñºõèéí õýðýýð òýäíèé çýýë îëãîõ ÷àäâàð íýìýãäýíý.
Çýýë îëãîëò ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò Ì1-èéã õýðõýí íýìýãä¿¿ëäãèéã ºìíºõ á¿ëýãò
¿çñýí áèëýý. Òºâ áàíê õ¿í àìààñ ¿íýò öààñ õóäàëäàí àâàõ òîõèîëäîëä ¿íýò öààñàà òºâ
áàíêèíä õóäàëäàæ îëñîí ìºí㺺 õ¿ì¿¿ñ íýã õýñãèéã íü ãàð äýýðýý áýëíýýð àâ÷, ¿ëäýõ
õýñãèéã íü àðèëæààíû áàíêóóäàä ÷åê áè÷èãäñýí õóãàöààã¿é õàäãàëàìæ õýëáýðýýð
õàäãàëóóëäàã. Ýíý ¿åä àðèëæààíû áàíêíû õóãàöààã¿é õàäãàëàìæ áà íººöèéí õýìæýý
õî¸óë íýìýãäýíý. Ãýõäýý õóãàöààã¿é õàäãàëàìæèéí òîäîðõîé õóâèàð íººö áîäîæ àâäàã
ó÷ðààñ èë¿¿äýë íººö íü õóãàöààã¿é õàäãàëàìæèéí ºñºëòèéí õýìæýýãýýð íýìýãäýæ
÷àääàãã¿é.
Æèøýý íü: Òºâ áàíê ¿íýò öààñûã íü õóäàëäàæ àâàõààñ ºìíº àðèëæààíû áàíêíû
òýíöëèéí òàéëàí äàðààõ áàéäàëòàé áàéñàí ãýæ áîäú¸.
Õ¿ñíýãò 11.2
Àêòèâ (ñàÿ òºã)
1.
Ïàññèâ (ñàÿ òºã)
ͺºö 1.
280,0
360,0
2.
¯íýò
öààñ
100,0
3.
Õàäãàëàìæ
-õóãàöààã¿é
150,0
¯ë
õºäëºõ
õºðºíãº
100,0
-õóãàöààòàé
210,0
2.
Õóâüöàà
120,0
Ä¿í
Ä¿í
480,0
480,0
̺íãºíèé íèéë¿¿ëýëò Ì1 íü 650,0 ñàÿ. ¯¿íýýñ áýëýí ìºí㺠500,0 ñàÿ, áàíêèíä
áàéãàà ÷åê îëãîãäñîí õóãàöààã¿é õàäãàëàìæ 150,0 ñàÿ òºãðºã áàéñàí. Òºâ áàíê
àðèëæààíû áàíêóóäààñ 100,0 ñàÿ òºãðºãíèé, õ¿í àìààñ 100,0 ñàÿ òºãðºãíèé, íèéò 200,0
ñàÿ òºãðºãíèé ¿íýò öààñ õóäàëäàí àâ÷ýý ãýæ ¿çüå. Àðèëæààíû áàíêíààñ 100,0 ñàÿ
òºãðºãíèé ¿íýò öààñ õóäàëäàí àâàõàä ò¿¿íèé òàéëàí òýíöýë äàðààõ áàéäàëòàé áîëíî.
Õ¿ñíýãò 11.3
Àêòèâ (ñàÿ òºã)
1.
ͺºö
Ïàññèâ (ñàÿ òºã)
(280,0+100,0) 1.
380,0
360,0
2. ¯íýò öààñ (100,0-100,0) 2.
0
3.
120,0
¯ë
Õàäãàëàìæ
õºäëºõ
õºðºíãº
100,0
Ä¿í
Ä¿í
480,0
480,0
¯íýò
öààñ
Àðèëæààíû áàíêíû íººö íü 100,0 ñàÿ-ààð íýìýãäýæ áàéãàà ó÷ðààñ ò¿¿íèé çýýë
îëãîõ õºðºí㺠áóþó ÷àäâàð íü ìºí 100,0 ñàÿ-ààð íýìýãäýíý. 100,0 ñàÿ-ûí çýýë îëãîñîí
íºõöºëä òýð õýìæýýãýýð ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò Ì1 íýìýãäýíý. Õ¿í àìààñ 100 ñàÿ
òºãðºãíèé ¿íýò öààñ õóäàëäàí àâàõàä õ¿ì¿¿ñ 40 ñàÿ òºãðºã ãàð äýýð áýëíýýð àâ÷, ¿ëäýõ
õýñãèéã íü áàíêèíä õóãàöààã¿é õàäãàëàìæ õýëáýðýýð õèéæ ÷åê àâñàí ãýæ áîäú¸. Ýíý ¿åä
çàéëøã¿é íººöèéí íîðì 20% áàéæýý. Òýãâýë àðèëæààíû áàíêíû òàéëàí òýíöýë äàðààõ
áàéäàëòàé áîëíî.
Õ¿ñíýãò 11.4
Àêòèâ (ñàÿ òºã)
1.
ͺºö
Ïàññèâ (ñàÿ òºã)
(380,0+60,0) 1.
440,0
2.
420,0
¯íýò
0
3
Õàäãàëàìæ
öààñ
-õóãàöààã¿é
(150+60)
210,0
¯ë
õºäëºõ
õºðºí㺠2.
100,0
120,0
Ä¿í
Ä¿í
540,0
540,0
Õóâüöàà
Ýíý ¿åä íººöèéí íèéò õýìæýý 60,0 ñàÿ-ààð íýìýãäýõ áîëîâ÷ çàéëøã¿é íººöèéí
íîðì 20% ãýæ ¿çñýí ó÷èð ò¿¿íèé 20% áóþó 12,0 ñàÿ òºãðºã çàéëøã¿é íººöºä î÷èæ ¿ëäýõ
48,0 ñàÿ òºãðºã íü èë¿¿äýë íººö áóþó ÷àäâàð íü 60,0 ñàÿ áèø 48,0 ñàÿ-ààð íýìýãäýíý.
¯¿íèéã çýýëýýð îëãîñîí íºõöºëä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò ìºí 48,0 ñàÿ òºãðºãººð
íýìýãäýíý. Èéíõ¿¿ 200 ñàÿ òºãðºãººð ¿íýò öààñ õóäàëäàí àâñíû äàðàà ìºíãºíèé
íèéë¿¿ëýëò õýäýýð íýìýãäýõèéã òîîöîæ ¿çâýë:
1. Àðèëæààíû áàíêóóäààñ 100 ñàÿ òºãðºãººð ¿íýò öààñ õóäàëäàí àâàõàä òýäíèé
íººö 100 ñàÿ-ààð íýìýãäýõ ó÷èð ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò 100 ñàÿ-ààð;
2. Õ¿í àìààñ 100 ñàÿ òºãðºãººð ¿íýò öààñ õóäàëäàí àâàõàä õ¿ì¿¿ñ 40 ñàÿ òºãðºãèéã
ãàð äýýðýý áýëíýýð àâñàí ó÷èð áýëýí ìºíãºíèé õýìæýý 40 ñàÿ-ààð;
3. Õ¿ì¿¿ñ 60 ñàÿ òºãðºã áàíêèíä õóãàöààã¿éãýýð õàäãàëóóëñàí ó÷èð áýëýí áóñ
ìºí㺠60 ñàÿ-ààð;
4. Àðèëæààíû áàíê 60 òºãðºãíèé õóãàöààã¿é õàäãàëàìæ àâñàí ó÷èð ò¿¿íèé íººö 60
ñàÿ, ò¿¿íèé äîòîð çýýë îëãîõîä çîðèóëàí àøèãëàõ íººö 48 ñàÿ-ààð íýìýãäñýí òóë
ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò 48 ñàÿ-ààð òóñ òóñ íýìýãäýíý. Ýöñèéí ä¿íä 200 ñàÿ òºãðºãíèé ¿íýò
öààñ õóäàëäàí àâñíààð ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò (100 ñàÿ + 40 ñàÿ + 60 ñàÿ + 48 ñàÿ = 248
ñàÿ) 248 ñàÿ òºãðºãººð íýìýãäýæ áàéíà.
ÿéëãýýíèé õ¿ðýýíä áàéõ ìºíãºíèé õýìæýý èë¿¿äñýí áóþó õàíø óíàëòûí ¿åä òºâ
áàíê ººðò áàéãàà ¿íýò öààñûã àðèëæààíû
áàíêóóä áîëîí õ¿í àìä õóäàëäàæ ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíýýñ èë¿¿äýëòýé áàéãàà ìºíãèéã
òàòàæ àâäàã. ¯íýò öààñûã àðèëæààíû áàíêóóäàä õóäàëäñàíààð òýäãýýðèéí íººö òýð
õýìæýýãýýð áàãàñàæ, çýýë îëãîõ ÷àäâàð áîëîí ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò áóóðíà. Õ¿í àìä
õóäàëäàõàä ãàð äýýðõ áýëýí ìºí㺠áîëîí áàíêíû õóãàöààã¿é õàäãàëàìæ áàãàñàæ ýíý
õýìæýýãýýð áàíêíû íººö áóþó çýýë îëãîõ ÷àäâàð áóóðíà. Èéíõ¿¿ òºâ áàíêíààñ ¿íýò
öààñ õóäàëäàí àâàõ ¿éë ÿâö íü ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýí äýõ ìºíãºíèé õýìæýýã áàãàñãàõàä
õóäàëäàõòàé íýãýí àäèë íºëººëëèéã ¿ç¿¿ëäýã. Íýýëòòýé çàõ çýýëä òºâ áàíêíààñ ¿íýò
öààñûã õóäàëäàí àâàõàä çàðöóóëæ áóé 1 òºãðºãíèé ¿ð ä¿íä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéí
õýìæýýíä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëòèéã èëýðõèéëýã÷ ¿ç¿¿ëýëòèéã ìºíãºíèé ìóëüòèïëèêàòîð
ãýíý.
ͺºöèéí íîðì. Àðèëæààíû áàíêóóäàä áàéãàà íèéò íººöººñ çàéëøã¿é íººöèéã
õàñààä ¿ëäýõ õýñãèéã èë¿¿äýë íººö ãýíý.
Rs = Ra – Rt
Rs – èë¿¿äýë íººö
Ra – íèéò íººö
Rt – çàéëøã¿é íººö
Çàéëøã¿é íººöèéí õóâü õýìæýýã ºñãºæ áóóðóóëàõàä òýð õýìæýýãýýð àðèëæààíû
áàíêóóäûí çýýë îëãîõîä çîðèóëàí àøèãëàõ èë¿¿äýë íººöèéí õýìæýý èõñýæ áàãàñíà. Òýð
õýìæýýãýýð ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò ººð÷ëºãäºíº. Æèøýý íü: Àðèëæààíû áàíêíû
õóãàöààã¿é õàäãàëàìæ 100 ñàÿ òºãðºã, íèéò íººö 20 ñàÿ, çàéëøã¿é íººöèéí íîðì 10%
áàéñàí ãýæ ¿çâýë çàéëøã¿é íººöèéí õýìæýý (100 ÷ 0,1) 10 ñàÿ, èë¿¿äýë íººö (20 ñàÿ – 10
ñàÿ) 10 ñàÿ áîëíî.
Õýðýâ çàéëøã¿é íººöèéí íîðìûã 15% áîëãîæ ºñãºñºí ãýâýë çàéëøã¿é íººöèéí
õýìæýý 15 ñàÿ (100 õ 0,15) áîëæ ºñºõ áºãººä èë¿¿äýë íººöèéí õýìæýý 5 ñàÿ (20 ñàÿ – 15
ñàÿ) áîëæ áóóðíà. Ýíý õýìæýýãýýð àðèëæààíû áàíêíû çýýë îëãîõ ÷àäâàð áóóð÷,
ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò áàãàñíà. Õàðèí çàéëøã¿é íººöèéí íîðìûã 5% áîëãîæ
áóóðóóëáàë çàéëøã¿é íººöèéí õýìæýý 5 ñàÿ (100 õ 0,05) áîëæ, èë¿¿äýë íººöèéí õýìæýý
15 ñàÿ (20 ñàÿ – 5 ñàÿ) áîëæ íýìýãäýõ áà ýíý íü òýð õýìæýýãýýð áàíêíû çýýë îëãîõ ÷àäâàð
áîëîí ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýíä íºëººëíº.
Òºâ áàíêíû çýýëèéí õ¿¿. Àðèëæààíû áàíêóóä ò¿ð çóóðûí çýýëèéí ýõ ¿¿ñâýð
äóòàãäñàí ¿åäýý òºâ áàíêíààñ çýýë àâäàã.
ªºðººð õýëáýë, òºâ áàíê íü çºâõºí àðèëæààíû áàíêóóäàä çýýë îëãîäîã. Èíãýæ çýýë
îëãîõäîî òîäîðõîé õ¿¿òýé îëãîäîã. Ýíý õ¿¿ã òºâ áàíêíû çýýëèéí õ¿¿ ãýíý. Òºâ áàíêíààñ
àâñàí çýýë íü àðèëæààíû áàíêóóäûí èë¿¿äýë íººöèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëíý. Òýð
õýìæýýãýýð çýýë îëãîæ ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã íýìýãä¿¿ëíý. Òºâ áàíê àðèëæààíû
áàíêóóäàä îëãîõ çýýëèéíõýý õ¿¿ãèéí ò¿âøèíã áóóðóóëáàë àðèëæààíû áàíêóóäûí çýýë
àâàõ ñîíèðõëûã íü íýìýãä¿¿ëíý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä çýýë îëãîëò íýìýãäýæ, ìºíãºíèé
íèéë¿¿ëýëòèéí õýìæýý ºñíº. Õàðèí òºâ áàíêíû çýýëèéí õ¿¿ãèéí ò¿âøèí ºñâºë
àðèëæààíû áàíêóóäûí çýýë àâàõ ñîíèðõîë áóóð÷ òýð õýìæýýãýýð àðèëæààíû áàíêóóäûí
çýýë îëãîëò áàãàñíà. Èéíõ¿¿ òºâ áàíê íü àðèëæààíû áàíêóóäàä îëãîõ çýýëèéíõýý
õ¿¿ãýýð äàìæóóëàí ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýíä íºëººëæ áàéäàã.
Õóóëü ýðõèéí çîõèöóóëàëò. Äýýðõ ãóðâàí àðãóóäààñ ãàäíà ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýíä
õóóëü ýðõèéí çîõèöóóëàëò õèéõ çàìààð ìºí íºëººëäºã. Òóõàéëáàë, àðèëæààíû
áàíêóóäûí ¿éë àæèëëàãààã õóóëèàð çîõèöóóëàõûí çýðýãöýý òýäãýýðèéã äàìïóóðëààñ
õàìãààëàõ, çýýë îëãîõ ÷àäâàðûã õýâýýð õàäãàëàõ ¿¿äíýýñ àðèëæààíû áàíêóóäûí çàñãèéí
ãàçðûí áóñ ¿íýò öààñ õóäàëäàí àâàõ ýðõèéã õóóëèàð õÿçãààðëàõ, õîðèãëîõ ãýõ ìýò.
Äýýðõ ¿íäñýí àðãóóäûí ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýíä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë íü õàðèëöàí
àäèëã¿é. Ýäãýýð àðãóóäààñ õàìãèéí ¿ð àøèãòàé àðãà íü çàõ çýýëèéí íýýëòòýé àæèëëàãàà
þì. Ó÷èð íü òºâ áàíêíààñ çýýë àâàõ çàìààð á¿ðä¿¿ëæ áóé àðèëæààíû áàíêóóäûí
íººöèéí íèéò íººöºä ýçëýõ õóâü ìàø áàãà. Àðèëæààíû áàíêóóä çºâõºí ò¿ð çóóð
çýýëèéí ýõ ¿¿ñâýð äóòàãäñàí ¿åäýý òºâ áàíêíààñ çýýë àâäàã.
¯íýò öààñûã õóäàëäàõ õóäàëäàí àâàõ ¿éë àæèëëàãàà íü òºâ áàíêíû ñàíàà÷èëãààð
õèéãääýã áîë òºâ áàíêíààñ çýýë àâàõ ¿éë ÿâö íü àðèëæààíû áàíêóóäûí ñàíàà÷èëãààð
ÿâàãääàã. ̺í àðèëæààíû áàíêóóäûí òºâ áàíêèíä áàéðøóóëàõ çàéëøã¿é íººö íü
õ¿¿ãèéí îðëîãî ºãäºãã¿é òóë çàéëøã¿é íººöèéí ò¿âøèíã íýìýãä¿¿ëýõ íü àðèëæààíû
áàíêóóäûí àøèã îðëîãîä ñºð㺺ð íºëººëíº. Èéìýýñ çàõ çýýëèéí íýýëòòýé àæèëëàãàà íü
ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýíä íººöèéí íîðì áà çýýëèéí õ¿¿ãèéí àðãààñ õàðüöàíãóé óÿí
õàòàí, èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé íºëººëëèéã ¿ç¿¿ëäýã.
Òºâ áàíêíààñ àðèëæààíû áàíêóóä áîëîí õ¿í àìä ¿íýò öààñûã õóäàëäàõ, çýýëèéíõýý
õ¿¿ áîëîí çàéëøã¿é íººöèéíõºº õóâü õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýí
äýõ ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã áóóðóóëàõ, ò¿¿íèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðûã ºñãºõ
çîðèëãîîð àâ÷ ÿâóóëæ áóé àðãà õýìæýýã ìºíãºíèé õàíø ºñãºõ áîäëîãî, àðèëæààíû
áàíêóóä, õ¿í àìààñ íýýëòòýé çàõ çýýëä ¿íýò öààñ õóäàëäàí àâàõ, çýýëèéíõýý õ¿¿ áîëîí
çàéëøã¿é íººöèéíõºº ò¿âøèíã áóóðóóëàõ çàìààð ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýí äýõ ìºíãºíèé
íèéë¿¿ëýëòèéã íýìýãä¿¿ëýí ò¿¿íèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðûã áóóðóóëàõàä ÷èãëýñýí òºâ
áàíêíû ¿éë àæèëëàãààã ìºíãºíèé õàíø áóóðóóëàõ áîäëîãî ãýæ òóñ òóñ íýðëýíý.
Õàíø ºñãºõ áîäëîãûã ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíä ìºíãºíèé èë¿¿äýë ¿¿ñ÷, õàíø óíàëò
íýìýãäñýí ¿åä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã áóóðóóëæ, õàíø óíàëòûã çîãñîîõ çîðèëãîîð àâ÷
ÿâóóëäàã áîë õàíø áóóðóóëàõ áîäëîãûã ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíä ìºíãºíèé õîìñäîë ¿¿ñ÷,
¿éëäâýðëýë áóóðñàí ¿åä ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã íýìýãä¿¿ëýí,
íèéëìýë
ýðýëòèéã
ºñãºõ
çàìààð
áîëîâñðóóëàí ãàðãàæ õýðýãæ¿¿ëäýã.
¿éëäâýðëýëèéí
óíàëòûã
çîãñîîõ
çîðèëãîîð
ЛЕКЦ – 12
Ханш уналт
Àëèâàà óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä ãàð÷ áàéäàã ñºðºã ¿çýãäëèéí íýã íü õàíø
óíàëò þì. ÕÕ çóóíû ñ¿¿ëèéí õàãàñ ãýõýä ìºíãºíèé õàíø óíàëò òîõèîëäîîã¿é ýäèéí
çàñàãòàé óëñ îðîí áàðàã ¿ã¿é ãýæ ¿çýæ áîëíî. ßëàíãóÿà, 80-ààä îíû ñ¿¿ë÷ýýð òºâëºðñºí,
òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíîîñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä
øèëæñýí óëñ îðíóóäàä ìºíãºíèé õàíø óíàëò íýí õóðö àñóóäàë áîëîí òóëãàðñàí áèëýý.
Õàíø óíàëòûí òóõàé îéлãîëò
Õàíø óíàëò ãýäýã íü ¿íèéí åðºíõèé ò¿âøèí ºñºæ, ìºíãºíèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð
áóóðàõ ¿çýãäýë þì. Æèøýý íü: Òàëõíû ¿íý 100 òºãðºã áàéñíàà 200 áîëæ ºññºí ãýâýë 100
òºãðºãººð íýã òàëõ õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðòàé áàéñíàà ¿íý ºññºíèé äàðàà íýã áèø õàãàñ
òàëõ áîëæ, ò¿¿íèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäàâõè íýã äàõèí áóóð÷ áàéíà. Ãýõäýý çàðèì íýã
áàðààíû ¿íý ºñºõèéã õàíø óíàëò ãýõ áóþó ýñâýë á¿õ áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý ºñ÷ áàéâàë
ñàÿ õàíø óíàëò ãýæ ¿çýæ õàðààõàí áîëîõã¿é. Çàðèì áàðààíû ¿íý òîãòâîðòîé, ìàãàäã¿é
íýã õýñýã áàðààíû ¿íý áóóð÷ áàéæ ÷ áîëîõ. Ãàãöõ¿¿ ¿íèéí åðºíõèé ò¿âøèí áóþó íèéò
áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí äóíäàæ ò¿âøèí ºñ÷ áàéâàë ò¿¿íèéã õàíø óíàëò ãýíý.
Õàíø óíàëòûí øàëòãààí
Íèéãýìä ¿¿ññýí àëèâàà ñºðºã ¿çýãäëèéã äàâàí òóóëàõ, àìæèëòòàé øèéäâýðëýõèéí
òóëä ò¿¿íèé øàëòãààíûã õàìãèéí áîäèòîé ¿íýí çºâ òîäîðõîéëîõ ÿâäàë þó þóíààñ ÷óõàë
áàéäàã. Õàíø óíàëò ¿¿ñýõ øàëòãààí áîë ìàø îëîí ÿíç. Ãýõäýý ýäèéí çàñàã÷äûí ¿çýæ
áàéãààãààð àëü ÷ óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä õàìãèéí ò¿ãýýìýë 2 ¿íäñýí
øàëòãààíû óëìààñ õàíø óíàëò ¿¿ñäýã áàéíà.
Íýãä¿ãýýðò, ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíä ìºíãºíèé òîî õýìæýý áàéõ ¸ñòîé õýìæýýíýýñ ºñ÷
áàðàà, ¿éë÷èëãýýí äýõ ýðýëò íèéë¿¿ëýëòýýñýý äàâàõ;
Õî¸ðäóãààðò, ¿éëäâýðëýëèéí çàðäàë ºñºõ. Ýäèéí çàñãèéí óõààíä õàíø óíàëòûã íýã
äýõ øàëòãààíû óëìààñ ¿¿ññýí áîë ýðýëòèéí õàíø óíàëò, õî¸ð äàõü øàëòãààíààð ¿¿ññýí
áîë çàðäëûí õàíø óíàëò ãýæ 2 àíãèëàí ¿çäýã.
Ýðýëòèéí õàíø óíàëò
ÿéëãýýíèé õ¿ðýýíä áàéõ ìºíãºíèé òîî õýìæýý òýíä áóé áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé
¿íèéí ä¿íã ìºíãºíèé ýðãýëòèéí òîîíä õàðüöóóëñàí õàðüöààòàé òýíö¿¿ áàéõ íü ýäèéí
çàñãèéí ç¿é òîãòîë þì. ¯¿íèéã ìºíãºí ã¿éëãýýíèé õóóëü ãýíý. Òîìú¸îãîîð èëýðõèéëáýë:
PxT
M = ---------Y
M – ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíä áàéõ ìºíãºíèé òîî õýìæýý;
T - áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé òîî õýìæýý;
Y – ìºíãºíèé ýðãýëòèéí õóðä;
P - ¿íý.
Ýíýõ¿¿ õàðüöàà àëäàãäàæ ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíä áàéõ ìºíãºíèé òîî õýìæýý áàðàà
¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ä¿íãýýñ äàâñíû óëìààñ íèéò ýðýëò ºñ÷, íèéë¿¿ëýëò íü ýðýëòýýñýý
õîöîðäîã. ªºðººð õýëáýë, õýò áàãà áàðàà ¿éë÷èëãýýíä õýò èõ õýìæýýíèé ìºíãº
íîîãäîõîä õ¿ðäýã. Ýíý òîõèîëäîëä ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíä áàéõ ìºíãºíèé òîî õýìæýý,
áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ä¿í õî¸ð òýíöâýðòýé áàéõ íü ýäèéí çàñãèéí ç¿é òîãòîë
ó÷ðààñ ¿íý áîãèíî õóãàöààíä ºñºõ çàìààð óã òýíöâýð ýðãýæ òîãòäîã. Èíãýæ ¿¿ññýí õàíø
óíàëòûã ýðýëòèéí õàíø óíàëò ãýíý.
Íèéò ýðýëò íü íèéë¿¿ëýëòýýñýý äàâäàã øàëòãààí îëîí ÿíç. Óëñ îðîí á¿ðä óã
øàëòãààí íü õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã.
Íýãä¿ãýýðò, ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý òîãòìîë áàéõàä ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýí äýõ
ìºíãºíèé òîî õýìæýý õýò íýìýãäýõ.
Õî¸ðäóãààðò, ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýí äýõ ìºíãºíèé òîî õýìæýý õýâýýð áàéõàä
¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý áóóðàõ.
Ãóðàâäóãààðò, ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýí äýõ ìºíãºíèé òîî õýìæýýíèé ºñºëò íýìýãäýæ,
¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýíèé áóóðàëò íýãýí çýðýã ÿâàãäñàíààñ ýðýëò íü íèéë¿¿ëýëòýýñýý
äàâäàã.
