Greene Robert Prawa ludzkiej natury

Robert Greene Prawa ludzkiej natury Tytuł oryginału: The Laws of Human Nature Tłumaczenie: Leszek Sielicki ISBN: 978-83-283-5598-9 Copyright © 2018 by Robert Greene All rights reserved. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording or by any information storage retrieval system, without permission from the Publisher. Polish edition copyright © 2020 by Helion SA All rights reserved. Wszelkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metodą kserogra czną, fotogra czną, a także kopiowanie książki na nośniku lmowym, magnetycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji. Wszystkie znaki występujące w tekście są zastrzeżonymi znakami rmowymi bądź towarowymi ich właścicieli. Autor oraz Helion SA dołożyli wszelkich starań, by zawarte w tej książce informacje były kompletne i rzetelne. Nie biorą jednak żadnej odpowiedzialności ani za ich wykorzystanie, ani za związane z tym ewentualne naruszenie praw patentowych lub autorskich. Autor oraz Helion SA nie ponoszą również żadnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe z wykorzystania informacji zawartych w książce. Drogi Czytelniku! Jeżeli chcesz ocenić tę książkę, zajrzyj pod adres http://sensus.pl/user/opinie/pralud_ebook Możesz tam wpisać swoje uwagi, spostrzeżenia, recenzję. HELION SA ul. Kościuszki 1c, 44-100 GLIWICE tel. 32 231 22 19, 32 230 98 63 e-mail: sensus@sensus.pl WWW: http://sensus.pl (księgarnia internetowa, katalog książek) Poleć książkę Kup w wersji papierowej Oceń książkę Księgarnia internetowa Lubię to! » nasza społeczność Mojej matce Wstęp Nie wolno dopuścić, by jakikolwiek rys szczególnie niski lub głupi […] zmartwił nas lub rozgniewał, bo muszą one nam służyć wyłącznie jako materiał poznawczy, dostarczając nowego przyczynku do charakterystyki rodzaju ludzkiego, który notujemy sobie w pamięci. Będziemy zatem obserwowali je mniej więcej tak, jak mineralog ogląda napotkany szczególnie charakterystyczny egzemplarz jakiegoś minerału. — ARTHUR SCHOPENHAUER Przez całe życie miewamy w nieunikniony sposób do czynienia z wieloma osobami, które sprawiają problemy i powodują, że nasza egzystencja staje się trudna i nieprzyjemna. Osoby tego rodzaju można znaleźć zarówno wśród przywódców czy szefów, jak i w gronie współpracowników czy przyjaciół. To jednostki, które — niezależnie od tego, czy charakteryzują je postawy agresywne, czy pasywno-agresywne — na ogół bywają mistrzami gry na emocjach. Często wydają się czarujące i stymulująco pewne siebie, pełne pomysłów i entuzjazmu, a my ulegamy ich urokowi i dopiero gdy jest już za późno, odkrywamy, że ta ich pewność siebie jest irracjonalna, a pomysły nieprzemyślane. Wśród współpracowników mogą znaleźć się tacy, którzy sabotują naszą pracę lub karierę z powodu utajonej zazdrości — bo ekscytuje ich nasza potencjalna porażka. Mogą także pojawiać się tacy współpracownicy lub zatrudniane przez nas osoby, których działania ku naszej konsternacji dowodzą, że myślą wyłącznie o sobie, a my odgrywamy tylko rolę odskoczni w ich karierze. W takich sytuacjach nieuchronnie dochodzi do tego, że jesteśmy zaskakiwani, bo się takich zachowań nie spodziewamy. Aby usprawiedliwić swoje działania, tacy ludzie często raczą nas zawiłymi opowieściami lub obwiniają otaczające je osoby, które wykorzystują w roli kozłów o arnych. Wiedzą, jak nas zmylić i umieścić w narracji, którą kontrolują. Możemy protestować lub się złościć, ale w ostatecznym rozrachunku najczęściej stwierdzamy, że jesteśmy właściwie bezradni — stało się. Potem w naszym życiu pojawia się kolejny taki człowiek i historia się powtarza. Podobnych uczuć zakłopotania i bezradności często doświadczamy także wtedy, gdy chodzi o nas samych i nasze własne zachowania. Zdarza się na przykład, że nagle wypowiadamy słowa, które okazują się obraźliwe dla szefa, kolegi z pracy czy przyjaciela — nie mamy pewności, dlaczego tak się zachowaliśmy, ale wpadamy we frustrację, bo dociera do nas, że w ten sposób pozbyliśmy się gniewu lub wewnętrznego napięcia. Albo z entuzjazmem angażujemy się w jakiś projekt lub schemat, a potem zdajemy sobie sprawę, że była to głupota i niepotrzebna strata czasu. Albo zakochujemy się w osobie, która jest dla nas absolutnie nieodpowiednia — wiemy o tym, ale jednocześnie nie możemy nic na to poradzić. I zastanawiamy się, jak mogło do tego dojść. W takich sytuacjach dociera do nas, że wzorce naszych zachowań są autodestrukcyjne, ale nie bardzo możemy te zachowania kontrolować. Jest tak, jakbyśmy ukrywali w sobie kogoś obcego, małego demona, który działa niezależnie od naszej woli i skłania nas do robienia niewłaściwych rzeczy. Ten obcy wewnątrz nas jest przy tym co najmniej dziwaczny, a w każdym razie znacząco różni się od tego, jak sami sobie siebie wyobrażamy. W kontekście tych dwóch kwestii — niewłaściwych działań innych i naszych własnych zachowań, które bywają czasem zaskakujące — możemy stwierdzić jedno: zwykle nie mamy pojęcia, co je powoduje. Da się je naturalnie zamknąć w kilku prostych wyjaśnieniach: „Ta osoba jest zła, to socjopata” lub „Coś mnie naszło, nie byłem sobą”. Tego rodzaju opisy nie prowadzą jednak do zrozumienia istoty problemu oraz nie zapobiegają powtarzaniu się tych samych wzorców. Prawda jest taka, że my, ludzie, żyjemy na powierzchni zdarzeń, reagując emocjonalnie na to, co mówią i robią inni. Wyrabiamy sobie o sobie samych i o innych opinie, które bywają zwykle dość uproszczone. Wybieramy dla siebie najłatwiejsze i najwygodniejsze narracje. Co by się jednak stało, gdybyśmy mogli zagłębić się pod powierzchnię rzeczywistości i wejrzeć głęboko w siebie, zbliżając się do faktycznych korzeni tego, co jest źródłem naszych zachowań? Co by było, gdybyśmy mogli zrozumieć, dlaczego istnieją ludzie, którzy okazują zazdrość i próbują sabotować naszą pracę, lub dlaczego ich nieuzasadniona pewność siebie sprawia, że wyobrażają sobie, że są istotami wręcz boskimi i nieomylnymi? Co by było, gdybyśmy mogli naprawdę zrozumieć, dlaczego ludzie nagle zaczynają zachowywać się irracjonalnie i ujawniają mroczne strony swojego charakteru, dlaczego są zawsze gotowi do racjonalizowania swoich zachowań albo dlaczego ciągle trzymamy się przywódców, którzy odwołują się do tego, co w nas najgorsze? Co by było, gdybyśmy mogli zaglądać głęboko do wnętrza osobowości innych i oceniać ich charakter, unikając tym samym zatrudniania złych pracowników i angażowania się w niewłaściwe relacje osobiste, które powodują tak wiele szkód emocjonalnych? Gdybyśmy naprawdę rozumieli korzenie ludzkich zachowań, destrukcyjnym jednostkom byłoby znacznie trudniej wymigiwać się od skutków własnych działań. Nie dawalibyśmy się tak łatwo oczarowywać i wprowadzać w błąd. Moglibyśmy przewidywać ich podłe manewry i manipulacje oraz prześwietlać narracje wykorzystywane przez nie jako kamu aż. Nie pozwalalibyśmy, aby tacy ludzie wciągali nas w swoje intrygi, bo wiedzielibyśmy z góry, że tym, na czym im zależy, aby móc przejąć nad nami kontrolę, jest właśnie nasze zainteresowanie. Dzięki temu, za sprawą zdolności zapewniania sobie wglądu w odmęty ich charakteru, w końcu pozbawialibyśmy ich sił. Podobnie mogłoby być w przypadku nas samych. Co by było, gdybyśmy mogli wejrzeć w siebie i zobaczyć źródło naszych najbardziej niepokojących emocji oraz zrozumieć, dlaczego kierują one naszym zachowaniem, często wbrew temu, czego sami byśmy chcieli? Co by się stało, gdybyśmy potra li zrozumieć, dlaczego odczuwamy tak silny przymus pragnienia tego, co mają inni ludzie, lub tak bardzo dążymy do identy kowania się z grupą, że ci, którzy są na zewnątrz niej, budzą naszą pogardę? Co by było, gdybyśmy mogli się dowiedzieć, co sprawia, że nie mówimy prawdy o tym, kim jesteśmy, lub dlaczego nieświadomie odpychamy od siebie innych ludzi? Zdolność lepszego zrozumienia tej żyjącej wewnątrz nas obcej istoty pomogłaby nam zdać sobie sprawę, że nie jest ona wcale kimś obcym, ale właśnie częścią nas samych i że jesteśmy o wiele bardziej tajemniczy, skomplikowani i interesujący, niż sobie wyobrażaliśmy. Dzięki tej świadomości moglibyśmy zacząć przełamywać obecne w naszym życiu negatywne wzorce, przestać wymyślać dla siebie usprawiedliwienia i zyskać lepszą kontrolę nad tym, co robimy i co się nam przydarza. Dysponowanie taką klarowną wizją samych siebie i innych mogłoby na wiele sposobów zmienić bieg naszego życia, ale najpierw musimy sobie wyjaśnić pewne nieporozumienie: mamy skłonność do uznawania, że nasze zachowania są w znacznej mierze świadome i wynikają z naszej woli. Myśl, że nie zawsze mamy kontrolę nad tym, co robimy, jest przerażająca, ale taka jest prawda. Siłą napędową określonych zachowań są ukryte głęboko wewnątrz naszej jaźni moce, które działają poniżej poziomu świadomości. Dostrzegamy efekty — nasze myśli, nastroje i działania — ale właściwie nie mamy świadomego dostępu do tego, co faktycznie pobudza nasze emocje i zmusza nas do zachowywania się w określony sposób. Przyjrzyjmy się na przykład uczuciu gniewu. Za jego przyczynę uznajemy zwykle jakąś osobę lub grupę osób. Gdybyśmy jednak byli wobec siebie szczerzy i wejrzeli głębiej, zobaczylibyśmy, że to, co często wywołuje nasz gniew lub frustrację, ma głębsze korzenie. Może to być jakieś zdarzenie z dzieciństwa lub zestaw konkretnych okoliczności, które wyzwalają emocje. Przyglądając się sobie, jesteśmy w stanie rozpoznawać wyraźne wzorce — kiedy dochodzi do tego lub tamtego, wpadamy w gniew. Jednak w chwili, gdy odczuwamy gniew, nie wykazujemy skłonności do re eksji ani nie jesteśmy racjonalni — po prostu poddajemy się emocjom i szukamy winnych. Coś w tym rodzaju moglibyśmy zresztą powiedzieć o całej masie emocji, jakie odczuwamy — określone rodzaje zdarzeń wywołują na przykład nagły wzrost pewności siebie, pojawienie się niepewności bądź lęku, pociąg do konkretnej osoby lub chęć zwrócenia na siebie uwagi. Nazwijmy zbiór tych sił, które oddziałują na nas z otchłani jaźni, naturą ludzką. Jej istnienie jest następstwem szczególnego sposobu zaprogramowania naszych umysłów, określonej kon guracji naszego systemu nerwowego i charakterystycznej metody, jaką będąc ludźmi, stosujemy do przetwarzania emocji — wszystkie te cechy pojawiły się i rozwijały w ciągu pięciu milionów lat naszej ewolucji jako gatunku. Istnienie wielu elementów naszej natury moglibyśmy przypisać charakterystycznemu sposobowi, w jaki będąc istotami społecznymi, ewoluowaliśmy, aby zapewnić sobie przetrwanie — ucząc się współpracy z innymi, ściśle koordynując własne działania z działaniami grupy, tworząc nowe formy komunikacji i nowe sposoby utrzymywania w niej dyscypliny. Te wczesne fazy rozwoju w nas pozostały i nadal determinują nasze zachowania, nawet w nowoczesnym, wyra nowanym świecie, w którym obecnie żyjemy. Tytułem konkretnego przykładu przyjrzyjmy się ewolucji ludzkich emocji. Przetrwanie naszych najdawniejszych przodków zależało od ich zdolności komunikowania się ze sobą na długo przed wynalezieniem języka. Wytworzyli zatem nowe i złożone emocje — radość, wstyd, wdzięczność, zazdrość, urazę i tak dalej. Emocje te łatwo można było odczytywać na ich twarzach, a tym samym szybko i skutecznie określać, w jakim są nastroju. Wypracowali sobie także szczególną wrażliwość na oznaki emocji innych, bo chodziło o jak najsilniejszą więź wśród członków grupy — o wspólne odczuwanie radości lub smutku bądź jednoczenie się w obliczu niebezpieczeństwa. Do dzisiaj my, ludzie, pozostajemy bardzo podatni na nastroje i emocje osób z naszego otoczenia, co zmusza nas do różnorodnych zachowań — do nieświadomego naśladowania innych, do pragnienia tego, co mają oni, do poddawania się wszechogarniającym uczuciom gniewu czy oburzenia. Wyobrażamy sobie, że działamy z własnej woli, nie mając świadomości, jak znacząco na to, co robimy i jak reagujemy, wpływa nasza wrażliwość na emocje innych. Możemy wskazać także inne tego samego rodzaju siły, które wyłoniły się z głębokiej przeszłości i w podobny sposób kształtują nasze codzienne zachowania — potrzeba stałego oceniania siebie i mierzenia własnej wartości na podstawie statusu w grupie jest na przykład cechą zaobserwowaną wśród wszystkich ludów łowiecko-zbierackich, a nawet wśród szympansów. Podobnie jest z naszymi instynktami plemiennymi, za sprawą których dzielimy ludzi na wtajemniczonych i obcych. Do tych prymitywnych cech moglibyśmy także dodać potrzebę zakładania masek, aby ukrywać zachowania, które nie są mile widziane przez plemię, co prowadzi do tego, że ze wszystkich mrocznych pragnień, które stłumiliśmy, powstaje osobowośćcień. Nasi przodkowie rozumieli, co oznacza ten cień i jakie wiążą się z nim niebezpieczeństwa, wyobrażając sobie, że pochodzi on od duchów i demonów, które należy wypędzać za pomocą egzorcyzmów. My mamy inny mit: „Coś we mnie wstąpiło”. Kiedy ten obecny w nas pierwotny prąd czy też siła osiąga poziom świadomości, musimy reagować i robimy to tak, jak nakazuje nam nasz indywidualny duch oraz okoliczności, zwykle objaśniając to sobie powierzchownie, bez dogłębnego zrozumienia. Ze względu na konkretny sposób, w jaki ewoluowaliśmy, liczba sił składających się na naturę ludzką jest ograniczona i prowadzą one do wspomnianych wyżej zachowań, którymi są między innymi zazdrość, megalomania, irracjonalność, krótkowzroczność, konformizm, agresja oraz bierna agresja. Oczywiście efektem ich działania są także empatia i inne pozytywne przejawy ludzkiego zachowania. Przez tysiące lat naszym przeznaczeniem w kontekście poznawania siebie samych i naszej natury było zasadniczo błądzenie wśród cieni. Pochylaliśmy się nad bardzo wieloma iluzjami dotyczącymi zwierzęcia zwanego człowiekiem — wyobrażając sobie, że w magiczny sposób zstąpiliśmy z boskiego ogrodu, że pochodzimy od aniołów, a nie od naczelnych. Uznawaliśmy wszelkie oznaki naszej prymitywnej natury i naszych zwierzęcych korzeni za głęboko niepokojące, za coś, czemu należy zaprzeczać i co powinniśmy tłumić. Pokrywaliśmy nasze mroczne impulsy wszelkiego rodzaju wymówkami i racjonalizacjami, ułatwiając sobie tym samym usprawiedliwianie naszych szczególnie nieprzyjemnych zachowań. W końcu jednak znaleźliśmy się w miejscu, w którym możemy pokonać własny opór wobec prawdy o tym, kim jesteśmy, za sprawą ogromnego zasobu wiedzy, jaką zgromadziliśmy na temat ludzkiej natury. Możemy zgłębiać ogromną skarbnicę literatury z zakresu psychologii, jaka pojawiła się w ostatnich stu latach, w tym szczegółowe studia nad dzieciństwem i skutkami wczesnych etapów rozwoju (Melanie Klein, John Bowlby, Donald Winnicott), a także prace dotyczące źródeł narcyzmu (Heinz Kohut), cieni naszych osobowości (Carl Jung), korzeni empatii (Simon BaronCohen) i kon guracji naszych emocji (Paul Ekman). Możemy także wykorzystywać wiele odkryć naukowych umożliwiających nam dążenie do lepszego zrozumienia samych siebie — w zakresie badań nad mózgiem (Antonio Damasio, Joseph E. LeDoux), nad naszą wyjątkową strukturą biologiczną (Edward O. Wilson), nad związkami między ciałem a umysłem (V.S. Ramachandran), nad naczelnymi (Frans de Waal) i ludami łowiecko-zbierackimi (Jared Diamond), nad naszymi zachowaniami w kontekście ekonomicznym (Daniel Kahneman) oraz nad tym, jak działamy w grupach (Wilfred Bion, Elliot Aronson). Warto także uwzględnić dzieła lozofów (Arthura Schopenhauera, Fryderyka Nietzschego, José Ortegi y Gasseta), którzy naświetlili wiele aspektów ludzkiej natury, oraz spostrzeżenia licznych powieściopisarzy (takich jak George Eliot, Henry James, Ralph Ellison), którzy często bywają najbardziej uwrażliwieni na niewidzialne aspekty ludzkich zachowań. Możemy także wzbogacić te materiały o szybko rozrastającą się bibliotekę biogra i prezentujących tajniki ludzkiej natury na kanwie przykładów konkretnych jednostek. Treść niniejszej książki to próba zebrania tego olbrzymiego zasobu wiedzy i koncepcji z różnych dziedzin (aby zapoznać się z podstawowymi źródłami, patrz: bibliogra a) w celu zestawienia z nich wszystkich szczegółowego i pouczającego, a przy tym opartego na dowodach, a nie na określonych poglądach lub osądach moralnych przewodnika po meandrach ludzkiej natury. Celem owego brutalnie realistycznego oszacowania cech naszego gatunku połączonego z analizą tego, kim jesteśmy, jest zapewnienie nam wszystkim możliwości bardziej świadomego funkcjonowania w realiach, w jakich żyjemy. Chciałbym, abyś uznał Prawa ludzkiej natury za swoisty zestaw kodów służących do rozszyfrowywania ludzkich zachowań w pełnej gamie ich odcieni — tych zwyczajnych, nietypowych, a nawet destrukcyjnych. Poszczególne rozdziały odnoszą się do konkretnych aspektów lub praw ludzkiej natury. Możemy nazwać je prawami, bo pod wpływem tych elementarnych sił my, ludzie, reagujemy w dość przewidywalny sposób. Każdy z rozdziałów zawiera opowieść o jakiejś znanej osobie lub osobach, która ilustruje dane prawo (w negatywny lub pozytywny sposób), oraz koncepcje i strategie postępowania ze sobą samym i innymi w warunkach oddziaływania tegoż prawa. Każdy rozdział kończy się zaleceniami, w jaki sposób należy przekształcać określoną fundamentalną siłę natury ludzkiej w coś bardziej pozytywnego i produktywnego, abyśmy mogli przestać być biernymi niewolnikami własnej natury i mogli zacząć aktywnie ją zmieniać. Można byłoby stwierdzić, że obszar wiedzy, o którym tutaj mówimy, ma nieco staroświecki charakter. Ostatecznie wielu z nas mogłoby postawić tezę, że przecież jesteśmy obecnie niezwykle wyra nowani i zaawansowani technologicznie, wyjątkowo postępowi i oświeceni, że bardzo oddaliliśmy się od naszych prymitywnych korzeni, że jesteśmy w trakcie „zapisywania od nowa” naszej natury. Prawdą jest jednak w istocie coś wręcz przeciwnego — że nigdy nie byliśmy bardziej zniewoleni ograniczeniami własnej natury i jej destrukcyjnym potencjałem niż teraz. I że ignorując ten fakt, igramy z ogniem. Zwróć uwagę na to, jaki wpływ na nasze emocje wywierają chociażby media społecznościowe, które generują atakujące nas nieustannie efekty wiralne i dzięki którym obdarzeni nieprawdopodobnymi