Íèéò ýðýëò íü õýðýãëýã÷äèéí õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð þì. Èéìä ýðýëòèéí õýìæýý íü
ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýí äýõ ìºíãºíèé òîî õýìæýýãýýð
òîäîðõîéëîãäîíî.
Íèéò ýðýëò
íèéë¿¿ëýëòýýñýý äàâàõàä áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé õîìñäîë ¿¿ñ÷ ¿íý àÿíäàà ºñºõ áîëîâ÷
ýäèéí çàñàã äàõü íººöèéí àøèãëàëòûí ò¿âøèíãýýñ øàëòãààëàí áîãèíî õóãàöààíä
íèéëìýë ýðýëòèéí ººð÷ëºëò íü ¿íèéí ò¿âøèíä íºëººëºõã¿é áàéæ áîëíî. XYI á¿ëýãò
íèéëìýë íèéë¿¿ëýëòèéí ìóðóé íü Êåéíñèéí, çàâñðûí, ñîíãîäîã ãýñýí õýð÷ì¿¿äýýñ
á¿ðääýãèéã ¿çñýí áèëýý. Êåéíñèéí õýð÷èì äýýð áóþó íèéãýìä èõ õýìæýýíèé
àøèãëàãäààã¿é íººö áàéãàà òîõèîëäîëä íèéëìýë ýðýëò ºñºõºä ¿íèéí ò¿âøèí
ºñºõã¿éãýýð ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý íýìýãäýõ áîëîìæòîé áàéäàã.
Ó÷èð íü áîðëóóëàëòûí ºñºëò ¿éëäâýðëýëèéí àøèãëàëòã¿é õ¿÷èí ÷àäëûí
àøèãëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæèéã îëãîíî. ̺í øèíýýð àæëûí áàéðòàé áîëîãñîä ÷
àæèëä îðñîí äàðóéäàà öàëèí íýìýõèéã øààðääàãã¿é ó÷èð ¿éëäâýðëýëèéí çàðäàë
ºñäºãã¿é. Èéíõ¿¿ íººöèéí àøèãëàëòûí äîîãóóð ò¿âøèíä ýðýëòèéí ºñºëò íü ¿íèéí
ò¿âøèíã áóñ õàðèí íèéë¿¿ëýëòèéã íýìýãä¿¿ëíý.
Öààøèä ýðýëò ºñºõèéí õýðýýð ¿éëäâýðëýëèéí àøèãëàëòã¿é õ¿÷èí ÷àäàë áîëîí
õºäºëìºðèéí íººöèéí àøèãëàëò íýìýãäñýíýýð àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí õºäºëìºð á¿ðýí
ýðõëýëòèéí ò¿âøèíä îéðòîæ èðñýí ¿åä áóþó íèéëìýë íèéë¿¿ëýëòèéí çàâñðûí õýð÷èì
äýýð ýðýëò ºñºõä ¿íèéí ò¿âøèí, ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý õî¸óë íýìýãäýíý. Ó÷èð íü, çàðèì
ñàëáàð õ¿÷èí ÷àäëàà á¿ðýí àøèãëàæ ýõýëñýí áàéõàä, çàðèì ñàëáàðò õ¿÷èí ÷àäëûí
àøèãëàëò äóòóó õýâýýð áàéíà. Áóñäààñ ò¿ð¿¿ëæ õ¿÷èí ÷àäëàà á¿ðýí àøèãëàæ ýõýëñýí
ñàëáàð ýðýëò ºñºõèéí õýðýýð ¿éëäâýðëýëèéíõýý õýìæýýã íýìýãä¿¿ëæ ÷àääàãã¿é. Èéíõ¿¿
çàâñðûí ¿åä ýðýëò ºñºõºä õ¿÷èí ÷àäëàà á¿ðýí àøèãëàñàí ñàëáàðûí áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé
¿íý ºñ÷, õ¿÷èí ÷àäëàà á¿ðýí àøèãëààã¿é ñàëáàðûí íèéë¿¿ëýëòèéí õýìæýý íýìýãääýã.
̺í àæèëëàõ õ¿÷íèé çàõ çýýëä ÷ á¿ðýí àøèãëàãäàæ ýõýëñýí ýðýëò èõòýé áàéãàà çàðèì
ìýðãýæëèéí õºäºëìºðèéí ¿íý ºñíº. Ýíý íü ¿éëäâýðëýëèéí çàðäëûã íýìýãä¿¿ëæ, óëìààð
¿éëäâýðëýã÷èä áàðàà ¿éë÷èëãýýíèéõýý ¿íèéã çàéëøã¿é ºñãºõºä õ¿ðãýäýã.
Á¿õ ñàëáàðò õ¿÷èí ÷àäëûí äóòóó àøèãëàëò ¿ã¿é áîëæ õºäºëìºð á¿ðýí ýðõëýëò
õàíãàãäàõàä áóþó íèéò íèéë¿¿ëýëòèéí áîñîî õýð÷èì äýýð ¿éëäâýðëýëèéí óðò õóãàöààíä
ýðýëòèéí ºñºëò íü ãàãöõ¿¿ ¿íèéí ºñºëòèéã áèé áîëãîíî. ªºðººð õýëáýë, ¿éëäâýðëýëèéí
õ¿÷èí ÷àäëààñ äàâñàí ýðýëò íü çºâõºí ¿íèéí ò¿âøíèé ºñºëòèéã ë áèé áîëãîíî.
Y1 – íººöèéí á¿ðýí àøèãëàëòòàé ¿åèéí ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý. Íèéò ýðýëòèéí
õýìæýý ºñ÷ ò¿¿íèé ìóðóé AD0 áàéðëàP
ëààñ AD1 áàéðëàëä øèëæèõýä ¿íèéí ò¿âøèí P0-îîñ P1,
S1 S 0
¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý Y0-îîñ Y1 áîëæ ºñºõ áºãººä B
D0 D1 D2
öýã äýýð ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí òýíöâýð òîãòîíî.
Öààøèä ýðýëò äàõèí ºñ÷ ò¿¿íèé ìóðóé AD1 áàéðëàëààñ
AD2 áàéðëàëä øèëæèõýä ¿íý P1-ýýñ Pk áîëæ ºñºõ
áºãººä ýíýõ¿¿ ¿íèéí ºñºëò íººöèéí ¿íèéã
PK
íýìýãä¿¿ëíý. Òóõàéëáàë, õºäºëìºðèéí ¿íý áîëîõ
P2
öàëèí ã.ì. ͺºöèéí ¿íèéí ºñºëò íü ¿éëäâýðëýëèéí çàðäëûã
íýìýãä¿¿ëýõ ó÷ðààñ
P1
íèéë¿¿ëýëò áóóð÷ áîãèíî õóãàöààíû íèéë¿¿ëýëòèéí ìóðóé AS0 áàéðëàëààñ AS1
P0
áàéðëàëä
øèëæèí C öýã äýýð òýíöâýðò áàéäàë òîãòîæ ¿íý äàõèí Pk-ààñ P2 áîëæ ºñíº.
Ýíý áàéäëààð öààøèä ýðýëò ºñºõºä ¿íèéí ò¿âøèí íýìýãäýæ õàíø óíàëò ã¿íçãèéðäýã.
Y1 Y2
Y
1980-ààä îíû ñ¿¿ë÷, 90-ýýä îíû ýõýýð Ìîíãîëä òºñâèéí àëäàãäëûã íºõºõèéí òóëä
ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíä ìºí㺠íýìæ îðóóëñàí, çîðèóëàëòûí áóñ çàð÷ìààð èõ õýìæýýíèé
çýýëèéã õ¿í àìä îëãîñíîîð õºðºí㺠îðóóëàëòûí çîðèóëàëòààð àøèãëàãäàõ ¸ñòîé ìºíãº
ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà ¿éë÷èëãýýíä íîîãäîõ áîëñîí, õºðºí㺠îðóóëàëò ýðñ áóóðñíààñ
¿éëäâýðëýë çîãñîíãè áàéäàëä îðñîí çýðýã íü ýðýëò íèéë¿¿ëýëòýýñýý îãöîì äàâàõ
øàëòãààí áîëñîí. ªíººäºð ýðýëò íèéë¿¿ëýëòèéí òýíöâýðò áóñ áàéäàë ¿ðãýëæèëñýýð
áàéãàà íü ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíä áàéãàà èë¿¿äýë ìºíãèéã òàòàí àâàõ, ò¿¿íèé õºðºíãº
îðóóëàëòûí çîðèóëàëòààð àøèãëàæ ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ ñîíèðõëûã ºñãºõ òààòàé
íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ñàíõ¿¿, çýýë, ìºíãºíèé îíîâ÷òîé áîäëîãûã àâ÷
õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéãààòàé õîëáîîòîé.
Çàðäëûí õàíø óíàëò
Íèéò ýðýëò ºñ÷ íèéë¿¿ëýëòýýñ äàâñíû óëìààñ õàíøã¿éäýë ãàðàõààñ ãàäíà ìºí
ýðýëò òîãòìîë áàéõàä çàðäàë áîëîí íèéë¿¿ëýëòèéí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ õàíøã¿éäýë ¿¿ñíý. Õºäºëìºðèéí áîëîí áàéãàëèéí
íººöèéí àøèãëàëòûí ºíäºð ò¿âøèí íü ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éëñèéí ¿íý ºñºõºä õ¿ðãýäýã.
Õ¿÷èí ç¿éëñèéí ¿íèéí ºñºëòèéí óëìààñ ¿éëäâýðëýëèéí çàðäàë ºñíº. ªºðººð õýëáýë,
äóíäàæ çàðäàë áóþó íýãæ á¿òýýãäýõ¿¿íä íîîãäîõ çàðäàë ºñíº.
Äóíäàæ
Íèéò çàðäàë
çàðäàë = ------------------------------Á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîî
Äóíäàæ çàðäàë ºñºõºä ¿íèéí òóõàéí ò¿âøèíä ¿éëäâýðëýã÷äèéí àøèã áàãàñàõ òóë
íèéë¿¿ëýëòèéí õýìæýý áóóðíà. Èíãýñíýýð ýðýëòèéí òîãòìîë ò¿âøèíä íèéë¿¿ëýëò
ýðýëòýýñ õîöîð÷, óëìààð ¿íý ºñäºã. Èíãýæ ¿¿ññýí õàíø óíàëòûã çàðäëûí õàíø óíàëò
ãýíý.
Óëñ îðíóóäàä ¿éëäâýðëýëèéí çàðäàë ºñºõºä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä îëîí ÿíç.
Àæ ¿éëäâýð ºíäºð õºãæñºí îðíóóäàä õºäºëìºðèéí íººöèéí àøèãëàëò ºíäºð, çîõèîí
áàéãóóëàëòòàé ¿éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí áàéãóóëëàãóóäûí øààðäëàãà çýðãýýñ øàëòãààëàí
íýðëýñýí öàëèí ºñ÷ áóéí çýðýãöýý áàéãàëèéí áàÿëàã, ò¿¿õèé ýäèéí îëáîðëîëòûí ¿íý
ºðòºã æèëýýñ æèëä ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéãàà íü ¿éëäâýðëýëèéí çàðäàë íýìýãäýõýä õ¿ðãýæ
áàéíà.
Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíîîñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí
òîãòîëöîîíä øèëæèæ áóé îðíóóäàä òóõàéëáàë, Ìîíãîë îðîíä ¿íèéã òºðººñ òàâüæ
áàéñàí õàòóó õÿíàëò õÿçãààðëàëòààñ ÷ºëººëñíººð ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí ¿íý
äýëõèéí çàõ çýýëèéí ¿íýä îéðòîõ ÷èãëýëýýð îãöîì ºññºí íü ¿éëäâýðëýëèéí çàðäëûã ýðñ
íýìýãä¿¿ëýõýä õ¿ðãýæ ýíý à÷ààëëûã èõýíõ ¿éëäâýð¿¿ä äàâæ ÷àäàëã¿é õààãäàõ áóþó
íèéë¿¿ëýëòýý èõýýõýí áóóðóóëñàí. Õºðºí㺠îðóóëàëò ¿íäñýíäýý çîãññîí. Èéíõ¿¿ Ìîíãîë
îðîíä ýðýëòèéí áîëîí çàðäëûí õàíø óíàëò íýãýí çýðýã ¿¿ññýí ó÷ðààñ õýò õóðäòàé õàíø
óíàëò ýäèéí çàñãèéã á¿õýëä íü õàìàðñàí. Àìüäðàëä ýðýëòèéí áà çàðäëûí õàíø óíàëòûã
ÿëãàæ çààãëàõ áîëîìæ áàðàã ¿ã¿é þì.
Õàíø óíàëòûã òîäîðõîéëîõ ¿ç¿¿ëýëò
Õàíø óíàëò íü íèéò ¿íèéí ò¿âøèí ºñ÷, ìºíãºíèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð áóóðàõ
¿çýãäýë áîëîõûã äýýð ¿çñýí áèëýý. Èéìýýñ õàíø óíàëòûí ò¿âøèíã ¿íèéí èíäåêñèéí
òóñëàìæòàéãààð òîäîðõîéëíî. ªºðººð õýëáýë, ¿íèéí èíäåêñ íü õàíø óíàëòûí ò¿âøèíã
òîäîðõîéëîõ ãîë ¿ç¿¿ëýëò þì.
Õàìãèéí ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã ¿íèéí èíäåêñ íü õýðýãëýýíèé ¿íèéí èíäåêñ þì.
Õýðýãëýýíèé ¿íèéí èíäåêñèéã òîîöîõäîî òóõàéí æèëèéí ¿íýýð èëýðõèéëñýí õýðýãëýýíèé
ñàãñàíä áàéãàà íèéò áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ä¿íã ñóóðü æèëèéí ¿íýýð èëýðõèéëñýí
õýðýãëýýíèé ñàãñàíä áàéãàà òýðõ¿¿ áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ä¿íä õàðüöóóëàí 100%èàð ¿ðæ¿¿ëæ òîäîðõîéëíî.
Òóõàéí æèëèéí ¿íýýð
èëýðõèéëñýí õýðýãëýýíèé ñàãñàí äàõü
Õýðýãëýýíèé
áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ä¿í
¿íèéí èíäåêñ = ------------------------------------------------ x 100%
Ñóóðü æèëèéí ¿íýýð
èëýðõèéëñýí õýðýãëýýíèé ñàãñàí
äàõü áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ä¿í
Æèøýý íü, õýðýãëýýíèé ñàãñ íü 3 òºðëèéí áàðààíààñ á¿ðääýã ãýâýë:
Áàðàà
1994 îí
1995 îí
1996 îí
¿éë÷è
Òîî
Íýã
Íèéò
Íýã- Íèé
Íýã
Íèéò
ë-
õýìæ
-
¿íèé
æèé
ò
-
¿íèé
ãýýíèé
ýý
æèé í ä¿í
í
¿íèé
æèé í ä¿í
í
¿íý
í
í
ä¿í
¿íý
òºðºë
¿íý
Òàëõ
80
160
12800
200
1600
240 19200
Ìàõ
100
350
35000
500
0
750 75000
Àâòîá
150
30
4500
50
5000
100 15000
óñ
0
7500
Ä¿í
52300
7350
10920
0
0
Äýýðõ æèøýýí äýýð 1995 îíû õóâüä 1994 îíûã, 1996 îíû õóâüä 1995 îíûã òóñ òóñ
ñóóðü æèëýýð àâ÷ ¿çâýë äàðààõ áàéäàëòàé áàéíà.
73500
Ip (1995) = ----------- x 100% = 1,405 x 100% = 140,5%
52300
109200
Ip (1996) = ------------ x 100% = 1,485 x 100% = 148,5%
73500
Ýíý íü 1994 îíû ¿íèéí ò¿âøèíòýé õàðüöóóëàõàä 1995 îíä ¿íèéí ò¿âøèí 140,5%,
1996 îíûã 1995 îíòîé õàðüöóóëàõàä ¿íèéí ò¿âøèí 148,5% áîëæ áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý
1994-1995 îíä 40,5%, 1995-1996 îíä 48,5%-èàð òóñ òóñ íýìýãäñýí áóþó õàíø óíàñíûã
õàðóóëæ áàéíà.
Ñóóðü áà òàéëàíò æèë¿¿äèéí ¿íèéí èíäåêñ ìýäýãäýæ áàéãàà íºõöºëä õàíø
óíàëòûí ò¿âøèíã äàðààõ òîìü¸îãîîð òîäîðõîéëíî.
Ip2 - Ip1
Õàíø óíàëòûí ò¿âøèí = ------------ x 100 %
Ip1
Ip2 - òàéëàíò æèëèéí ¿íèéí èíäåêñ
Ip1 - ñóóðü æèëèéí ¿íèéí èíäåêñ
Õýðýãëýýíèé ¿íèéí èíäåêñ íü ýäèéí çàñãèéí òîîöîîíä ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ
áîëîâ÷ ¿íèéí áîäèò õýëáýëçëýëèéã á¿ðýí õýìæýýãýýð èëýðõèéëæ áàñ ÷àääàãã¿é.
Òóõàéëáàë,
¿íèéí
èíäåêñò
¿íèéí
óëèðëûí
øèíæòýé
¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûí ººð÷ëºëò òýð á¿ð òóñãàãääàãã¿é.
Õàíø óíàëòàíä íºëººëºã÷ õ¿÷èí ç¿éëñ
õýëáýëçýë
áîëîí
áàðàà
Õàíø óíàëò, àæèëã¿éäýë õî¸ð íü õîîðîíäîî óðâóó õàìààðàëòàé áîëîõûã 1950-èàä
îíû ¿åä Àíãëèéí ýäèéí çàñàã÷ Ôèëèïñ íýýí õàðóóëæ õàìààðëûã íü íàðèéâ÷ëàí
òîäîðõîéëñîí. Õàíø óíàëò, àæèëã¿éäýë õî¸ðûí õîîðîíäûí õàìààðëûã õàðóóëñàí
ìóðóéã ýäèéí çàñãèéí óõààíä Ôèëèïñèéí ìóðóé ãýæ íýðëýõ áîëñîí
Ôèëèïñèéí ýíýõ¿¿ îíîë íü Êåéíñèéí îíîëûí ¿ðãýëæëýë áàéñàí áºãººä 50, 60-ààä
îíû ¿åä ìàêðî ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí ãîë òóëãóóð îíîë áîëæ áàéëàà. Õàðèí 70-ààä
îíû ¿åä áàéäàë èõýýõýí ººð÷ëºãäºæ ýäèéí çàñàãò ººð íºõöºë áàéäàë ¿¿ññýí.Õàíø
óíàëòûã áóóðóóëàõûí òóëä ÀÍÓ-ûí çàñàã çàõèðãàà àæèëã¿éäëèéí õýìæýýã ýðñ
íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí áîäëîãûã àâ÷ ÿâóóëàõàä õàíø óíàëò áóóðààã¿é, õàðèí ÷ óðüäûí
àäèë ºñ÷ áàéñàí íü Ôèëèïñèéí îíîëä á¿ðýí èòãýã÷äèéí ãàéõëûã òºð¿¿ëæ áîäèò
áàéäàëòàé íèéöñýí, íàéäâàðòàé, á¿ðýí çºâ çàãâàð áèø áîëîõ íü õàðàãäñàí.
Èéíõ¿¿ õàíø óíàëò, àæèëã¿éäýë õî¸óëàà çýðýã ºñ÷
Àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí
áàéñàí íü Ôèëèïñèéí ä¿ãýëòòýé ýðñ çºð÷èëäñºí.
Ôèëèïñèéí ìóðóé ¸ñîîð àæèëã¿éäëèéã íýìýãä¿¿ëýõýä
õ¿í àìûí õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð áóóð÷, ýíý íü õàíø óíàëòûã
áóóðóóëàõ áºãººä àæèëã¿éäýë áóóðñíààñ õ¿í àìûí õóäàëäàí
àâàõ ÷àäâàð áóþó íèéò ýðýëò ºñ÷, õàíø óíàëòûã áèé
Ôèëèïñèéí ìóðóé
áîëãîäîã áàéíà.
Ãýâ÷ 70, 80-ààä îíû ýõýí ¿åèéí íåôòèéí ¿íèéí ºñºëòèéí óëìààñ ¿¿ñ÷, àæ ¿éëäâýð
õºãæñºí èõýíõ óëñ îðíóóäûã õàìàðñàí õàíø óíàëò íü àæèëã¿éäýë áà õàíø óíàëòàíä
áóñàä îëîí õ¿÷èí ç¿éë íºëººëäºã áîëîõûã õàðóóëæ ºãñºí áàéíà. Ýíý ¿åèéí îíû õàíø
óíàëò íü ¿íäñýíäýý çàðäëûí õàíø óíàëò áàéñàí. Íåôòèéí ¿íèéí ºñºëò íü ýäèéí çàñãèéí
á¿õ ñàëáàðò ¿éëäâýðëýëèéí çàðäëûã íýìýãä¿¿ëñíýýð ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý áóóð÷
Õàíø óíàëòûí
íèéë¿¿ëýëò áàãàñàõàä õ¿ðãýñýí. Çàðäëûí ºñºëò íü ¿íèéí ò¿âøèíã íýìýãä¿¿ëæ,
ò¿âøèí
¿éëäâýðëýëèéí áóóðàëòûí óëìààñ àæèëã¿éäýë ºññºí. Èéíõ¿¿ çàðäëûí ºñºëò íü õàíø
óíàëòûã òºäèéã¿é àæèëã¿éäëèéã õ¿÷òýé íýìýãä¿¿ëñýí.
70-ààä
Çóðàã
7.2.îíû ¿åä ò¿¿õèé ýäèéí ¿íèéí ºñºëòèéí çýðýãöýý ¿éëäâýðëýëèéí çàðäëûí áàñ
íýã
¿íäñýí õýñýã
áîëîõ àæèëëàãñäûí öàëèí ýð÷èìòýé íýìýãäýæ èðñýí. Ýíý íü:
Ôèëèïñèéí
ìóðóé
Íýãä¿ãýýðò:
Àæèëëàõ
õ¿÷íèé
çàõ
çýýëä
çàðèì
ìýðãýæëèéí
ýðýëò
ºññºí.
Õî¸ðäóãààðò: Òºðººñ öàëèíãèéí äîîä õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéñàí.
Ãóðàâäóãààðò: ¯éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí áàéãóóëëàãà áîëîí àæèë÷èä öàëèíã õàíø
óíàëòòàé èíäåêñæ¿¿ëýõ øààðäëàãûã õ¿÷òýé òàâüæ áàéñàí çýðýãòýé õîëáîîòîé þì.
Õàíø óíàëò áà çýýëèéí õ¿¿
Õàíø óíàëò áà çýýëèéí õ¿¿ õî¸ð íü õîîðîíäîî íàðèéí õîëáîî õàìààðàëòàé.
Áàíêèíä íýã æèëèéí õóãàöààòàé 10%-èéí õ¿¿òýéãýýð 1000 òºãðºãèéã õàäãàëóóëñàí ãýæ
áîäú¸. Òýãâýë æèëèéí äàðàà òàíû õºðºí㺠1100 òºãðºã áîëæ õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð òàíü
ºíãºðñºí æèëèéíõòýé õàðüöóóëáàë 10%-èàð íýìýãäýíý. Ãýõäýý áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý
ºíãºðñºí æèëèéíõýýñ ººð÷ëºã人ã¿é áîë, õàðèí ººð÷ëºãäñºí ¿åä òóõàéëáàë, áàðàà
¿éë÷èëãýýíèé ¿íý 6%-èàð ºññºí ãýâýë õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð òàíü 10%-èàð áèø 4%-èàð
íýìýãäñýí. Õýðýâ ¿íý 12%-èàð ºññºí áîë òàíû õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð ºñºõ áèø, õàðèí
2%-èàð áóóðñàí áàéõ áîëíî.
Èéìýýñ çýýëèéí õ¿¿ã íýðëýñýí áà áîäèò çýýëèéí õ¿¿ ãýæ 2 àíãèëæ ¿çäýã. Íýðëýñýí
çýýëèéí õ¿¿ ãýäýã íü ìºíãèéã íü òîäîðõîé õóãàöààíä õýðýãëýñíèéõ íü òºëºº òºëæ áóé
òºëáºðèéí ìºíãºí èëýðõèéëýë áóþó ºñºëòèéí ìºíãºí ä¿í þì. Áîäèò çýýëèéí õ¿¿ ãýäýã
íü çýýëýýð ºãñºí ìºíãºíèé áîäèò îðëîãî áóþó õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðûí ºñºëòèéã
èëýðõèéëæ áóé ¿ç¿¿ëýëò þì. Ýíý íü íýðëýñýí çýýëèéí õ¿¿ áà õàíø óíàëòûí ò¿âøèí
õî¸ðûí çºð¿¿ãýýð òîäîðõîéëîãäîíî.
íýðëýñýí
Áîäèò çýýëèéí =
õ¿¿
çýýëèéí
õ¿¿ (%)
õàíø
-
óíàëòûí
ò¿âøèí (%)
̺í㺺 õàäãàëóóëàã÷ áóþó çýýëä¿¿ëýã÷ áîäèò çýýëèéí õ¿¿ã ë ñîíèðõîõ áîëíî.
Õýðýâ áîäèò çýýëèéí õ¿¿ òýãýýñ áàãà áîëáîë õýí ÷ çýýëä¿¿ëýõèéã õ¿ñýõã¿é. Èéìýýñ õàíø
óíàëòòàé íýðëýñýí çýýëèéí õ¿¿ øóóä õàìààðàëòàé áàéäàã. Æèøýýëáýë: Õàíø óíàëò 10%
áàéõàä, íýðëýñýí çýýëèéí õ¿¿ 10%-èàñ äýýø áàéõ ¸ñòîé.
Àìåðèêèéí íýðò ýäèéí çàñàã÷ Èðâèíã Ôèøåð àíõ ýíýõ¿¿ õàìààðëûã íàðèéâ÷ëàí
ñóäàëæ íýã íýãèéí õàðüöààòàé áîëîõûã òîäîðõîéëñîí. ªºðººð õýëáýë, õàíø óíàëòûí
1%-èéí ºñºëò íü îéðîëöîîãîîð íýðëýñýí çýýëèéí õ¿¿ã 1%-èàð íýìýãä¿¿ëäýã ãýæ ¿çñýí.
Ýíý íü ýäèéí çàñãèéí óõààíä Ôèøåðèéí õàìààðàë ãýæ íýðëýãäýõ áîëñîí.
Õàíø óíàëòûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ¿ð äàãàâàð
Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä õàíø óíàëò íü îëîí ñºðºã ¿ð äàãàâðûã áèé
áîëãîäîã ó÷èð àëü ÷ óëñ îðíû òºð çàñàã, õ¿í àìûí îëîíõè íü áàéíãà áîëãîîìæëîí
öýðâýæ áàéäàã. Ãýõäýý ¿ð äàãàâàð íü õàíø óíàëòûí õóðäàö áîëîí óðüä÷èëàí òîîöñîí
õàíø óíàëò óó, ýñâýë óðüä÷èëàí òîîöîîã¿é õàíø óíàëò óó ãýäãýýñ èõýýõýí øàëòãààëíà.
Èõýíõ òîõèîëäîëä, ÿëàíãóÿà õýò õóðäòàé õàíø óíàëòûí ¿åä ò¿¿íèé õóðäöûã óðüä÷èëàí
òîîöîõ áàðàã áîëîìæã¿é, çºâõºí òààìàãëàë äýâø¿¿ëäýã.
Õàíø óíàëò áà îðëîãî
Õàíø
óíàëò
íü
íèéãìèéí
õýìæýýíä
¿éëäâýðëýãäñýí
¿íäýñíèé
îðëîãûí
õóâààðèëàëòàíä áàãàã¿é íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. ªºðººð õýëáýë, õàíø óíàëòûí óëìààñ õ¿í
àìûí äàâõðàãóóäàä íîîãäîæ áóé ¿íäýñíèé îðëîãûí õýìæýý ººð÷ëºãäºíº.
¯¿íèéã òàéëáàðëàõûí òóëä áèäýíä íýðëýñýí áà áîäèò îðëîãî ãýæ þó áîëîõ, òýäíèé
õîîðîíäûí ÿëãààã îéëãîæ ìýäýõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Íýðëýñýí îðëîãî ãýäýã íü õ¿ì¿¿ñ
öàëèí, õ¿¿, ðåíò, àøèã õýëáýðýýð àâ÷ áóé ìºíãºí îðëîãî áóþó ìºíãºíèé òîî õýìæýý þì.
Áîäèò îðëîãî ãýäýã íü íýðëýñýí îðëîãîîðîî õóäàëäàí àâ÷ áàéãàà áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé
òîî õýìæýý áóþó ò¿¿íèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðûã èëýðõèéëäýã ¿ç¿¿ëýëò. Èéìýýñ
õ¿ì¿¿ñèéí õàìãèéí
èõ
ñîíèðõäîã,
àìüæèðãààíû ò¿âøèíã
òîäîðõîéëäîã ãîë ¿ç¿¿ëýëò íü áîäèò îðëîãî þì. Õàíø óíàëò íü íýðëýñýí îðëîãûí
ºñºëòººñ èë¿¿ õóðäàöòàé ÿâàãäàæ áàéâàë õ¿í àìûí áîäèò îðëîãî áóóðíà. Æèøýý íü:
Íýðëýñýí áóþó ìºíãºí îðëîãî 5%-èàð ºñ÷ áàéõàä ìºíãºíèé õàíø 8%-èàð áóóð÷ áàéâàë
áîäèò îðëîãî áóþó õ¿í àìûí õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð 3%-èàð áóóðàõ áîëíî. Ãýõäýý á¿õ
äàâõðàãûí áîäèò îðëîãî áóóðäàã ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é.
Õàíø óíàëòûí ¿åä íèéò õ¿í àìûí ìºíãºí îðëîãî ºñºõ áîëîâ÷ èõýíõ òîõèîëäîëä
òîãòìîë îðëîãîòîé äàâõðàãûí (òºñâèéí àæèë÷èä, òýòãýâðèéíõýí ã.ì) ìºíãºí îðëîãûí
ºñºëò íü õàíø óíàëòààñ õîöîðäîã áîë òîãòìîë áóñ îðëîãîòîé äàâõðàãûí ìºíãºí îðëîãî
íèéò ¿íäýñíèé îðëîãûí ¿éëäâýðëýëèéí áîäèò õýìæýý áóóðààã¿é íºõöºëä õàíø óíàëòààñ
èë¿¿ õóðäàöòàé ºñäºã. Õàðèí ¿éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí áàéãóóëëàãûí òýìöýë ñóë, ¿ð àøèã
áàãàòàé ñàëáàðò àæèëëàãñäûí ìºíãºí îðëîãûí ºñºëò íü õàíø óíàëòààñ õîöðîõ íü
îëîíòîé. ̺í ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý íü ¿íý, ¿éëäâýðëýëèéí çàðäëûí ºñºëòººñ
èë¿¿ õóðäàöòàé áàéãàà àæ àõóéí íýãæèéí óäèðäëàãóóä õàíø óíàëòààñ õîæèæ áàéäàã.
Èéíõ¿¿ õàíø óíàëòûí óëìààñ õ¿í àìûí òîãòìîë îðëîãîòîé äàâõðàãûíõàí õîõèð÷,
àìüäðàëûí ò¿âøèí íü äîðîéòîæ áàéõàä áóñàä òîãòìîë áóñ îðëîãîòîé äàâõðàãûíõàí
õîæäîãã¿é þìàà ãýõýä õîõèðäîãã¿é áàéíà. Ãýõäýý óðüä÷èëàí òîîöîõ áîëîìæòîé õàíø
óíàëòûí ¿åä çàñãèéí ãàçðààñ òîãòìîë îðëîãûã õàíø óíàëòòàé èíäåêñæ¿¿ëýõ
áîëîëöîîòîé ó÷èð ýíý òîõèîëäîëä õàíø óíàëò àìüäðàëûí ò¿âøèíä õ¿÷òýé ñºðºã íºëºº
¿ç¿¿ëýõã¿é áàéæ áîëîõ þì.
¯¿íýýñ ãàäíà õàíø óíàëò íü ìºí áýëýí ìºí㺠ýçýìøèã÷èéí áîëîí çýýëýã÷,
çýýëä¿¿ëýã÷èéí îðëîãîä áàãàã¿é íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Õàíø óíàëòûí ¿åä õ¿ì¿¿ñèéí ãàð äýýð
áàéãàà áîëîí áàíêèíä áàéãàà á¿õ ìºíãºí õºðºíãèéí áîäèò ºðòºã áóóðíà. Áàíêèíä
áàéãàà á¿õ òºðëèéí õàäãàëàìæ íü ýçýíäýý õ¿¿ãèéí îðëîãî àâ÷èðàõ áîëîâ÷ õàíø
óíàëòûí ò¿âøèí õ¿¿ãèéí ò¿âøíýýñ ºíäºð áîë õàäãàëàìæèéí ºðòºã óíàæ ýçýìøèã÷èéí
õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð áîëîõ áîäèò îðëîãî áóóðíà. Æèøýý íü: 1000 òºãðºãèéã 10%-èéí
õ¿¿òýéãýýð áàíêèíä õàäãàëóóëñàí áóþó áîíä õóäàëäàí àâñàí ãýæ áîäú¸. Òóõàéí æèëä
õàíø óíàëòûí ò¿âøèí 15% áàéñàí ãýâýë æèëèéí ýöýñò óã õàäãàëàìæ íü õ¿¿òýéãýý
íèéëýýä ìºíãºí ä¿íãýýðýý 1100 òºãðºã áîëîí ºñºõ áîëîâ÷ 15%-èéí ¿íèéí ºñºëò áóþó
õàíø óíàëòûí óëìààñ õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð áóþó îäîîãèéí ¿íý öýíý íü (1100 : 1,15) =
956,5 áîëæ áóóð÷ áàéíà.
̺í óðüä÷èëàí òîîöîõ áîëîìæã¿é õàíø óíàëò íü çýýëäýí àâàã÷èä àøèãòàéãààð
îðëîãûã õóâààðèëäàã. ªºðººð õýëáýë, çýýë àâàã÷ íü õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð ºíäºðòýé
“¿íýòýé” ìºí㺠àâààä áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý ºññºíèé óëìààñ õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð íü
áóóðñàí “õÿìä” ìºíãèéã ýðã¿¿ëæ ºãäºã ó÷ðààñ õîæäîã.
Òóõàéëáàë, áàíêíààñ 1 ñàÿ òºãðºãèéã 10%-èéí õ¿¿òýéãýýð çýýëæ àâààä áàéøèí
àâñàí ãýæ áîäú¸. Æèëèéí äàðàà õàíø óíàëò 30% áîëñîí ãýâýë ìºí㺠çýýëýã÷ áàéøèíãàà
æèëèéí äàðàà 1300,0 ìÿíãàí òºãðºãººð õóäàëäàõ áà áàíêèíä 1100,0 ìÿíãàí òºãðºãèéã
áóöààí ºãººä 200,0 ìÿíãàí òºãðºãèéí àøèã îëæ áàéíà. Èíãýæ õàíø óíàëò íü çýýë
àâàã÷èä àøèãòàéãààð, çýýëä¿¿ëýã÷èä àëäàãäàëòàéãààð îðëîãûã õóâààðèëäàã. Çýýëèéí
õ¿¿ãèéí ò¿âøíýýñ äàâñàí õàíø óíàëò íü óðüä÷èëàí òîîöîîã¿é õàíø óíàëò þì.
Õàíø óíàëòûí ¿éëäâýðëýëä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë
Äýýð áèä ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý òîãòìîë áàéõ òîõèîëäîëä õàíø óíàëò õ¿í àìûí
äàâõðàãóóäûí õîîðîíäûí îðëîãûí õóâààðèëàëòàíä õýðõýí íºëººëäãèéã àâ÷ ¿çñýí.
Èéìä íèéò îðëîãûí ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý òîãòìîë ó÷ðààñ íýã õýñýã íü àëäâàë
íºãºº õýñýã íü òýð õýìæýýãýýð õîæèõ íü òîäîðõîé.
Îäîî íèéò ¿íäýñíèé îðëîãûí ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýíä õýðõýí íºëººëäãèéã àâ÷
¿çüå. Õàíø óíàëòûí óëìààñ ¿íäýñíèé îðëîãûí ¿éëäâýðëýëèéí áîäèò õýìæýýíä õàíø
óíàëò ýåðãýýð íºëººëºõ ¿¿? Ѻð㺺ð íºëººëºõ ¿¿? Ãýäýã òàëààð ýðäýìòäèéí äóíä
íýãäìýë ¿çýë õàðààõàí òîãòîæ ÷àäààã¿é áàéíà. Çàðèì ýðäýìòýä ¿éëäâýðëýëèéí áîãèíî
õóãàöààíä áóþó ººðººð õýëáýë, á¿ðýí àæèë ýðõëýëò áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ÷àäëûí
á¿ðýí àøèãëàëò õàðààõàí õàíãàãäààã¿é íèéëìýë íèéë¿¿ëýëòèéí çàâñðûí õýð÷èì äýýð
¿íèéí ºñºëò íü ¿éëäâýðëýëèéã óðàìøóóëæ íèéë¿¿ëýëòèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëíý ãýæ
¿çäýã. Ãýõäýý ýíý ¿çýë áàðèìòëàë íü ñ¿¿ëèéí ¿åä íýëýýä õóðö ø¿¿ìæëýëä îðñîí.
Õî¸ð äàõü ÷èãëýëèéã áàðèìòëàã÷èä äýýðõ ¿çýë áàðèìòëàëûã ø¿¿ìæëýýä õàíø
óíàëòûí ¿åä íèéë¿¿ëýëò íýìýãäýõ íü çºâõºí ¿éëäâýðëýëèéí áîãèíî õóãàöààíä áàéæ
áîëîõ ò¿ð çóóðûí ¿çýãäýë áîëîõîîñ áóñ óðò õóãàöààíä áîëîìæã¿é þì. Ó÷èð íü ¿íèéí
ºñºëò ¿éëäâýðëýëèéí çàðäëûã çàéëøã¿é íýìýãä¿¿ëýõ áºãººä çàðäëûí ºñºëò ýðãýýä
¿íèéí òóõàéí ò¿âøèíäýý ¿éëäâýðëýã÷äèéí àøãèéã áóóðóóëàõûí çýðýãöýý äàõèí ¿íèéã
ºñãºí áîðëóóëàëòûí õýìæýýã áàãàñãàäàã. ¯¿íèé óëìààñ ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý áóóð÷
àæèëã¿éäýë ºñäºã ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Ãóðàâ äàõü ÷èãëýëèéã áàðèìòëàã÷èä íü ààæèì, õóðäòàé áèø õàíø óíàëò íü ýõíèé
¿åäýý ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõèéã ¿ã¿éñãýýã¿é áîëîâ÷ öààøäàà ýíý õàíø óíàëò ººðºº
õàíø óíàëòûã òºð¿¿ëýõ çàìààð öºìèéí ãèíæèí óðâàë ìàÿãòàé áîëæ õýò õóðäòàé õàíø
óíàëòàíä õ¿ðãýõ áîëíî. Ó÷èð íü ¿íèéí ààæèì áîëîâ÷ áàéíãûí ºñºëò íü õ¿í àì, àæ
àõóéí íýãæ¿¿äèéã öààøäûí ¿íèéí ºñºëòºíä áýëòãýõýä õ¿ðãýíý. ªºðººð õýëáýë, òýä ººðò
áàéãàà á¿õ ìºí㺺 áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿í áîëãîõûã ýðìýëçýíý. Àæèë÷èä áîëîí
¿éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí áàéãóóëëàãóóä èðýýä¿éí õàíø óíàëòààñ õàìãààëàãäàõûí òóëä
öàëèíãàà íýìýõèéã õ¿÷òýé øààðäàí òýìöýíý. Àæ àõóéí íýãæèéí ýçýä öàëèíã íýìýõýä
çàðöóóëñàí çàðäëàà íºõºõèéí òóëä áàðàà ¿éë÷èëãýýíèéõýý ¿íèéã íýìíý. Èéì áàéäàë
äàõèí äàâòàãäàõ çàìààð õýò õóðäòàé õàíø óíàëò ¿¿ñíý. Õýò õóðäòàé õàíø óíàëò áîë
ýäèéí çàñãèéã ñ¿éðëèéí áàéäàëä ÷ õ¿ðãýæ áîëçîøã¿é. Èéì õàíø óíàëòûí ¿åä ìºí㺠õýò
õóðäòàéãààð ¿íý öýíýý àëäàõ ó÷ðààñ õ¿ì¿¿ñ ¿íý öýíýòýé áàðààãàà ìºí㺺ð ñîëèõûã
õ¿ñýõã¿é áîëæ ìºí㺺ð õèéõ àðèëæàà ñîëèëöîî ýðñ áóóð÷, ¿éëäâýðëýë çîãñîíãè áàéäàëä
îðíî. Îðëîãî öººíõèéí ãàðò õýò õóðäòàé òºâëºð÷, îëîíõèéí ÿëàíãóÿà, òîãòìîë
îðëîãîòîé äàâõðàãûí áîäèò îðëîãî, õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð ýðñ áóóðíà.
Õàíø óíàëò áà òºðèéí çîõèöóóëàëò
Ýäèéí çàñàã÷äûí ¿çýæ áàéãààãààð õàíøã¿éäëèéã 3 àðãà çàìààð øèéäâýðëýäýã
áàéíà.
Íýãä¿ãýýðò, õàíøã¿éäëèéí ýñðýã ÷èãëýñýí ñàíõ¿¿ ìºíãºíèé øèíý áîäëîãûã
áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ. Õî¸ðäóãààðò, õàíø óíàëòûí õóðäàöûã ñààðóóëàí äîîãóóð
ò¿âøèíä áàðüæ áàéõàä ÷èãë¿¿ëýí ñàíõ¿¿ ìºíãºíèéõºº áîäëîãîäîî ººð÷ëºëò, çàñâàð
îðóóëàõ. Ãóðàâäóãààðò, õàíø óíàëòòàéãàà çîõèöîí àìüäðàõ.
Õàíø óíàëòûã çîãñîîõûí òóëä óã õàíø óíàëòûí øèíæ ÷àíàð, ¿¿ññýí øàëòãààíûã
òóõàéëáàë, ýðýëòèéí õàíø óíàëò óó? Ýñâýë çàðäëûí õàíø óíàëò óó? Ýñâýë õàâñàðñàí
õàíø
óíàëò
óó?
ãýäãèéã
ç¿éðë¿¿ëæ
õýëáýë
îíîøèéã
íü
íàðèéâ÷ëàí
çºâ
òîäîðõîéëñíûõîî ¿íäñýí äýýð ñàÿ ÿìàð áîäëîãîîð çîõèöóóëàõ, ÿìàð ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõàà òîãòîõ ÿâäàë ÷óõàë þì. Óëñ îðíóóäàä ¿¿ññýí õàíø óíàëòûí øàëòãààí íºõöºë
áàéäàë õàðèëöàí àäèëã¿é îëîí ÿíç áàéäàã ó÷ðààñ õàíø óíàëòûã äàâàí òóóëàõ íýãäñýí
æîð áàéõ áîëîìæã¿é.
Îðëîãî çîõèöóóëàõ áîäëîãî
1940-1950-èàä îíû ¿åä ÀÍÓ-ûí çàñàã çàõèðãààíààñ àâ÷ ÿâóóëæ áàéñàí ýíýõ¿¿
áîäëîãî íü õàíø óíàëòûã áóóðóóëàõàä ¿ð ä¿íòýé íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéæýý. Îðëîãî
çîõèöóóëàõ áîäëîãî ãýäýã íü íèéëìýë íèéë¿¿ëýëòèéã ººð÷ëºõ çàìààð áóñ öàëèí áîëîí
áóñàä îðëîãûí ò¿âøèíä íºëººëºõ çàìààð õàíø óíàëòûã áóóðóóëàõàä ÷èãëýñýí ¿éë
àæèëëàãàà þì. Æèøýý íü: Çàñãèéí ãàçðààñ öàëèí õýò ºñãºõ øààðäëàãà òàâèõã¿é áàéõ
òàëààð ¿éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí áàéãóóëëàãóóäòàé òîõèðîëöîõ, öàëèí áà ãîë íýðèéí
áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íýíä õÿíàëò òàâèõ, õýðýâ àæ àõóéí íýãæ áàðàà ¿éë÷èëãýýíèéõýý
¿íèéã ºñãºñºí òîõèîëäîëä ºññºí õóâü á¿ðä íýìýëò òàòâàð íîîãäóóëàõ çýðãýýð
çîõèöóóëäàã.
Öàëèí ºñºõ íýã øàëòãààí íü ýäèéí çàñàã õºäºëìºð á¿ðýí ýðõëýëòèéí ò¿âøèíä
õ¿ðýýã¿é ìºðòºº àæèëëàõ õ¿÷íèé çàõ çýýëä çàðèì ìýðãýæèë äýõ ýðýëò ºñäºãòýé
õîëáîîòîé þì. Æèøýý íü: Óëñ îðíû àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèíã ç¿é ¸ñíû ò¿âøèíãýýñ ºíäºð
áàéíà ãýæ áîäú¸. Ýäèéí çàñãèéí á¿õ ñàëáàðò òîîöîîëîí áîäîõ òåõíèê ºðãºí
õýðýãëýãäýæ ýõýëáýë àæèëã¿é õ¿í îëîí áîëîõ áîëîâ÷ ýíý ÷èãëýëèéí ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ
öººí áàéæ áîëíî. ¯¿íèé óëìààñ ýíý ÷èãëýëèéí ìýðãýæèë äýõ ýðýëò ºñ÷, òýäíèé öàëèí
íýìýãäýõýä õ¿ðíý. Èéìä çàñãèéí ãàçðààñ õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ ýðýëòèéã
æèãäð¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ íü èõýýõýí ÷óõàë áàéäàã. ¯¿íä:
Àæèëã¿é÷¿¿äèéã äàâòàí ñóðãàëòàíä õàìðóóëæ, ýðýëò ºíäºðòýé øèíý ìýðãýæèë
ýçýìø¿¿ëýõ, àæëûí áàéðíû òàëààðõ ìýäýýëëèéí ñèñòåì áîëîí àæèë îëîõîä çóó÷ëàã÷
áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëæ õýðýãæ¿¿ëýõ ãýõ ìýò.
Öàëèí áà ¿íýíä õÿíàëò òàâüæ õÿçãààðëàõ áîäëîãî íü 40, 50-èàä îíû õàíø óíàëòûí
¿åä èõýýõýí ¿ð ä¿íãýý ºã÷ áàéñàí áîëîâ÷ 60-ààä îíîîñ õîéøèõ õàíø óíàëòûí ¿åä õàðàí
÷ ñºð㺺ð íºëººëºõ õàíäëàãàòàé áîëñîí áàéíà. Ýíý íü öààøèä ¿íýíä õÿíàëò òàâüñíààð
çàõ çýýëèéí ìåõàíèçìûí ¿éë÷ëýëèéí õ¿÷ ñóëàð÷ ñàëáàðóóäûí õîîðîíäûí íººöèéí
õóâààðèëàëò îíîâ÷òîé áóñ áîëæ òýíöâýðò õàðüöàà àëäàãäñàíû óëìààñ íýã õýñýã áàðàà
¿éë÷èëãýý õýò èõýýð ¿éëäâýðëýãäýí, íºãºº õýñýã áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé õîìñäîë ¿¿ñäýãòýé
õîëáîîòîé.
Íèéë¿¿ëýëòýíä íºëººëºõ áîäëîãî
Êåéíñ ººðèéíõºº á¿òýýë¿¿ääýý íèéëìýë ýðýëòèéí õîìñäîë áóþó ººðººð õýëáýë,
íèéëìýë ýðýëòèéí õýìæýý áàãà áàéãààãààñ àæèëã¿éäýë, ¿éëäâýðëýëèéí àøèãëàëòã¿é
õ¿÷èí ÷àäàë èõ õýìæýýãýýð áèé áîëæ ýíý íü ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë,
Õàíø óíàëò ¿¿ñýõ øàëòãààí áîëæ áàéíà ãýæ ¿çýýä ñàíõ¿¿-ñºíãºíèé áîäëîãîîð
äàìæóóëàí íèéò ýðýëòèéã ºñãºõ çàìààð õºäºëìºð á¿ðýí ýðõëýëòèéí ò¿âøèíã õàíãàõ
òóõàé îíîëûã äýâø¿¿ëñýí áèëýý.
Ãýâ÷ 70-ààä îíû ¿åä ñîíãîäîã ýäèéí çàñãèéí ÷èãëýëèéã áàðèìòëàã÷ îëîíõè ýäèéí
çàñàã÷èä Êåéíñèéí îíîëûí òºâä íèéëìýë ýðýëò áàéãàà ó÷ðààñ óã îíîë íü ºíººãèéí
õàíø óíàëòûã øèéäâýðëýõ ¿íäýñ áîëæ ÷àäàõã¿é ãýæ ø¿¿ìæëýýä õàíø óíàëòûí ¿íäñýí
øàëòãààíûã ¿éëäâýðëýëèéí áîäèò õýìæýý áîëîí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéí õàíãàëòã¿é
ºñºëò þì ãýæ ¿çñýí. Èéíõ¿¿ íèéë¿¿ëýëòèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë ¿¿ññýí.
Á¿õ òºðëèéí òàòâàð íü ¿éëäâýðëýëèéí çàðäàëä îðîõ ó÷èð ò¿¿íèéã íýìýãä¿¿ëäýã.
Çàðäëûí ºñºëò íü ¿íý íýìýãäýõ øàëòãààí áîëíî. Èéìýýñ àëü áîëîõ òàòâàðûã áóóðóóëàõ
çàìààð õàíø óíàëòàíä çàñãèéí ãàçðààñ íºëººëºõ ¸ñòîé ãýæ íèéë¿¿ëýëòèéí ýäèéí
çàñãèéí îíîëûã áàðèìòëàã÷èä ¿çäýã. Òàòâàðûã áóóðóóëñíààð õºäºëìºð ýðõëýã÷äèéí
áîëîí ¿éëäâýðëýã÷äèéí íîîãäîë àøèã îðëîãî íýìýãäýæ, àæèëëàãñäûí õºäºëìºðëºõ
èäýâõè, ¿éëäâýðëýã÷äèéí õºðºí㺠îðóóëàõ ñîíèðõîë ºñíº. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä õºäºëìºðèéí
á¿òýýìæ ºñ÷ íýãæ á¿òýýãäýõ¿¿íä íîîãäîõ çàðäàë
õÿìäðàõààñ ãàäíà ¿éëäâýðëýëèéí
áîäèò õýìæýý íýìýãäýí áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé õàíãàìæ ñàéæèðíà. Ýíý á¿õýí íü ¿íèéí
ò¿âøèíä ýåðãýýð íºëººëíº. Èéíõ¿¿ òàòâàð áóóðóóëàõ áîäëîãî íü íèéëìýë ýðýëòèéí
õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ òàëòàé áîëîâ÷ çàðäëûí õàíø óíàëòûí ¿åä èë¿¿ ñàéí ¿ð ä¿í ºãºõ
áîëîìæòîé.