zdolnościami manipulacji liderzy są w stanie nas wykorzystywać i kontrolować. Przyjrzyj się agresji, która jest obecnie otwarcie demonstrowana w wirtualnym świecie, bo tam odkrywanie swoich mrocznych stron bez obawy o ewentualne reperkusje jest przecież znacznie łatwiejsze niż w świecie rzeczywistym. Zwróć uwagę, jak bardzo dzięki możliwości szybkiego komunikowania się z bardzo wieloma ludźmi zintensy kowaliśmy nasze skłonności do porównywania się z innymi, do zazdrości i do zdobywania pozycji poprzez zwracanie na siebie uwagi. Przyjrzyj się także naszym tendencjom plemiennym i temu, w jak doskonałym medium znalazły sobie one miejsce do działania — w przestrzeni wirtualnej nie ma najmniejszego problemu ze znalezieniem grupy, z którą będziemy mogli się utożsamiać, w ramach której zyskamy możliwość pogłębiania plemiennych więzi i demonizowania, a w konsekwencji także odstraszania wszelkich obcych. Można zatem stwierdzić, że potencjał w zakresie wzbudzania chaosu za sprawą prymitywnych sfer naszej natury nie zmniejszył się, lecz raczej wzrósł. To proste: natura ludzka jest silniejsza niż jakakolwiek jednostka, niż jakakolwiek instytucja czy wynalazek z obszaru technologii. To ona kształtuje wszystko, co tworzymy, aby odzwierciedlać siebie i swoje prymitywne korzenie. To ona przestawia nas jak pionki na szachownicy. Ignorując prawa ludzkiej natury, działamy na własne ryzyko. Odmawiając przyjmowania do wiadomości istnienia tych praw, wybieramy po prostu wzorce zachowań pozostające poza naszą świadomą kontrolą oraz poddajemy się uczuciom dezorientacji i bezradności. Książka Prawa ludzkiej natury została zaprojektowana w taki sposób, aby umożliwić Ci poznanie wszystkich aspektów ludzkich zachowań i naświetlić ich podstawowe przyczyny. Jeśli pozwolisz się poprowadzić, jej treść radykalnie zmieni sposób, w jaki postrzegasz ludzi, i całe Twoje podejście do tego, jak należy z nimi postępować. Zwery kuje także radykalnie sposób, w jaki postrzegasz siebie. Zyskasz nowy punkt widzenia, co dokona się w następujący sposób: Po pierwsze, Prawa zaczną zmieniać Cię w spokojniejszego i nastawionego strategicznie obserwatora innych ludzi, pomagając Ci uwalniać Cię od emocjonalnych dramatów, które niepotrzebnie przeżywasz. Znajdowanie się w pobliżu innych ludzi wzbudza w nas lęk i niepewność co do tego, jak nas oni postrzegają. Kiedy odczuwamy takie emocje, bardzo trudno jest nam obserwować innych ludzi, bo zagłębiamy się we własnych odczuciach, oceniając to, co ludzie mówią i robią w kategoriach osobistych — czy inni mnie lubią, czy może nie? Prawa pomogą Ci uniknąć tej pułapki, bo poznając je, uświadomisz sobie, że źródła emocji i problemów ludzi są niezwykle głębokie — doświadczają oni pragnień i rozczarowań, które Ciebie wyprzedzają o całe lata, a nawet dziesięciolecia. Ty po prostu pojawiasz się na ich drodze w określonym momencie i stajesz się wygodnym celem ich gniewu lub frustracji. Mogą także przenosić na Ciebie pewne cechy, które sami chcieliby posiadać. I zwykle wcale nie odnoszą się do Ciebie jako do jednostki. Nie powinno Cię to denerwować, lecz wyzwolić. Dzięki tej książce nauczysz się, jak przestać brać do siebie insynuacje innych, objawy ich emocjonalnego chłodu czy wybuchy irytacji. Im lepiej będziesz w stanie zrozumieć funkcjonujące w tej sferze mechanizmy, tym łatwiej będzie Ci reagować w takich sytuacjach nie emocjonalnie, ale raczej wykazując pragnienie zrozumienia, skąd mogą pochodzić tego rodzaju zachowania innych. A wtedy poczujesz się znacznie spokojniejszy i — kiedy taki sposób funkcjonowania się w Tobie zakorzeni — staniesz się mniej podatny na moralizowanie i osądzanie innych, zaakceptujesz zamiast tego ich samych i ich wady jako element ludzkiej natury. I dzięki tej pełnej tolerancji postawie osiągniesz coś, na czym większości z nas bardzo zależy — ludzie, wyczuwając ją, zaczną Cię bardziej lubić. Po drugie, Prawa uczynią Cię mistrzem interpretacji nieustannie wysyłanych przez innych ludzi sygnałów, dając Ci tym samym znacznie większe możliwości oceny ich charakteru. Zwracając uwagę na zachowania innych ludzi, zwykle w pośpiechu staramy się umieszczać ich działania w określonych kategoriach i szybko wyciągać wnioski, a zatem wydajemy osąd, który odpowiada naszym własnym, przyjętym z góry założeniom. Albo akceptujemy egoistyczne wyjaśnienia drugiej strony. Dzięki Prawom uwolnisz się od tego nawyku, bo zrozumiesz, jak łatwo jest źle odczytywać intencje innych i jak zwodnicze może być pierwsze wrażenie. Zwolnisz, nauczysz się nie ufać pierwszym wrażeniom i analizować to, z czym się stykasz. Zaczniesz myśleć w kategoriach przeciwieństw — gdy ktoś otwarcie eksponuje jakąś cechę, taką jak pewność siebie czy hipermęskość, to najczęściej ukrywa, że tak naprawdę jest odwrotnie. Zdasz sobie sprawę, że ludzie stale grają pod publiczkę, pozując na postępowych czy wręcz świętych tylko po to, by móc jak najskuteczniej ukrywać swój cień. Nauczysz się rozpoznawać objawy istnienia tego cienia w codziennym życiu. Staniesz się świadom faktu, że zachowania uznawane za nietypowe często ujawniają faktyczny charakter człowieka. Gdy ktoś jest leniwy lub głupi, jest to widoczne w drobnych detalach jego zachowania — wysyłane przez takich ludzi wskazówki nauczysz się zauważać znacznie wcześniej, niż będą Ci mogły zaszkodzić ich zachowania. Umiejętność oceny rzeczywistej wartości innych ludzi, stopnia ich lojalności i sumienności jest jedną z najważniejszych umiejętności, jakie możesz posiąść. Posługiwanie się nią może Ci pomóc w unikaniu zatrudniania niewłaściwych ludzi oraz angażowaniu się w związki partnerskie i innego rodzaju relacje, które mogłyby Cię unieszczęśliwić i skomplikować Ci życie. Po trzecie, Prawa umożliwią Ci rozpoznawanie i wyprowadzanie w pole ludzi o toksycznych typach osobowości, którzy mogą wywoływać trwałe szkody emocjonalne i których na pewno spotkasz na swojej drodze. Agresywni, zawistni i skłonni do manipulacji ludzie zwykle się tymi cechami nie chwalą. Wiedzą, że podczas pierwszych spotkań powinni pozować na uroczych, posługiwać się pochlebstwami i używać rozlicznych metod rozbrajania nas. Kiedy tacy ludzie zaskakują nas nagannym zachowaniem, czujemy się zdradzeni, wściekli i bezradni. Tego rodzaju osoby wywierają na nas ciągłą presję, wiedząc, że w ten sposób obezwładniają nasz umysł swoją obecnością, utrudniają nam logiczne myślenie i podejmowanie strategicznych działań. Dzięki Prawom nauczysz się, jak z wyprzedzeniem rozpoznawać tego rodzaju ludzi, i stanie się to dla Ciebie najskuteczniejszym mechanizmem obronnym przed ich zakusami. Będziesz albo trzymał się od nich z daleka, albo — przewidując ich manipulacje — nie pozostaniesz na nie ślepy, a zatem będziesz w stanie skuteczniej chronić swoją równowagę emocjonalną. Nauczysz się, w jaki sposób należy ich psychicznie redukować do właściwych rozmiarów i koncentrować się na rażącej słabości i niepewności stojącej za wszystkimi ich przechwałkami. Nie staniesz się o arą ich mitu, co zneutralizuje skuteczność taktyki zastraszania, którą takie osoby z lubością się posługują. Będziesz mógł kpić sobie z opowiastek, jakimi tacy ludzie zwykle maskują swoje rzeczywiste motywacje, i z pokrętnych wyjaśnień, którymi usprawiedliwiają swoje egoistyczne zachowania. Twój spokój będzie budzić w nich wściekłość, sprawiając, że zaczną przekraczać granice lub popełniać błędy. Zamiast czuć się przytłoczony tego rodzaju spotkaniami, być może zaczniesz je nawet cenić, bo dzięki nim zyskasz szansę na doskonalenie swoich umiejętności w zakresie samokontroli i wzmacniania własnej struktury psychicznej. Już wyprowadzenie w pole jednej takiej osoby da Ci pewność, że potra sz radzić sobie z tym, co najgorsze w ludzkiej naturze. Po czwarte, dzięki Prawom dowiesz się o rzeczywistych mechanizmach motywowania i wywierania wpływu na innych, a tym samym znacząco ułatwisz sobie życie. Gdy napotykamy opór wobec naszych koncepcji lub planów, zwykle trudno nam się powstrzymać od podejmowania prób bezpośredniego zmieniania nastawienia innych ludzi poprzez przekonywanie ich, uświadamianie im, że nasze koncepcje są wartościowe, lub po prostu przez posługiwanie się pochlebstwami. Niestety wszelkie takie działania prowadzą wyłącznie do tego, że inne osoby przechodzą do obrony. Dzięki Prawom dowiesz się, że ludzie są w naturalny sposób uparci i odporni na wpływy. Zawsze trzeba zaczynać od osłabiania ich oporu i nigdy — nawet nieświadomie — nie wolno wzmacniać tkwiących w nich tendencji defensywnych. Nauczysz się dostrzegać ich kompleksy i nigdy, nawet mimowolnie, ich nie pobudzać. Zaczniesz myśleć w kategoriach ich własnego interesu i ich samooceny, do potwierdzania zasadności której stale dążą. Zrozumiawszy zasady oddziaływania na emocje, dowiesz się, że najskuteczniejszym sposobem wpływania na innych jest zmienianie ich nastrojów i postaw. Ludzie znacznie intensywniej reagują na naszą energię i zachowania niż na to, co mówimy. Pozbędziesz się defensywności, nauczysz się relaksować oraz zyskasz umiejętność okazywania autentycznego zainteresowania innym, dzięki czemu będziesz mógł wywierać na nich pozytywny i hipnotyczny wpływ. Dowiesz się, że najlepszym dla Ciebie jako przywódcy sposobem kierowania działaniami innych jest nadanie tymże działaniom właściwego znaczenia za sprawą własnej postawy, empatii i etyki pracy. Po piąte, Prawa uświadomią Ci, jak głęboko funkcjonują w Tobie siły ludzkiej natury, dzięki czemu będziesz mógł zmienić negatywne wzorce własnych zachowań. Gdy czytamy lub słyszymy o ciemnych stronach ludzkiej natury, naszą naturalną reakcją bywa najczęściej to, że sami się do ich posiadania nie przyznajemy. Narcystyczny, irracjonalny, zazdrosny, wyniosły, agresywny lub pasywno-agresywny jest zawsze ktoś inny. Prawie zawsze uznajemy, że my sami mamy jak najlepsze intencje. Gdy zdarza się nam zbłądzić, jest to wina okoliczności lub ludzi, którzy zmuszają nas do negatywnych reakcji. Dzięki Prawom raz na zawsze przestaniesz się oszukiwać. Wszyscy jesteśmy tacy sami i wszyscy wykazujemy identyczne tendencje. Im szybciej sobie to uświadomisz, tym bardziej skutecznie będziesz mógł się pozbyć tych potencjalnie negatywnych cech. Zbadasz własne motywy, przyjrzysz się własnemu cieniowi i uświadomisz sobie własne pasywnoagresywne tendencje, zyskując tym samym możliwość łatwiejszego dostrzegania tego rodzaju cech także u innych. Staniesz się także bardziej pokorny, bo zdasz sobie sprawę, że Twoje wyobrażenia o tym, że jesteś lepszy od innych, są pozbawione podstaw. Nie sprawi to jednak, że zaczniesz mieć poczucie winy, ta świadomość Cię nie przytłoczy, stanie się wręcz przeciwnie. Zaakceptujesz siebie jako istotę kompletną, składającą się zarówno z dobrych, jak i złych elementów, i porzucisz zafałszowany obraz samego siebie jako świętego. Uwolnisz się od hipokryzji i poczujesz, jaką swobodę daje Ci bycie sobą. Dzięki tej właściwości zaczniesz także przyciągać do siebie innych ludzi. Po szóste, Prawa zmienią Cię w kogoś bardziej empatycznego, kto tworzy mocniejsze i bardziej satysfakcjonujące więzi z otaczającymi go ludźmi. Jesteśmy ludźmi i rodzimy się, dysponując ogromnym potencjałem rozumienia innych ludzi na poziomie, który nie jest wyłącznie intelektualny. To umiejętność rozwinięta przez naszych najdawniejszych przodków, którzy nauczyli się dzięki niej intuicyjnego rozpoznawania nastrojów i uczuć innych, stawiając się na ich miejscu. Dzięki Prawom nauczysz się, jak wykorzystywać tę ukrytą umiejętność w najwyższym możliwym stopniu. Nauczysz się powoli wyciszać swój nieprzerwany monolog wewnętrzny i uważniej słuchać innych. Dowiesz się, jakie są najskuteczniejsze sposoby przyjmowania punktu widzenia drugiej osoby. Wykorzystasz swoją wyobraźnię i doświadczenia, aby ułatwić sobie zrozumienie, co czują inni. Gdy inne osoby będą opisywać coś bolesnego, sam zaczniesz znajdować w sobie wspomnienia bolesnych chwil, które będziesz mógł wykorzystywać w roli analogii. Przestaniesz funkcjonować wyłącznie intuicyjnie, zaczniesz analizować informacje pozyskane w trybie empatii i wyciągać wnioski. Będziesz nieustannie przełączać się między empatią a analizą, stale aktualizując swoje obserwacje i pogłębiając umiejętności w zakresie patrzenia na świat oczyma innych ludzi. Dzięki takim działaniom zauważysz łączącą Cię z tymi ludźmi więź o wręcz zycznym charakterze. W toku tego procesu będzie Ci potrzebny pewien zasób pokory. Nigdy nie wiemy dokładnie, co myślą inni, w związku z czym łatwo o błędy, więc nie wolno Ci się spieszyć z wyciąganiem wniosków — zamiast tego warto być otwartym na naukę. Ludzie są bardziej skomplikowani, niż sobie wyobrażamy. Twoim celem powinno być po prostu lepsze zrozumienie ich punktu widzenia. W toku dochodzenia do tego Twoje działania staną się podobne do pracy mięśnia, który wzmacnia się tym bardziej, im bardziej regularnie jest poddawany treningowi. Pielęgnowanie w sobie tego rodzaju empatii przyniesie Ci niezliczone korzyści. Wszyscy jesteśmy pochłonięci sobą, pozostajemy zamknięci we własnych światach. Znalezienie się poza własną jaźnią, w świecie kogoś innego, jest doświadczeniem, które można opisać jako terapeutyczne i wyzwalające. Tym, co przyciąga nas do lmów i innych kcyjnych opowieści, jest możliwość przyjrzenia się sposobom myślenia i motywacjom ludzi znacząco różniących się od nas samych. Dzięki tego rodzaju praktykom możemy całkowicie zmieniać sposób myślenia. Uczymy się pozbywać uprzedzeń, wykazywać się otwartością i nieustannie doprecyzowywać własne poglądy na temat innych ludzi. Taki sposób funkcjonowania wywiera także wpływ na to, jak zaczynamy podchodzić do rozwiązywania problemów w znaczeniu ogólnym — rozważając dostępne opcje i przyjmując alternatywne punkty widzenia. To esencja kreatywnego myślenia. I na koniec, Prawa zmienią Twoje wyobrażenia o własnym potencjale, dzięki czemu pojmiesz, że istnieje w Tobie wyższa, doskonała jaźń, do której zechcesz dotrzeć. Można powiedzieć, że my, ludzie, mamy dwie przeciwstawne jaźnie — niższą i wyższą. Niższa bywa zwykle silniejsza. Jej impulsy wywołują w nas reakcje emocjonalne i sprzyjają powstawaniu postaw defensywnych, sprawiając, że nabieramy przekonania o własnej nieomylności i o tym, że jesteśmy lepsi od innych. Sprawia ona — podążając zawsze po linii najmniejszego oporu — że gonimy za łatwo dostępnymi przyjemnościami i pozwalamy sobie na roztargnienie. Skłania nas do przyjmowania za swoje tego, co myślą inni, i do zatracania się w grupie. Impulsy wyższej jaźni czujemy wtedy, gdy wychodzimy poza siebie, chcąc nawiązać głębszą więź z innymi, gdy zaprzęgamy nasze umysły do pracy, gdy myślimy zamiast reagować, gdy podążamy w życiu własną ścieżką i odkrywamy, co czyni nas wyjątkowymi. Niższa jaźń jest zasadniczo zwierzęcą i reaktywną stroną naszej natury, do której łatwo się wśliznąć. Wyższa to jej w większym stopniu prawdziwie ludzka strona, która sprawia, że jesteśmy re eksyjni i samoświadomi. Ponieważ jednak impulsy wyższej jaźni są słabsze, nawiązywanie z nimi kontaktu wymaga wysiłku i uwagi. Dotarcie do tej doskonałej jaźni jest czymś, na czym wszystkim nam powinno zależeć, bo tylko rozwijając ten aspekt samych siebie my, ludzie, doznajemy rzeczywistego spełnienia. Ta książka pomoże Ci to osiągnąć, bo czytając ją, uświadomisz sobie istnienie potencjalnie pozytywnych elementów zawartych w każdym z praw. i aktywnych Znając naszą skłonność do irracjonalności, nauczysz się uświadamiać sobie, jak emocje wpływają na Twoje procesy myślowe (rozdział 1.), i zyskasz tym samym możliwość ich wyłączania i stawania się jednostką prawdziwie racjonalną. Wiedząc, że nasze postawy życiowe wpływają na to, co się nam przydarza, i że nasze umysły wykazują naturalną tendencję do zamykania się w obliczu lęku (rozdział 8.), nauczysz się, jak stworzyć postawę, która będzie ekspansywna i odporna na lęk. Wiedząc, że mamy skłonność do porównywania się z innymi (rozdział 10.), wykorzystasz to jako bodziec, aby zacząć wyróżniać się na tle innych osób z Twojej społeczności za sprawą doskonałej pracy oraz brania przykładu, czerpania inspiracji i naśladowania tych, którzy osiągają w swoich działaniach spektakularne efekty. Korzystając ze swojej nowo nabytej wiedzy o ludzkiej naturze, będziesz posługiwać się tą magią do okiełznywania własnych pierwotnych instynktów, aby móc opierać się zakusom swojej niższej jaźni. Pomyśl o tej książce w następujący sposób: wkrótce staniesz się badaczem ludzkiej natury. Zaczniesz zgłębiać szereg umiejętności — przede wszystkim obserwacji i oceny charakterów innych ludzi oraz poznawania głęboko ukrytych pokładów własnego wnętrza. Rozpoczniesz działania, dzięki którym dotrzesz do swojej wyższej jaźni, a praktyka w tym zakresie uczyni z Ciebie mistrza zdolnego do psucia szyków innym i stawania się coraz bardziej racjonalnym, samoświadomym i spełnionym człowiekiem. Człowiek stanie się lepszym wtedy, gdy zobaczy, jaki w istocie jest. — ANTONI CZECHOW Rozdział 1. Opanuj swoją emocjonalną jaźń Prawo irracjonalności Lubimy wyobrażać sobie, że kontrolujemy własny los, świadomie i najlepiej jak potra my, planując przebieg swojego życia. Zasadniczo nie wiemy jednak, jak bardzo dominują nad nami nasze własne emocje. Zmuszają nas one do poszukiwania koncepcji, które koją nasze ego. Sprawiają, że wynajdujemy dowody potwierdzające to, w co chcemy wierzyć. Doprowadzają do tego, że widzimy to, co w zależności od nastroju chcemy zobaczyć, a taka utrata związku z rzeczywistością bywa źródłem złych decyzji i negatywnych wzorców, które naznaczają nasze życie. Racjonalność to umiejętność przeciwdziałania takim efektom emocjonalnym, to myślenie, a nie reagowanie, to otwieranie umysłu na zjawiska, które naprawdę mają miejsce, zamiast na to, co czujemy. Racjonalność nie jest czymś, czym dysponujemy z natury — to zdolność, którą musimy opanowywać i pielęgnować, ale w ten sposób osiągamy pełnię własnego potencjału. Wewnętrzna Atena Pewnego dnia pod koniec roku 432 p.n.e. do obywateli Aten dotarły bardzo niepokojące wieści. Otóż