ÿéëãýýíèé õ¿ðýýíä áàéãàà ìºíãºíèé õýìæýýã çîõèöóóëàõ áîäëîãî. Ýðýëòèéí õàíø
óíàëòûí ãîë øàëòãààí íü ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíä áàéõ ìºíãºíèé õýìæýý õýò íýìýãäýõ ÿâäàë
ãýäãèéã äýýð ¿çñýí áèëýý. Èéìýýñ ÿëàíãóÿà, ýðýëòèéí õàíø óíàëòûí ¿åä çàñãèéí ãàçðààñ
òºâ áàíêààð äàìæóóëàí ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýíä õÿíàëò òàâüæ èë¿¿äýë ìºíãèéã òàòàæ
àâàõàä ÷èãëýñýí çýýë-ìºíãºíèé îíîâ÷òîé áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë èõýýõýí ÷óõàë
áàéäàã. ¯¿íä òºâ áàíêíû çýýëèéí õ¿¿, íººöèéí áîäëîãîîð äàìæóóëàí àðèëæààíû
áàíêóóäûí õàäãàëàìæèéí áîëîí çýýëèéí õ¿¿ä íºëººëæ áîëîõ þì. Ãýõäýý çýýëèéí õ¿¿ íü
íýã òàëààñ õ¿í àìä õóðèìòëàë õýëáýðýýð ¿¿ññýí ñóë ÷ºëººòýé ìºíãºí õºðºíãèéã
áàíêèíä áîëîí õºðºí㺠îðóóëàëòàíä õèéõ ñîíèðõëûã òºð¿¿ëñýí áàéõóéöààð, íºãºº
òàëààñ õºðºí㺠îðóóëàõ ãýñýí
¿éëäâýðëýã÷äèéí
ñîíèðõëûã
áóóðóóëàõã¿é
áàéõóéöààð
òîãòîîãäñîí áàéõ ó÷èðòàé. ̺í çàñãèéí ãàçðààñ ìºíãºíèé èë¿¿äýëòýé ¿åä çàñãèéí
ãàçðûí áîíä ãàðãàí õóäàëäàõ çàìààð ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýíýýñ ìºíãèéã òàòàõ áîäëîãûã àâ÷
ÿâóóëäàã. Ýäãýýð áîäëîãóóä íü ÿëàíãóÿà, ýðýëòèéí õàíø óíàëòûí ¿åä èõýýõýí ¿ð ä¿íòýé
áàéäàã.
Õàíø óíàëòòàé çîõèöîí àìüäðàõ íü
Èõýíõ óëñ îðíû çàñãèéí ãàçðààñ õàíø óíàëòûí ¿åä ÿìàð íýã õýìæýýãýýð ò¿¿íòýé
çîõèöîõ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëäàã. Òóõàéëáàë, òîãòìîë îðëîãîòîé äàâõðàãûí îðëîãûã
õàíø óíàëòòàé èíäåêñæ¿¿ëýí íýìýõ, ÿäóó ºðõ¿¿äèéí àìüäðàëûã äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí
íèéãìèéí õàëàìæ àíõààðëûã íýìýãä¿¿ëýõ, òýòãýâýð òýòãýëýã, áóöàëòã¿é òóñëàìæèéí
õýìæýýã õàíø óíàëòòàé óÿëäóóëàí ºñãºõ, àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøíèéã øèíý÷ëýí
òîãòîîõ, ìºí òîîöîõ áîëîìæã¿é îðëîãîä íîîãäóóëàõ òàòâàðûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ
ã.ì. Èéíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûã õàíø óíàëòàíä çîõèöóóëñàí ¿éë àæèëëàãààã
õýðýãæ¿¿ëýõ íü õàíø óíàëòààñ ãàðàõ íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ñºðºã ¿ð äàãàâðûã
áóóðóóëæ, óëìààð ò¿¿íèé õóðäàöûã ñààðóóëàõàä òààòàé áîëîìæ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ
ºãäºã.
ЛЕКЦ – 13
Үндэсний тооцооны тогтолцоо
Óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí ñàéí ñàéõàí áàéäëûã èëýðõèéëýõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áàéäàã.
ªºðººð õýëáýë óëñûí ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõè, õ¿÷ áîëîìæèéã íü õýìæèæ òîãòîîíî ãýñýí
¿ã. Ýíý òàëààð íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ¿ç¿¿ëýëò ãýâýë áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé íýã
æèëèéí õóãàöààíä ¿éëäâýðëýãäñýí õýìæýý áàéäàã.
¯íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í (¯ÍÁ)
¯íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í ãýäýã íü òîäîðõîé õóãàöààíä (íýã æèëä) óëñûí
õýìæýýíä òóõàéí óëñûí èðãýäèéí á¿òýýñýí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé çàõ çýýëèéí
íèéëáýð ¿íèéí ä¿í þì. ¯íäýñíèé íèéò á¿òýýãäõ¿¿íä òóõàéí óëñûí èðãýäèéí á¿òýýñýí
áàðàà, ¿éë÷èëãýý íü õèëèéí äîòîð óó, õèëèéí ÷àíàäàä óó ãýäãýýñ ¿ë õàìààðàí á¿ãä îðíî.
Õàìãèéí ãîë íü òýäãýýð íü á¿ãä òóõàéí æèëäýý øèíýýð á¿òýýãäñýí áàéõ ¸ñòîé.
Òîäðóóëáàë, ºìíº íü á¿òýýãäñýí, äàõèí õóäàëäààëàãäàæ áàéãàà, ¿íýò öààñíû àðèëæààíû
îðëîãî, ºâ çàëãàìæëàëûí øèëæ¿¿ëýã, áèå áèåäýý áýëýãëýñýí áýëýã çýðãèéí ºðòãèéã
îðóóëàí òîîöäîãã¿é ãýñýí ¿ã. ¯íäýñíèé íèéò á¿òýýãäõ¿¿íä òîîöîæ áàéãàà ¿íý íü
õýðýãëýã÷èéí óã áàðàà, ¿éë÷èëãýýíä òºëºõºä áàéãàà ìºíãºíèé õýìæýýã òóñãàñàí çàõ
çýýëèéí ¿íý áàéäàã. Áàðàã á¿õ áàðàà, ¿éë÷èëãýý ¿éëäâýðëýëèéí õýä õýäýí øàò äàìæèí
áàéæ çàõ çýýë äýýð áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëæ ãàðäàã. ªºðººð õýëáýë, ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í
õýðýãëýã÷äýä õ¿ðýõäýý õýä õýäýí óäàà ¿éëäâýðèéí øàò äàìæèæ, õóäàëäàí áîðëóóëàãääàã.
Ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý ãýäýã íü äàõèí áîëîâñðóóëàëòàä îðóóëàõààð þì óó
äàõèí õóäàëäàõ çîðèëãîîð õóäàëäàí àâ÷ áàéãàà áóñ çºâõºí ýöñèéí õýðýãëýýíä çîðèóëàí
õóäàëäàí àâ÷ áóé á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý þì. Èéìýýñ çàâñðûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòãèéã
äàâõàðäóóëàí òîîöîæ, óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õ¿÷ ÷àäëûã õèéìëýýð ºñãºæ
õàðàãäóóëàõã¿é áàéõûí ¿¿äíýýñ ýöñèéí áàéäëààð ¿éëäâýðëýãäñýí áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé
¿íèéí ä¿íãýýð ¯ÍÁ-èéã òîîöîæ òîäîðõîéëäîã. Çàâñðûí á¿òýýãäõ¿¿íèé ºðòºã ýöñèéí
á¿òýýãäõ¿¿íä øèíãýñýí áàéäàã õýäèé ÷ çàðèì çàâñðûí á¿òýýãäõ¿¿í öààøèä òåõíîëîãèéí
¿éë ÿâöàä îðäîãã¿é òîõèîëäîë áàéäàã. ̺í çàðèì çàâñðûí á¿òýýãäõ¿¿íèéã òîäîðõîé
õóãàöààíû äàðàà àøèãëàõààð, ýñâýë øóóä õóäàëäàí áîðëóóëàõààð øèéäâýðëýñýí áîë
òýäãýýðèéã òóõàéí ¿åä íü ýöñèéí á¿òýýãäõ¿¿í ãýæ òîîöîîä ¯ÍÁ-ä îðóóëäàã. Øèíýýð
¿éëäâýðëýñýí ºðòºã ãýäýã íü àæ àõóéí íýãæèéí íèéò áîðëóóëàëòûí îðëîãîîñ ò¿¿íèéã
¿éëäâýðëýõýä çîðèóëàí õóäàëäàæ àâñàí çàâñðûí á¿òýýãäõ¿¿í áóþó ò¿¿õèé ýä,
ìàòåðèàëûí ¿íèéã õàñààä ¿ëäýõ õýñýã íü þì.
Æèøýýëáýë: àðüñ øèð áîë çàâñðûí, õàðèí ò¿¿ãýýð õèéñýí ãóòàë ýöñèéí á¿òýýãäõ¿¿í
þì. Èíãýõëýýð àðüñ øèðíèé ¿íèéã øèíãýýñýí ãóòëûí ¿íýýð ¯ÍÁ-ã òîîöíî.
Ìºí ººð íýã àíõààðàõ àñóóäàë áîë ¯ÍÁ-ä õóóëü áóñààð ¿éëäâýðëýãäýæ,
õóäàëäàãäñàí ýñâýë àéë ºðõèéí ãýðòýý õýðýãëýõýýð áýëòãýñýí á¿òýýãäõ¿¿í îðäîãã¿é
áàéíà.
¯ÍÁ-èéã òîîöîõ àðãà
¯íäýñíèé íèéò á¿òýýãäõ¿¿íèéã òîîöîõäîî:
1. Á¿òýýãäõ¿¿íýýð
2. Çàðäëààð
3. Îðëîãîîð ãýæ àíãèëäàã.
Á¿òýýãäõ¿¿íýýð òîîöîõ. Ýäèéí çàñãèéí áàÿëàã á¿òýýã÷ ñóáüåêòóóäûí õèéæ á¿òýýñýí
ç¿éëñèéí íèéëáýð ¿íýýð òîîöäîã. Ãýõäýý ýíý àðãà íü äîòðîî á¿òýýãäõ¿¿íèé ýöñèéí ¿íýýð,
íýìýãäñýí ºðòãèéí ä¿íãýýð ãýñýí õî¸ð ÿíçààð òîîöîãääîã. Ãýâ÷ ýöñèéí ¿ð ä¿í àäèëõàí.
Æèøýýëáýë: Ãóòëûí ¿éëäâýð ò¿¿õèé ýäèéã 50000¥-ººð àâ÷ áîëîâñðóóëààä 60000¥-ººð 2
øèðõýã ýöñèéí á¿òýýãäõ¿¿íýý õóäàëäñàí. Ýíý òîõèîëäîëä
¯ÍÁ-èé òîîöîîíä òóñ
¿éëäâýðèéí 120000¥ îðíî. Õàðèí íýìýãäñýí ºðòãèéí ä¿íãýýð òîîöîõîä, ò¿¿õèé ýäèéí
50000¥ áîëîí Ãóòëûí ¿éëäâýðèéí çàðäàë áîëîõ 70000¥-èéí íèéëáýð áîëîõ 120000¥
áîëæ áàéíà.
Á¿òýýãäõ¿¿íýýð òîîöîõ ¿åä áàðàà, ¿éë÷èëãýýýíèé ¿íèéã çàõ çýýëèéí ¿íýýð òîîöîõ
¸ñòîé. Çàðèì òîõèîëäîëä çàõ çýýëèéí ¿íýýð òîîöîõ áîëîìæã¿é áàðàà, ¿éë÷èëãýý
áàéäãèéã ìàðòàæ áîëîõã¿é. ¯¿íä: òºðèéí ¿éë÷èëãýý, çýð çýâñãèéí ¿éëäâýðëýë ãýõ ìýò
îðäîã áºãººä ýäãýýðèéí ¿íèéã òîîöîõäîî òýäãýýðò òºðººñ ãàðãàñàí çàðäëààð íü òîîöäîã.
Çàðäëààð òîîöîõ. ¯ÍÁ íü ýöñèéí õýðýãëýã÷äýä î÷èæ áàéãàà òóõàéí æèëä
¿éëäâýðëýãäñýí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ä¿í ó÷ðààñ ýöñèéí õýðýãëýã÷äýýñ
òýäãýýðèéã îëæ àâàõàä çàðöóóëñàí íèéò çàðäëûí ä¿íãýýð òîäîðõîéëîõ á¿ðýí
áîëîìæòîé. ¯¿íèéã çàðäëààð òîäîðõîéëîõ àðãà ãýíý.
Ýöñèéí õýðýãëýã÷ íü àéë ºðõ, àæ àõóéí íýãæ, òºð, ãàäààäûí õýðýãëýã÷äýýñ á¿ðäýíý.
Ýäãýýð 4 òºðëèéí õýðýãëýã÷èéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí áîðëóóëàõ çîðèëãîîð
áóñ ýöñèéí õýðýãëýýíäýý çîðèóëàí õóäàëäàí àâàõàä çàðöóóëñàí çàðäëûí íèéëáýð ä¿íãýýð
¯ÍÁ-èéã òîäîðõîéëäîã. ¯¿íèéã òîìü¸îãîîð õàðóóëáàë:
C + I + G + Xn = ¯ÍÁ
C - ºðõ ãýðèéí õýðýãëýýíäýý çàðöóóëñàí çàðäàë;
I – àæ àõóéí íýãæèéí äîòîîäûí õºðºí㺠îðóóëàëòàíä
çîðèóëàí ãàðãàñàí
çàðäàë;
G – óëñààñ áàðàà ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâàõàä çîðèóëàí ãàðãàñàí çàðäàë;
Xn –
ýõ îðíû ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäõ¿¿íèéã ãàäààäûí õýðýãëýã÷èä îëæ àâàõàä
çàðöóóëñàí çàðäàë áóþó öýâýð ýêñïîðò.
1. ªðõèéí õýðýãëýý íü ºðõ ãýð¿¿äèéí àæ àõóéí íýãæ¿¿äýýñ õóäàëäàí àâñàí áàðàà,
¿éë÷èëãýý áºãººä ¿¿íèéã Çàñãèéí ãàçàð áîëîí àæ àõóéí íýãæèéí õýðýãëýýíýýñ ÿëãàõûí
òóëä õóâèéí õýðýãëýý ÷ ãýæ íýðëýäýã. ªðõèéí õýðýãëýýíèé çàðäàë íü ñóóäëûí ìàøèí,
õºðãºã÷, òåëåâèç ãýõ ìýò óäààí ýäýëãýýòýé áàðàà áîëîí õîîë õ¿íñ, õóâöàñ, ñî¸ëûí áàðàà
çýðýã õóðäàí ýäýëãýýòýé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóäàëäàí àâàõ, ¿ñ÷èí, òàêñè ãýõ ìýò
¿éë÷èëãýýíä òºëæ áóé òºëáºð çýðãýýñ á¿ðääýã.
2. Äîòîîäûí õºðºí㺠îðóóëàëò íü 3 ¿íäñýí õýñãýýñ á¿ðäýíý.
-Àæ àõóéí íýãæèéí ç¿ãýýñ ¿éëäâýðëýëä õýðýãëýãäýõ ìàøèí, òîíîã òºõººðºìæ ãýõ
ìýò ¿íäñýí õºðºíãèéã õóäàëäàí àâàõ çàðäàë;
-¯éëäâýðëýëèéí áîëîí àæèëëàãñäûí îðîí ñóóö, äýä á¿òöèéí çîðèóëàëòòàé á¿õ
òºðëèéí áàéøèí áàðèëãûã áàðüæ áàéãóóëàõ çàðäàë;
-¯éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòòàé íººö õºðºíãèéã íýìýãä¿¿ëý-õýä ãàðãàæ áóé çàðäàë.
¯ÍÁ-íä òóõàéí æèëä ¿éëäâýðëýãäñýí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë-÷èëãýýã á¿ðýí õýìæýýãýýð
õàìðóóëàõ ¸ñòîé. Èíãýñýí òîõèîëäîëä ë ¯ÍÁ íü ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýí ¿íýí çºâ
òîäîðõîéëîã÷ ¿ç¿¿ëýëò áîëæ ÷àäíà. Èéìýýñ îíû ýõýíä áàéñàí íººöòýé õàðüöóóëàõàä
îíû ýöýñò áýëýí áàéãàà íººö íýìýãäñýí áîë òýðõ¿¿ ºñºëòèéã çàõ çýýëèéí ¿íýýð ¿íýëýí
¯ÍÁ-íä òóñãàäàã. Õýðýâ îíû ýöñèéí íººöèéí õýìæýý îíû ýõíèéõýýñýý áàãàññàí áîë
ýäèéí çàñàã ¿éëäâýðëýñíýýñýý èë¿¿ èõ õýðýãëýñíèéã õàðóóëíà.
Àæ àõóéí íýãæèéí õºðºí㺠îðóóëàëòûã Çàñãèéí ãàçðûí èéì òºðëèéí ¿éë
àæèëëàãààíààñ ÿëãàõûí òóëä õóâèéí õºðºí㺠îðóóëàëò ÷ ãýæ íýðëýäýã. Õºðºíãº
îðóóëàëòûã íèéò áà öýâýð õºðºí㺠îðóóëàëò ãýæ õî¸ð àíãèëíà. Íèéò õºðºí㺠îðóóëàëò
íü ¿éëäâýðëýëä àøèãëàñíû óëìààñ ýëýãäýëä îðñîí ìàøèí, òîíîã òºõººðºìæ, áàðèëãûã
íºõºí ñýðãýýæ õóó÷èí õýâýíä íü îðóóëàõàä çîðèóëàí ãàðãàñàí çàðäëààñ ãàäíà ¿íäñýí
õºðºíãèéí õýìæýýã øèíýýð íýìýãä¿¿ëýõýä çîðèóëàí ãàðãàñàí çàðäëûã áàãòààäàã. Öýâýð
õºðºí㺠îðóóëàëò ãýäýã íü íèéò õºðºí㺠îðóóëàëòààñ ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýëèéã
õàñààä ¿ëäýõ õýñýã íü þì. Ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýë íü õºðºí㺠îðóóëàëòûí ãîë ýõ
ñóðâàëæ áîëäîã.
Íèéò õºðºí㺠Ýëýãäýë õîðîãäëûí
îðóóëàëò
=
Öýâýð õºðºíãº
øèìòãýë
+
îðóóëàëò
Íèéò õºðºí㺠îðóóëàëò íü òóõàéí æèëèéí ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýëèéí
õýìæýýíýýñ äàâæ áàéâàë ýäèéí çàñàã ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Íèéò õºðºí㺠îðóóëàëò íü
òóõàéí æèëèéí ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýëèéí õýìæýýòýé òýíö¿¿ áîë ýäèéí çàñàã
çîãñîíãè áàéäàëòàé áàéõ áà óíàæ áóé ýäèéí çàñàãò íèéò õºðºí㺠îðóóëàëò íü òóõàéí
æèëèéíõýý ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýëýýñ ÷ áàãà áàéäàã.
3. Óëñûí çàðäàë íü òºð çàñãèéí ãàçðààñ ¿éë àæèëëàãààãàà õýâèéí ÿâóóëàõàä
øààðäàãäàõ òîíîã òºõººðºìæ, áàéøèí áàðèëãà, øèðýý ñàíäàë, êîìïüþòåð çýðýã
á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâàõàä çàðöóóëñàí çàðäëóóäààñ á¿ðäýíý.
4.
Ãàäààäûí
õýðýãëýã÷äèéí
çàðäàë
íü
öýâýð
ýêñïîðòûí
õýìæýýãýýð
òîäîðõîéëîãäîíî. Öýâýð ýêñïîðò íü íèéò ýêñïîðòîîñ èìïîðòûã õàññàíòàé òýíö¿¿
áºãººä ýåðýã áà ñºðºã óòãàòàé áàéæ áîëíî.
Îðëîãîîð òîîöîõ. Àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã
îëæ àâàõàä ýöñèéí õýðýãëýã÷äýýñ ãàðãàñàí çàðäàë íü àæ àõóéí íýãæèéí õóâüä îðëîãî
áàéäëààð î÷èõ ¸ñòîé. Èéìä ¯ÍÁ-èéã àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí îëæ áóé îðëîãîîð
òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé. ¯¿íèéã îðëîãîîð òîîöîõ àðãà ãýíý.
Àæ àõóéí íýãæýýñ ýöñèéí õýðýãëýã÷äýä á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã áîðëóóëæ îëñîí
îðëîãî íü äàðààõü áàéäëààð õóâààðèëàãääàã áàéíà. ¯¿íä:
1. Ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýë áà øóóä áóñ òàòâàð òºëºõºä,
2. Ãàçàð áîëîí áóñàä õºðºíãºèéã àøèãëàñíû ò¿ðýýñèéí òºëáºð õýëáýðýýð ãàçðûí
ýçäýä,
3. Öàëèí õýëáýðýýð àæèëëàãñäàä,
4. Àøèã õýëáýðýýð ¿éëäâýð, àæ àõóéí ýçäýä
5. ̺íãºí õºðºí㺺 áóñäàä çýýëä¿¿ëñíèé øàãíàë áîëîõ õ¿¿ ãýñýí õýëáýð¿¿äýýð òóñ
òóñ õóâààðèëàãäàí î÷äîã. Èéìýýñ îðëîãîîð òîîöîõ ¯ÍÁ íü ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýë
áà øóóä áóñ òàòâàð, öàëèí, çýýëèéí õ¿¿, ðåíò, àøèã ãýñýí 5 òºðëèéí îðëîãûí íèéëáýð
ä¿íãýýð òîäîðõîéëîãäîíî.
Àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýë íü ¿ëääýã. ªºðººð õýëáýë,
áàéøèí áàðèëãà, ìàøèí òîíîã òºõººðºìæ íü ¿éëäâýðëýëèéí ÿâöàä ººðèéíõºº ºðòãèéã
ààæèì ààæìààð àëäàæ áàéäàã. Òîäðóóëáàë, á¿òýýõ ÷àäàâõèà àëäàæ áàéíà ãýñýí ¿ã þì.
Ýíýõ¿¿ õýðýãëýãäñýí êàïèòàëûã ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýë õýëáýðýýð áîðëóóëàëòûí
îðëîãîîñ àâ÷ õóðèìòëóóëàí êàïèòàëûã íºõºí ñýðãýýõýä çîðèóëàí àøèãëàäàã.
Çàñãèéí ãàçàðò íü øóóä áóñ òàòâàð íü îðëîãî õýëáýðýýð òîîöîãääîã. Øóóä áóñ
òàòâàðò ã¿éëãýýíèé òàòâàð, ëèöåíöèéí òºëáºð, ãààëèéí òàòâàð õàìààðàãäàíà. Àæ àõóéí
íýãæ¿¿ä øóóä áóñ òàòâàðûí õóâü õýìæýýãýýð áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèéõýý æèæèãëýíãèéí
¿íèéã íýìäýã ó÷ðààñ óã òàòâàðûí äàðàìò íü ¿íäñýíäýý õóäàëäàí àâàã÷äàä íîîãääîã. Ýíý
òºðëèéí òàòâàðûí îíöëîã íü àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí õýìæýýíýýñ ¿ë õàìààðäàã
áàéíà.
Àæ àõóéí íýãæèéí àøèã íü àøãèéí òàòâàð, õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí íîîãäîë àøèã,
¿ë õóâààãäàõ àøèã ãýñýí 3 õýñýãò õóâààãäàíà.
¯íäýñíèé ¿éëäâýðëýëèéã õýìæèõ áóñàä ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä
Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäõ¿¿í (ÄÍÁ). - Ýíý íü çºâõºí òóõàéí óëñûí ãàçàð íóòàã äýýð
íýã æèëèéí õóãàöààíä ¿éëäâýðëýãäýí áèé áîëñîí íèéò áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé çàõ çýýëèéí
¿íèéí ä¿í þì. Òîäðóóëáàë, ¯ÍÁ-ä èðãýíèé õàðüÿàëàëòàé ë áîë áóñàä àëü ÷ óëñûí íóòàã
äýâñãýð äýýð õèéñíèéã íü òîîöîëã¿éãýýð áàðàà ¿éë÷èëãýýã á¿ðòãýí òîîöäîã áîë, ÄÍÁ-ä
çºâõºí ººðèéí óëñûí õèëèéí äîòîð ¿éëäâýðëýãäñýí áàðàà, ¿éë÷èëãýýã íýìæ áîääîã
ãýñýí ¿ã.
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò õàðüöàíãóé ºíäºðòýé óëñ îðíû ÄÍÁ íü ¯ÍÁ-ýýñ èõ
áàéæ áîëîõ áà õèëèéí ÷àíäàä èë¿¿ õºðºí㺠îðóóëàëòòàé óëñ îðíû õóâüä ¯ÍÁ íü ÄÍÁýýñ èõ áàéíà.
¯íäýñíèé öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿í (¯ÖÁ). Ýíý íü ¯ÍÁ-ýýñ òóõàéí æèëèéí ýëýãäýë
õîðîãäëûí øèìòãýëèéã õàñààä ¿ëäýõ õýñýã íü þì. Ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýë íü
¿éëäâýðëýëèéí ÿâöàä õýðýãëýãäñýí êàïèòàë áîëîõ ó÷èð ¿éëäâýðëýëèéí çàðäàë þì. Èéì
çàðäàë ºíäºðòýé îðíû ¯ÍÁ-íèé õýìæýý ºíäºð ãàðàõ ó÷èð ¯ÍÁ íü òóõàéí æèëä øèíýýð
íýìæ ¿éëäâýðëýãäñýí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã òýð á¿ð áîäèòîéãîîð èëýðõèéëæ
÷àääàãã¿é áàéíà.
¯íäýñíèé îðëîãî (¯Î). Ýíý íü ¯ÖÁ-ýýñ øóóä áóñ òàòâàðûã õàñààä ¿ëäýõ õýñýã íü
þì. Àæ àõóéí íýãæ¿¿ä áàðàà ¿éë÷èëãýýíèéõýý çàõ çýýëèéí ¿íèéã øóóä áóñ òàòâàðûí
õýìæýýãýýð íýìýõ çàìààð ò¿¿íèéã òºñºâò òºëäºã. Èéìýýñ ¿íäýñíèé îðëîãî íü óëñ îðíû
òóõàéí æèëä öîî øèíýýð ¿éëäâýðëýæ áèé áîëãîñîí îðëîãûã èëýðõèéëäýã ¿ç¿¿ëýëò þì.
Õóâèéí îðëîãî (ÕÎ). ¯íäýñíèé îðëîãî íü òóõàéí óëñàä øèíýýð áèé áîëñîí îðëîãî
áîëîâ÷ á¿ãäýýðýý ºðõ ãýð¿¿äýä õóâààðèëàãäàí î÷äîãã¿é. Èéìýýñ ºðõ ãýð¿¿äýä æèíõýíý
áàéäëààð îëãîãäîæ áóé îðëîãûã õóâèéí îðëîãî ãýíý. ¯íäýñíèé îðëîãîîñ íèéãìèéí
äààòãàëûí øèìòãýë, àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí àøãèéí òàòâàð, àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä ¿ëäýõ ¿ë
õóâààðèëàãäàõ àøãèéã õàñààä çàñãèéí ãàçðààñ õ¿í àìä îëãîæ áóé áóöàëòã¿é òóñëàìæèéã
íýìæ õóâèéí îðëîãûã òîäîðõîéëíî. Èéíõ¿¿ õóâèéí îðëîãî íü ºðõ ãýð¿¿äèéí îðëîãûí
õýìæýýã òîäîðõîéëæ áóé ¿ç¿¿ëýëò þì
Òàòâàð òºëñíèé äàðààõ îðëîãî (DI). ªðõ ãýð¿¿ä íü ººðò õóâààðèëàãäàí èðñýí
õóâèéí îðëîãîîñîî òºñºâò îðëîãûí òàòâàð òºëºõ áà ¿ëäýõ õýñãèéã òàòâàð òºëñíèé
äàðààõ îðëîãî ãýíý. ªðõ ãýð¿¿ä òàòâàð òºëñíèé äàðààõ îðëîãûíõîî íýã õýñãèéã
õýðýãëýýãýý õàíãàõàä çîðèóëàí çàðöóóëæ, ¿ëäýõ õýñãèéã íü èðýýä¿éíõýý õýðýãëýýíä
çîðèóëàí õóðèìòëóóëäàã. Òàòâàð òºëñíèé äàðààõ îðëîãî íü ºðõèéí àìüäðàëûí ò¿âøèíã
èëýðõèéëäýã ãîë ¿ç¿¿ëýëò þì.
¯ÍÁ íü òóõàéí æèëèéí íèéò ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîã÷ ãîë ¿ç¿¿ëýëò
áîëîâ÷ ãàíö ýíýõ¿¿ ¿ç¿¿ëýëòýýð ýäèéí çàñãèéí áàéäëûã á¿õ òàëààñ íü òîäîðõîéëîõîä
õ¿ðýëöýýòýé ìýäýýëëèéã àâàõ áîëîìæã¿é þì. Òóõàéëáàë, óëñ îðíóóäûí ýäèéí çàñãèéí
õ¿÷èí ÷àäëûã ¯ÍÁ-íèé ¿íýìëýõ¿é õýìæýýãýýð õîîðîíä íü õàðüöóóëàí òîäîðõîéëîõ
àðãàã¿é òóë íýã õ¿íä íîîãäîõ ¯ÍÁ ãýñýí ¿ç¿¿ëýëòèéã õýðýãëýäýã. Íýã õ¿íä íîîãäîõ ¯ÍÁèéã íèéò ¯ÍÁ-ýý õ¿í àìûí òîîíä õóâààí òîîöîæ ãàðãàíà.
¯íèéí ò¿âøèí áà ¯ÍÁ
¯íèéí èíäåêñ áà äåôëÿòîð. ¯ÍÁ íü òóõàéí æèëä ¿éëäâýðëýãäñýí ýöñèéí íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé çàõ çýýëèéí ¿íèéí ä¿íãýýð òîäîðõîéëîãääîã ó÷ðààñ ò¿¿íèé
õýìæýý íü ¿íèéí ò¿âøèíòýé íÿãò õîëáîîòîé. Òóõàéí æèëèéí ¯ÍÁ-èéã óðüä æèë¿¿äèéí
¯ÍÁ-òýé
õàðüöóóëàõäàà
¿íèéí
ò¿âøíèé
ººð÷ëºëòèéã
òîîöîæ
¿çýõ
çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé. ¯íèéí ò¿âøíèé ººð÷ëºëòèéã èëýðõèéëýã÷ ¿ç¿¿ëýëòèéã ¿íèéí èíäåêñ
áóþó äåôëÿòîð ãýíý. ¯íèéí èíäåêñèéã õýðýãëýýíèé ñàãñàíä áàéãàà á¿ëýã áàðàà,
¿éë÷èëãýýíèé òóõàéí æèëèéí ¿íèéí ä¿í áóþó ¿íèéí äóíäàæ ò¿âøíèé óã á¿ëýã áàðàà,
¿éë÷èëãýýíèé ñóóðü æèëèéí ¿íèéí ä¿í áóþó ¿íèéí äóíäàæ ò¿âøèíä õàðüöóóëàí 100%èàð ¿ðæ¿¿ëæ òîäîðõîéëäîã. ¯¿íèéã òîìú¸îãîîð èëýðõèéëáýë:
P1
Ip = ------ x 100%
P0
Ip – òóõàéí æèëèéí ¿íèéí èíäåêñ
P0 – ñóóðü æèëèéí ¿íýýð òîîöñîí õýðýãëýýíèé ñàãñàí äàõü áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ä¿í áóþó
äóíäàæ ¿íý
P1 – òóõàéí æèëèéí ¿íýýð òîîöñîí õýðýãëýýíèé ñàãñàí äàõü óã
áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé
¿íèéí ä¿í áóþó äóíäàæ ¿íý.
Òóõàéí æèëèéí ¯ÍÁ-íèé ¿íèéí èíäåêñèéã ºìíºõ æèëèéíõòýé õàðüöóóëàõàä ºññºí
áàéâàë ìºíãºíèé õàíø óíàñíûã, áóóðñàí áàéâàë ìºíãºíèé õàíø ºññºíèéã òóñ òóñ
õàðóóëíà.
Äåôëÿòîð íü òàéëàíò áà ñóóðü æèëèéí ¿íèéí ÿëãààã èëýðõèéëýã÷ êîýôôèöèåíò þì.
P1
Äåôëÿòîð = ---------P0
Äåôëÿòîðûí òóñëàìæòàéãààð íýðëýñýí ¯ÍÁ-èéã áîäèò ¯ÍÁ-íä, áîäèò ¯ÍÁ-èéã
íýðëýñýí ¯ÍÁ-íä øèëæ¿¿ëíý.
Íýðëýñýí áà áîäèò ¯ÍÁ. ¯ÍÁ-íèé õýìæýýíä ¿éëäâýðëýãäñýí áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé
òîî õýìæýýíèé ººð÷ëºëòººñ ãàäíà ¿íèéí ò¿âøèí äýõ ººð÷ëºëò íýãýí çýðýã òóñãàãääàã.
ªºðººð õýëáýë, ¿íèéí ò¿âøíèé ººð÷ëºëò íü òîî õýìæýýíèé ººð÷ëºëòèéí íýãýí àäèë áàñ
¯ÍÁ-íèé õýìæýýíä íºëººëäºã. Èéìýýñ ¯ÍÁ-èéã íýðëýñýí áà áîäèò ãýæ õî¸ð àíãèëäàã.
Íýðëýñýí ¯ÍÁ ãýäýã íü òóõàéí æèëä ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã òýð
æèëèéíõ íü ººð÷ëºãäñºí ¿íýýð áîäîæ òîîöñîí ¯ÍÁ þì.
Áîäèò ¯ÍÁ ãýäýã íü òóõàéí æèëä ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã
ººð÷ëºëòã¿é òîãòìîë ¿íýýð áóþó ñóóðü æèëèéí ¿íýýð áîäîæ òîîöñîí ¯ÍÁ þì. Ýíäýýñ
¿çâýë íýðëýñýí ¯ÍÁ íü ¿éëäâýðëýëèéí áèåò õýìæýýíèé áîëîí ¿íèéí ººð÷ëºëòèéã íýãýí
çýðýã òóñãàí õàðóóëäàã áîë áîäèò ¯ÍÁ íü çºâõºí ¿éëäâýðëýëèéí áèåò õýìæýýíèé
ººð÷ëºëòèéã òóñãàí õàðóóëäàã. Èéìä áîäèò ¯ÍÁ íü íýðëýñýí ¯ÍÁ-èéã áîäâîë ýäèéí
çàñãèéí øèíæ áàéäàë, ºñºëòèéã èë¿¿ áîäèòîéãîîð èëýðõèéëíý.
Íýðëýñýí ¯ÍÁ = áîäèò ¯ÍÁ õ Äåôëÿòîð
Íýðëýñýí ¯ÍÁ
Áîäèò ¯ÍÁ = ------------------------Äåôëÿòîð
ЛЕКЦ – 14
Улсын төсөв
Òàòâàðûí òîãòîëöîî
1. Òàòâàðûí ãàðàë ¿¿ñýë íü òºð óëñ á¿ðýëäýí òîãòîæ òºð íü ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ
àæèëëàõûí òóëä ñàíõ¿¿ õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðòýé áààéõ øààðäëàãààñ ¿íäýñëýí òàòâàð áèé
áîëñîí ò¿¿õòýé. Àëü ÷ òºð óëñàä õºðºíãèéí òýð ýõ ¿¿ñâýðèéã á¿ðä¿¿ëäýã àðãà íü òàòâàð
áàéäàã.Òàòâàðààð öóãëóóëàõ ìºíãºíèé õýìæýý, öóãëóóëàõ àðãà, þóíä çîðèóëæ àøèãëàõ
çýðýã íü òóõàéí ¿åèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ò¿âøèí òºðèéí ã¿éöýòãýæ áàéãàà
¿¿ðãýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Îéðîëöîîãîîð 5000 æèëèéí ºìíºººñ óëñûí ñàíä àíõíû
ìºíãºí òºëáºð îðæ èðñýí ãýæ ò¿¿õèéí áàðèìò áè÷èãò òýìäýãëýñýí áàéíà. Èéíõ¿¿ òàòâàð
ìºí㺺ð òºëºëãäºõ áîëñîí íü óëñûí ìºíãºí õàðèëöààã áèé áîëãîæ Óëìààð óëñûí
ñàíõ¿¿ã ¿íäýñëýí ò¿¿íèé ñóóðü òàâèãäñàí ò¿¿õòýé.
Ìîíãîë óëñûí òàòâàðûí òîãòîëöîî íü:

Àëáàí òàòâàð

Òºëáºð

Õóðààìæààñ á¿ðäýíý.
Òºð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõàä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýð
òºâëºð¿¿ëýõ áîëîí áóñàä çîðèëãîîð èðãýä, õóóëèéí ýòãýýä¿äèéí îðëîãî, òàòâàðûí
îáúåêòîîñ õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó àëáàäàí àâ÷ çîõèõ øàòíû òºñºâò îðóóëæ áàéãàà
ìºíãºí õºðºíãèéã àëáàí òàòâàð ãýíý.
Òºðèéí áàéãóóëëàãààñ èðãýí, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãàä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëñíèéõýý òºëºº
àâ÷, óëñûí òºñºâò îðóóëæ áàéãàà ìºíãºí õºðºíãèéã õóðààìæ ãýíý.
Òºðèéí ºì÷èéí ãàçàð, ãàçðûí õýâëèé, ò¿¿íèé áàÿëàã, îé, óñíû íááö çýðãèéã
àøèãëàñíûõàà òºëºº èðãýä, õóóëèéí ýòãýýä¿¿äýýñ òºëæ áàéãàà ìºíãºí õºðºíãèéã òºëáºð
ãýäýã. Òºëáºðèéã óëñûí òºñºâ áîëîí òóñãàé çîðèóëàëòòàé ñàíä îðóóëäàã.
2. Òàòâàð íü äàðààõè çîðèëòóóäûã õàíãàõ ¿¿ðýãòýé.

ͺºö áàÿëãèéã ºì÷èéí á¿õ ñåêòîðîîñ óëñûí, íèéãìèéí ñåêòîðò øèëæ¿¿ëýõ

Òºð çàñãèéí çàðäàë áóþó íèéòýýðýý ¿¿ðýõýýñ ººð àðãàã¿é çàðäëûã îðëîãî îëæ áóé
õýñã¿¿äýä øóäàðãààð õóâèàðëàõ

Õ¿í àìûí ýäèéí çàñãèéí íºõöëèéã æèãäð¿¿ëýõ /îðëîãî èõòýé õýñãýýñ ºíäºð
òàòâàð, îðëîãî áàãà áîë áàãà òàòâàð àâàõ, õºðºí㺠ºâë¿¿ëýëòèéí òàòâàð ãýõ ìýò/

Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæèæ òîãòâîðòîé, ¿ð àøèãòàé áàéõ íºõöëèéã
á¿ðä¿¿ëýõ çýðýã þì.
Òàòâàðûí ¿¿ðãèéã ýäèéí çàñàã÷èä, ýðäýìòýä îëîí ÿíçààð òîäîðõîéëäîã. Á¿õýëä íü àâ÷
¿çâýë òàòâàðûí ¿¿ðãèéã ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí ýäèéí çàñãèéí ãýæ 2 àíãèëæ áîëíî.
Ñàíõ¿¿ãèéí ¿¿ðýã ãýäýã íü: Óëñыí áîëîí îðîí íóòãèéí òºñâèéí îðëîãûã áèé áîëãîõ.
ººðººð õýëáýë òºð îðøèí òîãòíîæ ººðèéíõºº ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëæ ÷àäàõóéö ýäèéí
çàñãèéí íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ ÿâäàë þì.Ò¿¿í÷ëýí îðëîãûí õóâèàðëàëò çýðýã íü òàòâàð,
òºñâèéí ìåõàíèçìààð äàìæèí õýðýãæèæ áàéäàã.
Ýäèéí çàñãèéí ¿¿ðýã ãýäýã íü:
Òàòâàðûí ìåõàíèçìûí òóñëàìæòàéãààð ýäèéí çàñãèéã
çîõèöóóëæ óðàìøóóëàõ ÿâäàë þì. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæèæ, òîãòâîðòîé áàéëãàõ
ãàäààä õóäàëäàà, õºðºí㺠îðóóëàëò, á¿òöèéí áîäëîãî ¿íý èíôëÿöèéã áóóðóóëàõ, àæèë
ýðõëýëòèéã äýýøë¿¿ëýõ çýðýãò òàòâàð áàãàã¿é íºëºº ¿ç¿¿ëæ ÷àäíà.
Òàòâàðûã îíîãäóóëàõ, òàòâàðûã öóãëóóëàõäàà òîäîðõîé çàð÷ìóóäûã áàðèìòàëäàã.
¯¿íèéã àíõ ãàðãàñàí õ¿í áîë Àäàì Ñìèò þì.

Øóäàðãà áàéõ. Òàòâàðûí õýìæýý òàòâàð òºëºã÷äèéí îðëîãîîñ øóóä õàìààð÷ áàéõ
¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë îðëîãî íýìýãäýõèéí õýðýýð òºëºõ òàòâàðûí õýìæýý
íýìýãäýæ áàéäàã.

Òîäîðõîé áàéõ. Òºëºõ òàòâàðûí õýìæýý, õýðõýí ÿàæ òºëºõ çýðýã íü òîäîðõîé áàéõ
¸ñòîé.

×èðýãäýëã¿é áàéõ. Òàòâàð òºëºõ ÿâäàë íü òàòâàð òºëºã÷äºä ÷èðýãäýëã¿é õÿëáàð
áàéð.

Õýìíýëòòýé áàéõ. Òàòâàð îíîãäóóëàõ, òàòâàðûã öóãëóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû
çàðäàë íü àëü áîëîõ áàãà áàéõààð ñàíõ¿¿ òàòâàðûí àëáûã çîõèîí áàéãóóëíà.
Òàòâàð íîîãäóóëàõ ýõ ¿¿ñâýðèéã îáúåêòîîñ ÿëãàæ îéëãîõ õýðýãòýé.Òàòâàð íîîãäóóëàõ ýõ
¿¿ñâýð íü òàòâàð íîîãäóóëæ áàéãàà îáúåêòîîñ õàìààðàõã¿éãýýð íèéãìèéí öýâýð îðëîãî
áàéäàã.
Îáúåêò ãýäýã íü òàòâàð íîîãäóóëàõ ñóóðü áîëæ òîîíû õóâüä òîäîðõîéëîãäîõ ýäèéí
çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò þì. Òàòâàð íîîãäóóëàõ îáúåêòóóä íü: Õ¿í àì. Àæ àõóéí íýãæèéí
îðëîãî, õºäëºõ áà ¿ë õºäëºõ õºðºíãº, ¿å äàìæóóëñàí ýä õºðºíãº, áýëýã äóðñãàë,
òîäîðõîé òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà / ¿íýò öààñ ãýõ ìýò/ õèëèéí ÷àíàäàä áàðàà ãàðãàõ
ãààëèéí òàòâàð çýðýã áîëíî.
Òàòâàð íîîãäóóëàõ õóâü õýìæýýã óëñ îðíóóä 3 òºðºëä õóâààäàã.
1. ªñãºí íýìýãä¿¿ëýõ õóâü õýìæýýíèé òàòâàð. Ýíý íºõöºëä îðëîãî áóþó àøèã
íýìýãäýõ òóòàì òºëºõ òàòâàðûí õóâü õýìæýý ºñäºã.Îäîîíû ìºðäºæ áàéíàà àæ
àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí îðëîãûí àëáàí òàòâàð, õ¿í àìûí îðëîãí àëáàí
òàòâàð íü ºñãºí íýìýãä¿¿ëýõ õóâü õýìæýýòýé àëáàí òàòâàð þì.
2. Òýãø õóâü õýìæýýòýé òàòâàð. Ýíý òàòâàðûí õóâü õýìæýý íü òîãòìîë áàéäàã.
ªºðººð õýëáýë àøèã îðëîãî ºñºõ áóþó áóóðàõàä òàòâàð òºëºõ õóâü õýìæýý íü
ººð÷ëºãääºã¿é òîãòìîë íýã õýìæýýíä áàéíà. Õàðèí àøèã îðëîãûí íèéò
åðºíõèé ä¿íãýýñ øàëòãààëàí òºëºõ òàòâàðûí õýìæýý íü èõ áàãà áàéíà.
3. Áóóðàõ õóâü õýìæýýòýé òàòâàð. Ýíý òàòâàð íü îðëîãî íýìýãäýõ òóòàì òºëæ
áàéãàà òàòâàðûí õóâü õýìæýý îðëîãîòîé õàðüöóóëàõàä áàãàñäàã. Øóóä áóñ
àëáàí òàòâàð íü ¿íäñýíäýý áóóðàõ õýìæýýòýé òàòâàð þì.
Òºñºâ íü òºðèéí ñàíõ¿¿ãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîõûí õóâüä òºðèéí çîðèëãî
÷èãëýë, ¿éë àæèëëàãààòàé íÿãò õîëáîîòîé. Òºñºâ íü óëñ îðíû íèéãýì ýäèéí çàñãèéã
õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí ñàíõ¿¿ãèéí íýãäñýí òºëºâëºãºº þì.
ªºðèéí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð áèé áîëãîõ çîðèëãîîð, òºðººñ
òóõàéí æèëä ººðèéí ìýäýëäýý õóðèìòëóóëàí, õóâààðèëæ çàðöóóëàõ ìºíãºí õºðºíãèéí
îðëîãî, çàðëàãûí òºëºâëºãººã óëñûí òºñºâ ãýíý.
Òºñºâ íü íýãýí æèëèéí õóãàöààíä òàòâàðààð õóðèìòëóóëàõ îðëîãûã õóâèàðëàí
çàðöóóëàõ çàìààð äàâòàãäàí òîéðîí ýðãýæ áàéäàã ¿éë àæèëëàãàà þì. Òºñºâ ãýäýã íü
òîäîðõîé õýñýã á¿ëãýýð àíãèëàãäñàí îðëîãî çàðëàãûí æàãñààëò áºãººä æèë á¿õýí
õóóëü÷ëàãäàí áàòëàãääàã. Òºñºâ íü äàðààõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã. ¯¿íä:
1. Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí áàéäàë áóþó òºñâèéí íýãäìýë ñàõèëãûã õàíãàõ
2. Ñòðàòåãèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëä ñóóðèëñàí íººöèéí õóâààðèëàëò áà àøèãëàëòûã
õàíãàõ
3. ͺºöèéí àøèãëàëò áóþó òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé ¿ð àøèã, ¿ð ä¿íã òîäîðõîéëîõ
Óëñûí òºñâèéí òºñëèéã çàñãèéí ãàçðààñ æèë á¿ðèéí 12-ð ñàðûí 1-íèé äîòîð ÓÈÕ-ä
ºõãºí áàðüæ ÓÈÕ íàðèéâ÷ëàí õýëýëöýæ çîõèõ íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëæ áàòàëñíààð
õóóëü áîëæ õýðýãæäýã áàéíà.
Òºñâèéí ñòàíäàðòûí åðºíõèé çàãâàð:
1. Îðëîãî áîëîí òóñëàìæ
 Òàòâàðûí îðëîãî
 Òàòâàðûí áóñ îðëîãî
 Õàíäèâ òóñëàìæ
2. Çàðäàë áà íèéò çýýëëýã
 Ýðãýëòèéí çàðäàë
 ¯íäñýí õºðºíãèéí çàðäàë
 Íèéò çýýëëýã
3. Ñàíõ¿¿æèëò
 Ãàäààä
 Äîòîîä
 Áàíê, áàíê áóñ
Òºñâèéí çàðëàãà íü îðëîãîòîé òýíö¿¿ áóþó îðëîãî íü èë¿¿äýëòýé áàéõ ¸ñòîé ãýñýí
çàð÷ìûã äýýð ¿åýñ ýõëýí ºíººã õ¿ðòýë áàðèìòàëæ èðñýí. Òºñâèéí áîäëîãûí ãîë àðãà
õýðýãñýë íü òàòâàð, òºñâèéí çàðëàãà, òºñºâò çîðèóëñàí çýýë áàéäàã. ¯íäýñíèé òîîöîîíû
¿¿äíýýñ óëñûí òºñâèéí õ¿ðýýýã òºâ çàñãèéí ãàçàð áà åðºíõèé çàñãèéí ãàçàð ãýæ 2
õóâààäàã. Òºâ çàñãèéí ãàçàðò òºðèéí ÿàì ãàçðóóä áàãòäàã. Åðºíõèé çàñãèéí ãàçàðò îðîí
íóòãèéí çàõèðãàà õàìðàãäàíà. Ýäãýýðýýñ ãàäíà áèå äààñí õóóëèéí ýòãýýä áîëîâ÷ ºì÷
áîëîí îðëîãî çàðëàãàäàà ÿìàð íýã õýìæýýãýýð òºñ⺺ñ òýòã¿¿ëæ áàéäàã áàéãóóëëàãóóä
áàéäàã. Òýäãýýðèéí õóâüä çºâõºí òºñ⺺ñ îëãîãäîæ áàéãàà áóþó òºñºâò îðæ áàéãàà
õºðºí㺠ë óëñûí òºñâèéí õ¿ðýýíä õàìðàãääàã. Òºñâèéí òºëºâëºëòèéí àæèë íü çàðäëûí
òàëààñ òºñâèéí íèéò áîëîí ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã íü òóñ á¿ðèéí çàðäëûí õýìæýýã
òîãòîîõ îðëîãûí òàëààñ áîë òàòâàðûí òºðºë òóñ á¿ðèéí îðëîãî áîëîí òàòâàðûí áóñ
îðëîãî, ãàäààä òóñëàìæèéí õýìæýýã òîîöîîëîõîîñ ýõýëäýã.
Îíîëûí õóâüä òºñºâ íü òºðèéí îðøèí òîãòíîõ ìàòåðèàëëàã ¿íäýñ áîëñîí õºðºíãº
ìºíãèéã õóðèìòëóóëàõ, ýäèéí çàñãèéí ìàêðî òîãòâîðæèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ, îðëîãûã
õóâèàðëàí õÿíàõ ¿íäñýí 3 ¿¿ðýãòýé.