do miasta przybyli wysłannicy władcy Sparty i przedstawili ateńskim władzom nowe warunki pokoju. Gdyby Ateny się na te warunki nie zgodziły, Sparta wypowiedziałaby im wojnę. Sparta była odwiecznym wrogiem Aten i pod wieloma względami ich całkowitym przeciwieństwem. Ateny przewodziły lidze demokratycznych państw regionu śródziemnomorskiego, a Sparta stała na czele konfederacji oligarchii, zwanej Związkiem Peloponeskim. Siłą Aten była ich marynarka wojenna i zasobność — miasto było największą potęgą handlową nad Morzem Śródziemnym. Sparta polegała na swojej armii — była państwem całkowicie zmilitaryzowanym. Do tamtej pory oba mocarstwa zasadniczo unikały bezpośrednich kon iktów, bo konsekwencje mogłyby być katastrofalne — pokonana strona nie tylko mogłaby utracić wpływy w regionie, ale pod znakiem zapytania stanąłby także cały styl jej życia — który w przypadku Aten niewątpliwie wiązał się z demokracją i bogactwem. Teraz jednak wojna wydawała się nieunikniona, a przeczucie nadciągającej katastrofy szybko ogarnęło wszystkich mieszkańców miasta. Kilka dni później na sąsiadującym z Akropolem wzgórzu Pnyks zwołano zgromadzenie, którego celem miało być przedyskutowanie spartańskiego ultimatum i podjęcie decyzji, co należy zrobić. W zgromadzeniach mogli brać udział wszyscy obywatele płci męskiej, a w tym pamiętnym dniu, aby wziąć udział w debacie, na wzgórzu zjawiło się ich niemal dziesięć tysięcy. Znajdujący się wśród nich „jastrzębie” okazywali wielkie poruszenie — według nich Ateny powinny przejąć inicjatywę i zaatakować Spartę. Przypominano im jednak, że w wojnie lądowej siły Sparty są w zasadzie nie do pokonania. Tego rodzaju atak byłby wręcz wodą na jej młyn. „Gołębie” opowiadali się z kolei za zaakceptowaniem warunków pokojowych, ale wielu z nich wskazywało, że byłoby to równoznaczne z okazaniem lęku i tylko ośmieliłoby Spartan, dając im więcej czasu na powiększenie armii. Debata trwała, emocje stawały się coraz gorętsze, rozlegały się krzyki, ale na horyzoncie nie było widać żadnego zadowalającego rozwiązania. Późnym popołudniem tłumy nagle ucichły, gdy pojawiała się znajoma postać, aby przemówić do zgromadzenia. Był to ateński mąż stanu, ponadsześćdziesięcioletni wówczas Perykles. Perykles był uwielbiany, jego opinie ceniono bardziej niż zdanie kogokolwiek innego, ale Ateńczycy — choć darzyli go szacunkiem — uważali także, że jest bardzo osobliwym przywódcą, raczej lozofem niż politykiem. Dla tych, którzy byli na tyle dojrzali, aby pamiętać początki kariery Peryklesa, odnoszone przez niego sukcesy i rzeczywista władza, jaką zdobył, były naprawdę zaskoczeniem, bo Perykles robił wszystko inaczej niż inni. W najwcześniejszym okresie demokracji, zanim Perykles pojawił się na scenie, Ateńczycy cenili u swoich przywódców pewien charakterystyczny typ osobowości — chodziło o ludzi, którzy potra li inspirująco i przekonująco przemawiać oraz mieli talenty dramatyczne. Na polu bitwy tacy przywódcy bywali najczęściej zwolennikami podejmowania ryzyka — często wymuszali rozpoczynanie kampanii wojennych, którym przewodzili w nadziei na zdobycie chwały i poklasku. Kontynuując swoje kariery, tacy ludzie tra ali do zgromadzenia i stawali się reprezentantami jednej z jego frakcji — właścicieli ziemskich, żołnierzy, arystokratów; robili wszystko, co w ich mocy, aby chronić interesy przedstawicieli tych klas społeczeństwa. Doprowadzało to do częstych podziałów politycznych. Kolejni przywódcy rośli w siłę, a następnie pogrążali się w upadku w kilkuletnich cyklach, ale Ateńczykom to nie przeszkadzało — nie ufali nikomu, kto długo trwał u władzy. Potem — około 463 roku p.n.e. — w życiu publicznym pojawił się Perykles i ateńska polityka zmieniła się bezpowrotnie. Najbardziej niezwykłe okazało się jego pierwsze posunięcie. Chociaż pochodził ze znakomitej arystokratycznej rodziny, sprzymierzył się z rosnącą w siłę frakcją zrzeszającą przedstawicieli klasy średniej i niższej — rolników, wioślarzy okrętowych i będących dumą Aten rzemieślników. Pracował nad tym, aby ich głos stał się bardziej słyszalny w zgromadzeniu i aby zyskali większe wpływy w ramach ateńskiej demokracji. Grupa, której obecnie przewodził, nie była niewielką frakcją — zrzeszała większość ateńskich obywateli. Kontrolowanie tak wielkiej, trudnej do opanowania masy ludzi o zróżnicowanych, nierzadko sprzecznych interesach mogłoby się wydawać niemożliwe, ale Perykles tak żarliwie dążył do tego, aby zyskała ona na znaczeniu, że powoli zaskarbiał sobie zaufanie i rosło poparcie dla niego. Zyskując coraz większe wpływy, Perykles zaczął dowodzić własnej wartości w zgromadzeniu i zmieniać politykę. Występował przeciwko rozbudowie imperium ateńskiej demokracji. Obawiał się, że Ateńczycy przekroczą granice i stracą kontrolę nad biegiem wydarzeń. Pracował nad skonsolidowaniem imperium i wzmocnieniem istniejących sojuszy. Kiedy dochodziło do wojen, starał się jako dowódca ograniczać zasięg kampanii i zwyciężać za pomocą manewrów, przy minimalnych stratach własnych. Wielu wydawało się to mało heroiczne, ale wprowadzane przez Peryklesa zasady zaczęły przynosić efekty i miasto wkroczyło w okres bezprecedensowego dobrobytu. Skończyły się niepotrzebne wojny, które pustoszyły skarbiec, a imperium zaczęło funkcjonować sprawniej niż kiedykolwiek wcześniej. To, co Perykles robił z rosnącą nadwyżką nansową, zaskakiwało i zadziwiało jego współobywateli: zamiast wykorzystywać pieniądze do kupowania stanowisk politycznych, zainicjował w Atenach projekt masowych prac budowlanych. Zlecał budowę świątyń, teatrów i sal koncertowych — przy pracach znajdowali zatrudnienie wszyscy ateńscy rzemieślnicy. Miasto stawało się coraz piękniejsze. Perykles był zwolennikiem architektury, która odzwierciedlała jego osobiste poczucie estetyki — uporządkowanej, wysoce zgeometryzowanej, monumentalnej, lecz kojącej dla oka. Największą budowlą, której wzniesienie zlecił, okazał się Partenon z ogromnym czterometrowym posągiem Ateny. Atena była duchową przewodniczką Aten, boginią mądrości i inteligencji. Reprezentowała wszystkie wartości, na których szerzeniu zależało Peryklesowi. Ten wielki człowiek samodzielnie zmienił wygląd i ducha Aten, wprowadzając miasto w złoty wiek w sferze sztuki i nauk ścisłych. Najbardziej osobliwą cechą Peryklesa był styl, w jakim przemawiał — pełen powściągliwości i godności. Perykles nie stosował powszechnych w owym czasie popisów retoryki. Zamiast tego starał się przekonywać słuchaczy logiczną argumentacją. Dzięki temu słuchali uważnie, bo śledzili interesujący tok jego myśli. Styl Peryklesa był jednocześnie zniewalający i uspokajający. W przeciwieństwie do innych przywódców Perykles utrzymywał władzę przez całe lata, a właściwie nawet przez dekady, całkowicie kontrolując miasto w spokojny i dyskretny sposób. Miał oczywiście wrogów — było to nieuniknione. Pozostawał u władzy tak długo, że wielu oskarżało go o ukryte zapędy dyktatorskie. Podejrzewano, że jest ateistą i kimś, kto szydzi z wszelkich tradycji. To wyjaśniałoby jego nietypowość. Nikt jednak nie mógł podważyć pozytywnych efektów jego przywództwa. Gdy zatem Perykles zaczynał tego popołudnia przemawiać do zgromadzenia, jego opinia na temat wojny ze Spartą była zdaniem najbardziej oczekiwanym, więc w czekającym z niecierpliwością na jego wystąpienie tłumie rozległy się wezwania do uciszenia się. „Ateńczycy — zaczął Perykles. — Moje poglądy się nie zmieniły: jestem przeciwny jakimkolwiek ustępstwom na rzecz Związku Peloponeskiego, chociaż zdaję sobie sprawę, że entuzjazmowi, z jakim nasi obywatele są przekonywani do rozpoczęcia wojny, nie odpowiada faktyczna chęć działania, a ich oceny zmieniają się wraz z rozwojem wydarzeń”. Następnie przypomniał współobywatelom, że spory między Atenami a Spartą miały być rozstrzygane przez neutralnych arbitrów. Byłoby niebezpiecznym precedensem, gdyby lud Aten uległ po prostu żądaniom Spartan. Jak zatem miałoby się to wszystko zakończyć? Przecież otwarta bitwa z siłami lądowymi Sparty byłaby samobójstwem. Perykles zaproponował więc całkowicie nową postać wojny — ograniczonej i obronnej. Miał zamiar zgromadzić za murami Aten wszystkich mieszkańców okolicy. „Niech Spartanie przyjdą i spróbują zwabić nas do walki — rzekł. — Niech spustoszą nasze ziemie. Nie złapiemy przynęty, nie będziemy z nimi walczyć na lądzie. Dzięki dostępowi do morza miastu nie zabraknie zaopatrzenia. Posłużymy się naszą marynarką do ataków na ich nadbrzeżne miasta. Z czasem zaczną się irytować, bo nikt nie wyda im bitwy. Ze względu na konieczność żywienia i utrzymywania armii w końcu zabraknie im pieniędzy. Ich sojusznicy zaczną się ze sobą kłócić. Spartańscy zwolennicy wojny zostaną zdyskredytowani i dojdzie do negocjacji, po których nastanie prawdziwy, trwały pokój, przy minimalnych stratach w sile żywej i w pieniądzu z naszej strony”. „Mogę podać wam wiele powodów — podsumowywał — uzasadniających, dlaczego powinniście być pewni ostatecznego zwycięstwa, jeśli tylko nie stracicie rozsądku i nie zboczycie z raz obranej drogi, wystawiając się na nowe zagrożenia. Obawiam się nie tyle strategii wroga, ile naszych własnych błędów”. Plan Peryklesa był niezwykle nowatorski i wywołał burzliwą debatę. Jego projektem nie byli usatysfakcjonowani ani „jastrzębie”, ani „gołębie”, ale ostatecznie zwyciężyła reputacja Peryklesa jako mądrego człowieka i jego strategia została zaakceptowana. Kilka miesięcy później rozpoczęła się brzemienna w skutki wojna. Już od początku nie wszystko przebiegało jednak tak, jak przewidywał Perykles. Spartanie i ich sprzymierzeńcy wcale nie popadali w toku wojny we frustrację, ale wręcz przeciwnie, poczynali sobie coraz śmielej. To Ateńczycy zaczynali odczuwać zniechęcenie na widok zniszczeń dokonywanych przez wroga na ich ziemiach, gdy oni sami nie mogli wywrzeć na nim odwetu. Perykles wierzył, że jego plan nie zawiedzie, jeśli Ateńczycy zachowają cierpliwość, ale w drugim roku wojny doszło do niespodziewanej katastrofy, która wszystko zaprzepaściła. W mieście wybuchła potężna epidemia, która ze względu na bardzo liczne rzesze ludzi pozostających w murach błyskawicznie się rozprzestrzeniała, zabijając jedną trzecią mieszkańców i dziesiątkując szeregi armii. Zachorował także Perykles, który na łożu śmierci stał się świadkiem ostatecznego koszmaru: wszystko, co zrobił dla Aten przez tak wiele dziesięcioleci, zdawało się w jednej chwili rozsypywać w proch, a ludzie pogrążali się w zbiorowym szaleństwie prowadzącym do tego, że w końcu każdy zaczynał dbać wyłącznie o siebie. Gdyby Peryklesowi udało się przeżyć, prawie na pewno znalazłby sposób, by uspokoić Ateńczyków i wynegocjować pokój ze Spartą albo zmienić strategię obronną, w zaistniałej sytuacji było już jednak za późno. O dziwo, Ateńczycy nie opłakiwali swojego przywódcy. Winili go za zarazę i za nieskuteczność strategii, którą zaproponował. Nie mieli już ochoty wykazywać się cierpliwością ani umiarem. Perykles się przeżył, a jego koncepcje były teraz postrzegane jako reakcje zmęczonego starca. Miłość Ateńczyków do Peryklesa zmieniła się w nienawiść. Kiedy zmarł, zapanowała żądza zemsty. Popularność zdobyła frakcja zwolenników wojny. Jej członkowie wykorzystywali gorycz ludu, rosnącą za sprawą coraz większych w związku z zarazą postępów Spartan. „Jastrzębie” obiecywali, że odzyskają inicjatywę i zmiażdżą Spartan dzięki ofensywnej strategii. Wielu Ateńczykom te zapowiedzi przynosiły wielką ulgę i uwalniały ich od tłumionych emocji. Miasto powoli zwalczało zarazę, Ateńczykom udało się zdobyć przewagę i Spartanie wystąpili o zawarcie pokoju. Ateńczycy chcieli wykorzystać postępy swoich wojsk, aby całkowicie pokonać wroga, ale ku swojemu zdumieniu zaczęli zauważać, że Spartanie raz po raz odzyskują siły i zmieniają bieg wojny na swoją korzyść. Przepychanka trwała latami, po obu stronach wzrastał poziom przemocy i goryczy. Pewnego razu Ateńczycy zaatakowali sprzymierzoną ze Spartą wyspę Melos, a kiedy jej obrońcy się poddali, lud Aten zagłosował, aby zabić wszystkich żyjących na wyspie mężczyzn, a kobiety i dzieci sprzedać w niewolę. Za czasów Peryklesa nie zdarzyło się nic, co choćby w przybliżeniu przypominałoby te wydarzenia. Ostatecznie, po wielu latach nieustającej wojny, w 415 roku p.n.e. kilku ateńskich przywódców wpadło na ciekawy pomysł zadania wrogom śmiertelnego ciosu. Na Sycylii coraz większe znaczenie zdobywało miasto Syrakuzy, które pozostawało oddanym sojusznikiem Spartan, dostarczając im niezwykle potrzebnych zapasów. Gdyby Ateńczycy, wykorzystując swoją silną otę wojenną, mogli zaatakować Syrakuzy i przejąć nad nimi kontrolę, zyskaliby w dwójnasób, zarówno okrywając chwałą imperium, jak i pozbawiając Spartę zasobów niezbędnych do kontynuowania wojny. Zgromadzenie zadecydowało, że aby osiągnąć ten cel, należy wysłać na Sycylię sześćdziesiąt okrętów z odpowiednią liczbą żołnierzy. Jeden z dowódców ekspedycji, Nikiasz, miał poważne wątpliwości co do wykonalności tego planu. Obawiał się, że Ateńczycy niewłaściwie oszacowali siły Syrakuz. Przedstawiał zatem wszelkie możliwe negatywne scenariusze, zgodnie z którymi zwycięstwo mogła zapewnić Ateńczykom tylko znacznie liczniejsza wyprawa. Chciał w ten sposób doprowadzić do porzucenia planu, ale jego argumenty przyniosły wręcz odwrotny skutek. Skoro potrzebna jest większa ekspedycja, to właśnie taką wyślemy — zdecydowało zgromadzenie. Skończyło się na stu okrętach i podwojeniu liczby żołnierzy. Ateńczycy uwierzyli, że dzięki swojej strategii odniosą zwycięstwo, i odtąd nic już nie mogło ich powstrzymać. W kolejnych dniach na ulicach miasta można było zobaczyć, jak młodzi i starzy Ateńczycy rysują mapy Sycylii, marząc o bogactwach, które dostaną się Atenom, i o ostatecznym upokorzeniu Spartan. Dzień wypłynięcia okrętów zamienił się w wielkie święto i najbardziej inspirujący spektakl, jaki obywatele Aten kiedykolwiek widzieli — potężna armada, jak okiem sięgnąć, wypełniała port, były pięknie zdobione statki i żołnierze w lśniących zbrojach stłoczeni na ich pokładach. Całość tworzyła olśniewający pokaz bogactwa i potęgi Aten. Mijały miesiące. Ateńczycy zaczęli rozpaczliwie łaknąć wiadomości o ekspedycji. W pewnej chwili wydawało się, że dzięki zaangażowaniu tak ogromnych sił Ateny zyskują przewagę i niedługo rozpoczną oblężenie Syrakuz. W ostatniej chwili przybyły jednak posiłki ze Sparty i Ateńczycy znaleźli się w defensywie. Nikiasz wysłał do zgromadzenia list, w którym opisał ten negatywny zwrot wydarzeń. Zalecał albo rezygnację z podboju i powrót do Aten, albo natychmiastowe wysłanie posiłków. Nie chcąc pogodzić się z możliwością porażki, Ateńczycy zagłosowali, aby wysłać posiłki — kolejną armadę, prawie tak dużą jak pierwsza. W następnych miesiącach niepokój Ateńczyków osiągnął niespotykany wcześniej poziom — stawka została podwojona, więc Ateny nie mogły już pozwolić sobie na przegraną. Pewnego dnia fryzjer ze związanego z Atenami portowego miasta Pireus dowiedział się od klienta, że cała ateńska ekspedycja — wszystkie okręty i prawie wszyscy ludzie — została zniszczona w bitwie. Pogłoska szybko rozeszła się po całych Atenach. Trudno było uwierzyć w jej treść, ale Ateńczycy zaczęli powoli wpadać w panikę. Tydzień później wszystko się potwierdziło i los pozbawionych pieniędzy, statków i ludzi Aten wydawał się przesądzony. Ateńczykom cudem udało się nie skapitulować. Przez następne kilka lat niezdolni do odzyskania równowagi po niezwykle poważnych stratach na Sycylii otrzymywali raz po raz kolejne niemal nokautujące ciosy, aż w końcu, w 405 roku p.n.e. Ateny poniosły ostateczną klęskę i zostały zmuszone przyjąć surowe warunki pokoju narzucone im przez Spartę. Lata chwały Aten, ich wielkie demokratyczne imperium i złoty wiek z czasów Peryklesa na zawsze odeszły w przeszłość. Człowiek, który studził najniebezpieczniejsze emocje mieszkańców miasta — agresję, chciwość, pychę i egoizm — zniknął ze sceny dawno temu i nikt już nie pamiętał, jak był mądry. Interpretacja. Kiedy Perykles analizował na początku swojej kariery scenę polityczną, zauważył następujące zjawisko: wszyscy ateńscy politycy uważali, że są racjonalni, że mają realistyczne cele i plany na przyszłość. Wszyscy ciężko pracowali dla frakcji politycznych, które reprezentowali, i starali się zwiększać ich wpływy. Prowadzili armie ateńskie w bitwach i często wychodzili przed szereg. Usiłowali rozszerzać granice imperium i zapewniać mu korzyści nansowe. Gdy ich manewry polityczne okazywały się nieskuteczne lub gdy Atenom nie wiodło się na wojnach, zawsze miewali na podorędziu doskonałe wyjaśnienie tego, do czego akurat dochodziło. Zawsze mogli obwinić za wszystko opozycję lub — w razie potrzeby — bogów. Skoro jednak wszyscy ci ludzie byli racjonalni, dlaczego ich politykę cechował tak wielki zasób chaosu i autodestrukcji? Dlaczego w Atenach panował bałagan, a demokracja była słaba? Dlaczego było tak dużo korupcji i innych problemów? Odpowiedź była prosta: współobywatele Peryklesa, Ateńczycy, wcale nie byli racjonalni, najwyżej samolubni i sprytni. Tym, co kierowało ich decyzjami, były ich podstawowe emocje — żądza władzy, pragnienie zwracania na siebie uwagi i głód pieniędzy. Aby osiągać te cele, potra li demonstrować zmysł taktyczny i być niezwykle sprytni, ale żaden z ich manewrów nie prowadził do niczego, co byłoby trwałe czy służyło fundamentalnym interesom demokracji. Perykles, zarówno jako myśliciel, jak i osoba publiczna, pracował nad obmyśleniem sposobu wydostania się z tej pułapki i stania się kimś naprawdę racjonalnym na arenie zdominowanej przez emocje. Rozwiązanie, które zaproponował, nie ma precedensu w historii i jest tak niezwykle skuteczne z punktu widzenia swoich efektów, że powinniśmy uznać je za idealne. Według koncepcji Peryklesa ludzki umysł musi coś czcić, musi zwracać uwagę na coś, co ceni ponad wszystko. Dla większości ludzi tym czymś jest własne ego, dla niektórych to rodzina, klan, bóg lub naród. Dla Peryklesa było to nous — tym starogreckim wyrazem określano umysł lub inteligencję. Nous jest siłą przenikającą