ªíºº ¿åä òºñâèéí áîäëîãî íü äàðààõ ¿íäñýí ÷èãëýëä òºâëºð÷ áàéíà. ¯¿íä:
 ¯éëäâýðëýëèéí óíàëòûã çîãñîîæ ýäèéí çàñãèéã ñýðãýýõ, óëìààð áàéíãûí
õºãæëèéí ÷èãëýëèéã èäýâõèæ¿¿ëýõ
 Ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ. ¯¿íèé òóëä ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºí
áàéãóóëàëòûí ¿íäýñ áîëñîí ìºíãºíèé õàíøíû òîãòâîðòîé áàéäëûã õàäãàëàõ,
ìºíãºí ã¿éëãýýíèé òîãòîëöîîã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ
 Õºðºíãº
îðóóëàëòûã
èäýâõèæ¿¿ëýí
óðàìøóóëàõ
çàìààð
íèéãìèéí
íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿í ¿íäýñíèé îðëîãûí ¿éëäâýðëýëèéã ºñãºõ, ¿¿íèé ¿ð ä¿íä õóðèìòëàëûã
íýìýãä¿¿ëýõ
 Òºñâèéí çàðäëûã õýìíýõ, ¿ðã¿é çàðäëûã õîðîãäóóëàõ, òàòààñ õºíãºëºëò
òóñëàìæèéã àëü áîëîõîîð áàãàñãàõ
 Òàòâàðûí òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çàìààð òºñâèéí îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýðèéã
áýõæ¿¿ëýõ, òàòâàðûí îðëîãûã á¿ðýí ã¿éöýä õóðààõàä òàâèõ õÿíàëòûã ºðãºòãºõ
 Òºñâèéí îðëîãî îðóóëàëò, çàðëàãà ñàíõ¿¿æèëòýíä òàâèõ õÿíàëòûí òîãòîëöîîã
áýõæ¿¿ëæ òºñâèéí õºðºíãèéã ¿ð àøèãòàé, àðâèëàí õýìíýëòòýé çàðöóóëàõ äýã
æóðìûã áèé áîëãîõ
 Óëñûí ºðèéí õýìæýý, óëñûí çýýëèéí õºðºíãèéí àíãèëàëò, òºëºâëºëòºä òàâèõ
õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ çýðýã áîëíî.
2. ßíç á¿ðèéí øàòíû òºñâèéí îðëîãî áà çàðëàãà, òºñâèéí òºñºë ò¿¿íèé ã¿éöýòãýë,
òºñâèéí àëäàãäëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéã ¿ç¿¿ëýëò òóñ á¿ðýýð íü àíãèëàí
á¿ëýãëýæ ñèñòåì÷ëýí õàðóóëñíûã òºñâèéí á¿òýö ãýíý. Ìîíãîë óëñûí òºñºâ îðëîãî,
çàðëàãà ãýñýí 2 òàëòàé. Òºñâèéí îðëîãî íü äàðààõ 3 õýñãýýñ á¿ðäýíý.
1. Óðñãàë îðëîãî
2. Õºðºíãèéí îðëîãî
3. Òóñëàìæèéí îðëîãîîñ á¿ðäýíý.
Óðñãàë îðëîãî ãýäýã íü òóõàéí óëñ îðîí ýäèéí çàñãèéíõàà äîòîîä, ãàäààä ¿éë
àæèëëàãààíààñ òºñºâò îðóóëæ áóé òàòâàðûí áîëîîä òàòâàðûí áóñ îðëîãûí íèéëáýðèéã
õýëíý.
Õºðºíãèéí îðëîãî ãýäýã íü èðãýí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãààñ èë¿¿äýë õºðºí㺺
õóäàëäàí áîðëóóëñàí ¿éë àæèëëàãàà õàìààðàõã¿é áºãººä çºâõºí òºðèéí ìýäëèéí
áàéãóóëëàãà áóþó òºñºâò ãàçðóóä ººðñäèéí õºðºíãèéã áîðëóóëñíû îðëîãî õàìààðíà.
Òóñëàìæèéí îðëîãî íü àëü íýã èðãýí áàéãóóëëàãà, ãàäààä óëñ îðíóóäààñ ¿ç¿¿ëýõ
òóñëàìæààð îðîõ îðëîãî þì. Òóñëàìæèéí õýëáýð íü áèåò áîëîîä ìºíãºí ãýñýí 2
õýëáýðòýé áàéäàã.
Óëñûí òºñâèéí óðñãàë îðëîãîä:
 Òàòâàðûí îðëîãî
 Òàòâàðûí áóñ îðëîãî îðíî.
Òàòâàðûí îðëîãî íü:
1. ÀÀÍÁ-í îðëîãûí àëáàí òàòâàð
2. Íýìýãäñýí ºðòãèéí àëáàí òàòâàð
3. Îíöãîé àëáàí òàòâàð
4. Ãààëèéí àëáàí òàòâàð
5. Àâòî áåíçèí äèçåëèéí ò¿ëøíèé àëáàí òàòâàð
6. Àøèãò ìàëòìàëûí íººö àøèãëàñíû òºëáºð
7. Àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóëûí áîëîí àøèãò ìàëòìàë àøèãëàõ ëèöåíçèéí òºëáºð
8. Õ¿í àìûí öàëèí õºëñ ò¿¿íòýé àäèëòãàõ îðëîãûí àëáàí òàòâàð
9. Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí îðëîãî
Òàòâàðûí áóñ îðëîãî:
1. Òºðèéí ºì÷èéí îðîëöîîòîé àæ àõóé íýãæ, áàéãóóëëàãûí òºðèéí ºì÷èä íîîãäîõ
õóâüöààíû íîîãäîë àøèã
2. Òºðèéí ºì÷èéí ýä õºðºí㺠àøèãëàñíû áîëîí áîðëóóëñíû îðëîãî
3. Õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó óëñûí òºñºâò îðîõ áóñàä îðëîãî
Òºñâèéí çàðëàãà íü íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéã ºðãºòãºõ, ñî¸ë îëîí íèéòèéí àðãà õýìæýýã
ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ, øèíæëýõ óõààí òåõíèê òåõíîëîãèéã õºãæ¿¿ëýõýä çîðèóëñàí óëñûí
òºñâèéí îðëîãûã äàõèí õóâèàðëàõ ÿâöàä ¿¿ñýæ áóé õàðèëöàà þì. Òºñâèéí çàðëàãûí
ºäºð òóòìûí õýðýãëýýíä, ººðººð õýëáýë äàõèí àøèãëàãäàõã¿é íýã óäàà çàðöóóëààä
ºíãºðºõ áóþó õàìãèéí èäýâõèã¿é çàðäëóóäûã óðñãàë çàðäàë ãýíý. Óðñãàë çàðäàëä:
1. Áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë îðíî. ¯¿íä: öàëèí õºëñ, íèéãìèéí äààòãàëûí
øèìòãýë, áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé áóñàä çàðäàë îðíî.
2. Çýýëèéí ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë. ¯¿íä: çàñãèéí çàçðûí òºëºõ ãàäààä çýýëèéí õ¿¿,
óëñûí çýýëëýãýý, áîíäûí õ¿¿, çàñãèéí ãàçðûí ºðèéí áè÷ãèéí õ¿¿, Ìîíãîë
áàíêíààñ àâñàí çýýëèéí õ¿¿ îðíî.
3. Òàòààñ áà óðñãàë øèëæ¿¿ëýã. Ýíý íü óëñûí òºñ⺺ñ ýð÷èì õ¿÷íèé áîëîí õîòûí
íèéòèéí òýýâýð çýðýã íü òºðèéí ºì÷èéí àæ àõóé íýãæèä òºñ⺺ñ ºãºõ òàòààñ,
òºñºâ õîîðîíäûí áîëîí òºñâèéí äîòîðõ øèëæ¿¿ëã¿¿ä, èðãýäýä îëãîõ òýòãýâýð
òýòãýìæ, õºíãºëºëò íºõºí îëãîâîð, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàä òºñ⺺ñ òºëºõ
ãèø¿¿íèé òàòâàð, õàíäèâ õóðààìæààñ á¿ðääýã.
Òºñâèéí çàðëàãàä:
1. Á¿òýýãäýõ¿¿íèé àíãèàð õóâèàðëàñàí òºñºâ
2. Óëñûí òºñ⺺ñ òºëºõ òýòãýâýð òýòãýìæ, áóñàä çàðëàãà
3. ªì÷èéí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí áóñàä çàðäàë
4. Óëñûí òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ õºðºí㺠îðóóëàëò
Á¿òýýãäýõ¿¿íèé àíãèàð õóâèàðëàñàí òºñºâ íü çàñãèéí ãàçàð òºñâèéí áàéãóóëëàãà, áóñàä
ýòãýýäýýñ á¿òýýãäýõ¿¿í õóäàëäàæ àâàõ çàðäàë þì. Æèøýý íü:
 Ýìíýëãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýý
 Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý
 Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí õóóëü ýðõç¿éã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ
 Ǻâøººðºë îëãîõ ¿éë÷èëãýý
 Åðºíõèé äóíä áîëîâñðîë îëãîõ ¿éë÷èëãýý
 Ãàë ò¿éìðýýñ óðü÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿éë÷èëãýý
 Öàãäààãèéí ¿éë÷èëãýý
 Çàì çàñâàðûí ¿éë÷èëãýý
Óëñûí òºñ⺺ñ òºëºõ òýòãýâýð òýòãýìæ, áóñàä çàðëàãà íü ÿìàð íýãýí áàðàà ¿éë÷èëãýý
õàðèóä íü àâàëã¿éãýýð óëñûí òºñ⺺ñ òºëºõ áóñäàä øèëæ¿¿ëæ áóé ìºíãºí õºðºíãº,
çàðäàë þì. Æèøýý íü:
 Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ
 ªíäºð íàñíû òýòãýâýð
 Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí íýã õ¿¿õäèéí ñóðãàëòûí òºëáºð
ªì÷èéí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí áóñàä çàðäàë íü òºñâèéí áàéãóóëëàãûí
ºì÷ëºã÷èéí õóâüä çàñãèéí ãàçðààñ ãàðàõ óðñãàë çàðäàë þì. Æèøýý íü:
 Òºðèéí àëáàí õààã÷äèéí äàâòàí ñóðãàëòûí çàðäàë
 Á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéí çàðäàë
 Õºðºíãèéí äàõèí ¿íýëãýýíèé çàðäàë
 Óðñãàë çàñâàðûí çàðäàë
Õºðºí㺠îðóóëàëòûí çàðäàë íü óëñûí òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ óëñûí ºì÷èä îðóóëàõ
õºðºí㺠îðóóëàëòûí çàðäàë þì. Æèøýý íü:
 Çàì áàðèõ, öàõèëãààí ñòàíö, íèñýõ áóóäàë, öàõèëãààí äàìæóóëàõ ãýõ ìýò òºðèéí
ºì÷èéí îáúåêòèéã áàðüæ áàéãóóëàõ çàðäàë
 Òºñâèéí áàéãóóëëàãóóäàä îðóóëàõ õºðºí㺠îðóóëàëòûí çàðäàë.
Òºñâèéí àëäàãäàë áà óëñûí ºð
Òºñâèéí àëäàãäàë ãýäýã íü òºñâèéí çàðëàãà íü îðëîãîîñîî äàâàõ ¿çýãäýë þì.
Îðëîãîîñ äàâñàí çàðëàãûã òºð ¿íýò öààñ ãàðãàí õ¿í àìä õóäàëäàõ çàìààð òýäíýýñ çýýë
àâ÷ íºõäºã. Èéíõ¿¿ òºñâèéí àëäàãäëûã íºõºõºä çîðèóëàí àðä ò¿ìíýýñ àâñàí òºðèéí
çýýëèéã òºðèéí ºð ãýíý. Ýäèéí çàñãèéí óíàëòûí ¿åä òàòâàðûí îðëîãî áóóðñíû óëìààñ
òºñâèéí àëäàãäàë èõñýæ, òºðèéí ºð íýìýãäýõ áà ñýðãýëò ºðíºëòèéí ¿åä òàòâàðûí îðëîãî
íýìýãäýí òºñâèéí àëäàãäàë áóóð÷, òºðèéí ºð áàãàñäàã.
Òºñâèéí àëäàãäàë èõ õýìæýýòýé áîëæ óäààí õóãàöààãààð ¿ðãýëæëýõ íü óëñûí
ãàäààä, äîòîîä ºðèéã íýìýãä¿¿ëæ, óëìààð ýäèéí çàñàãò ñºð㺺ð íºëººëºõ áîëîâ÷
çàñãèéí ãàçàð áîëîí ¿íäýñòíèéã á¿õýëä íü äàìïóóðóóëàõã¿é. Ýíý íü äàðààõ íºõöë¿¿äýýð
òàéëáàðëàãäàíà.
1. ªðºº òºëºõ õóãàöàà áîëîõîä çàñãèéí ãàçàð çàðäëàà ýðñ áàãàñãàæ, òàòâàðàà
íýìýãä¿¿ëäýãã¿é. Õàðèí øèíýýð ¿íýò öààñ õóäàëäàæ îðæ èðñýí îðëîãîîð íü õóó÷èí ºðºº
õ¿¿òýé íü ýðã¿¿ëýí òºëäºã.
2. Çàñãèéí ãàçàð íü ¿íäñýí õóóëèàð îëãîãäñîí õ¿í àìààñ òàòâàð õóðààõ ýðõèéã
ýäýëäýã. Èéìýýñ òàòâàðûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð òºðèéí ºðèéã õ¿¿òýé íü á¿ðýí
áàðàãäóóëàõ ýðõòýé áóþó áîëîìæòîé.
Ñàíõ¿¿ãèéí ÷àäâàðã¿é áîëñîí àæ àõóéí íýãæ, ¿éëäâýð, êîìïàíè òàòâàð õóðààõ
ýðõã¿é ó÷ðààñ äàìïóóðíà. Õàðèí çàñãèéí ãàçàð èéì ýðõòýé ó÷èð äàìïóóðäàãã¿é. Òºð íü
õ¿í àì, àæ àõóéí íýãæ¿¿äýýñ àâñàí òàòâàðûí îðëîãîîð òýäýíä òºëºõ ºðèéã áàðàãäóóëäàã
ó÷èð òºðèéí ºð íü õ¿í àì, àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí ººðºº ººðòºº òºëºõ ºð þì.
3. Òºð, çàñãèéí ãàçàð íü ìºíãèéã øèíýýð ¿éëäâýðëýí ã¿éëãýýíä îðóóëàõ ýðõòýé
ó÷èð øèíýýð áîíä ãàðãàí õóäàëäàõ çàìààð ºðºº òºëºõººñ ãàäíà øèíýýð ìºíãº
¿éëäâýðëýõ çàìààð õ¿í àìààñ àâñàí ¿íäñýí çýýë, ò¿¿íèéõýý õ¿¿ã òºëºõ á¿ðýí áîëîìæòîé.
Ãýõäýý øèíýýð ìºí㺠¿éëäâýðëýõ çàìààð òºñâèéí àëäàãäëûã íºõºõ íü õàíø óíàëòûã
íýìýãä¿¿ëýõ ñºðºã ¿ð äàãàâàðòàé ó÷èð àëü ÷ îðíû çàñãèéí ãàçàð ¿¿íýýñ àëü áîëîõ
çàéëñõèéæ áàéõ íü ÷óõàë áàéäàã.
Èéíõ¿¿ òºñâèéí àëäàãäàë áóþó òºðèéí ºð íü òóõàéí óëñ îðîíä îíöãîé àþóë
ó÷ðóóëäàãã¿é áîëîâ÷ òºñâèéí àëäàãäàë óðò õóãàöààãààð ¿ðãýëæëýõ íü çýýëèéí õ¿¿ãèéí
óëìààñ òºðèéí ºð óëàì èõ õýìæýýãýýð íýìýãäýõýä õ¿ðãýäýã. Ýíý íü ýäèéí çàñãèéí
ºñºëòºä òààã¿é íºõöëèéã ¿¿ñãýíý. ¯¿íä:
1. Óëñûí çàðäàë ºñ÷, òºñâèéí àëäàãäàë íýìýãäýõèéí õýðýýð çàñãèéí ãàçàð ¿íýò öààñ
ãàðãàí õ¿í àìààñ çýýë àâ÷ àëäàãäëàà íºõäºã. Õºðºí㺠îðóóëàëòàíä çàðöóóëàãäàõ ¸ñòîé
áàéñàí õºðºí㺠çàñãèéí ãàçðûí ¿íýò öààñ õóäàëäàí àâàõàä çîðèóëàãäàí òºñâèéí
àëäàãäëûã íºõºõ ó÷èð ýíý õýìæýýãýýð õºðºí㺠îðóóëàëò áóóðíà.
2. Çàñãèéí ãàçðûí çýýëëýã íýìýãäýõèéí õýðýýð àðèëæààíû áàíêóóäûí çýýë îëãîõîä
çîðèóëàãäñàí íººöèéí õýìæýý áàãàñ÷ çýýë äýõ ýðýëò íýìýãäýí çýýëèéí õ¿¿ãèéí ò¿âøèí
ºñíº. Õàðºí㺠îðóóëàëò áàãàñ÷ ¿éëäâýðëýë áóóðíà. Àæèëã¿éäýë íýìýãäýíý.
3. Çýýëèéí õ¿¿ãèéí ò¿âøèí ºñºõºä çàñãèéí ãàçðûí áîíäûí õ¿¿ ìºí äàãàæ ºñºõ
ó÷ðààñ çàñãèéí ãàçðûí ¿íýò öààñàí äàõü ãàäààäûí ýðýëò ÷ íýìýãäýíý. Ýíý íü òºðèéí
ãàäààä ºð íýìýãäýõýä õ¿ðãýíý.
Òºñâèéí àëäàãäëûã áóóðóóëàõ àðãà çàì
Òºñâèéí àëäàãäëûã àðèëãàõ çîðèëãîîð ñàíãèéí áîäëîãûã àâ÷ ÿâóóëàõ íü ýðãýýä
ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé áàéäàëä ñºð㺺ð íºëººëäãèéã áèä ¿çñýí áèëýý. Èéìä òºñâèéí
àëäàãäëûã áóóðóóëàõûí òóëä çàñãèéí ãàçðààñ ñàíãèéí áîäëîãûí áóñ àðãà õýìæýýã àâ÷
õýðýãæ¿¿ëýõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéäàã.
ßëàíãóÿà, çàõ çýýëèéí õàðèëöàà á¿ðýí òºëºâøººã¿é óëñ îðíóóäàä òóõàéëáàë,
øèëæèëòèéí ¿åä áàéãàà ìàíàé îðîíä òàòâàðûí øóäàðãà áàéõ çàð÷èì á¿ðýí
õàíãàãäààã¿é, àäèë òýíö¿¿ îðëîãîòîé ìºðòºº íýã íü òàòâàð òºëæ áàéõàä íºãººõ íü
òàòâàðò õàìðàãäàõã¿é áàéõ, íýã íü èõ òºëæ, íºãºº íü îðëîãîî íóóí äàðàãäóóëàõ çàìààð
áàãà òºëºõ ãýõ ìýò. Èéìýýñ çàñãèéí ãàçðààñ òàòâàðûí õóâü õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõã¿éãýýð
òàòâàðò õàìðàãäàõ ¸ñòîé îðëîãûã á¿ðýí õàìðóóëàõ, òàòâàðààñ çàéëñõèéã÷äýä õóóëèéí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ, òàòâàð íîîãäîõ îðëîãûã òîîöîõ, õÿíàõ íàðèéí ìåõàíèçìûã
íýâòð¿¿ëýõ çàìààð òàòâàðûí øóäàðãà áàéõ çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýí òºñâèéí îðëîãûã
íýìýãä¿¿ëýõ á¿ðýí áîëîìæòîé. ̺í òºðèéí óäèðäëàãûã öîìõîí, îíîâ÷òîé áîëãîí
÷àäâàðæóóëàõ çàìààð óäèðäëàãûí àïïàðàòûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä çàðöóóëàõ çàðäëûã õýìíýæ
áîëîõ þì.
Çàðèì îðíóóäàä íèéãìèéí øèíæòýé áóñ àëäàãäàëòàé áàéãàà óëñûí ¿éëäâýð, àæ
àõóéí ãàçðóóäûã õóâüä õóäàëäàõ çàìààð òºñâèéí àëäàãäëûí òîäîðõîé õýñãèéã íºõäºã
áàéíà.
ЛЕКЦ – 15
Эдийн засгийн өсөлт
Áèä ºìíº íü óëñ îðíóóä ýäèéí çàñãàà ¿ð àøèãòàé õºòëºí ÿâóóëàõûí òóëä ýäèéí
çàñãèéí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëäýã òóõàé ¿çñýí áèëýý. Òèéìýýñ àëü ÷ ýäèéí çàñãèéí
áàéãóóëëûí ¿íäñýí çîðèëãî íü õÿçãààðëàãäìàë íººöººð õÿçãààðã¿é ºñºí íýìýãäýæ áóé
õýðýãöýýã àëü áîëîõ îíîâ÷òîé õàíãàõ ÿâäàë áàéäàã áàéíà.
Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí îíîë
Îäîîãèéí îíîëîîð òîäîðõîé õóãàöààí äàõü íèéò óëñ îðíû áîäèò ¯íäýñíèé íèéò
á¿òýýãäõ¿¿íèé ºñºëò, ýñâýë òîäîðõîé õóãàöààíä òóõàéí óëñ îðíû íýã õ¿íä íîãäîæ áàéãàà
¯íäýñíèé íèéò á¿òýýãäõ¿¿íèé ºñºëò ãýñýí õî¸ð àðãààð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã
òîäîðõîéëäîã. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã çýðýãöýý õî¸ð æèëèéí ¯ÍÁ-ã õàðüöóóëàõ çàìààð
òîäîðõîéëäîã.
¯ÍÁ-èé ºñºëòèéí õýìæýý
ªñºëòèéí õóðäàö = --------------------------------------- * 100%
Ñóóðü îíû ¯ÍÁ
Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õýìæèõäýý áîäèò áà íýðëýñýí ãýæ àíãèëäàã.
-
ªñºëòèéí õóðäöûã òóõàéí òàéëàíãèéí æèëèéí ¿íèéí ò¿âøèíãýýð òîîöâîë
ººðººð õýëáýë, íýðëýñýí ¯ÍÁ-èé õýìæýýãýýð òîîöñîíûã ýäèéí çàñãèéí
íýðëýñýí ºñºëò ãýíý. Ãýõäýý ýíý íü ¿íèéí ò¿âøèí õýâýýð, èíôëÿöè áàéõã¿é
íºõöºëä ºñºëò ãýæ òîîöîæ áîëîõ þì.
-
Áîäèò ºñºëòèéã òîîöîõäîî ¯ÍÁ-èéã ñóóðü îíû ¿íýýð èëýðõèéëýãäñýí
ººð÷ëºëòèéã õàðãàëçäàã. Ýíý òîõèîëäîëä ¿íèéí ººð÷ëºëò, èíôëÿöûí
ºñºëòèéã áîäîëöäîã.
Ãýõäýý ýäèéí çàñãèéí ãîë çîðèëãî íü õ¿í áîëãîíû àìüæèðãààíû ò¿âøèí õýðõýí
äýýø¿¿ëýõ âý ãýäýãò îðøäîã ó÷ðààñ íèéò óëñ îðíû õýìæýýíèé ¯ÍÁ-èé ºñºëòººñ
èë¿¿òýéãýýð íýã õ¿íä íîãäîõ ¯ÍÁ-èé ºñºëòèéã ãîëëîí àâ÷ òîîöäîã. ªñºí íýìýãäýæ áóé
ýäèéí çàñàã áóþó íýã õ¿í àìä íîîãäîõ ¿éëäâýðëýëèéí áîäèò õýìæýýíèé ºñºëò íü ýíýõ¿¿
çîðèëòûã õàíãàõ áîëîìæèéã îëãîíî. ªºðººð õýëáýë, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ¿ð ä¿íä
õ¿í àìûí õýðýãëýýíèé ò¿âøèí ºñ÷, õºðºí㺠îðóóëàëò íýìýãäýí, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä
÷èãëýñýí ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëíî.
Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí îíîëûí àíõààðëûí òºâä “ýäèéí çàñàãò áèé áîëñîí
¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ÷àäëûã õýðõýí ÿàæ íýìýãä¿¿ëýõ” òóõàé àñóóäàë áàéäàã. Ýäèéí
çàñãèéí ºñºëòèéí òóõàé á¿õèé ë îíîëóóäàä ýäèéí çàñãèéí ºñºëò õàíãàãäàõ çàéëøã¿é
÷óõàë íºõöºë áîë ¿éëäâýðëýëèéí íººö áîëîõ õ¿÷èí ç¿éëñ¿¿äèéí á¿ðýí àøèãëàëò áóþó
õóðèìòëàë, õºðºí㺠îðóóëàëò õî¸ð òýíöýæ áàéõ ÿâäàë ãýæ ¿çäýã. ªñºëòèéí äàðààõü
îíîëóóä áàéäàã.
1. Ñåéãèéí îíîë. Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íãèéí ãîë ò¿ëõ¿¿ð íü õýðýãëýýã
íýìýãä¿¿ëýõýä áèø õàðèí øèíý áºãººä èë¿¿ ñàéí áàðàà á¿òýýãäõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéã
äýìæèõ ÿâäàë þì. Óëñ ¿íäýñòíèé ýäèéí çàñàã èë¿¿ ºíäºð ò¿âøèíä ãàðàõûí òóëä ýõëýýä
îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõ ¸ñòîé. Îðëîãî íýìýãäýýã¿é öàãò àìüäðàëûí ò¿âøèí äýýøëýõã¿é.
Òýãýýä òýð îðëîãûíõîî çîõèõ õýñãèéã õóðèìòëàë áîëãîí õàäãàëæ äàðààãèéí øèíý, èë¿¿
ñàéí áàðàà ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîõîä àøèãëàõ õýðýãòýé, òýãñíýýðýý øèíý çàõ çýýëèéã
¿¿ñãýí õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãëýý íýìýãäýíý. Òîâ÷õîí ä¿ãíýõýä, õóðèìòëàëûí ä¿íä áèé
õºðºí㺺ð ¿éëäâýðëýëèéã äýìæèæ, øèíý íèéë¿¿ëýëò áóþó õýðýãëýýã áèé áîëãîõ íü
ýäèéí çàñãèéí ºñºëò ìºí.