Wszechświat, tworzącą celowość i porządek, które w naturalny sposób przyciągają ludzki umysł, bo są źródłem naszej inteligencji. Dla Peryklesa nous, które wielbił, ucieleśniała postać bogini Ateny. Atena narodziła się, wyskakując — dosłownie — z głowy Zeusa, co znalazło wyraz w jej imieniu, będącym połączeniem wyrazów „bóg” (theos) i „umysł” (nous). Atena stała się jednak bardzo konkretną postacią nous — wyjątkowo praktyczną, kobiecą i pierwotną. Jest głosem, który słyszą będący w potrzebie bohaterowie i dzięki temu osiągają spokój ducha, bytem, który kieruje ich umysły ku doskonałym pomysłom na odnoszenie zwycięstw i sukcesów, a następnie zapewnia im energię, aby mogli je zdobywać. Nawiedzenie przez Atenę było najwyższym błogosławieństwem ze wszystkich, a jej duch kierował działaniami wielkich dowódców oraz najbardziej utalentowanych artystów i wynalazców. Pozostając pod jej wpływem, widziało się świat w całej jego jaskrawości i można było podejmować działania precyzyjnie dostosowane do konkretnych sytuacji. W przypadku Aten duch tej bogini jednoczył miasto, zapewniając mu pomyślność i dobrobyt. Zasadniczym przymiotem Ateny była racjonalność, największy dar bogów dla śmiertelników, bo tylko dzięki niej możliwe było łączenie czynów ludzi z boską mądrością. Aby móc rozwijać w sobie przymioty właściwe Atenie, Perykles musiał najpierw znaleźć sposób na opanowanie własnych emocji. Emocje zwracają nas do wewnątrz, oddalając od nous i od rzeczywistości. Pogrążamy się w gniewie i niepewności. Gdy spoglądamy na świat i próbujemy rozwiązywać problemy, widzimy trudności właśnie przez pryzmat emocji, które zaciemniają obraz wszystkiego, co dostrzegamy. Perykles dążył do tego, aby nigdy nie reagować spontanicznie i nigdy nie podejmować decyzji pod wpływem silnych emocji. Zamiast tego analizował swoje uczucia. Gdy przyglądał się uważnie swoim kompleksom lub odczuwanemu przez siebie gniewowi, zauważał najczęściej, że nie są one tak naprawdę uzasadnione, a dokładnie zbadane tracą na znaczeniu. Czasami musiał wychodzić z obrad zgiełkliwych zgromadzeń i udawać się do domu, w którym aby się uspokoić, pozostawał całymi dniami. Tam właśnie powoli zaczął do niego docierać głos Ateny. Perykles postanowił, że wszystkie swoje decyzje polityczne będzie opierał na jednej kwestii — ich faktycznej przydatności dla dobra Aten. Jego celem było zjednoczenie obywateli za sprawą prawdziwego oddania demokracji i wiary w słuszność ateńskiego stylu życia. Dysponowanie tego rodzaju standardem pomogło mu uniknąć pułapki ego oraz skłoniło go do pracy nad zwiększeniem zakresu udziału we władzy niższych i średnich klas społecznych, mimo że taka strategia mogła z łatwością obrócić się przeciw niemu. Standard ten zainspirował go także do ograniczenia skali wojen, choć oznaczało to dla niego mniejsze szanse na okrycie się chwałą, oraz — ostatecznie — doprowadził do podjęcia przez Peryklesa najważniejszej ze wszystkich jego decyzji, dotyczącej projektu rozpoczęcia prac nad obiektami użyteczności publicznej, który zmienił oblicze Aten. Aby pomóc sobie w tych działaniach, Perykles otwierał swój umysł na wszelkie możliwe koncepcje i idee, nawet gdy pochodziły one od jego przeciwników. Przed zastosowaniem określonych strategii wyobrażał sobie ich wszelkie możliwe konsekwencje. Spokój ducha i otwarty umysł zapewniły mu sukces polityczny, którego efektem stał się jeden z najbardziej spektakularnych złotych wieków w historii. Jeden człowiek był w stanie zarazić całe miasto swoją racjonalnością. To, co się stało z Atenami po jego zejściu ze sceny, mówi samo za siebie. Ekspedycja na Sycylię była tym, czemu Perykles zawsze się sprzeciwiał — decyzją, którą motywowała skryta żądza zapewnienia sobie korzyści terytorialnych, bez uwzględniania potencjalnych konsekwencji. Zrozum: jak wszyscy inni ludzie uważasz, że jesteś racjonalny, ale tak nie jest. Racjonalność nie jest czymś, z czym się rodzimy, nabywamy ją dzięki treningowi i praktyce. Głos Ateny oznacza po prostu wyższą moc, jaką masz w sobie w tej właśnie chwili, potencjał, który odczuwasz w momentach spokoju i skupienia, gdy po długich rozmyślaniach przychodzą Ci do głowy doskonałe pomysły. W chwili obecnej nie masz dostępu do tej wyższej mocy, bo Twój umysł obciążają emocje. Podobnie jak na Peryklesa w zgromadzeniu, wpływa na Ciebie dramatyzm działań innych — stale reagujesz na to, co dociera do Ciebie z zewnątrz, doświadczając fal podniecenia, niepewności i niepokoju, które utrudniają koncentrację. Różnorodne bodźce powodują, że się rozpraszasz i bez racjonalnego standardu, który mógłby poprowadzić Cię do podejmowania określonych decyzji, nigdy nie osiągasz celów, jakie sobie wyznaczasz. W każdej jednak chwili możesz to zmienić za sprawą prostego postanowienia — aby zacząć wsłuchiwać się w swoją wewnętrzną Atenę. Racjonalność jest zatem tym, co powinieneś najbardziej cenić i co powinno Ci służyć za przewodnika. Twoim pierwszym zadaniem powinno być przyjrzenie się emocjom, które nieustannie wpływają na Twoje koncepcje i decyzje. Naucz się zadawać sobie pytania: skąd ten gniew czy żal? Skąd się bierze ta nieustanna potrzeba zwracania na siebie uwagi? Gdy dobrze przeanalizujesz swoje emocje, stracą one nad Tobą władzę. Zaczniesz myśleć samodzielnie, zamiast reagować na działania innych. Emocje charakteryzuje tendencja do zawężania skali funkcjonowania umysłu, przez co koncentrujemy się wyłącznie na jednej lub dwóch ideach, które zaspokajają nasze gwałtowne pragnienie natychmiastowego zdobycia władzy lub uwagi — te idee, które zwykle tra ają w nas rykoszetem. W spokoju ducha będziesz natomiast mógł zacząć rozważać szeroką gamę opcji i rozwiązań. Zaczniesz się głębiej zastanawiać przed określaniem dostępnych strategii i podejmowaniem działań. Głos w Twojej głowie będzie się stawał coraz wyraźniejszy. Inni zapewne nadal będą Cię bombardować swoimi niekończącymi się dramatami i błahymi emocjami, ale Ty przestaniesz być podatny na takie rozpraszające bodźce i zaczniesz się posługiwać swoją racjonalnością, aby ich do siebie nie dopuszczać. Będziesz jak coraz sprawniejszy dzięki treningowi sportowiec — Twój umysł stanie się bardziej elastyczny i odporny. Doświadczając klarowności i spokoju, zaczniesz znajdować odpowiedzi i kreatywne rozwiązania niedostępne komukolwiek innemu. Jest tak, jakby druga jaźń stała obok pierwszej; pierwsza jest rozsądnym i racjonalnym ja, a drugą kusi chęć robienia czegoś zupełnie bezsensownego i czasami bardzo zabawnego; i nagle zauważamy, że pragniemy robić właśnie to, co jest zabawne, Bóg wie dlaczego. To znaczy, chcemy tego, działając jakby wbrew własnej woli, chociaż walczymy z tym ze wszystkich sił, i tak tego pragniemy. — FIODOR DOSTOJEWSKI, MŁODZIK Klucze do ludzkiej natury Ilekroć coś nam się w życiu nie udaje, w naturalny sposób zaczynamy szukać wytłumaczeń. Niemożność znalezienia powodu, dla którego nasze plany nie wypaliły lub dlaczego stanęliśmy w obliczu nagłego oporu wobec naszych koncepcji, bywa dla nas zwykle bardzo niepokojąca i pogłębia odczuwany przez nas ból. Gdy szukamy przyczyn, nasz umysł wykazuje tendencję do znajdowania na okrągło tych samych wyjaśnień: jakaś osoba lub grupa sabotuje moje działania, być może dlatego, że mnie nie lubi; na mojej drodze stają potężne przeciwstawne siły w rodzaju władz lub konwencji społecznych; ktoś źle mi doradził lub zataił istotne informacje. W końcu — gdy gorzej już być nie może — uznajemy, że mieliśmy pecha lub staliśmy się o arą nieszczęśliwego zbiegu okoliczności. Tego rodzaju wytłumaczenia na ogół tylko pogłębiają naszą bezradność. „Co mogłem zrobić inaczej? Czy dałoby się przewidzieć podstępne, skierowane przeciwko mnie działania X?”. Są one także raczej niejasne. Zwykle nie jesteśmy w stanie wskazać konkretnych skierowanych przeciwko nam działań innych osób. Możemy tylko podejrzewać ich istnienie lub je sobie wyobrażać. Wytłumaczenia, których sobie udzielamy, charakteryzuje tendencja do nasilania naszych emocji — gniewu, frustracji, depresji. W tych emocjach możemy się następnie zagłębić i poczuć, że żal nam samych siebie. A najważniejsze jest to, że nasza pierwsza reakcja polega na poszukiwaniu przyczyn na zewnątrz. Owszem, być może jesteśmy odpowiedzialni za niektóre aspekty tego, co się wydarzyło, ale zasadniczo osiągnięcie zamierzonych efektów uniemożliwili nam inni ludzie i przeciwstawne siły. Taka reakcja jest dla istot ludzkich bardzo typowa. W czasach starożytnych winą można było obarczać bogów i złe duchy. My, współcześni ludzie, zwykle nazywamy te zjawiska inaczej. Prawda jest jednak zupełnie inna. Z pewnością istnieją jednostki i grupy, które nieustannie wywierają na nas wpływ, na świecie jest także wiele rzeczy, których nie jesteśmy w stanie kontrolować. Na ogół jednak i w pierwszej kolejności tym, co powoduje, że błądzimy, tym, co sprawia, że podejmujemy złe decyzje i dokonujemy błędnych kalkulacji, jest nasza głęboko zakorzeniona irracjonalność, zakres, w jakim naszymi umysłami rządzą emocje. Nie możemy go zobaczyć. To nasz martwy punkt. Aby dowieść jego istnienia, przyjrzyjmy się krachowi nansowemu z 2008 roku, który można uznać za zbiór wszelkich odmian ludzkiej irracjonalności. W następstwie krachu najczęstsze wyjaśnienia medialne na temat tego, co się wydarzyło, brzmiały następująco: brak równowagi w sferze handlu oraz inne czynniki doprowadziły na początku dekady lat dwutysięcznych do nadpodaży tanich kredytów, co z kolei spowodowało powstanie nadmiernej dźwigni nansowej; nie było możliwe określenie dokładnej wartości będących przedmiotem obrotu bardzo złożonych instrumentów pochodnych, więc nikt tak naprawdę nie mógł ocenić skali potencjalnych zysków i strat; istniała grupa przebiegłych i skorumpowanych ludzi, którzy mieli motywację do manipulowania systemem w celu osiągania szybkich zysków; chciwi pożyczkodawcy wpychali nieświadomym klientom kredyty hipoteczne typu subprime (o podwyższonym ryzyku); było zbyt wiele regulacji prawnych; władze nie dysponowały wystarczającym zakresem kontroli nad instytucjami nansowymi; całkowicie zawiodły modele komputerowe i systemy transakcyjne. W kontekście rzeczywistych wydarzeń te wyjaśnienia ujawniają niezwykły wręcz poziom wyparcia. Przed katastrofą z roku 2008 miliony ludzi podejmowały codzienne decyzje dotyczące inwestowania lub nieinwestowania. Na każdym etapie tych transakcji kupujący i sprzedający mieli możliwość wycofywania się ze szczególnie ryzykownych inwestycji, ale uznawali, że nie chcą tego robić. Mnóstwo głosów rozsądku ostrzegało przed tworzącą się bańką spekulacyjną. Zaledwie kilka lat wcześniej katastrofa gigantycznego funduszu hedgingowego Long-Term Capital Management pokazała, w jaki sposób może dojść do jeszcze większej katastrofy. Gdyby ludzie nie mieli tak krótkiej pamięci, mogliby przypomnieć sobie bańkę z 1987 roku, a gdyby znali historię, także bańkę spekulacyjną i krach na giełdzie z roku 1929. Prawie każdy potencjalny właściciel nieruchomości powinien rozumieć ryzyko, jakie się wiąże z kredytami hipotecznymi bez wkładu własnego i z szybko rosnącymi stopami procentowymi. Twórcy wszystkich analiz ignorują jednak podstawową irracjonalność, która napędzała miliony kupujących i sprzedających. Zarażali się oni wirusem łatwych pieniędzy. Za jego sprawą nawet najlepiej znający się na rzeczy inwestorzy poddawali się emocjom. Liczne badania i opinie ekspertów potwierdzały tylko idee, w które ludzie jak zwykle skłonni byli wierzyć — w rodzaju wręcz przysłowiowych „tym razem jest inaczej” i „ceny nieruchomości nigdy nie spadają”. Masy ludzi ogarnęła potężna fala nieokiełznanego optymizmu. A potem pojawiła się panika i krach, więc doszło do nieprzyjemnej konfrontacji z rzeczywistością. Zamiast pogodzić się z faktem, że wszystkich zaślepiła orgia spekulacji, która doprowadziła do tego, że inteligentni skądinąd ludzie zachowywali się jak idioci, zaczęto wskazywać palcem zewnętrzne siły, aby tylko nie ujawniać prawdziwego źródła tego szaleństwa. I nie jest to charakterystyczne wyłącznie dla krachu z roku 2008. Podobne wytłumaczenia pojawiały się także po katastrofach z roku 1987 i 1929, po szaleństwie kolejowym w Anglii w roku 1840 oraz po — także angielskiej — aferze Kompanii Mórz Południowych w latach 1720 – 1721. Mówiło się o konieczności zreformowaniu systemu i uchwalano ustawy antyspekulacyjne, ale nic z tego nie wyszło. Bańki pojawiają się dlatego, że żądza pieniędzy wywołuje u ludzi skrajne emocje, które sprawiają, że ich umysły tracą zdolność logicznego rozumowania. Emocje te stymulują nasze naturalne skłonności do chciwości, łatwego bogacenia się i szybkich efektów. Trudno jest obserwować, jak inni zarabiają, i nie chcieć się do nich przyłączyć. Nie ma na świecie siły, która byłaby w stanie kontrolować ludzką naturę. A ponieważ ciągle nie dostrzegamy rzeczywistego źródła problemu, bańki i katastrofy nansowe powtarzają się i będą się powtarzać tak długo, jak długo będą istnieli frajerzy i ludzie, którzy nie wyciągają wniosków z historii. Powtarzalność tego zjawiska odzwierciedla ciągłe powielanie przez nas tych samych problemów i popełnianie tych samych błędów, za sprawą czego tworzymy negatywne wzorce. Trudno uczyć się z doświadczenia, gdy nie poszukujemy rzeczywistych przyczyn wewnątrz siebie. Zrozum: pierwszym krokiem na drodze do stania się jednostką racjonalną jest zrozumienie naszej fundamentalnej irracjonalności. Istnieją dwa czynniki, za sprawą których ta konstatacja powinna stać się łatwiejsza do przyswojenia przez nasze ego. Po pierwsze, fakt, że emocje wywierają nieodparty wpływ na umysł, dotyczy wszystkich, nawet najmądrzejszych wśród nas, a po drugie, irracjonalność jest do pewnego stopnia funkcją struktury naszego mózgu i jest wkomponowana w naszą naturę za sprawą sposobu, w jaki przetwarzamy emocje. Bycie irracjonalnymi pozostaje w zasadzie poza naszą kontrolą. Aby to zrozumieć, musimy spojrzeć na ewolucję emocji. Przez miliony lat żywe organizmy polegały na precyzyjnie dostrajanych do realiów instynktach przetrwania. Gady były w stanie w ułamku sekundy wyczuwać niebezpieczeństwo pojawiające się w ich otoczeniu i reagować natychmiastową ucieczką. Nie istniało coś, co można byłoby określić jako oddzielenie impulsu od działania. Następnie u szeregu zwierząt to instynktowne odczucie stopniowo zaczęło przekształcać się w coś coraz bardziej ogólnego — uczucie lęku. Początkowo temu lękowi odpowiadał wysoki poziom pobudzenia za sprawą uwalniania się pewnych substancji chemicznych, co ostrzegało zwierzę o możliwym niebezpieczeństwie. Dzięki pobudzeniu i koncentracji, jaka mu towarzyszyła, zwierzę mogło reagować na szereg sposobów, a nie tylko na jeden. Mogło stawać się bardziej wyczulone na otoczenie, mogło się także uczyć. Zyskiwało większe szanse na przeżycie, bo poszerzał się zakres jego możliwych zachowań. Odczuwany przez nie lęk trwał wtedy zaledwie kilka sekund, a nawet mniej, bo zasadnicze znaczenie miała szybkość. W przypadku zwierząt społecznych to pobudzenie i towarzyszące mu uczucia nabierały coraz bardziej istotnego znaczenia: stawały się podstawową formą komunikacji. Wydawane dźwięki lub zjeżona sierść mogły oznaczać gniew, odstraszać wroga albo sygnalizować niebezpieczeństwo. Pewne pozy lub zapachy ujawniały pożądanie i gotowość seksualną, a inne sygnalizowały chęć zabawy. Określone dźwięki wydawane przez młode osobniki ujawniały głęboki niepokój i pragnienie powrotu matki. U naczelnych te zjawiska stawały się coraz bardziej złożone i wieloaspektowe. Wykazano, że szympansy mogą oprócz innych emocji odczuwać na przykład zazdrość i pragnienie zemsty. Te zmiany ewolucyjne dokonywały się na przestrzeni setek milionów lat. Znacznie później, całkiem niedawno, zwierzęta i ludzie rozwinęli zdolności kognitywne, których kulminacją stało się wytworzenie języka i zdolności abstrakcyjnego myślenia. Wielu neurobiologów twierdzi, że za sprawą tej ewolucji mózg ssaków składa się z trzech części. Najstarszą jest tak zwana część gadzia, która kontroluje wszystkie reakcje automatyczne. Tę część mózgu można nazwać instynktowną. Ponad nią znajduje się część zwana starą ssaczą lub limbiczną, która zarządza uczuciami i emocjami. Na samym końcu rozwinęła się tak zwana kora nowa, która kontroluje funkcje poznawcze, a u ludzi język. Emocje powstają w wyniku pobudzenia zycznego, za sprawą którego stajemy się uważni i zaczynamy uświadamiać sobie coś, co znajduje się w naszym otoczeniu. Ich bazą są impulsy i reakcje chemiczne, które musimy następnie — aby spróbować je zrozumieć — przetłumaczyć na słowa. Ponieważ jednak są one przetwarzane w innej części mózgu niż język i myśli, to tłumaczenie często bywa mało precyzyjne i pozostaje niewystarczające. Zachowanie osoby X wywołuje w nas na przykład gniew, podczas gdy prawdziwym źródłem naszych emocji może być zazdrość; poniżej poziomu świadomości czujemy się gorsi od osoby X i chcemy czegoś, co ona posiada. Zazdrość nie jest jednak uczuciem, z którym zwykle czujemy się komfortowo, więc często przekładamy ją na coś bardziej strawnego — gniew, niechęć czy resentyment. A oto inny przykład. Załóżmy, że pewnego dnia odczuwamy frustrację i zniecierpliwienie. W niewłaściwym momencie w drogę wchodzi nam osoba Y, a my reagujemy gniewem w nieproporcjonalny w stosunku do zachowania osoby Y sposób za sprawą własnego nastroju, którego sobie nie uświadamiamy. Może być jeszcze inaczej — załóżmy, że jesteśmy naprawdę rozgniewani na osobę Z, ale gniew tkwi w nas dlatego, że wywołał go ktoś, kto głęboko zranił nas w przeszłości, na przykład któreś z rodziców, a na osobę Z kierujemy go tylko z tego powodu, że nam tego kogoś przypomina. Innymi słowy: nie mamy świadomego dostępu do źródeł naszych emocji i nastrojów, które te emocje generują. Kiedy je czujemy, możemy jedynie spróbować interpretować emocje, tłumaczyć je na zrozumiały język. Najczęściej jednak robimy to źle. Wybieramy interpretacje, które są proste i pasują do okoliczności. Albo pozostajemy w stanie konsternacji. Możemy na przykład nie wiedzieć, dlaczego