2. Ñîíãîäîã ÷èãëýëèéí îíîë. Çàõ çýýëèéí ººðèé㺺 õºäºëãºã÷ ìåõàíèçìûí
òóñëàìæòàéãààð íººöèéí á¿ðýí àøèãëàëò àÿíäàà õýðýãæèõ áîëîìæòîé. Òóõàéëáàë,
õóðèìòëàë áîëîí õºðºí㺠îðóóëàëò õî¸ðûí õîîðîíäûí òýíöâýð ìºíãºíèé çàõ çýýë äýýð
çýýëèéí õ¿¿ãýýð äàìæèí õýðýãæèíý ãýæ ¿çäýã áàéíà. Èíãýñíýýð ýäèéí çàñãèéí ºñºëò õýí
íýãíèé îðîëöîîã¿éãýýð “æàì ¸ñîîðîî” àÿíäàà ÿâàãäàõ ¸ñòîé ãýäýã.
3. Êåéíñèéí îíîë. Çàõ çýýëèéí ººðèé㺺 õºäºëãºã÷ ìåõàíèçì íü íººöèéí á¿ðýí
àøèãëàëòûã (õºäºëìºð á¿ðýí ýðõëýëò, ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ÷àäàë ã.ì) õàíãàæ ÷àäàõã¿é.
ͺºöèéí á¿ðýí àøèãëàëòûã õàíãàõàä èäýâõèòýé ýðýëò çàéëøã¿é ÷óõàë. Ýðýëò, õ¿¿, ¿íý
çýðýã çàõ çýýëèéã çîõèöóóëàã÷ ìåõàíèçìä òºðººñ ñàíõ¿¿, ìºíãºíèé áîäëîãîîð
äàìæóóëàí íºëººëºõ çàìààð á¿ðýí àæèë ýðõëýëò áîëîí ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õàíãàíà
ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí õ¿÷èí ç¿éëñ
Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò íü îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðíà. ªñºëòèéí õóðäàöàä
íºëººëäºã òîîí õýìæýýñò õ¿÷èí äàðààõü õ¿÷èí ç¿éëñ áàéäàã. ¿¿íä:
1. Õºäºëìºðèéí òîî, ÷àíàð
2. Êàïèòàëûí õýìæýý
3. Áàéãàëèéí áàÿëãèéí íººö
4. Òåõíîëîãè
5. ¯éëäâýðëýë ýðõëýí õºòëºõ óð ÷àäâàð çýðýã îðäîã áàéíà.
Á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ¿éëäâýðëýëä ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éëñèéí îðîëöîîíû õóâü
õýìæýý õàðèëöàí àäèëã¿é áàéõ áîëîâ÷ àëü íýã íü áàéõã¿éãýýð ¿éëäâýðëýë ÿâàãäàõã¿é.
¯éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñ¿¿ä íü õîîðîíäîî ñ¿ëæèëäñýí, õàðèëöàí áèå áèåíýýñýý
õàìààðñàí íàðèéí õîëáîî ø¿òýëöýýòýé áàéäàã ó÷ðààñ ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºíä õ¿÷èí
ç¿éëñèéí íºëººëëèéí õóâü õýìæýýã íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é þì.
Õºäºëìºðèéí òîî áîëîí ÷àíàðûí ºñºëò íü ýäèéí çàñãèéí õ¿÷èí ÷àäëûã õàìãèéí
áîäèòîîð íýìýãä¿¿ëæ ÷àääàã.
- Õºäºëìºðèéí òîîíû ºñºëò íü ¯ÍÁ-èé õýìæýýã íýìýãä¿¿ëæ áîëíî. Ãýâ÷ ýíý íü á¿õ
õ¿íèé ýä áàÿëãèéí õ¿ðýëöýý íýìýãäýæ, ñàéæèðñàí ãýñýí ¿ã áèø. Õºäºëìºðèéí õ¿÷èí
ç¿éëèéí òîîíû ºñºëò íü õ¿í àìûí òîîíû ºñºëòººñ õàðüöàíãóé áàãà õýìæýýãýýð, ìºí
¯ÍÁ íü õ¿í àìûí òîîíû ºñºëòèéã ã¿éöýõã¿é áàéõ òîõèîëäîë áàéäàã. Ýíý ¿åä ìýäýýæ íýã
õ¿íä íîãäîõ ¯ÍÁ-èé õýìæýý íýìýãäýõã¿é áèëýý.
- Õºäºëìºðèéí ÷àíàðûí ºñºëò. Õºäºëìºðèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí ÷àíàð ñàéæèð÷,
õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ íýìýãäñýíèé ä¿íä íýã õ¿íä íîãäîõ ¯ÍÁ íýìýãäýíý ãýñýí ¿ã þì.
Õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ ãýäýã íü íýãæ õóãàöààíä íýãæ õºäºëìºðèéí áèé áîëãîæ áóé
á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîäèò õýìæýý áóþó ÷àäàâõè þì. Òîäîðõîé õóãàöààíä ¿éëäâýðëýãäñýí
áîäèò ¯ÍÁ-èéã íèéò çàðöóóëñàí àæëûí öàãò õàðüöóóëæ íýã öàãèéí õºäºëìºðèéí
á¿òýýìæèéã ýñâýë íèéò àæèëëàãñäûí òîîíä õàðüöóóëæ íýã àæèë÷íû õºäºëìºðèéí
á¿òýýìæèéã òîäîðõîéëíî. ¯éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí ÷àíàð, àøèãëàëò íü
äýýøèëíýýð òýäãýýðèéí íýãæ õóãàöààíä á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ ÷àäàâõè íýìýãääýã.
Èéìýýñ õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéí ºñºëòºä àæèëëàãñäûí ìýäëýã áîëîâñðîë, äàäëàãà
òóðøëàãà, õºäºëìºðèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, òåõíèê òåõíîëîãèä ãàð÷ áóé äýâøèë,
¿éëäâýðëýëèéí
á¿òýö,
çîõèîí
áàéãóóëàëò,
íººö¿¿äèéí
àøèãëàëò,
îíîâ÷òîé
õóâààðèëàëò, àæ àõóéã ýðõëýõ àðãà ìåõàíèçì, òºðèéí îíîâ÷òîé çîõèöóóëàëò õ¿ðòýë
íºëººëäºã.
Õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéí ºñºëò íü õºðºí㺠îðóóëàëòòàé íÿãò õîëáîîòîé. ªºðººð
õýëáýë,
àæèëëàãñäûí
¿éëäâýðëýëä
áîëîâñðîëûí
íýâòð¿¿ëýõ,
òåõíèê
ò¿âøèíã
òåõíîëîãèî
äýýøë¿¿ëýõ,
øèíý÷ëýõ,
ØÓÒ-èéí
¿éëäâýðëýëèéí
îëîëòûã
çîõèîí
áàéãóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çýðýãò õºðºí㺠çàðöóóëàõ íü á¿òýýìæ ºñºõ ¿íäñýí
íºõöºë þì. Õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéí ºñºëòèéí íýã ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò áîë êàïèòàë
çýâñýãëýìæèéí ò¿âøèí áàéäàã. Ýíý íü àæèëëàãñäûí òåõíèê õàíãàìæèéã õàðóóëæ áóé
¿ç¿¿ëýëò þì. Àæèëëàãñäûí òåõíèê õàíãàìæ õýð ºíäºð áàéíà òýð õýìæýýãýýð òýäíèé
á¿òýýõ ÷àäâàð ºíäºð áàéíà.
êàïèòàë
êàïèòàëûí õýìæýý
çýâñýãëýìæ = ---------------------------àæèëëàãñäûí òîî
Áàéãàëèéí áàÿëãèéí íººö íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí äàðààãèéí ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò
áîëäîã.
Áàéãàëèéí íººöèéí ºãººæ
¯ÍÁ
= --------------------------------------Áàéãàëèéí íººöèéí çàðäàë
Êàïèòàë íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí äàðààãèéí õ¿÷èí ç¿éë áèëýý. Ýíý íü ìºí
òîîíû áîëîí ÷àíàðûí ºñºëòòýé áºãººä êàïèòàëä íýâòýð÷ áàéãàà òåõíèêèéí äýâøèë íü
êàïèòàëûí ÷àíàðûí ºñºëòèéã õàíãàæ ºãäºã.
¯ÍÁ
Êàïèòàëûí àøèãò ¿éë = ---------------Êàïèòàë
Òåõíèê, òåõíîëîãèéí äýâøèë. ØÓÒ-èéí äýâøëèéí ¿ð ä¿íä õºäºëìºð, êàïèòàëûí
÷àíàðò áàéíãà ººð÷ëºëò ãàð÷ áàéäàã. Îð÷èí ¿åä ýíýõ¿¿ ÷àíàðûí ººð÷ëºëò íü ýäèéí
çàñãèéí ºñºëò áóþó ¯ÍÁ-íèé ¿éëäâýðëýëä õºäºëìºð, êàïèòàëûí òîî õýìæýýíèé
ººð÷ëºëòººñ ÷ èë¿¿ íºëººëæ áàéäàã áàéíà.
Õºäºëìºð, êàïèòàëä ãàð÷ áóé ÷àíàðûí ººð÷ëºëòèéã óã õ¿÷èí ç¿éëñ¿¿äèéí
á¿òýýìæ äýõ ººð÷ëºëòººð òîäîðõîéëíî. ªºðººð õýëáýë, õ¿÷èí ç¿éëñ¿¿äèéí íýã íýãæèéí
á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ ÷àäàâõèéã õ¿÷èí ç¿éëñèéí ÷àíàð ãýæ îéëãîæ áàéãàà áºãººä
ýíýõ¿¿ ÷àäàâõèéã á¿òýýìæ ãýäýã ¿ç¿¿ëýëòýýð òîäîðõîéëäîã.
¯éëäâýðëýë ýðõëýõ óð ÷àäâàð. Àæ àõóéã ¿ð àøèãòàé õºòëºí ÿâóóëæ, á¿òýýìæèéã
íýìýãä¿¿ëýõ íýã ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë íü ¿éëäâýðëýëèéã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ óð óõààí áèëýý.
Àëèâàà ¿éëäýë íü çºâ ìýðãýí óõààíû ¿¿äíýýñ ãàðàõ íü òóõàéí ìº÷人 àøèã òóñ àâ÷ðàõ
òºäèéã¿é èðýýä¿éä óðò óäààí õóãàöààíû òóðøèä ¿ðãýëæ ¿ð øèìýý ºãºõ ¿íäýñ íü áîëäîã
áàéíà.
Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí áóñàä õ¿÷èí ç¿éëñ
Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä íºëººëäºã áñóäà õ¿÷èí ç¿éëñ äýýð äóðäñàí õ¿÷èí ç¿éëñýýñ
ÿëãààòàé íü òîîí õýìæèãäõ¿¿íýýð õýìæèæ áîëäîãã¿é, ìºí õýçýý ÷ ÿìàð ÷ øàëòãààíû
óëìààñ õóâèð÷ áîëîõóéö áàéäãààðàà ÿëãààòàé. ¯¿íä äàðààõü ç¿éëñèéã äóðüäàæ áîëîõ
þì.
1.
Ýäèéí çàñãèéí òºðºë á¿ðèéí õàðèëöààíä ó÷ðàõ ñààä áýðõøýýë áàãà áàéõ.
¯¿íä òºðèéí áîëîí õ¿í àìûí ç¿ãýýñ ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíóóäûã
äýìæèõ, õ¿íäýòãýõ, àëü áîëîõ ñààä áîëîõã¿é áàéõ çýðýã ÿíç á¿ðèéí ¿éë
àæèëëàãààíóóä îðäîã.
2.
Àëèâàà óëñûí èðãýä ¿éëäâýðëýë áóþó áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíä óõààëàã,
ýð¿¿ë ñàðóóë óõààíààð õàíääàã áàéõ.
3.
Òóõàéí óëñûí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî íü îéëãîìæòîé áºãººä
òîãòâîðòîé áàéõ. ̺í òîãòîëöîîíûõîî õ¿ðýýíä ìºðäºãäºæ áàéãàà õóóëü
ä¿ðýì, æóðàì íü äýýðõ íºõöëèéã õàíãàñàí áàéõ çýðýã áîëíî.
Õýäèéãýýð ºìíº äóðüäñàíààð ýäãýýðèéã òîîãîîð õýìæèõ àðãàã¿é ÷ óëñ îðíû ýäèéí
çàñãèéí ºñºëòèéí ÷óõàë ¿íäñ¿¿äèéí íýã íü õýâýýð áàéõ áîëíî ãýäýãòýé õýí ÷ ìàðãàõã¿é
áèçýý.
Ýäèéí çàñãèéí ýð÷èìòýé áà ýð÷èìòýé áóñ ºñºëò
Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã ÿìàð õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººë뺺ð ÿâàãäàæ áàéãàà, óã ºñºëò
íü ÿìàð øèíæ ÷àíàðòàé áàéíà, ººðººð õýëáýë òîîíû ºñºëò ¿¿, ÷àíàðûí ºñºëò ¿¿ ãýäãýýñ
íü øàëòãààëóóëàí ýð÷èìòýé áà ýð÷èìòýé áóñ ãýæ àíãèëæ ¿çäýã.
Ýð÷èìòýé áóñ ºñºëòèéã õàíãàæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ¿¿äèéã ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí
ýð÷èìòýé áóñ õ¿÷èí ç¿éëñ ãýæ íýðëýõ áºãººä ¿¿íä:
-Êàïèòàëûí õýìæýýíèé ºñºëò (òîíîã òºõººðºìæ, ò¿¿õèé ýä ìàòåðèàë ã.ì);
-Àæèëëàãñäûí òîîíû ºñºëò òóñ òóñ õàìààðíà.
Ýð÷èìòýé ºñºëòèéã õàíãàæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ¿¿äèéã ýð÷èìòýé õ¿÷èí ç¿éëñ ãýõ ìýò
áºãººä ¿¿íä:
-ØÓÒ-èéí äýâøèë (¿íäñýí ôîíäûã äýâøèëòýò òåõíèê, òåõíîëîãèîð øèíý÷ëýõ);
-Àæèëëàãñäûí ìýðãýæëèéí ò¿âøèí;
-ͺºö¿¿äèéí á¿ðýí ä¿¿ðýí, îíîâ÷òîé àøèãëàëò;
-¯éëäâýðëýëèéí ¿ð àøèãòàé á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò çýðýã õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä
õàìààðàãäàíà.
Ýäèéí çàñãèéí ýð÷èìòýé áóñ ºñºëò íü õ¿÷èí ç¿éëñ¿¿äèéí òîî õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ
áóþó òàëáàéã ºðãºñãºõ çàìààð ÿâàãäàæ áóé ºñºëò ó÷ðààñ íýëýýä õÿçãààðëàãäìàë
øèíæòýé, ¿ð àøèã áàãàòàé.
Ýð÷èìòýé ºñºëò íü òåõíèê, òåõíîëîãèéí äýâøèë, àæèëëàãñäûí ìýðãýæèë
áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ, ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ, íººö¿¿äèéí àøèãëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð õ¿÷èí ç¿éëñèéí ÷àíàðûã
ñàéæðóóëæ õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã ºñãºõ ¿íäñýí äýýð ÿâàãääàã ó÷ðààñ ¿ð àøèã
ºíäºðòýé ºñºëòèéí õýëáýð þì. Èéì ºñºëòèéí ¿åä õºäºëìºð, êàïèòàëûí áèåò õýìæýý
áóóð÷ áàéæ ÷ áîëíî.
ØÓÒ-èéí äýâøèë õóðäñàõûí õýðýýð ýð÷èìòýé ºñºëò çîíõèëîõ øèíæòýé áîëæ
áàéãàà ÷ áîäèò àìüäðàëä àëü íýã íü öýâðýýðýý áàéäàãã¿é. Èéìýýñ àëü ºñºëò íü äàâàìãàé
áàéíà ãýäãýýð íü ýð÷èìòýé áà ýð÷èìòýé áóñ ãýæ íýðëýäýã.
Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ýñðýã ÷èãëýñýí ¿íäýñëýë¿¿ä
Äýëõèéí óëñ îðíóóäàä ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã ò¿ðãýòãýõýä ÷èãëýñýí äýýðõ õ¿÷èí
ç¿éë¿¿ä ¿éë÷ëýõèéí çýðýãöýý, ìºí çàðèì õ¿÷èí ç¿éëñ ñààòóóëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë÷èëæ
áàéäàã. Èéì õ¿÷èí ç¿éëñò áàéãàëü îð÷íû áîõèðäëîîñ õàìãààëàõ, ò¿¿íèé óíàãàí
òºðõèéã õàäãàëàõ, õºäºëìºðèéí íºõöºëèéã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýñýí òºð, çàñãààñ àâ÷
ÿâóóëæ áóé àðãà õýìæýý, ãàðãàñàí õóóëü òîãòîîìæóóä õàìààðíà. Ýäãýýð íü ãîë
àìüäðàëûí õàðüöàíãóé ºíäºð ò¿âøèíä õ¿ðñýí óëñ îðíóóäàä àæèãëàãääàã. Äóðüäñàí
õ¿÷èí ç¿éëñèéí òàëààð äýëãýðýíã¿é òàéëáàðëàâàë.
1. Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû áîõèðäîë. ªñºëòèéí ýñðýã ¿çýë áàðèìòëàã÷èä á¿õíèé
ò¿ð¿¿íä õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû áàéäàë ìóóäàæ áàéãààã õýëæ, ñàíàà çîâíèæ áàéãààãàà
èëýðõèéëäýã. Àãààð îð÷íû áîõèðäîë, äóó ÷èìýý, òýýâðèéí õýðýãñýëèéí îëøðîëò
áàéãàëèéí ýëäýâ ñºðºã ¿çýãäë¿¿ä çýðãèéã ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ¿ð äàãàâàð ãýæ ¿çäýã.
Ìºí ¿éëäâýðëýëèéí îäîîãèéí òåõíîëîãè áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã á¿ðýí áîëîâñðóóëæ
÷àääàãã¿é ó÷ðààñ ìàø èõ çàðäàë ãàðãàõàä õ¿ðäýã. Ýäèéí çàñãèéí áàÿëãèéã ýäýëæ
õýðýãëýñíèé ýöýñò òýäãýýðèéí òîäîðõîé õýñýã íü ýðãýýä áàéãàëüä õîã õàÿãäàë áîëæ
î÷äîã. Ýäèéí çàñàã ºñºõèéí õýðýýð õýðýãëýã÷äèéí õýðýãëýý íýìýãäýíý, òýãñíýýðýý õîã
õàÿãäëûí õýìæýý óëàì á¿ð èõýññýýð áàéíà. Èéì ìýòèéí øàëòãààíóóäûí óëìààñ ýäèéí
çàñãèéã ÷èãëýñýí çîðèëãîòîéãîîð õÿçãààðëàí áàðüæ áàéõ ¸ñòîé ãýæ çàðèì ýäèéí
çàñàã÷èä ¿çäýã áàéíà.
2. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò íèéãìèéí àñóóäëûã á¿ðýí òºãñ øèéääýãã¿é. Ýð÷èìòýé
ºñºëòèéí òàëûã áàðèìòëàã÷èä ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ¿ð ä¿íãýýð óëñ îðíû íèéãìèéí
àñóóäëûã øèéäýõ áîëîëöîîòîé ãýæ ¿çäýã áîë ýñðýã òàëûíõàí íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí
¿ð àøèã íèéãìèéí á¿õ ãèø¿¿äýä àäèë õýìæýýòýé õóâààðèëàãääàãã¿é ãýæ ¿çäýã.
3. Áàòàëãààã¿é áàéäàë áèé áîëîõ. Ýäèéí çàñãèéí îãöîì ºñºëò, òýð äóíäàà òåõíèê
òåõíîëîãèéí ýð÷èìòýé øèíý÷ëýë íü õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýëä òàéâàí áóñ, èòãýëã¿é áàéäëûã
áèé áîëãîäîã. Òîäðóóëáàë, àæèëëàãñàä ººðñäèéí ìýðãýæèë áîëîâñðîë, äàäëàãà
òóðøëàãàà òåõíèêèéí äýâøèëä öîõèóëàõ âèé ¿ðãýëæ áîëãîîìæèëæ, àéäàñòàé ÿâäàã
ãýñýí ¿ã.
4. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò áà õ¿íèé ¿íý öýíý. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò õ¿íèé àìûí
àìüäðàõ áàòàãëààã áèé áîëãîæ õàíãàëóóí ñàéõàí õýðýãöýýã áèé áîëãîäîã ÷ “àìüäðàëûí
áàÿð áàÿñãàëàí” – ã á¿ðýí õàíãàæ ÷àääàãã¿é ãýæ ¿çäýã. Òåõíèê òåõíîëîãè õºãæèõèéí
õýðýýð õ¿íèé õºäºëìºð ¿íýã¿éäýæ, ¿¿íèéã äàãààä õ¿íýý äýýäëýõ, õ¿íèéã õàéðëàõ ¿çýë
áàãàñäàã ãýäýã. ̺í õ¿ì¿¿ñ àæëààñàà àâäàã ñýòãýë õàíàìæ ¿ã¿é áîëæ, íàéðñàã õàìò
îëîí, á¿òýýë÷ øèéäâýð ãàðãàõ áîëîëöîî õààãääàã áàéíà.
Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò õàðèëöàí àäèëã¿éí øàëòãààí
ªíººäºð äýëõèéí óëñ îðíóóäûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí õóðäàö ººð õîîðîíäîî
èõýýõýí ÿëãààòàé, õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Ýíý íü óëñ îðîí á¿ðä ýäèéí çàñãèéí
ºñºëòèéí ýõ ñóðâàëæ,
íºëººëºã÷ õ¿÷èí ç¿éëñ¿¿äèéí á¿ðäýëò, áîëîâñðîëûí ò¿âøèí
õàðèëöàí àäèëã¿é áàéãààòàé õîëáîîòîé. ªºðººð õýëáýë, ºñºëòºä õ¿ðãýõ óëñ îðíóóäûí
ººðèéíõ íü ýäèéí çàñãèéí áèåò ÷àäàâõè ãýæ ¿çýæ áàéíà. ¯¿íä:
1. Áàéãàëü, öàã óóðûí íºõöºë, áàéãàëèéí íººöèéí òîî, ÷àíàð;
2. Õºäºëìºðèéí íººöèéí òîî, ÷àíàð;
3. ¯íäñýí êàïèòàëûí õýìæýý;
4. Òåõíîëîãèéí ò¿âøèí.
Ýäãýýð 4 õ¿÷èí ç¿éëñèéã íèéë¿¿ëýëòèéí õ¿÷èí ç¿éëñ ãýæ íýðëýõ áºãººä òóõàéí óëñ
ã¿ðíèé ýäèéí çàñàã ºñºõ áîëîìæèéã èëýðõèéëíý. Ãýâ÷ ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõè ºíäºðòýé
áîëîâ÷ ýäèéí çàñãèéí ºñºëò äîðîé, ÷àäàâõè áàãàòàé áîëîâ÷ ºñºëò ºíäºðòýé óëñ îðíóóä
öººí áóñ áàéãàà íü ýäãýýð ýõ ñóðâàëæóóä ººðñ人 àÿíäàà õýðýãæèí ºñºëòèéã áèé
áîëãîäîãã¿é áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë, á¿ðýëäýí áèé áîëñîí ýäèéí
çàñãèéí òýðõ¿¿ ÷àäàâõè, áîëîìæ á¿ðýí õýðýãæñýí áàéõûí òóëä íººö¿¿äèéã á¿ðýí ä¿¿ðýí
àøèãëàõûí çýðýãöýý òýäãýýðèéã îíîâ÷òîé, çºâ áàéðøóóëàõ ÿâäàë èõýýõýí ÷óõàë þì. Ýíý
¿éë àæèëëàãààã ýðýëòèéí áà õóâààðèëàëòûí õ¿÷èí ç¿éëñ ãýæ íýðëýõ áà óëñ îðîí á¿ðä
ìºí ë õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà.
Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ¿çýë áàðèòëàëóóä
Áèä á¿õýí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò íü óëñ îðíû ºìíº òóëãàìäñàí íèéãýì-ýäèéí
çàñãèéí îëîí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áîëîìæèéã îëãîäîã ãýñýí ýåðýã ¿çëèéã íü
àíõààðàëäàà àâàõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ¿ð ä¿íä àæèëã¿éäýë
áóóð÷, õ¿í àìûí áîäèò îðëîãî ºñºí àìüäðàëûí ò¿âøèí äýýøèëíý. Èéìýýñ àëü ÷ óëñ
îðíû òºð, çàñãèéí ãàçðààñ ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé ºñºëòèéã õàíãàõàä èõýýõýí
àíõààðàë òàâüæ áàéäàã.
Òºðººñ õºðºí㺠îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõèéã äýìæñýí, ØÓÒ-èéí äýâøëèéã
óðàìøóóëàõàä ÷èãëýñýí ñàíõ¿¿ çýýë, ìºíãºíèé áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð ýäèéí
çàñãèéí ºñºëòºä íºëººëäºã.
- Íèéë¿¿ëýëòèéí òàëûã áàðèìòëàã÷èä çýýëèéí õ¿¿ãýýñ àâàõ òàòâàðûã ¿ã¿é áîëãîæ
õóðèìòëàëûã óðàìøóóëàõ, àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí àøèãò íîîãäóóëàõ òàòâàðûã àëü áîëîõ
áóóðóóëàõ,
õºðºíãº
îðóóëàëòûã
òàòâàðààñ
÷ºëººëºõ
áîëîí
õºíãºëºõ
çàìààð
¿éëäâýðëýëèéã óðàìøóóëàõàä ÷èãëýñýí áîäëîãûã àâ÷ ÿâóóëàõûã çºâëºæ áàéíà.