czujemy przygnębienie. Ten podświadomy aspekt emocji oznacza także, że bardzo trudno jest nam się na ich podstawie uczyć, aby móc potencjalnie powstrzymywać się od kompulsywnych zachowań czy im zapobiegać. Dzieci, które uważają, że zostały porzucone przez rodziców, także w dalszym życiu miewają tendencję do tworzenia wzorców porzucenia, nie zdając sobie sprawy z ich powodów (patrz: Punkty zapalne z wczesnego dzieciństwa, na stronie 40). Komunikacyjna funkcja emocji — czynnik dla zwierząt społecznych fundamentalny— także jest dla nas nieco skomplikowana. Komunikujemy gniew, gdy faktycznie odczuwamy coś innego lub gdy nasze emocje odnoszą się do kogoś innego, ale ich adresat nie może tego zobaczyć i reaguje tak, jakby to właśnie on został zaatakowany (zgodnie ze stanem faktycznym), a to może rodzić lawinę błędnych interpretacji. Powód ewolucji emocji jest inny niż ten, który doprowadził do rozwoju kognicji. Te dwie postacie odnoszenia się do świata nie są w naszym mózgu zespolone. W przypadku zwierząt, nieobciążonych potrzebą przekładania wrażeń zycznych na abstrakcyjny język, emocje działają płynnie, tak jak powinny. W przypadku ludzi rozdział między emocjami a kognicją jest źródłem stałego wewnętrznego „tarcia” za sprawą istnienia wewnątrz nas Emocjonalnej Jaźni, niejako jaźni-bis, która funkcjonuje niezależnie od naszej woli. Zwierzęta odczuwają strach tylko przez krótki czas. My pławimy się w naszych obawach, które się w związku z tym nasilają i utrzymują długo po ustaniu zagrożenia, co prowadzi do tego, że zaczynamy odczuwać ciągły lęk. Wielu z nas mogłyby kusić próby wyobrażania sobie, że w jakiś sposób poskromiliśmy tę Emocjonalną Jaźń za pomocą postępu intelektualnego i technologicznego. Ostatecznie nie sprawiamy wrażenia tak agresywnych, pełnych pasji ani przesądnych jak nasi przodkowie. To jednak złudzenie. Postęp i technologia nas nie przeprogramowały, zmieniły jedynie postacie naszych emocji i charakter irracjonalności, która się z nimi wiąże. Nowe media są na przykład nadal nośnikiem gry na naszych emocjach, którą od wieków uprawiają politycy i inni tego rodzaju ludzie, tyle że dzięki nim mogą to robić w coraz bardziej subtelny i wyra nowany sposób. Reklamodawcy bombardują nas wysoce efektywnymi komunikatami podprogowymi. Ciągły dostęp do mediów społecznościowych powoduje, że stajemy się podatni na nowe postacie wiralnych efektów emocjonalnych. To nie są media zaprojektowane po to, aby wywoływać spokojną re eksję. Wobec ich stałej obecności dysponujemy coraz mniejszym zasobem przestrzeni mentalnej skłaniającej do zwolnienia tempa i zastanowienia. Jak Ateńczyków w zgromadzeniu przytłacza nas natłok emocji i niepotrzebnych dramatów, bo natura ludzka wcale się nie zmieniła. Określenia „racjonalność” i „irracjonalność” mogą oczywiście bywać różnie rozumiane. Większość z nas zawsze nazywa tych, którzy się z nimi nie zgadzają, „irracjonalnymi”. Potrzebujemy prostej de nicji tych pojęć, którą będziemy mogli tak precyzyjnie, jak to tylko możliwe, stosować w roli czynnika oceny w kontekście rozpiętości różnic między nimi. Naszym barometrem powinna być następująca konstatacja: emocje odczuwamy nieustannie i nieustannie infekują one nasze procesy myślowe, zmuszając nas do oddawania się rozważaniom, które nam się podobają i koją nasze ego. Nie da się sprawić, aby nasze skłonności i uczucia nie były w jakiś sposób związane ze sposobem, w jaki myślimy. Osoby racjonalne są tego świadome i dzięki introspekcji oraz pracy nad sobą są w stanie do pewnego stopnia wykluczać emocje z toku swojego myślenia i przeciwdziałać ich efektom. Osoby irracjonalne nie dysponują tego rodzaju świadomością. Gwałtownie dążą do działania, nie zwracając uwagi na to, aby wcześniej uważnie zastanowić się nad jego uwarunkowaniami i konsekwencjami. Nietrudno dostrzec różnicę między decyzjami i działaniami podejmowanymi przez różne osoby oraz efektami, jakie te decyzje i działania przynoszą. Ci z nas, którzy są racjonalni, potra ą udowadniać, że są w stanie ukończyć projekt, zrealizować swoje cele, efektywnie pracować z zespołem i stworzyć coś, co ma szanse przetrwać. Osoby irracjonalne ujawniają natomiast w swoim funkcjonowaniu negatywne wzorce — błędy, które się powtarzają, niepotrzebne kon ikty, które towarzyszą im wszędzie, gdziekolwiek się udają, marzenia i projekty, które nigdy nie zostały zrealizowane, gniew i pragnienie zmian, które nigdy nie przekładają się na konkretne działania. Tacy ludzie są emocjonalni i reaktywni, nie zdając sobie z tego sprawy. Każdemu z nas zdarza się podejmować irracjonalne decyzje, z których część jest efektem okoliczności pozostających poza naszą kontrolą, a z drugiej strony nawet najbardziej emocjonalni wśród nas mogą wpadać na świetne pomysły lub odnosić chwilowe sukcesy dzięki odwadze. Istotne jest zatem, aby nauczyć się oceniać, czy dana osoba jest racjonalna, czy irracjonalna. Czy jest w stanie stale odnosić sukcesy i opracowywać dobre strategie. Czy potra się dostosowywać i uczyć na własnych błędach. Różnice między osobami racjonalnymi i irracjonalnymi można także zauważyć w sytuacjach związanych z szacowaniem efektów długoterminowych i obserwowaniem, co jest tak naprawdę istotne. Oto przykład: w toku spraw rozwodowych obejmujących kwestie związane z opieką nad dzieckiem osoby racjonalne potra ą zapominać o goryczy i uprzedzeniach, koncentrując się na tym, co w długookresowej perspektywie będzie najlepsze dla dziecka. Osoby irracjonalne pochłania natomiast walka z małżonkiem o wpływy, więc ich decyzjami w ukryty sposób kierują niechęć i żądza zemsty. Prowadzi to do długotrwałych sporów i zdecydowanie negatywnie odbija się na psychice dziecka. W przypadku zatrudniania asystenta lub partnera osoby racjonalne w roli barometru wykorzystują kompetencje — „Czy dana osoba będzie w stanie wykonać określone zadanie?”. Osoby irracjonalne łatwo ulegają urokowi czarujących oszustów, ludzi, którzy wiedzą, jak wykorzystywać ich poczucie zagubienia, albo po prostu takich, którzy nie stanowią dla nich szczególnego wyzwania lub zagrożenia, i zatrudniają ich, nie zdając sobie sprawy z przyczyn swoich decyzji. Prowadzi to do błędów i braku efektywności, za które osoby irracjonalne winią innych. W kwestii decyzji dotyczących kariery zawodowej osoby racjonalne poszukują stanowisk odpowiadających ich długoterminowym celom, a irracjonalne decydują na podstawie tego, ile pieniędzy uda im się szybko zarobić, na co we własnym mniemaniu zasługują w życiu (a oczekiwania te bywają czasami zaskakująco skromne), na ile będą mogły się nie przepracowywać lub ile uwagi są w stanie zyskać na określonym stanowisku. Często prowadzi to do błędnych decyzji w sferze zawodowej. Najistotniejsze znaczenie ma zawsze poziom świadomości. Osoby racjonalne łatwo przyznają się do irracjonalnych tendencji we własnym zachowaniu i do tego, że należy być czujnym, natomiast irracjonalne w obliczu wyzwań związanych z emocjonalnymi korzeniami własnych decyzji reagują zazwyczaj bardzo emocjonalnie. Takie osoby nie są zdolne do introspekcji i nie uczą się na błędach. Kolejne pomyłki wyłącznie pogłębiają ich defensywność. Istotne jest zrozumienie faktu, że racjonalność nie jest sposobem na wykraczanie poza emocje. Nawet Perykles cenił śmiałe i pełne polotu działania. Kochał ducha Ateny i inspiracje, których był on źródłem. Zależało mu na tym, by Ateńczycy odczuwali miłość do swojego miasta i empatię dla współobywateli. Wyobrażał sobie stan równowagi — w którym rozumiemy, dlaczego czujemy się w określony sposób, i jesteśmy świadomi docierających do nas impulsów, a zatem możemy myśleć niekrępowani przez utajone emocje. Perykles chciał, aby energia pochodząca z tych impulsów i emocji służyła naszej świadomej jaźni. Taka była jego wizja racjonalności, ideał, do którego powinniśmy dążyć także my. Osiągnięcie stanu racjonalności nie jest na szczęście skomplikowane. Wymaga po prostu znajomości i przeprowadzenia pewnego trójetapowego procesu. Po pierwsze, musimy zdać sobie sprawę z istnienia czegoś, co będziemy nazywać irracjonalnością niskiego szczebla. To funkcja nastrojów i uczuć, których stale podświadomie doświadczamy w życiu. Kiedy coś planujemy lub podejmujemy decyzje, nie jesteśmy świadomi, jak znacząco takie nastroje i uczucia wpływają na tok naszego myślenia. Tworzą one w naszych myślach ewidentne uprzedzenia, które są w nas tak głęboko i od tak dawna zakorzenione, że dowody na ich istnienie dostrzegamy we wszystkich kulturach i wszystkich okresach historii. Te uprzedzenia składają się na tendencyjność, która zniekształca rzeczywistość i w konsekwencji prowadzi do błędów oraz nieefektywnych decyzji utrudniających nam życie. Mając świadomość jej istnienia, możemy zacząć przeciwdziałać skutkom, jakie wywołuje. Po drugie, musimy zrozumieć charakter zjawiska, które będziemy nazywać irracjonalnością wysokiego szczebla. Mamy z nim do czynienia, gdy nasze emocje gwałtownie rosną, na ogół za sprawą określonych nacisków. Kiedy myślimy o gniewie, ekscytacji, urazie lub podejrzeniach, popadamy w stan reaktywny — wszystko, co widzimy lub słyszymy, interpretujemy przez pryzmat danej emocji. Stajemy się bardziej wrażliwi i bardziej podatni na inne reakcje emocjonalne. Niecierpliwość i uraza mogą znajdować ujście w gniewie i absolutnym braku zaufania. Takie reaktywne stany mogą prowadzić do przemocy, obsesji, niekontrolowanej chciwości lub pragnienia uzależniania od siebie innych osób. Ta postać irracjonalności jest także źródłem bardziej dotkliwych problemów — kryzysów, kon iktów i katastrofalnych decyzji. Zrozumienie, w jaki sposób funkcjonuje ten rodzaj irracjonalności, może ułatwić nam rozpoznawanie stanu reaktywnego w momencie jego wystąpienia i podejmowanie decyzji o wycofaniu się, zanim zrobimy coś, czego potem moglibyśmy żałować. Po trzecie, musimy zastosować pewne strategie i ćwiczenia, które wzmocnią nasz umysł i zapewnią mu większą moc w odwiecznej walce z emocjami. Trzy etapy przedstawione poniżej pomogą Ci rozpocząć podróż ścieżką racjonalności. Rozsądną decyzją byłoby włączenie ich wszystkich do studiów i praktyk nad ludzką naturą. Etap pierwszy: rozpoznawanie tendencyjności Emocje nieustannie wpływają na nasze procesy myślowe i decyzje, działając pod poziomem świadomości, a najbardziej powszechne z nich wszystkich jest pragnienie przyjemności i dążenie do unikania cierpienia. Nasze myśli obracają się wokół tego pragnienia w niemal nieunikniony sposób — po prostu odrzucamy rozważania nad koncepcjami, które są dla nas nieprzyjemne lub bolesne. Wyobrażamy sobie, że poszukujemy prawdy i jesteśmy realistami, ale tak naprawdę zależy nam wyłącznie na ideach, które likwidują napięcie i koją nasze ego oraz sprawiają, że czujemy się lepsi. Ta zasada przyjemności w myśleniu jest źródłem wielu rodzajów mentalnej tendencyjności. Jeśli uważamy, że jesteśmy w jakiś sposób odporni na którekolwiek z efektów opisanych poniżej, to mamy właśnie do czynienia z działaniem zasady przyjemności. Zamiast się jej poddawać, warto wniknąć w siebie i zobaczyć, w jaki sposób te zjawiska nieustannie zachodzą w nas samych, a także nauczyć się rozpoznawać irracjonalność u innych. Efekt potwierdzenia Przyglądam się dowodom i podejmuję decyzje za sprawą procesów mniej lub bardziej racjonalnych. Aby uzasadnić prawidłowość określonej koncepcji i przekonać samych siebie, że wytworzyliśmy ją racjonalnie, poszukujemy dowodów potwierdzających naszą tezę. Czy cokolwiek mogłoby być bardziej obiektywne lub naukowe? Z powodu istnienia zasady przyjemności i jej nieświadomego wpływu na nasze procesy myślowe znajdujemy jednak dowody potwierdzające to, w co chcemy wierzyć. To zjawisko znane jest jako efekt potwierdzenia. Jego funkcjonowanie widać w obszarach planowania określonych działań, zwłaszcza tam, gdzie mamy do czynienia z wysokimi stawkami. Plan ma na celu doprowadzenie do osiągnięcia pozytywnego, pożądanego celu. Gdybyśmy w jednakowy sposób rozważali zarówno konsekwencje potencjalnie negatywne, jak i potencjalnie pozytywne, moglibyśmy mieć problem z podejmowaniem jakichkolwiek działań. W nieunikniony sposób, nie zdając sobie z tego sprawy, skłaniamy się zatem ku informacjom, które potwierdzają pożądany przez nas pozytywny wynik, różowy scenariusz. Widoczne bywa to także wtedy, gdy ktoś rzekomo prosi o radę. To zmora większości konsultantów. W ostatecznym rozrachunku najczęściej chodzi o to, aby usłyszeć, że opinia eksperta potwierdza nasze własne idee i preferencje. Interpretujemy to, co mówią inni, w świetle tego, co chcemy usłyszeć, a jeśli porada jest sprzeczna z naszymi pragnieniami, znajdujemy sposób, aby tę tak zwaną ekspertyzę odrzucić. Zwykle uzależnienie od tej postaci efektu potwierdzenia bywa tym większe, im więcej określona osoba ma władzy. Podczas badania efektu potwierdzenia w warunkach rzeczywistych warto zwracać uwagę na teorie, które wydają się nieco zbyt piękne, aby mogły być prawdziwe. Mogą je nawet potwierdzać statystyki i badania, nietrudno takowe znaleźć, gdy jesteśmy przekonani o słuszności swojej argumentacji. W internecie nie brakuje wyników badań, które mogą potwierdzać przeciwstawne skądinąd poglądy. Ogólnie rzecz biorąc, nigdy nie powinniśmy przyjmować koncepcji innych ludzi za prawdziwe, bo przedstawiają oni jakieś „dowody”. Zamiast tego warto badać dowody samemu, w jasnym świetle dnia, z maksymalną dozą sceptycyzmu, na jaką nas stać. Pierwszym impulsem powinno być zawsze znajdowanie dowodów, które zaprzeczają najbardziej hołubionym zarówno przez nas samych, jak i przez inne osoby przekonaniom. Oto prawdziwa nauka. Efekt przeświadczenia Bardzo mocno wierzę w tę koncepcję. Musi być prawdziwa. Trzymamy się koncepcji, które nam odpowiadają, ale w głębi duszy miewamy wątpliwości co do ich prawdziwości, więc dokładamy wszelkich starań, aby samych siebie przekonywać — aby wierzyć w nie niezwykle żarliwie i głośno sprzeciwiać się każdemu, kto chciałby im zaprzeczyć. Utwierdzamy się w przekonaniu, że nasza idea musi być prawdziwa, skoro tak energicznie jej bronimy. Ten efekt jeszcze wyraźniej ujawnia się w naszych związkach z przywódcami — skoro wyrażają oni swoje opinie za pomocą euforycznych słów, gwałtownych gestów, barwnych metafor i zabawnych anegdot oraz są o ich prawdziwości głęboko przekonani, to na pewno dokładnie przeanalizowali idee, o których mówią, bo inaczej nie wypowiadaliby się z taką absolutną pewnością. Natomiast tacy ludzie, którzy poświęcają uwagę niuansom i wypowiadają się w tonie, w którym słychać niepewność, wyrażają słabość i zwątpienie. Prawdopodobnie kłamią, a przynajmniej tak nam się wydaje. Efekt przeświadczenia sprawia, że jesteśmy podatni na sztuczki sprzedawców i demagogów, którzy okazują pewność, aby nas przekonać i oszukać. Wiedzą, że inni pragną rozrywki, więc ukrywają swoje półprawdy za dramatycznymi efektami. Efekt powierzchowności/pozorów Rozumiem ludzi, z którymi miewam do czynienia. Widzę ich takimi, jakimi są. Widzimy ludzi nie takimi, jacy są, ale takimi, jacy się nam wydają. A pozory zazwyczaj mylą. Po pierwsze, inni wykazują tendencję do tego, aby uczyć się przybierania w sytuacjach społecznych takich póz, za sprawą których odpowiednio się prezentują i są pozytywnie oceniani. Wydają się prezentować niezwykle szlachetne postawy, nieodmiennie przedstawiając się jako osoby pracowite i sumienne. A my takie maski bierzemy za rzeczywistość. Po drugie, jesteśmy podatni na efekt aureoli — gdy dostrzegamy w określonej osobie pewne negatywne lub pozytywne cechy (na przykład nieprzystosowanie społeczne czy inteligencję), to zakładamy istnienie także innych pozytywnych lub negatywnych cech, które do nich pasują. Ludzie, którzy dobrze się prezentują, zwykle wydają się bardziej godni zaufania od innych (dotyczy to zwłaszcza polityków). Jeśli dana osoba odnosi sukcesy, wyobrażamy sobie, że prawdopodobnie postępuje także etycznie, jest sumienna i zasługuje na dobry los. Zaciemnia to jednak fakt, że wiele osób, które w jakiś sposób się wybijają, osiąga to poprzez działania z moralnego punktu widzenia niekoniecznie chwalebne, które sprytnie ukrywają przed wzrokiem innych. Syndrom grupy Moje idee są moje. Nie słucham grupy. Nie jestem konformistą. Jesteśmy z natury istotami społecznymi. Poczucie izolacji, braku przynależności do grupy jest dla nas przygnębiające i przerażające. Doświadczamy niezwykłej ulgi, gdy dowiadujemy się, że inni myślą tak samo jak my. W zasadzie jesteśmy wręcz motywowani do tworzenia określonych koncepcji i opinii, ponieważ wiemy, że inni im przyklasną. Nie jesteśmy tego świadomi, więc wyobrażamy sobie, że pewne idee kreujemy zupełnie samodzielnie. Weźmy na przykład ludzi, którzy popierają określoną ideologię, są zwolennikami takiej czy innej partii — ich przekonania na temat prawidłowości tego czy tamtego są jednoznaczne i nikt nie musi wywierać na nich jakiegokolwiek nacisku. Gdy ludzie popierają prawicę lub lewicę, to wiele kwestii w niemal magiczny sposób oceniają przez pryzmat swoich poglądów, a jednocześnie niewielu byłoby gotowych przyznać, że wywierają one jakikolwiek wpływ na ich schematy myślowe. Efekt obwiniania Uczę się na swoich doświadczeniach i błędach. Błędy i niepowodzenia wywołują potrzebę wyjaśnień. Zależy nam na tym, aby się uczyć i nie powtarzać określonych doświadczeń. Tak naprawdę nie lubimy się zbyt dokładnie przyglądać temu, co zrobiliśmy; zakres naszej introspekcji jest ograniczony. Naszą naturalną reakcją jest obwinianie innych ludzi, okoliczności lub chwilowo błędnego osądu. Powodem tego efektu jest fakt, że przyglądanie się własnym błędom często bywa zbyt bolesne, bo podaje w wątpliwość nasze poczucie wyższości. A to negatywnie wpływa na nasze ego. Zachowujemy pozory, udając, że poświęcamy uwagę na re eksję nad tym, co zrobiliśmy. Z upływem czasu kontrolę nad nami przejmuje jednak w coraz większym stopniu zasada przyjemności i zapominamy o tym, że początkowo jakąś tam niewielką część odpowiedzialności za błąd przypisywaliśmy sobie. Raz po raz zaślepiają nas pragnienia i emocje, więc powtarzamy te same błędy i przechodzimy te same procesy łagodnych samooskarżeń i zapominania, aż do śmierci. Gdybyśmy naprawdę uczyli się z własnego doświadczenia, znajdowalibyśmy w świecie coraz mniej błędów, a ścieżki naszych karier pięłyby się w górę bez żadnych przeszkód. Efekt wyższości Różnię się od innych ludzi. Jestem bardziej racjonalny i etyczny niż oni. Niewielu z nas wygłosiłoby takie słowa podczas rozmowy. Brzmią arogancko. W wielu sondażach i badaniach, w których żąda się od nas, abyśmy porównywali się z innymi, zasadniczo wyrażamy jednak właśnie tego rodzaju opinie. To odpowiednik złudzenia optycznego — nie dostrzegamy własnych błędów i irracjonalności, tylko błędy i irracjonalność innych. Tak więc na przykład bez problemu uznajemy, że zwolennicy innej partii politycznej nie formułują swoich opinii na racjonalnych przesłankach, ale ci, którzy są po naszej stronie, robią to prawidłowo. A biorąc pod uwagę kwestie etyczne, niewielu z nas skłonnych jest przyznawać, że w pracy kiedykolwiek posłużyliśmy się oszustwem lub manipulacją lub że sprytnie i w strategiczny sposób zaplanowaliśmy ścieżkę własnej kariery. Wszystko, co mamy, zawdzięczamy naturalnemu talentowi i ciężkiej pracy — a przynajmniej tak nam się wydaje. Innym ludziom jesteśmy jednak gotowi błyskawicznie przypisywać wszelkiego rodzaju makiaweliczne praktyki. Pozwala nam to usprawiedliwiać wszystko, co robimy, bez względu na efekty. Czujemy niebywały pociąg do wyobrażania sobie siebie jako jednostek racjonalnych, porządnych i etycznych. To cechy wysoko cenione przez społeczeństwo. Wysyłając sygnały, że jest inaczej, ryzykujemy spotkanie się ze zjadliwą dezaprobatą. Gdyby wszystko to było prawdą — gdyby ludzie faktycznie byli racjonalni i mieli wysokie standardy moralne — świat byłby miejscem, w którym panują wyłącznie dobroć i pokój. Wiemy jednak, jaka jest rzeczywistość, a zatem szereg ludzi, a właściwie zapewne wszyscy, wyłącznie oszukują samych siebie. Racjonalność i wartości etyczne nie są czymś naturalnym. Osiągamy je za sprawą świadomych starań — to przymioty, które przechodzą proces dojrzewania. Etap drugi: strzeż się czynników zaogniających Emocje niskiego szczebla nieustannie wpływają na tok naszego myślenia i wywodzą się z naszych własnych impulsów — na przykład z pragnienia doświadczania przyjemnych i kojących myśli. Emocje wysokiego szczebla pojawiają się natomiast w konkretnych momentach, osiągają masę krytyczną i są zwykle generowane przez czynniki zewnętrzne — osoby, które zachodzą nam za skórę lub szczególne okoliczności. Poziom ekscytacji jest w tym przypadku wyższy i całkowicie pochłania ona naszą uwagę. Im intensywniej myślimy o emocjach, tym stają się one silniejsze, co sprawia, że koncentrujemy się na nich jeszcze bardziej, i wpadamy w błędne koło. Nasz umysł pogrąża się w emocjach i wszystko zaczyna nam przypominać o przeżywanym właśnie gniewie lub ekscytacji. Stajemy się reaktywni. A ponieważ nie jesteśmy w stanie znieść powodowanego przez ten stan napięcia, emocje wysokiego szczebla zwykle znajdują kulminację w podejmowanych przez nas nierozważnych działaniach o katastrofalnych konsekwencjach. W czasie takich ataków czujemy się tak, jakbyśmy byli opętani, jakby kontrolę nad naszym zachowaniem przejęła inna, limbiczna jaźń. Dobrze jest być świadomym istnienia tych czynników, aby móc powstrzymywać umysł przed tak zwanym tunelowaniem i zapobiegać działaniom, w których uwalniają się nasze emocje i których potem zawsze żałujemy. Powinniśmy też być świadomi istnienia irracjonalności wysokiego szczebla u innych, aby wiedzieć, kiedy należy schodzić im z drogi lub pomagać w powrocie do rzeczywistości. Punkty zapalne z wczesnego dzieciństwa We wczesnym dzieciństwie jesteśmy najbardziej wrażliwi i bezbronni. Im bardziej cofamy się w czasie, tym silniejszy obserwujemy wpływ, jaki wywierały na nas relacje z rodzicami. To samo można powiedzieć o wszelkich bardzo istotnych doświadczeniach z tego okresu. Tego rodzaju skazy pozostają głęboko w naszych umysłach. Czasami, jeśli doświadczaliśmy wyjątkowo negatywnych emocji — głębokiego lęku lub upokorzenia — staramy się o nich nie pamiętać. Zdarza się jednak i tak, że określone zdarzenia kojarzą się nam z emocjami pozytywnymi, z doświadczaniem miłości i uwagi, a te chcemy odtwarzać nieustannie. Na dalszych etapach życia bywa tak, że jakaś osoba lub wydarzenie wyzwala w nas wspomnienia o takim pozytywnym lub negatywnym doświadczeniu, a wraz z nimi uwalnia silne substancje chemiczne, czyli hormony. Zastanówmy się na przykład nad przypadkiem młodego mężczyzny, który miał zdystansowaną, narcystyczną matkę. Jako niemowlę i dziecko odczuwał jej oziębłość jako odrzucenie, a skoro go odrzucała, musiał być zapewne w jakiś sposób niegodny jej miłości. Inna zbliżona sytuacja to przypadek nowego dziecka w rodzinie, którego pojawienie się powoduje, że matka zaczyna poświęcać naszemu młodzieńcowi mniej uwagi, co także może on uznawać za odrzucenie. W jego dalszym życiu może się zdarzyć tak, że pewnego razu jego partnerka w związku wyrazi dezaprobatę wobec jakiejś jego cechy lub działania, co zasadniczo stanowi element zdrowego pożycia. Tutaj jednak dojdzie do uruchomienia zapalnika — ona dostrzega jego wady, a zatem według naszego obiektu doświadczalnego ma zamiar go porzucić. Mężczyzna czuje w związku z tym przypływ silnych emocji, przeczuwa nieuchronną zdradę. Nie może dotrzeć do źródła tego stanu, bo nie jest w stanie kontrolować sytuacji, więc reaguje przesadnie: rzuca oskarżenia, wycofuje się, a wszystkie te działania prowadzą właśnie do tego, czego najbardziej się obawia — do porzucenia. Jego reakcje odnoszą się wobec tego do pewnej re eksji, którą ma zapisaną w umyśle, a nie do rzeczywistości. To szczyt irracjonalności. Sposobem na to, aby uczyć się rozpoznawać tego rodzaju stany u siebie i innych, jest obserwacja zachowań, które nagle stają się dziecinne pod względem intensywności i pozornie nietypowe. Mogą się one koncentrować na każdej z kluczowych emocji, na przykład na lęku — przed utratą kontroli i porażką. W takim przypadku reagujemy wycofaniem się, uciekamy przed obecnością innych jak dziecko, które zwija się w kłębek. Nagła zapaść wywołana przez intensywny lęk sprawia, że przeprowadzamy odwrót. Emocją, o której mówimy, może być także miłość — rozpaczliwe dążenie do odtworzenia w teraźniejszości bliskiej relacji z rodzicami lub rodzeństwem wywołane przez kogoś, kto niejasno przypomina nam o utraconym dzieciństwie. Może być to również skrajny brak zaufania związany z jakąś mającą nad nami władzę we wczesnym dzieciństwie osobą, która nas rozczarowała lub zdradziła, na ogół z ojcem. Coś takiego często wywołuje postawy niezgody i buntu. Wielkie niebezpieczeństwo polega tutaj na tym, że błędnie odczytujemy teraźniejszość i reagujemy na coś z przeszłości, a tym samym tworzymy zarzewia kon iktów oraz dajemy upust własnemu rozczarowaniu i nieufności, co tylko pogłębia nasze cierpienie. Jesteśmy w pewien sposób zaprogramowani, aby powtarzać doświadczenia z odległej przeszłości w teraźniejszości. Naszą jedyną obroną może być w takich sytuacjach wyłącznie świadomość, że to się dzieje. Istnienie punktu zapalnego możemy rozpoznawać poprzez doświadczanie emocji, które są niezwykle pierwotne, raczej niekontrolowane niż normalne. Wywołują łzy, głębokie przygnębienie albo nieuzasadnioną nadzieję. Pod wpływem takich emocji często zmienia się ton głosu i język ciała doświadczających ich ludzi, tak jakby zycznie przeżywali oni na nowo jakieś chwile z któregoś z wczesnych etapów życia. W trakcie takiego ataku musimy podjąć wysiłek, aby oddzielić się od emocji, jakich doświadczamy, i zastanowić się nad tym, jakie może być ich źródło — skaza z wczesnego dzieciństwa — oraz wzorce, w jakich nas one zamknęły. To głębokie zrozumienie nas samych i naszych słabych punktów jest kluczowym etapem na drodze do stania się racjonalnymi. Nagłe sukcesy lub porażki Nagły sukces lub nieoczekiwana wygrana mogą być bardzo niebezpieczne. Gdy spoglądamy na nie z neurologicznego punktu widzenia, w naszym mózgu dochodzi do uwalniania się pewnych substancji chemicznych, za sprawą których doznajemy potężnego wstrząsu z podniecenia i otrzymujemy zastrzyk energii, co prowadzi do chęci powtarzania takich doświadczeń. Może to być początek wszelkiego rodzaju uzależnień i zachowań o charakterze maniakalnym. Co więcej, gdy wygrane pojawiają się szybko, zwykle tracimy z oczu podstawową prawdę, zgodnie z którą prawdziwy sukces, aby przetrwać, musi wynikać z ciężkiej pracy. Nie bierzemy pod uwagę roli, jaką w przypadku pojawiania się takich nagłych wygranych odgrywa szczęście. Raz po raz próbujemy zapewniać sobie poczucie euforii, które odczuliśmy po wygraniu dużej sumy pieniędzy lub dzięki zwróceniu na siebie uwagi. Zaczynamy doświadczać uczucia megalomanii i wykazywać szczególną odporność na działania wszystkich, którzy próbują nas ostrzegać, wmawiając sobie, że po prostu nas nie rozumieją. A ponieważ takiego stanu nie da się utrzymać, więc nieuchronnie doświadczamy upadku, który jest dla nas tym bardziej bolesny, im większe było wcześniej poczucie wszechmocy, a to prowadzi do depresyjnej części cyklu. Najbardziej podatni na tego rodzaju emocje są hazardziści, ale nie są one także obce biznesmenom w okresach baniek spekulacyjnych i osobom, które nagle stają się celebrytami. Niespodziewane porażki lub ciągi porażek także wywołują irracjonalne reakcje. Wyobrażamy sobie, że mamy pecha i że nasze nieszczęścia będą trwały wiecznie. Stajemy się bojaźliwi i niezdecydowani, co często prowadzi do kolejnych błędów lub porażek. W sferze sportu może to wywoływać coś, co nazywamy dławieniem emocjonalnym — wcześniejsze porażki i błędy krępują umysł i go ograniczają. Rozwiązanie jest w tym przypadku proste: zawsze, gdy doświadczamy nagłych sukcesów lub porażek, nadchodzi czas, aby zrobić krok wstecz i zrównoważyć je odpowiednią dawką pesymizmu lub optymizmu. Należy niezwykle uważać na nagłe sukcesy i rozgłos, bo nie mają one trwałego fundamentu i charakteryzują się uzależniającym czarem. A upadek jest zawsze bolesny. Rosnące ciśnienie Ludzie wokół nas wydają się być zasadniczo przy zdrowych zmysłach i sprawować kontrolę nad swoim życiem. Gdy jednak umieścimy któregokolwiek z nich w stresujących okolicznościach i ciśnienie zaczyna rosnąć, stajemy się świadkami innych realiów. Maska chłodnej samokontroli opada. Obiekty naszego eksperymentu nagle wybuchają gniewem, wpadają w objęcia paranoi, stają się nadwrażliwe i często małostkowe. Pod wpływem stresu lub jakiegokolwiek zagrożenia dochodzi do pobudzenia najbardziej prymitywnych części mózgu, które zaczynają działać, uniemożliwiając nam w zasadzie prawidłowe rozumowanie. Stres i napięcie mogą tak naprawdę ujawniać skazy, które zwykle starannie ukrywamy przed wzrokiem innych. Często warto obserwować ludzi w takich chwilach, bo można wtedy dobrze ocenić ich prawdziwy charakter. Zauważając rosnące ciśnienie i podwyższający się poziom stresu, musisz zacząć uważnie się obserwować. Powinieneś monitorować wszelkie oznaki niezwykłej kruchości lub nadwrażliwości, nagłe podejrzenia czy nieproporcjonalne do okoliczności obawy. Obserwuj te zjawiska z jak największym dystansem, znajdując czas i przestrzeń, w których będziesz mógł być sam. Niezbędna jest odpowiednia perspektywa. Nie wolno Ci wyobrażać sobie, że jesteś kimś, kto zdoła wytrzymać rosnący stres bez strat emocjonalnych. To niemożliwe. Dzięki samoświadomości i re eksji możesz jednak uniknąć podejmowania decyzji, których będziesz żałować. Ludzie zapalniki Na świecie istnieją ludzie, którzy z natury wywołują silne emocje u prawie każdego, z kim się stykają. Emocje te mogą być skrajne, od miłości po nienawiść czy od zaufania po jego całkowity brak. Przykładami takich osób z historii mogą być biblijny król Dawid, Alkibiades ze starożytnych Aten, Juliusz Cezar ze starożytnego Rzymu, Georges Danton z czasów rewolucji francuskiej i Bill Clinton. Ludzie o tego rodzaju osobowości mają pewien zasób charyzmy — zdolność elokwentnego mówienia o emocjach, które odczuwają, co nieuchronnie wzbudza podobne lub przeciwstawne emocje u innych. Niektórzy z nich mogą być jednak także nieco narcystyczni, bo ujawniając swoje wewnętrzne dramaty i problemy, wciągają innych ludzi w generowany przez siebie chaos, co prowadzi u jednych do powstawania uczucia silnego przyciągania, a u innych równie silnego odpychania. Tego rodzaju ludzi zapalniki najlepiej rozpoznaje się poprzez wpływ, jaki wywierają na innych, a nie tylko na nas. Nikt nie jest w stanie pozostawać wobec nich obojętny. Inni nie są w ich obecności zdolni do poprawnego rozumowania i utrzymywania dystansu. Tacy ludzie sprawiają, że pod ich nieobecność nieustannie o nich myślimy, stają się źródłem obsesji i mogą doprowadzać do podejmowania przez nas ekstremalnych działań — jako ich oddanych zwolenników lub zaprzysięgłych wrogów. Na każdym z tych skrajnych punktów spektrum przyciągania i odpychania wykazujemy skłonność do irracjonalności i rozpaczliwą potrzebę dystansowania się od własnych emocji. Dobrą strategią jest próbować przejrzeć iluzję, jaką kreują, bo jest to zawsze coś bombastycznego, mitycznego i onieśmielającego, podczas gdy oni sami są tak naprawdę wręcz nazbyt ludzcy — pełni tych samych lęków i słabości, które trapią nas wszystkich. Spróbuj szukać w nich tych bardzo ludzkich cech i ich demitologizować. Efekt grupy To odmiana syndromu grupy dla emocji wyższego szczebla. Kiedy znajdujemy się w grupie o odpowiedniej liczebności, stajemy się inni. Zwróć uwagę na to, jak Ty sam i inni ludzie zachowują się na imprezie sportowej, na koncercie albo na spotkaniu o charakterze religijnym lub politycznym. Nie da się w takiej sytuacji nie poddawać zbiorowym emocjom. Serce bije szybciej. Łatwiej o łzy radości i smutku. Znajdowanie się w grupie nie stymuluje niezależności rozumowania, ale raczej intensy kuje pragnienie przynależności. Może się to zdarzać także w środowisku pracy, szczególnie jeśli osoba na kierowniczym stanowisku gra na emocjach podwładnych, by pobudzić w nich poczucie współzawodnictwa, zwiększyć poziom ich agresji czy stworzyć dynamikę typu „my kontra oni”. Efekt grupy niekoniecznie wymaga obecności innych. Może się pojawiać w sposób wiralny, bo szereg opinii rozprzestrzenia się w mediach społecznościowych i zaraża nas pragnieniem dzielenia się z innymi własnymi poglądami — zwykle takimi o znacznej intensywności, na przykład oburzeniem. Stymulacja grupowych emocji ma pewien emocjonująco pozytywny aspekt. Za ich sprawą potra my się jednoczyć, aby robić coś dla wspólnego dobra. Gdy jednak zauważamy, że mamy do czynienia z emocjami o bardziej diabolicznym charakterze, takimi jak nienawiść do innych, fanatyczny patriotyzm, agresja lub innego rodzaju skrajne poglądy, należy próbować się na nie uodparniać, zdając sobie sprawę, jaki mechanizm odpowiada za ich powstawanie. Często gdy jest to możliwe, warto unikać określonych grup, aby móc zachować niezależność sądów lub, gdy już się w takich grupach znajdujemy, utrzymywać jak największy sceptycyzm. Bądź świadom istnienia demagogów, którzy wykorzystują efekt grupy i stymulują wybuchy irracjonalności. Tacy ludzie zawsze uciekają się do szeregu sztuczek. Zaczynają od rozgrzewania słuchaczy — mówią o ideach i wartościach wspólnych dla wszystkich, co tworzy przyjemne uczucie wzajemnego zrozumienia. Posługują się nieostrymi, ale naładowanymi emocjami słowami, takimi jak sprawiedliwość, prawda czy patriotyzm. Mówią o szlachetnych, jednak abstrakcyjnych celach, a nie o rozwiązywaniu konkretnych problemów za pomocą konkretnych działań. Demagodzy obecni w sferach polityki i mediów próbują stale wywoływać wrażenie paniki, naglącej potrzeby i oburzenia. To zrozumiałe, muszą przecież utrzymywać emocje innych na wysokim poziomie. Obrona przed takimi działaniami jest prosta: pamiętaj, że dysponujesz rozumem, że możesz myśleć samodzielnie — to najcenniejsze, co masz. Nie pozwalaj, aby inni w jakikolwiek sposób ingerowali w Twoją mentalną niezależność. W obecności ludzi, którzy według Ciebie mogą być demagogami, pamiętaj, aby zachowywać maksymalną ostrożność i stale analizować sytuację. A oto ostatnia uwaga na temat irracjonalności ludzkiej natury: nie wierz w to, że najbardziej ekstremalne postacie irracjonalności zostały w jakiś sposób przezwyciężone dzięki postępowi i oświeceniu. Na przestrzeni całej historii ludzkości obserwujemy powtarzające się, narastające i opadające cykle irracjonalności. Po wspaniałym złotym wieku Peryklesa, w którym pojawili się licznie lozofowie i zaczął się rozprzestrzeniać duch nauki, nastąpił wiek przesądów, sekciarstwa i nietolerancji. To samo zjawisko powtórzyło się po okresie renesansu. Fakt, że cykl ten powraca raz za razem, jest elementem ludzkiej natury. Irracjonalność zmienia po prostu wygląd i style działania. Może i nie ma już polowań na czarownice w dosłownym znaczeniu, ale w XX wieku, nie tak dawno temu, bywaliśmy świadkami pokazowych procesów z czasów stalinowskich, przesłuchań organizowanych przez senatora McCarthy’ego w amerykańskim senacie i masowych prześladowań podczas Chińskiej Rewolucji Kulturalnej. Nieustannie pojawiają się różnego rodzaju kulty, na przykład kult osobowości i fetyszyzowanie celebrytów. Doszło także do tego, że technologia inspiruje żarliwość religijną. Ludzie mają rozpaczliwą potrzebę, aby w coś wierzyć i odpowiednie ku temu obiekty znajdują wszędzie. Sondaże dowodzą, że coraz więcej osób wierzy w duchy i anioły — w XXI wieku! Dopóki będą istnieli ludzie, irracjonalność znajdzie sposoby, aby się manifestować i rozprzestrzeniać. Racjonalność to coś dostępnego dla jednostek, nieosiągalnego dla masowych ruchów i nierozwijającego się za sprawą postępu technologicznego. A jednoznacznymi dowodami na to, że stale miewamy do czynienia z działaniem irracjonalności, jest charakteryzujące ogromną większość z nas poczucie wyższości i oderwania od innych. Etap trzeci: strategie rozbudzania racjonalnej