- Êåéíñèéí ÷èãëýëèéã áàðèìòëàã÷èä ýäèéí çàñàã áóþó ¯ÍÁ-íèé áîäèò õýìæýý
çîõèõ ò¿âøèíä ºñ÷ ÷àäàõã¿é áàéãààã íèéëìýë ýðýëò (Íèéò ýðýëò ãýäýã íü òóõàéí
ò¿âøèíä á¿õ õýðýãëýã÷èä, ¿éëäâýðëýã÷èä çàñãèéí ãàçðààñ õóäàëäàí àâàõàä áýëýí áàéãàà
íèéò áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ä¿í
áóþó íýðëýñýí¯ÍÁ-íèé
õýìæýý þì.) áàãà
áàéãààòàé õîëáîí òàéëáàðëàäàã. ªºðººð õýëáýë, ýðýëò íü íèéë¿¿ëýëòýýñ áàãà áàéãàà
ó÷ðààñ áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í áîðëîãäîõã¿éä õ¿ð÷, íèéë¿¿ëýëò ºñºõã¿é áàéíà. Èéìýýñ õ¿í
àìûí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ “õÿìä” ìºíãºíèé áîäëîãî ÿâóóëæ çýýëèéí õ¿¿ã áóóðóóëàõ íü
ç¿éòýé. Ýíý íü õºðºí㺠îðóóëàëòûã óðàìøóóëàõ ó÷ðààñ õàíø óíàëòàíä õ¿ðãýõã¿é áàéæ
áîëíî ãýæ ¿çñýí. ̺í ýä íàð õóðèìòëàëûí õýìæýýã àëü áîëîõ äîîä õýìæýýíä áàéëãàõ
¸ñòîé ãýæ ¿çäýã áºãººä ýíý íü èõ áàéñíààðàà õºðºí㺠îðóóëàëòàä îðîõ ìºíºãíèé õýìæýý
òºäèé ÷èíýý áàãà áàéõ áîëíî ãýäýã. Õýðýãëýýã àëü áîëîõ ººãø¿¿ëýõ íü ¿éëäâýðëýëèéã
õºãæ¿¿ëíý ãýäãýýðýý íèéë¿¿ëýëòèéí òàëûíõíààñ ÿëãààòàé áàéäàã.
Ãóðàâ äàõü ÷èãëýë íü àæ ¿éëäâýðæ¿¿ëýõ áîäëîãûã àâ÷ ÿâóóëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ
áàéíà. Ýíý íü ºíäºð ¿ð àøèãòàé ñàëáàðûã òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ, ¿ð àøèã áàãàòàé
ñàëáàðààñ íººöèéí ¿ð àøèã ºíäºðòýé ñàëáàð ðóó òàòâàðûí áîäëîãîîð äàìæóóëàí
øèëæ¿¿ëýõ ãýñýí îéëãîëò þì. Ýíý ÷èãëýë íü òºðèéí îðîëöîîã èë¿¿ èõýýð
øààðäñàíààðàà îíöëîãòîé.
ЛЕКЦ – 16
Эдийн засгийн бусад асуудлууд
Монгол улс Ази, Номхон далайн орнуудын бүс нутагт багтдаг орны хувьд хөрш орнуудын
экологийн системийн нөлөө манай улсын экосистемд хүчтэй нөлөө үзүүлдэг учраас Цогц
бодлогод дэвшүүлсэн зорилтуудыг бүс нутгийнх нь хүрээнд авч үзэж судлан боловсруулах нь
арга зүйн хувьд чухал ач холбогдолтой юм. Дэлхийд хамгийн өндөр хөгжилтэй энэхүү бүс
нутагт багтаж байгаа улс орнуудын эдийн засгийн хөгжлийн өндөр өсөлт бүсийн экосистемд
бүхэлд нь хүчтэй нөлөө, дарамтыг үзүүлсээр байна. Бүс нутгийн зорилт нь 2000 онд дэлхийн
төр, засгийн газрын тэргүүнүүдийн ядууралтай тэмцэх, хойч үеийнхээ экосистемийн
чадавхит багтаамжид (potential capacity) аюул учруулахгүйгээр өнөө үеийнхээ экологийн
тогтвортой байдлыг (environmental sustainability) хангах асуудлыг баталсан Мянганы
тунхаглалын хөгжлийн зорилтод хүрэхэд шаардлагатай эдийн засгийн өсөлтийг хангах явдал
юм. Хэрвээ эдийн засгийн өсөлтийг цаашид зохицуулахгүй бол экосистемийн чадавхит
багтаамж хойч үед маань аюул занал учруулах болно. Эдийн засгийн өсөлтийн үр дүнд
хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх дарамт улам өсөх нь тодорхой боловч үнэндээ зөвхөн эдийн
засгийн өсөлтийн үндсэн дээр л ядуурлыг арилгаж байгаль орчныг зохистой ашиглах ажлыг
сайжруулах боломжийг олж авах юм. Иймээс бидний нэн тэргүүний зорилт бол эдийн
засгийн өсөлтийг хязгаарлах бус харин түүнд экологийн тогтвортой байдлын шинж төлөвийг
шингээх явдал юм. Бүс нутаг нь экологийн хувьд тогтвортой бус хөгжлийн “эхлээд өсөлт
дараа нь бохирдолтой тэмцэх” уламжлалт загвараас “байгальд ээлтэй өсөлт” гэж нэрлэж
болох экологийн тогтвортой эдийн засгийн өсөлтийг хангах шинэ концепцийг хэрэгжүүлэхэд
яаралтай шилжих шаардлагатай болоод байна. “Байгальд ээлтэй өсөлт” гэдэг нь хойч
үеийнхээ экосистемд аюул занал учруулахгүйгээр өнөөдрийн ядууралтай тэмцэхэд
шаардлагатай эдийн засгийн өсөлтийн үр дүнд хүрээлэн буй орчинд үзүүлж байгаа дарамтыг
бууруулах тухай шинэ концепц юм. “Эхлээд өсөлт, дараа нь бохирдолтой тэмцэх” тухай
уламжлалт концепцоор эдийн засаг болоод хүрээлэн буй орчны аль алин нь бие биедээ давуу
талыг олж чадахгүй байгаа билээ. Байгальд ээлтэй өсөлтийн концепцоор бүс нутгийн орнууд
экологи ба эдийн засгийн бодлогын интеграцийг хангаж эдийн засаг, хүрээлэн буй орчны
хооронд харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг бий болгох нөхцлийг бүрдүүлнэ. Байгальд
ээлтэй эдийн засгийн өсөлтийг “экологийн үйл ажиллагааны үр дүнт байдал” гэсэн
уламжлалт концепцийг “экологийн тогтвортой байдал” концепцтэй хослуулах үндсэн дээр
хангах боломжтой юм. Бид энд бохирдол, хаягдлыг багасгах болон хүрээлэн буй орчны
хамгаалах талаар тэмцэж буй байгаль орчныг ашиглаж байгаа объектуудын экологийн үйл
ажиллагааны үр ашигт хамаарсан уламжлалт концепцийг “экологийн үйл ажиллагааны үр
дүнт байдал” гэдэг томъѐоллоор ойлгож байгаа бол “экологийн тогтвортой байдал” гэдэгт
өнөө болоод хойч ирээдүйн хоорондын экосистемийн тасралтгүй байдлыг хангах тухай
ойлголтыг ойлгож байна. Гэтэл экологийн тогтвортой байдал нь бүс нутагт улам бүр хүнд
дарамтыг амссаар байгаа бөгөөд эдийн засгийн өсөлтийн процесст бүс нутгийн экосистемийн
чадавхит багтаамжийн хязгаарлагдмал байдал, хүн ам, үйлдвэрлэл болон хэрэглээний өндөр
хурдтай өсөлт нь тогтвортой хөгжлийн талаарх Дэлхий дахины тунхаглалын (Йоханнесбург,
2002 он) шийдвэрийг биелүүлэх төлөвлөгөөнд тусгагдсан “дэлхийн орнуудын хэрэглээ болон
үйлдвэрлэлийн бүтцэд үндсэн өөрчлөлт хийх” заалтыг биелүүлэхгүй бол экологийн
тогтвортой байдлыг улам бүр доройтуулсаар байх болно.
Зөвхөн бохирдолтой тэмцсэнээр эдийн засгийн өсөлтийн үр дүнд бий болсон дарамтыг
бууруулж хэрхэвч чадахгүй бөгөөд хойч үеийнхээ хэрэгцээг бууруулахгүйгээр өнөө
үеийнхний хэрэгцээг хангасан хөгжлийг бүрдүүлэх боломжгүй юм. Энэ тухай Мянганы
хөгжлийн зорилтын 7-9-д улс орнууд “тогтвортой хөгжлийн зарчмуудыг үндэсний
хөтөлбөрүүд, бодлогодоо тусгах” замаар “экологийн тогтвортой байдлыг хангах” гэж заасан
байна. Иймд экологийн тогтвортой байдлыг байгалийн нөөцийн хэрэглээний үр ашгийг
дээшлүүлэх замаар бэхжүүлэх явдал нэн тэргүүний зорилт болоод байна. Бүс нутгийн
орнуудын экосистемийн чадавхит багтаамжын хязгаарлагдмал байдлыг харгалзан өнөөгийн
эдийн засгийн хөгжил, ядуурлын эсрэг тэмцэхэд цаашдын эдийн засгийн өсөлтөөс үүдэн
гарсан хэрэгцээний үр дүнд үүсээд байгаа хямралууд нь бүс нутгийн эдийн засгийн өсөлтийн
экологийн үр ашгийг дээшлүүлэхийг шаардаж байна. Тухайлбал, эдийн засгийн тогтвортой
өсөлтийг хангахын тулд үйлдвэрлэл болон хэрэглээний загварын экологийн тогтвортой
байдлыг бэхжүүлэх шаардлагатай байна. Иймээс бидэнд хүрээлэн байгаа орчинд учруулах
дарамтыг багасгах, эдийн засгийн өсөлтийн экологийн үр ашгийг дээшлүүлэх үндсэн дээр
экологийн тогтвортой байдлыг хангах “байгальд ээлтэй өсөлт”-ийн шинэ концепцийг
боловсруулан хэрэгжүүлэх цоо шинэ зорилт урган гарч байгаа юм. Экологийн үйл
ажиллагааны үр дүнт байдлыг бохирдолтой тэмцэх экологийн норматив, стандартууд зэрэг
арга хэрэгслүүдийн тусламжтайгаар дээшлүүлж болдог бол экологийн үр ашиг болон
экологийн тогтвортой байдлыг нийгэм нөөц талаасаа экологийн цэвэр, илүү үр ашигтай
үйлдвэрлэлийн загварыг нэвтрүүлж ямар ч хаягдалгүй юмуу эсвэл дахин эргэлтэд орох
боломжгүй хаягдалгүй хэрэглээний загварыг өөрчилснөөр сайжруулж болно. Бохирдолтой
тэмцэх арга хэмжээнүүд нь экологийн үр ашгийг дээшлүүлж болох боловч экологийн үйл
ажиллагааны харьцангуй сайн үзүүлэлттэй орнууд экологийн тогтвортой байдлын муу
үзүүлэлттэй эсвэл эсрэгээрээ байх боломжтой байдаг. Экологийн үйл ажиллагааны сайн
үзүүлэлт бүхий хөгжингүй орнууд экологийн үр ашиг муутай, үйлдвэрлэл болон хэрэглээний
үр дүнд экосистемийн хязгаарлагдмал чадавхит багтаамжид өндөр дарамтыг учруулж байвал
бага экологийн тогтвортой байдалтай орон байна. Экологийн үйл ажиллагааны муу
үзүүлэлттэй хөгжиж байгаа орнууд экосистемийн ихээхэн чадавхит багтаамжтай, үйлдвэрлэл
болон хэрэглээний нам түвшинд байсан ч экологийн тогтвортой байдлын өндөр үзүүлэлттэй
байж болно. Сүүлийн жилүүдэд явуулсан судалгаагаар орлого болон бохирдлын хооронд
шугаман бус урвуу парабол муруйн холбоо байдгыг тогтоосон. Өөрөөр хэлбэл, хүн амд
ногдох орлогын бага түвшингийн үед эхэндээ орлого ихсэхэд бохирдол ихсэн тодорхой
босгод хүрээд цаашид орлого ихсэхэд бохирдол багасдаг байна. Энэ загварыг Кузнецийн
экологийн муруй (КЭМ) гэж нэрлэдэг. Энэ онолоор үйлдвэржилтийн өсөлтийн процесст
бараа, үйлчилгээний үйлдвэрлэлийн хэмжээ нэмэгдсэний үр дүнд бохирдлын түвшин
нэмэгдэнэ. Үр ашиг муутай харьцангуй бохир технологийг хэрэглэх болон хүрээлэн буй
орчны ач холбогдлыг ойлгохгүй байх явдал хөгжлийн эхний шатуудад хүрээлэн буй орчны
төлөв байдлыг доройтуулах аюултай. Харин эдийн засаг өсөхийн хирээр орлого нэмэгдэн
олон нийтийн шаардлага ихэссэнээр илүү цэвэр орчноор хангахын тулд төр ихээхэн
хөрөнгийг зарцуулах ба хувийн хэвшлийнхэн экологийн цэвэр үйлдвэрлэлийг нэвтрүүлэх
болно. Ийм учраас асуудлын гол нь эхний шатууддаа бохирдлын түвшинг хэрхэн бууруулах,
хугацааг хэрхэн багасгах тухайд байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, хөгжиж байгаа орнуудад КЭМ-г
шулуун болгохын тулд шийдвэртэй арга хэмжээг авах замаар экологийн үйл ажиллагааны үр
дүнд байдлыг сайжруулах ба энэ нь босгот түвшинд хүрэх хугацааг багасгах шаардлагатай
байна гэсэн үг юм.
Одоо эдийн засгийн өсөлт, экологийн тогтвортой байдлын хоорондох холбоог авч үзъе. Нэг
хүнд ногдох орлого, экологийн тогтвортой байдлын хоорондох холбооны талаар хийгдсэн
судалгаанууд сөрөг үр дүнд хүрсэн байдаг. Судалгаанаас үзэхэд бохирдолтой тэмцэх
хангалттай сайн үзүүлэлттэй өндөр хөгжилтэй олон орон экологийн тогтвортой байдлын нам
үзүүлэлттэй байдаг. Энэ баримтыг экологийн тогтвортой байдал орлого ихсэхэд бүхэлдээ
сайжирдаггүй ба бүр дордож ч болох бөгөөд харин энэ үед экологийн үйл ажиллагааны үр
дүнт байдал орлого өсөхийн хирээр бүхэлдээ сайжирч болно. Иймд экологийн тогтвортой
байдал нь экосистемийн чадавхит багтаамж болон нийгэм дэх үйлдвэрлэл болон хэрэглээний
аргуудын экологийн үр ашигтай илүү их холбоотой байдаг байна. Хэрэв экосистемийн
чадавхит багтаамж хязгаарлагдмал, хүн амын нягтрал өндөр байвал экологийн үр ашиг илүү
хүндрэлтэй болох ба энэ тохиолдолд улс төрийн шийдвэртэй арга хэмжээ шаардлагатай
болно.Засгийн газар хүрээлэн буй орчныг хамгаалах зайлшгүй шаардлагатайг ойлгодог хэдий
ч эн түрүүнд экологийн бодлогыг явуулдаггүй бөгөөд учир нь хүрээлэн буй орчныг
хамгаалахад
санхүүгийн
дарамт
үүсдэг
ба
экологийн
нормативыг
нэвтрүүлэх
нь
үйлдвэрлэлийн өрсөлдөх чадварыг сулруулна гэж үздэг. Иймээс эдгээрийн хоорондох
холбоог аль алинд нь харилцан ашигтай байхаар өөрчлөх шаардлагатай болдог байна.Өөрөөр
хэлбэл, хүрээлэн буй орчинд оруулж байгаа хөрөнгө оруулалтыг эдийн засагт нэрмээс болно
гэж үзэлгүй эдийн засгийн өсөлтийг хөхүүлэн дэмжигч гэж үзэх ѐстой юм. Байгальд ээлтэй
өсөлтийг хэрэгжүүлэх явцад зөвхөн хүрээлэн буй орчны концепцийг өөрчлөх төдийгүй
тухайн эдийн засгийн ажиллаж байгаа системийг өөрчлөх шаардлагатай байдаг. Үүнийг
зөвхөн эдийн засаг болон хүрээлэн буй орчныг интеграцчилж, өөр хооронд нь харилцан
ашигтай харилцааг үүсгэх замаар л хангаж болно. Иймд “Байгальд ээлтэй өсөлт”-ийн
зорилтод хүрэхийн тулд хүрээлэн буй орчны одоо баримталж байгаа өнөөгийн концепц болон
системийг үндсээр нь өөрчлөх шаардлагатай болсон байна. Бидний уламжилж ирсэн
концепцоор экологийн менежмент нь бохирдолтой тэмцэхэд үндсэндээ чиглэгддэг. Гэтэл
бүсийн экосистемийн хязгаарлагдмал чадавхит багтаамж болон цаашдын хүн амын өндөр
өсөлтийг тооцон эдийн засгийн өсөлтийн экологийн үр ашгийг дээшлүүлэх асуудал
хойшлуулшгүй зорилт болж байна. Өөрөөр хэлбэл, байгальд ээлтэй өсөлтийн концепцийн
амжилт бүс нутгийн орнуудаас үйлдвэрлэл, хэрэглээний экологийн үр ашгийг дээшлүүлэх
талаар авах арга хэмжээнээс хамаарна гэсэн үг юм. Мянганы хөгжлийн Тунхаглалд
томъѐолсон хөгжлийн төлөө экологийн тогтвортой байдлын асуудлаарх 7-р зорилт болон
нийгэм дэх үйлдвэрлэл болон хэрэглээний аргыг үндсээр нь өөрчлөх тухай Йоханнесбургын
шийдвэрийг хэрэгжүүлэх
төлөвлөгөөнд тусгагдсан хэдий ч бүс нутгийн бодлого
боловсруулагчид экологийн үр ашгийн асуудалд тэргүүлэх анхаарал тавихгүй байна. Учир нь
экологийн үр ашиг гэдэг нь харьцангуй шинэ концепц юм.
Иймд байгальд ээлтэй өсөлтийн концепц нь бохирдолтой хийх тэмцлийг эдийн засгийн
өсөлтөд хүрэх аргын экологийн үр ашгийг дээшлүүлэхтэй хосолсон тэр цагт л биелэгдэх
боломжтой юм. Бодлого боловсруулагчид санхүүгийн бага нөөцтэй эдийн засгийн хөгжлийн
эхний шатанд хүрээлэн байгаа орчинд хөрөнгө оруулахыг дарамт гэж үздэг. Иймээс
экологийн салбар хангалттай хөрөнгө оруулалтыг авч чаддаггүй байна. Зүй нь хүрээлэн буй
орчин, эдийн засгийн хоорондын харилцан ашигтай харилцаа холбоог бий болгохын тулд
хүрээлэн буй орчинд хийх хөрөнгө оруулалтыг эдийн засгийн өсөлтийг хангаж ажлын байрыг
өргөжүүлэх боломж гэж үзэж дэмжих шаардлагатай юм.Хүрээлэн буй орчин нь ихэнх
тохиолдолд, тэр ч байтугай хувийн секторынхонд нэмэлт зардал гэж тооцогдсоор байна.
Гэтэл эдийн засаг өсч орлогын түвшин нэмэгдэхийн хирээр экологийн аюулгүй, нөөцийг
аригласан бараа, үйлчилгээний эрэлт өсөх болно.Экологийн үйлдвэрлэл дэлхий дахины
хэмжээнд маш хурдтай өссөөр байна. Иймээс экологийн үйлдвэрлэлийг үйлдвэржилтийн нэн
чухал сектор хэмээн үзэх боллоо. Энэ хандлага нь хувийн секторынхонд өөрсдийн бизнесийг
хөгжүүлэх маш сайхан боломжийг олгож байгаа юм. Бусдаас түрүүлж байгальд ээлтэй шинэ
бүтээгдхүүн, байгальд ээлтэй шинэ технологи нэвтрүүлсэн пүүсүүд өрсөлдөөний давуу талыг
буюу харьцангуй давуу талыг олж авч чадаж байна. Ийм экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнүүд
цаашид зах зээлд олноор гарснаар үйлдвэрлэл, хэрэглээний экологийн үр ашгийг эрс
нэмэгдүүлж өрсөлдөөнд давуу талыг олох боломжтой болох бөгөөд үүнийг дэмжих талаар
төрөөс тодорхой бодлого явуулах нь өнөөгийн чухал зорилт байх болно. Дэлхийд нэртэй
зарим пүүс компаниуд шинэ бололцоо боломжуудыг эрэлхийлж байдгын дээр экологийн
маркетингийг нэвтрүүлж эхлээд байна. Иймээс хүрээлэн буй орчныг нэмэлт зардал гэж үзэх
бус бизнесийн цоо шинэ боломж гэж үзэх ѐстой. Эдийн засгийн уламжлалт онол нь
экологийн хатуу зохицуулалт үйлдвэрлэлийн өрсөлдөх чадварт сөргөөр нөлөөлдөг гэж үздэг.
Энэ салбарын зарим судлаачид экологийн зохицуулалт нь үйлдвэрлэлийн зардлыг бууруулан
өрсөлдөх чадварыг сайжруулах боломжтой гэсэн дүгнэлтийг хийсэн байна.
Экологийн зохицуулалтын арга хэмжээнүүд нь пүүс, компаниудыг технологоо шинэчлэх,
бүтээгдхүүнийхээ чанарыг сайжруулах хэрэглээний болон нийгмийн ач холбогдол бүхий
салбаруудад шинийг нэвтрүүлэхэд түлхэц болж байна. Иймээс экологийн зохицуулалтын
арга хэмжээний ачаар нэвтрүүлсэн технологийн шинэчлэл нь шинэ бараа бүтээгдхүүний
хэлбэрээр гарах юмуу эсвэл бизнест шинэ боломжийг бий болгосноор хүрээлэн буй орчинд ч,
эдийн засагт ч эерэг үр дүн үзүүлэх болно. Экологийн асуудал үүсч байгаа бас нэгэн
шалтгаан нь хүрээлэн буй орчныг үнэгүй баялаг гэж тооцож байгаа явдал юм. Иймээс үнэ
бүрэлдэх процесст экологийн зардлыг тооцодгүй бөгөөд энэ нь хүмүүсийг орчинтойгоо маш
муу харьцах үндсийг бүрдүүлж өгч байна.Хэрвээ экологийн зардлыг зах зээлийн үнийн
бүтцэд бүрэн тооцдог бол хүмүүс орчиндоо маш хямгатай харьцах болно. Гэтэл үнэгүй
ашиглаж дадсан, ялангуяа орлого нь бага байгаа үед хүмүүсийг экологийн үйлчилгээнд
төлбөр хий гэж шаардах амаргүй. Үүний зэрэгцээгээр үнэ бүрэлдэх механизм нь хүмүүс ус,
энергийг хэрхэн хэрэглэж, хаягдлыг бий болгож байгааг ойлгуулснаар экологийн үр ашгийг
дээшлүүлэх хамгийн үр ашигтай, найдвартай хэрэгсэл болно. Үнэ бүрдэлт нь хувийн
сектороос шинийг нэвтрүүлэх хамгийн чухал хөшүүрэг болно. Өнөөдөр экологийн цэвэр
бүтээгдэхүүн бусад бүтээгдэхүүнтэй харьцуулахад үнийн ялгаатай байх систем тогтоогүй
байгаа учраас компаниуд экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг санал болгох
урамшуулал бий болохгүй байгаа юм. Иймээс бодлого боловсруулагчид энэ бүхнийг зах
зээлийн үнийн системд тооцох системийг яаралтай боловсруулан гаргах шаардлагатай болж
байна.Экологийн зардлыг тооцохдоо экологийн татварын шинэтгэлийг хийх замаар
хэрэгжүүлбэл үр дүнтэй байх болно. Аюулгүй цэвэр үйлдвэрлэл нь тогтвортой хэрэглээний
загварыг дэмжих бодлогын нэг хувилбарын хувьд маш сайн сурталчлагдах боломжтой юм.
Гэхдээ үйлдвэрлэлийн арга зөвхөн маш цэвэр байх төдийгүй нөөцийг маш үр ашигтай
зарцуулдаг байх шаардлагатай.Иймээс концепцийн болоод системийн өөрчлөлтийг зөвхөн
Засгийн газар, хувийн сектор болон иргэний нийгмээс өөрсдөд нь ногдсон үүргээ үр дүнтэй
биелүүлсэн цагт хангаж чадна.
Ийнхүү хойч үедээ экосистемийн чадавхит багтаамжийг хадгалан өнөө үеийн гол асуудал
болсон ядууралтай тэмцэх нь улс орнуудын амин чухал асуудал болсон байна. Өнөөдөр
бидэнд экологийн тогтвортой эсвэл байгальд ээлтэй цоо шинэ загварыг нэвтрүүлэх
шаардлагатай байгаа юм.
Байгальд ээлтэй өсөлтөд хүрэх явцад зөвхөн бохирдолтой тэмцэх экологийн үйл ажиллагааны
үр дүнд байдлыг дээшлүүлэхэд төдийгүй экологийн тогтвортой байдлыг хангахад чиглэсэн
улс төрийн арга хэмжээ чухлаар шаардагдаж байна. Экологийн үр ашиг орлого өсөхөд
автоматаар нэмэгдэхгүй бөгөөд улс төрийн шийдвэртэй арга хэмжээг авч хэрэгжүүлсний үр
дүнд хэрэгжих юм.