jaźni Pomimo naszych wyraźnych tendencji do irracjonalności wszyscy powinniśmy pokładać nadzieję w dwóch czynnikach. Pierwszym z nich jest istnienie w historii i we wszystkich kulturach ludzi charakteryzujących się wysokim poziomem racjonalności — osobowości, dzięki którym ma miejsce postęp i które powinny nam służyć za wzorce do naśladowania. To między innymi takie osoby jak Perykles, Aśoka, władca starożytnych Indii, Marek Aureliusz ze starożytnego Rzymu, Marguerite de Valois ze średniowiecznej Francji, Leonardo da Vinci, Karol Darwin, Abraham Lincoln, pisarz Antoni Czechow, antropolożka Margaret Mead i biznesmen Warren Bu ett. Wszystkie te osoby dysponują pewnymi charakterystycznymi cechami — realizmem w ocenie samych siebie i swoich słabości, oddaniem prawdzie i rzeczywistości, tolerancyjnym stosunkiem do innych ludzi oraz umiejętnością osiągania celów, jakie sobie postawiły. Drugi czynnik to fakt, że prawie wszyscy z nas w pewnym momencie życia doświadczają chwil wyjątkowej racjonalności. Często wiąże się to z czymś, co nazywamy umysłem twórcy. To rodzaj nastawienia, charakterystycznego na przykład dla sytuacji, w której zwykle w określonym terminie mamy do przygotowania jakiś projekt. Jedynymi emocjami, na jakie możemy sobie pozwolić, są ekscytacja i poczucie przypływu energii. Inne emocje po prostu uniemożliwiają koncentrację. Ponieważ musimy osiągnąć konkretne wyniki, stajemy się wyjątkowo praktyczni. Koncentrujemy się na pracy — nasz umysł jest spokojny, nie wchodzi mu w drogę ego. Gdy inni próbują nam przerywać lub przelewać na nas swoje emocje, czujemy niechęć. Te chwile — tak ulotne, bo mogą trwać zaledwie kilka tygodni, a nawet godzin — ujawniają naszą racjonalną jaźń, która dąży do tego, aby wydostać się na powierzchnię zdarzeń. Wymaga to wyłącznie pewnego poziomu świadomości i praktyki. Poniższe strategie zostały stworzone, aby pomóc Ci odnaleźć w sobie wewnętrznego Peryklesa lub Atenę: Gruntownie poznaj sam siebie. Emocjonalna jaźń rozkwita w obliczu ignorancji. Z chwilą, w której zaczynamy zdawać sobie sprawę z tego, w jaki sposób ta jaźń funkcjonuje i zapewnia sobie nad nami panowanie, traci ona nad nami władzę i jesteśmy w stanie spróbować ją poskromić. Pierwszy krok w kierunku racjonalności powinniśmy zatem zawsze kierować do własnego wnętrza. Zależy nam przecież na tym, aby ujawnić tę emocjonalną jaźń w akcji. W tym celu musimy ustalić, w jaki sposób działamy w stresie. Jakie nasze konkretne słabości ujawniają się w takich chwilach — pragnienie przyjemności, chęć nękania kogoś lub sprawowania nad kimś kontroli, a może głęboka nieufność? Przyjrzyj się swoim decyzjom, zwłaszcza takim, które okazały się nieefektywne — czy dostrzegasz wzorzec, fundamentalny brak poczucia bezpieczeństwa, który je napędza? Przeanalizuj swoje mocne strony, to, co odróżnia Cię od innych ludzi. Pomoże Ci to określić cele odpowiadające Twoim długoterminowym interesom i dostosowane do Twoich umiejętności. Znając i doceniając to, co wyróżnia Cię na tle innych, będziesz w stanie oprzeć się przyciąganiu syndromu grupy i efektu grupy. Przeanalizuj swoje emocje, docierając do ich źródeł. Odczuwasz gniew. Gdy to uczucie zrodzi się w Tobie, zacznij o nim świadomie myśleć. Czy ten gniew został wywołany przez coś pozornie banalnego lub mało istotnego? Jeżeli tak, jest to jednoznaczny dowód na to, że ktoś lub coś się za nim kryje. Być może jego źródłem są jakieś bardzo nieprzyjemne emocje — na przykład zazdrość lub paranoja. Musisz im spojrzeć prosto w oczy. Poszukaj głębiej jakichś punktów zapalnych, aby zobaczyć, od czego się to wszystko zaczęło. Warto się w tym celu posługiwać dziennikiem, w którym będziesz mógł rejestrować swoje samooceny z bezwzględnym obiektywizmem. Największym niebezpieczeństwem jest nasze własne ego i sposób, w jaki nieświadomie pielęgnujemy złudzenia na własny temat. Mogą one być chwilowo pocieszające, ale na dłuższą metę czynią nas defensywnymi i niezdolnymi do uczenia się czy robienia postępów. Znajdź neutralną pozycję, z której będziesz mógł obserwować swoje działania z odrobiną dystansu, a nawet humoru. Wkrótce wszystko to stanie się Twoją drugą naturą i kiedy emocjonalna jaźń nagle w jakiejś sytuacji będzie dochodzić do głosu, natychmiast to zauważysz, będziesz w stanie się wycofać i wrócić do pozycji neutralnej. Wydłużaj czas reakcji. Tę umiejętność nabywa się dzięki praktyce i powtarzalności. Kiedy jakieś zdarzenie lub interakcja wymaga reakcji, musisz nauczyć się zatrzymywać. Może to oznaczać zyczne oddalenie się do miejsca, w którym będziesz mógł być sam i nie odczuwać jakiejkolwiek presji związanej z koniecznością podjęcia jakiegoś działania. Albo napisanie gniewnego e-maila, ale powstrzymanie się przed jego wysłaniem. Przed podjęciem decyzji staraj się przez dzień czy dwa przespać z problemem. Czując nagłe emocje, zwłaszcza rozgoryczenie, nie prowadź rozmów telefonicznych i nie komunikuj się z innymi. Jeśli zbyt pośpiesznie masz się zamiar zaangażować w jakąś relację, na przykład zatrudnić kogoś lub zostać zatrudnionym, wycofaj się i daj sobie jeden dzień na przemyślenie sytuacji. Ostudź emocje. Im dłużej to potrwa, tym lepiej, bo zmiana perspektywy wymaga czasu. Potraktuj to jako trening odporności — im dłużej jesteś w stanie powstrzymywać się od reakcji, tym więcej przestrzeni umysłowej zapewniasz sobie na rzeczywistą re eksję i tym silniejszy staje się Twój umysł. Akceptuj ludzi jako fakty. Interakcje z ludźmi są głównym źródłem zawirowań emocjonalnych, ale wcale nie musi tak być. Problem polega na tym, że nieustannie osądzamy ludzi, pragnąc, by byli kimś, kim nie są. Chcemy ich zmieniać. Chcemy, aby myśleli i działali w określony sposób, najczęściej w taki, w jaki myślimy i działamy my sami. A ponieważ nie jest to możliwe, gdyż każdy z nas jest inny, jesteśmy nieustannie sfrustrowani i podenerwowani. Zamiast tego powinieneś postrzegać innych ludzi jako zjawiska tak neutralne jak komety lub rośliny. Oni po prostu istnieją. Są bardzo różnorodni, dzięki czemu życie staje się bogate i ciekawe. Zamiast się opierać i próbować ich zmieniać, bierz to, co Ci dają. Niech dążenie do zrozumienia ludzi stanie się dla Ciebie zabawną grą, rozwiązywaniem zagadek. Wszystko to składa się przecież na odgrywaną przez nas, ludzi, komedię. Tak, ludzie są irracjonalni, ale Ty też. Spraw, aby Twoja akceptacja ludzkiej natury stała się jak najbardziej radykalna. Dzięki temu się uspokoisz i będziesz mógł obserwować innych bez emocji, rozumiejąc ich na wyższym poziomie. Przestaniesz przelewać na nich własne emocje. Wszystko to zapewni Ci większy zasób równowagi i spokoju, wytworzysz sobie także więcej przestrzeni do myślenia. Oczywiście trudno jest tak postępować w kontaktach z koszmarnymi typami, których zdarza nam się spotykać na swojej drodze — z szalejącymi narcyzami, pasywnymi agresorami i innymi ludźmi zapalnikami. Takie osoby nieustannie pozostają testerami naszej racjonalności. Wzorcem postępowania z nimi mogłyby się dla nas stać działania rosyjskiego pisarza Antoniego Czechowa, jednego z najbardziej zaciekle racjonalnych ludzi w historii. Jego rodzina była duża i uboga. Ojciec alkoholik bezlitośnie bił wszystkie dzieci, w tym młodego Czechowa. Czechow został lekarzem, a pisanie traktował jako zajęcie dodatkowe. To, czego uczył się jako lekarz, odnosił do istoty ludzkiej — jego celem było zrozumienie, co czyni nas tak irracjonalnymi, tak nieszczęśliwymi i tak niebezpiecznymi. Pisząc swoje opowiadania i dramaty, odkrywał, że wchodzenie w umysły bohaterów ma niezwykłą wartość terapeutyczną i pozwala zrozumieć motywacje nawet najgorszych potworów. W ten sposób mógł przebaczyć każdemu, nawet własnemu ojcu. Jego metoda pisarska polegała na wyobrażaniu sobie, że każdy człowiek, bez względu na to jak skrzywiony, ma powód, dla którego stał się takim, jaki jest, logikę, która ma dla niego sens. Nawet tacy ludzie na swój sposób dążą do spełniania się, robią to jednak irracjonalnie. Zmieniając perspektywę i wyobrażając sobie ich historię od wewnątrz, Czechow demitologizował brutali i agresorów — nadawał im ludzki wymiar — więc przestawali wywoływać nienawiść, a zamiast tego stawali się żałośni i zaczynali wzbudzać litość. W kontaktach z ludźmi, nawet z najgorszymi, warto zatem myśleć jak pisarz. Znajdź optymalny stan równowagi myśli i emocji. Nie da się oddzielić emocji od myślenia. Te kwestie są ze sobą nierozerwalnie związane. Istnieje tutaj jednak czynnik dominujący, niektórymi z nas emocje kierują bardziej niż innymi. Tym, czego poszukujemy, są właściwe proporcje i równowaga, coś, co prowadzi nas do najbardziej skutecznego działania. Starożytni Grecy mieli na określenie tych dążeń pewną metaforę: jeźdźca i konia. Koń to nasza emocjonalna natura, która nieustannie nas mobilizuje. Koń dysponuje potężną energią i siłą, ale bez jeźdźca nie da się nim sterować — jest dziki, interesują się nim drapieżniki i ciągle wpada w kłopoty. Jeździec to nasza myśląca jaźń. Dzięki treningowi i praktyce trzyma wodze i steruje koniem, przekształcając jego potężną zwierzęcą energię w coś produktywnego. Każdy z nich jest bez drugiego bezużyteczny. Bez jeźdźca nie ma mowy o ukierunkowanym ruchu ani celu. Bez konia nie ma energii i siły. W przypadku większości ludzi dominującą pozycję zajmuje koń, a jeździec jest słaby. U niektórych z nas jeździec jest jednak zbyt silny, zbyt mocno trzyma lejce i obawia się od czasu do czasu puścić zwierzę w galop. Koń i jeździec muszą współpracować. Oznacza to, że powinniśmy rozważać skutki naszych działań przed ich rozpoczynaniem, że przed podejmowaniem decyzji powinniśmy zawsze starać się wszechstronnie przemyśleć sytuację. Kiedy jednak zadecydujemy już, co mamy zrobić, należy popuścić lejce i z odwagą podjąć działanie, czując ducha przygody. Zamiast być niewolnikami energii, powinniśmy ją kanalizować. To esencja racjonalności. Przykładem takiego idealnego połączenia w akcji jest dążenie do zachowywania doskonałej równowagi między sceptycyzmem (jeźdźcem) a ciekawością (koniem). W tym trybie jesteśmy sceptycznie nastawieni do entuzjazmu — zarówno własnego, jak i demonstrowanego przez innych. Nie przyjmujemy bez wery kacji wyjaśnień innych i przedstawianych przez nich „dowodów”. Analizujemy wyniki ich działań, a nie to, co mówią o swoich motywacjach. Jeśli jednak posuniemy się zbyt daleko, nasz umysł zamknie się na nietypowe idee, na ekscytujące spekulacje, na ciekawość, a powinno nam zależeć na zachowaniu elastyczności ducha, którą mieliśmy jako dziecko. Wtedy interesowaliśmy się wszystkim, kierując się jednak pragmatyczną potrzebą wery kowania i analizowania na własny użytek wszelkich idei i przekonań. Te dwie sfery mogą współistnieć. To równowaga, którą mają wszyscy geniusze. Kochaj racjonalność. Istotne jest, aby nie postrzegać dążenia do racjonalności jako czegoś bolesnego i ascetycznego. Tak naprawdę dostarcza nam ona mocy, które są niezwykle satysfakcjonujące i wartościowe, o wiele bardziej niż szereg przyjemności o nieco maniakalnym charakterze, jakie zazwyczaj oferuje nam świat. Na pewno zdarzało Ci się odczuwać coś takiego, gdy bywałeś pochłonięty jakimiś projektami i doświadczałeś co jakiś czas wybuchów emocji, dokonując odkryć lub robiąc postępy w swojej pracy. Istnieją także inne przyjemności. Zdolność poskramiania emocjonalnej jaźni w ogóle prowadzi do spokoju i klarowności. W takim stanie umysłu jesteśmy mniej pochłonięci drobnymi kon iktami i nieistotnymi rozważaniami. Także nasze działania stają się skuteczniejsze, co prowadzi do mniejszych zawirowań. Doświadczamy ogromnej satysfakcji za sprawą opanowania własnej jaźni na najgłębszym poziomie. Zyskujemy więcej przestrzeni umysłowej na kreatywność. Czujemy większą kontrolę nad własnym życiem. Wiedząc o tym wszystkim, łatwiej Ci będzie zapewnić sobie motywację do zgłębiania tkwiących w Tobie mocy. Pod tym względem zaczniesz podążać ścieżką Peryklesa, który wyobrażał sobie, że bogini Atena ucieleśnia wszystkie praktyczne moce racjonalności. Czcił zatem i kochał tę boginię nad wszystkie inne. My nie oddajemy jej już hołdów jako bóstwu, ale powinniśmy głęboko cenić wszystkich tych, którzy promują racjonalność w naszym własnym świecie, i starać się przyswajać sobie ich siłę najlepiej, jak potra my. „Polegaj na swem uczuciu!” — Aliści uczucia nie są niczem ostatecznem pierwotnem, za uczuciami kryją się sądy i oceny, odziedziczone w formie uczuć (sympatyj i antypatyj). Natchnienie, płynące z uczucia, jest wnukiem jakiegoś sądu — i to często fałszywego sądu! — w każdym zaś razie nie własnego! Ufać swemu uczuciu — znaczy to być posłuszniejszym swemu antenatowi i swej babce oraz ich praojcom niż bogom, którzy są w nas samych: swemu rozumowi i swemu doświadczeniu. — FRYDERYK NIETZSCHE Rozdział 2. Przekształć miłość własną w empatię Prawo narcyzmu Wszyscy w naturalny sposób jesteśmy zaopatrzeni w niezwykłe narzędzie do tworzenia więzi z ludźmi i zapewniania sobie korzyści społecznych — empatię. Pielęgnowana i odpowiednio wykorzystywana umożliwia nam ona wgląd w nastroje i myśli innych oraz daje moc przewidywania ludzkich działań i łagodnego osłabiania ich oporu. Skuteczność tego instrumentu ogranicza jednak zwykle nasz egocentryzm. Wszyscy jesteśmy narcyzami, choć u niektórych z nas tendencja ta przejawia się silniej niż u innych. Naszą życiową misją jest okiełznanie miłości własnej i ustalenie, w jaki sposób powinniśmy kierować naszą wrażliwość na zewnątrz, w stronę innych, a nie do wewnątrz. Jednocześnie musimy uczyć się rozpoznawać toksycznych narcyzów w naszym otoczeniu, zanim wpadniemy w ich sidła i zostaniemy zatruci ich zazdrością. Narcystyczne spektrum Od momentu narodzin, my, ludzie czujemy niekończącą się potrzebę zwracania na siebie uwagi. Jesteśmy istotami społecznymi. Nasze przetrwanie i szczęście zależą od więzi, jakie tworzymy z innymi. Jeśli ci inni nie zwracają na nas uwagi, nie możemy nawiązać z nimi kontaktu na żadnym poziomie. Ma to pewien czysto zyczny aspekt — aby czuć, że żyjemy, musimy wiedzieć, że inni się nam przyglądają. Ludzie, którzy przetrwali długie okresy izolacji, mogą potwierdzić, że bez kontaktu wzrokowego z drugim człowiekiem zaczynamy wątpić we własne istnienie i popadać w głęboką depresję. Ta potrzeba jest jednak także głęboko psychologiczna: dzięki właściwości uwagi, jaką poświęcają nam inni, czujemy się rozpoznawalni i doceniani za to, kim jesteśmy. Zależy od tego nasze poczucie własnej wartości. To tak istotne dla ludzkiego zwierzęcia, że aby zwrócić na siebie uwagę, jesteśmy w stanie zrobić niemal wszystko, na przykład popełniamy przestępstwa lub próbujemy popełniać samobójstwa. Przyjrzyj się jakiemukolwiek działaniu jakiegokolwiek człowieka, a dojdziesz do wniosku, że ta potrzeba jest podstawową motywacją każdego z nas. Próbując zaspokajać głód zwracania na siebie uwagi, stajemy jednak przed nieuniknionym problemem: do dyspozycji mamy tylko to, co jest. W ramach relacji rodzinnych musimy współzawodniczyć z rodzeństwem, w szkole z kolegami z klasy, w pracy ze współpracownikami. Chwile, w których czujemy się zauważani i doceniani, są ulotne. Większości ludzi nasz los jest w znacznej mierze obojętny, bo muszą radzić sobie z własnymi problemami. Są nawet tacy, którzy nie ukrywają, że są do nas nastawieni wrogo i nie okazują nam szacunku. Jak zatem radzić sobie z chwilami, w których czujemy się samotni, a nawet opuszczeni? Możemy podwajać wysiłki, aby zwracać na siebie uwagę, ale to zwykle wiąże się z ogromnym wydatkiem energetycznym i często miewa odwrotny skutek — ludzie, którzy za bardzo się starają, wydają się zdesperowani i nie potra ą zapewnić sobie uwagi, której pragną. Nie możemy po prostu żądać od innych, aby stale potwierdzali naszą samoocenę, a jednak tego pragniemy. Mając do czynienia z takim dylematem od wczesnego dzieciństwa, większość z nas wymyśla rozwiązanie, które bywa całkiem skuteczne: tworzymy jaźń, obraz nas samych, który zapewnia nam komfort i sprawia, że czujemy się spełnieni od wewnątrz. Ta jaźń składa się z naszych gustów i opinii, z naszego oglądu świata, z tego, co cenimy. Budując taki obraz samych siebie, staramy się podkreślać cechy pozytywne i usprawiedliwiać wady. Nie możemy się jednak posuwać za daleko, bo jeśli nasze przekonanie o tym, jacy jesteśmy, będzie zbyt oderwane od rzeczywistości, inni uświadomią nam tę rozbieżność i zaczniemy w siebie wątpić. Jeśli natomiast zrobimy to prawidłowo, ostatecznie zyskamy jaźń, którą będziemy mogli kochać i hołubić. W takich momentach nasza energia zwraca się do wewnątrz. Centralnym punktem własnej uwagi stajemy się my sami. Gdy w nieunikniony sposób tra ają nam się chwile, w których czujemy się osamotnieni lub niedoceniani, możemy wycofywać się do sfery tej jaźni i uspokajać się. W chwilach zwątpienia i depresji nasza miłość własna okazuje nam wsparcie, sprawia, że czujemy się dowartościowani, a nawet lepsi od innych. Nasz własny obraz samych siebie działa jak termostat, pomagając nam regulować poziom naszych wątpliwości i niepewności. Z punktu widzenia zapewniania sobie uwagi i uznania przestajemy być całkowicie zależni od innych. Mamy poczucie własnej wartości. Ta koncepcja może się wydawać dziwna. Zwykle przyjmujemy taki obraz samych siebie za pewnik, zupełnie jak powietrze, którym oddychamy, i operujemy nim w znacznej mierze podświadomie. Nie czujemy ani nie widzimy, jak działa termostat. Najlepszym sposobem, aby dosłownie zwizualizować sobie tę dynamikę, jest przyjrzenie się tym, którym brakuje spójnego poczucia jaźni — osobom, które będziemy nazywać głęboko narcystycznymi. Gdy konstruujemy jaźń, na którą możemy liczyć i którą możemy kochać, kluczowym momentem w jej rozwoju jest okres, gdy mamy od dwóch do pięciu lat. Powoli rozdzielamy się wtedy z matką i stajemy w obliczu świata, w którym nie możemy liczyć na natychmiastową graty kację. Uświadamiamy sobie także, że jesteśmy z jednej strony sami, a z drugiej nadal, aby przetrwać, zależni od naszych rodziców. Naszą reakcją jest identy kacja z najlepszymi cechami rodziców — z ich siłą i zdolnością do zapewniania nam ukojenia — i włączenie tych cech do własnej osobowości. Jeśli nasi rodzice wspierają nasze pierwsze wysiłki w dążeniu do niezależności, jeśli potwierdzają naszą potrzebę poczucia siły i rozpoznają wyjątkowe cechy, jakimi dysponujemy, nasz obraz samych siebie zyskuje fundamenty i możemy powoli zaczynać coś na nich budować. Osoby głęboko narcystyczne doznają natomiast na tym wczesnym etapie rozwoju gwałtownego rozdarcia i dlatego nigdy nie konstruują do końca spójnego i realistycznego poczucia jaźni. Dzieje się tak dlatego, że ich matki (lub ojcowie) sami często bywają głęboko narcystyczni i zbyt pochłonięci sobą, aby w ogóle dostrzegać dziecko, nie mówiąc nawet o zachęcaniu go do pierwszych prób zapewniania sobie niezależności. Z drugiej strony mogą to być także osoby skłonne do usidlania dziecka, do otaczania go kokonem — nadmiernie ingerujące w jego życie, przytłaczające je swoją troską, izolujące od innych i uznające jego rozwój za sposób na potwierdzanie własnej wartości. Takie osoby nie dają dziecku możliwości stworzenia jaźni. W historii prawie wszystkich osób głęboko narcystycznych znajdujemy albo odrzucenie, albo usidlenie. W efekcie nie dysponują one jaźnią, do której mogłyby się wycofać, nie mają podstaw, aby mieć poczucie własnej wartości, i są całkowicie zależne od uwagi innych, aby móc czuć, że żyją i są wartościowe. Jeśli takie narcystyczne osoby są ekstrawertykami, to w dzieciństwie są w stanie funkcjonować stosunkowo nieźle, a nawet się rozwijać, bo stają się mistrzami przyciągania i monopolizowania uwagi. Mogą wydawać się żywiołowe i ekscytujące. W przypadku dziecka takie cechy można uznawać za oznakę przyszłego sukcesu społecznego. Pod powierzchnią stają się jednak niebezpiecznie uzależnione od uwagi innych, którą pobudzają, aby czuć się spełnione i wartościowe. Jeśli natomiast są introwertykami, wycofują się do krainy fantazji, wyobrażając sobie jaźń, która jest lepsza od jaźni innych. A ponieważ nie uzyskają potwierdzenia tego obrazu samych siebie w oczach innych, bo jest on całkowicie nierealistyczny, także przeżywają chwile poważnych wątpliwości, a nawet mogą czuć nienawiść do samych siebie. Są albo bóstwami, albo robakami. Nie posiadając spójnego rdzenia, mogą sobie wyobrażać, że są różnymi osobami, a zatem ich fantazje zmieniają się wraz z prowadzonymi przez nie próbami znajdowania sobie coraz to nowych osobowości. Koszmarem dla osób głęboko narcystycznych bywa zazwyczaj wiek między dwudziestką a trzydziestką, bo nie udaje im się wytworzyć wspomnianego wyżej wewnętrznego termostatu, spójnego poczucia jaźni, którą mogliby kochać i na niej polegać. Ekstrawertycy, aby czuć, że żyją i są doceniani, muszą stale przyciągać uwagę. Robią się coraz bardziej dramatyczni, ekshibicjonistyczni i megalomańscy. Może się to stawać męczące, a nawet żałosne. Muszą zmieniać przyjaciół i okoliczności, aby stale występować przed nową publicznością. Introwertycy wchodzą natomiast coraz głębiej w krainę fantazji. Nie mają umiejętności społecznych i promieniują wyższością, więc mają tendencję do zrażania do siebie innych i zwiększania tym samym niebezpiecznego poczucia własnej izolacji. W obu tych przypadkach niezbędną protezą zapewniającą takim ludziom ukojenie w nieuniknionych momentach zwątpienia i depresji mogą się stawać narkotyki, alkohol czy też wszelkie inne postacie uzależnień. Osoby głęboko narcystyczne da się rozpoznać na podstawie następujących wzorców zachowania: gdy ktokolwiek je obraża lub kwestionuje ich słowa albo działania, nie dysponują żadną obroną, niczym wewnętrznym, co mogłoby im zapewniać ukojenie lub potwierdzić ich wartość. Reagują na ogół z wściekłością i w poczuciu tego, że to one mają słuszność, pragną zemsty. To jedyny sposób, w jaki potra ą koić poczucie zagubienia. We wszelkiego rodzaju kon iktach odgrywają rolę zranionych o ar, co dezorientuje innych, a nawet wzbudza ich sympatię. Są zgryźliwe i nadwrażliwe. Niemal wszystko biorą do siebie. Mogą stawać się dosyć paranoiczne i we wszystkich doszukiwać się wrogów. Gdy mówimy o czymś, co w jakiś sposób nie dotyczy ich bezpośrednio, nietrudno doszukać się w wyrazie ich twarzy objawów zniecierpliwienia lub dystansu. Natychmiast kierują rozmowę z powrotem na siebie i rzucają jakąś historyjkę lub anegdotę, aby odwrócić uwagę od trawiącego je poczucia niepewności. Widząc, że inni zwracają uwagę na siebie, a we własnym mniemaniu zasługują na nie one, mogą wykazywać skłonność do wściekłych ataków zazdrości. Często cechuje je skrajna pewność siebie, bo jest to coś, co zawsze pomaga zwracać na siebie uwagę i starannie ukrywa ich wewnętrzną pustkę i rozczłonkowaną jaźń. Należy uważać, aby nie wystawiać tej ich pewności siebie na próbę. Jeśli chodzi o innych ludzi w ich życiu, osoby głęboko narcystyczne dysponują niezwykłą właściwością, która bywa trudna do zrozumienia. Otóż wykazują one tendencję do postrzegania innych jako przedłużenia siebie — ludzie są dla nich wyłącznie narzędziami do zapewniania sobie uwagi i walidacji. Ich pragnieniem jest kontrolowanie innych tak, jakby kontrolowali własną rękę lub nogę. W związkach stopniowo skłaniają swoich partnerów do zrywania kontaktów z przyjaciółmi — bo przecież nie mogą mieć konkurencji w kwestii zwracania na siebie uwagi. Niektórym utalentowanym osobom o głęboko narcystycznych cechach (patrz: przykłady w dalszej części rozdziału) udaje się znajdować pewien rodzaj odkupienia w pracy, gdzie mogą ukierunkowywać swoją energię i przyciągać uwagę, której pożądają dzięki własnym osiągnięciom, choć zwykle bywają dosyć niekonsekwentne i niestabilne. Dla większości tego rodzaju osób koncentracja na pracy bywa jednak zwykle czymś zbyt trudnym. Bez termostatu w postaci poczucia własnej wartości tacy ludzie miewają tendencję do ciągłego zamartwiania się o to, co inni o nich myślą, a to sprawia, że trudno jest im się przez dłuższy czas koncentrować na wydarzeniach zewnętrznych i stawiać czoła niecierpliwości i niepokojowi, jakie towarzyszą pracy. Często zmieniają więc miejsca pracy i ścieżki kariery, co staje się dla nich gwoździem do trumny, bo nie są w stanie zapewniać sobie rzeczywistego uznania dzięki własnym osiągnięciom i ciągle pochłania ich potrzeba sztucznego stymulowania uwagi innych. Jednostki głęboko narcystyczne bywają denerwujące i frustrujące w obejściu; mogą się także stać bardzo szkodliwe, jeśli zbytnio się do nich zbliżamy. Wciągają nas we własne niekończące się dramaty i sprawiają, że zaczynamy mieć poczucie winy, jeżeli bez ustanku nie poświęcamy im uwagi. Relacje z nimi są całkowicie niesatysfakcjonujące, a bycie partnerem lub małżonkiem kogoś takiego może być wręcz śmiertelnie niebezpieczne. W ostatecznym rozrachunku wszystko musi się kręcić wokół nich, więc po ustaleniu, że ktoś jest osobą głęboko narcystyczną, najlepszym rozwiązaniem będzie zejście mu z drogi. Istnieje także pewna odmiana takich ludzi — jeszcze bardziej niebezpieczna i toksyczna za sprawą zakresu władzy, jaki mogą skupiać we własnych rękach — a mianowicie narcystyczni przywódcy. (Ten typ osobowości istnieje od dawna, za jego pierwszy odnotowany przykład można prawdopodobnie uznać znanego z Biblii Absaloma, ale w starożytnej literaturze nie brakuje także innych tego rodzaju ludzi, wystarczy wspomnieć choćby o Alkibiadesie, Cyceronie czy cesarzu Neronie). Do tej kategorii należą niemal wszyscy dyktatorzy czy tyranizujący innych szefowie. Na ogół bywają oni bardziej ambitni niż przeciętne osoby o cechach głęboko narcystycznych i przez jakiś czas są w stanie zaprzęgać tę energię do pracy. Demonstrując narcystyczną pewność siebie, przyciągają uwagę i naśladowców. Mówią i robią rzeczy, których inni ludzie nie mają odwagi powiedzieć lub zrobić, co wydaje się godne podziwu i autentyczne. Zdarza się, że miewają wizje dotyczące jakichś innowacyjnych produktów, a ponieważ promieniują pewnością siebie, są także w stanie znajdować osoby, które pomagają im te wizje realizować. Są ekspertami w wykorzystywaniu innych. Jeśli udaje im się odnieść sukces, pojawia się straszliwy wir — w ich orbitę tra a coraz więcej ludzi, co tylko rozdyma ich megalomanię. Gdy ktokolwiek ośmiela się rzucić im wyzwanie, są bardziej od innych ludzi skłonni do popadania w głęboką, narcystyczną wściekłość. Są nadwrażliwi. Lubią też wywoływać ciągłe dramaty, które mają stanowić uzasadnienie ich władzy — są jedynymi, którzy potra ą rozwiązać tworzone przez samych siebie problemy. Zapewnia im to także więcej możliwości znajdowania się w centrum uwagi. Miejsce pracy pod ich kierownictwem nigdy nie jest stabilne. Czasami tacy ludzie zostają przedsiębiorcami, którzy zakładają rmy za sprawą swojej charyzmy i zdolności przyciągania innych. Często charakteryzuje ich także rys kreatywności. W przypadku wielu tego rodzaju przywódców braki w zakresie wewnętrznej stabilności oraz kreowany przez nich chaos znajdują odzwierciedlenie w funkcjonowaniu ich rmy lub grupy, której przewodzą. Tacy ludzie nie potra ą stworzyć spójnej struktury czy organizacji. Muszą wszystko wiedzieć, wszystko i wszystkich kontrolować — wszyscy inni to przecież ich obiekty self. Szczycą się tym, że są autentyczni i spontaniczni, a tak naprawdę brakuje im zdolności koncentracji i nie są w stanie stworzyć czegokolwiek, co będzie trwałe. Wykazują tendencję do wywoływania pożarów, do niszczenia wszystkiego, co tworzą. Wyobraźmy sobie narcyzm jako sposób oceny poziomu naszego egocentryzmu, jakby miał on mierzalną skalę z wartościami wysokimi i niskimi. Na pewnej głębokości, powiedzmy, że poniżej połowy skali, ludzie wchodzą w sferę głębokiego narcyzmu. Po osiągnięciu tej głębokości bardzo trudno jest im się wynurzyć, bo nie mają aparatu samooceny. Osoby głęboko narcystyczne pozostają całkowitymi egocentrykami i znajdują się prawie zawsze w dolnej części skali. Jeśli chwilowo udaje im się nawiązywać kontakt z innymi ludźmi, komentarze, które ci ludzie wygłaszają, lub działania, które podejmują, napędzają ich poczucie zagubienia i gwałtownie toną. Przeważnie mają jednak tendencję do zapadania się coraz głębiej w sobie. Inni ludzie to narzędzia. Rzeczywistość jest tylko odzwierciedleniem ich potrzeb. Stałe zwracanie na siebie uwagi jest ich jedynym sposobem na przetrwanie. Powyżej połowy skali znajduje się natomiast coś, co będziemy nazywać osobowością funkcjonalnie narcystyczną. To przestrzeń, w której mieści się większość z nas. Także jesteśmy zaabsorbowani sobą, ale tym, co nie pozwala nam zapadać się w sobie, jest spójne poczucie jaźni, na którym możemy polegać i które kochamy. (Na ironię zakrawa fakt, że wyraz „narcyzm” oznacza miłość własną, gdy w rzeczywistości osoby głęboko narcystyczne nie mają spójnej jaźni, którą mogłyby kochać, i to jest właśnie źródłem ich problemu). W ten sposób wytwarzamy w sobie wewnętrzną elastyczność. Mogą się nam zdarzać chwile, w których na przykład pod wpływem przygnębienia lub życiowych wyzwań pogrążamy się w narcyzmie i opadamy poniżej połowy skali, ale zawsze się wynurzamy. Osoby funkcjonalnie narcystyczne nie czują nieustannej niepewności ani cierpienia i nie muszą stale zwracać na siebie uwagi, więc mogą kierować się na zewnątrz, ku pracy i budowaniu relacji z innymi ludźmi. Nasze zadanie jako badaczy natury ludzkiej jest trojakiego rodzaju. Po pierwsze, musimy w pełni zrozumieć fenomen głębokiego narcyzmu. Chociaż osoby tego rodzaju stanowią mniejszość, niektóre z nich mogą wyrządzać bardzo poważne szkody w swoim otoczeniu. Musimy umieć rozpoznawać toksycznych ludzi wywołujących zamieszanie i usiłujących zmieniać nas w obiekty, które będą mogli wykorzystać do własnych celów. Przyciągają nas niezwykłą energią, gdy jednak wpadamy w ich sidła, próby uwalniania się z nich mogą okazywać się koszmarem. Są mistrzami emocjonalnej żonglerki i z upodobaniem wywołują u innych poczucie winy. Najbardziej niebezpieczni ze wszystkich takich osób są narcystyczni przywódcy — musimy umieć opierać się ich czarowi i potra ć demaskować fasadę ich pozornej kreatywności. Wiedza o tym, jak radzić sobie w życiu z osobami głęboko narcystycznymi, to ważna umiejętność, którą powinien posiąść każdy z nas. Po drugie, musimy być uczciwi wobec własnej natury i jej nie wypierać. Wszyscy jesteśmy narcyzami. Podczas rozmów wszyscy dążymy do tego, aby móc się wypowiedzieć, aby zaprezentować własną narrację, aby wyrazić swoją opinię. Lubimy ludzi, którzy podzielają nasze poglądy — bo to potwierdza nasz dobry gust. Jeśli tak się składa, że jesteśmy asertywni, postrzegamy asertywność jako cechę pozytywną, bo jest nasza, natomiast inni, bardziej nieśmiali, zwykle oceniają ją jako coś nieznośnego i wolą cechy bardziej introspektywne. Za sprawą miłości własnej wszyscy łakniemy pochlebstw. Moralizatorzy, którzy w dzisiejszych czasach próbują się odseparowywać od ogółu i potępiać narcyzów, często bywają największymi z nich — uwielbiają brzmienie swojego głosu, gdy wskazują innych palcami i prawią kazania. Wszyscy znajdujemy się w spektrum egocentryzmu. Tworzenie jaźni, którą możemy kochać, to właściwy kierunek rozwoju, nie powinny się z nim wiązać żadne stygmaty. Bez wewnętrznego szacunku dla samych siebie wpadalibyśmy w głęboki narcyzm. Aby natomiast wyjść poza narcyzm funkcjonalny, co powinno być naszym celem, musimy najpierw stać się uczciwi wobec samych siebie. Jeśli będziemy zaprzeczać istnieniu własnej egocentrycznej natury i próbować udawać, że jesteśmy bardziej altruistyczni niż inni, jakakolwiek przemiana nie będzie możliwa. Po trzecie i najważniejsze, musimy się poddać transformacji i zacząć przekształcać w zdrowych narcyzów. Osoby będące zdrowymi narcyzami mają silne i jeszcze bardziej odporne niż osoby funkcjonalnie narcystyczne poczucie własnej jaźni. Mają tendencję do zbliżania się do szczytu skali. Szybciej otrząsają się z cierpienia i szybciej zapominają o zniewagach. Nie polegają tak bardzo na innych w zakresie walidacji. W pewnym momencie życia zdają sobie sprawę, że mają ograniczenia i wady — są w stanie z tych wad żartować i nie brać do siebie zniewag. Tacy ludzie mają kompletny obraz samych siebie, więc ich miłość własna jest pod wieloma względami bardziej realna i pełna. Dysponując tego rodzaju mocnymi fundamentami wewnętrznymi, są w stanie częściej i łatwiej niż inni kierować swoją uwagę na zewnątrz — w jednym z dwóch kierunków, a czasem w obu jednocześnie. Przede wszystkim mogą kierować uwagę i miłość na swoją pracę, stając się wielkimi artystami, twórcami i wynalazcami. Ponieważ potra ą koncentrować się na pracy bardziej intensywnie niż inni, zwykle odnoszą w swoich przedsięwzięciach sukcesy, co zapewnia im niezbędny poziom uwagi i zainteresowania innych. Mogą miewać chwile zwątpienia i niepewności, a jako artyści być nieustannie rozedrgani, ale praca stale uwalnia ich od nadmiernego egocentryzmu. Drugim kierunkiem, jaki obierają zdrowi narcyzi, jest otwieranie się na ludzi i rozwijanie w sobie empatii. Wyobraź sobie empatię jako obszar znajdujący się na samym szczycie skali i poza nią — jako całkowitą absorpcję innych. My, ludzie, z natury dysponujemy niezwykłymi zdolnościami rozumienia innych „od wewnątrz”. W pierwszych latach życia czujemy się całkowicie związani z matką — jesteśmy w stanie w sposób prewerbalny wyczuwać jej nastrój i odczytywać wszystkie emocje, których doznaje. U ludzi, inaczej niż u pozostałych zwierząt, odnosi się to zresztą nie tylko do matki, ale także do innych opiekunów i osób z ich otoczenia. To zyczna postać empatii, którą odczuwamy także jako dorośli do najbliższych przyjaciół, małżonków czy partnerów. Mamy także naturalną zdolność przyjmowania punktu widzenia innych, zdawania sobie sprawy z tego, o czym myślą. Z powodu naszego egocentryzmu te umiejętności pozostają w znacznej mierze uśpione, w wieku mniej więcej dwudziestu kilku lat, dysponując większym zasobem pewności siebie, możemy jednak zacząć koncentrować się na innych i na nowo je odkrywać. Ci z nas, którzy okazują empatię w ten sposób, często stają się doskonałymi obserwatorami więzi społecznych w dziedzinie sztuki lub nauki, terapeutami i przywódcami najwyższego szczebla. Potrzeba rozwijania w sobie tego rodzaju empatii jest dziś większa niż kiedykolwiek wcześniej. Wiele badań wskazuje, że od późnych lat siedemdziesiątych XX wieku mamy do czynienia ze stopniowym wzrostem poziomu egocentryzmu i narcyzmu u młodych ludzi, zdecydowanie przyspieszającym od roku 2000. Wiele można w tej kwestii przypisywać technologii i internetowi. Poświęcamy po prostu coraz mniej czasu na interakcje społeczne, a coraz więcej na nawiązywanie kontaktów w sieci, co sprawia, że coraz trudniej jest nam rozwijać empatię i doskonalić umiejętności społeczne. Empatia, jak każda umiejętność, wymaga koncentracji uwagi. Jeśli nasza uwaga jest nieustannie absorbowana przez potrzebę spoglądania na ekran smartfona, to nigdy tak naprawdę nie zyskujemy oparcia w uczuciach innych ludzi i nigdy nie przyjmujemy ich punktów widzenia. Ciągle wracamy do własnego wnętrza, prześlizgując się wyłącznie po powierzchni interakcji społecznych, i nigdy tak naprawdę się w te interakcje nie angażując. Nawet w tłumie pozostajemy zasadniczo samotni. Ludzie stają się dla nas tylko narzędziami — nie są po to, aby tworzyć z nimi więzi, ale by koić nasze poczucie niepewności. Nasze mózgi zostały skonstruowane tak, by umożliwiać nam ciągłe interakcje społeczne; złożoność tych interakcji jest jednym z głównych czynników, które drastycznie zwiększyły poziom naszej inteligencji jako gatunku. Ograniczanie angażowania się w kontakty z innymi zaczyna w pewnym momencie negatywnie wpływać na mózg i prowadzi do atro i umiejętności społecznych. Co gorsza, nasza kultura wykazuje tendencję do podkreślania najwyższej wartości indywidualności i praw jednostki, zachęcając nas tym samym do coraz głębszego pogrążania się w sobie. Dostrzegamy coraz więcej ludzi, którzy nie wyobrażają sobie, że inni mogą mieć inny punkt widzenia — że nie wszyscy jednakowo myślimy i tego samego pragniemy. Musisz się starać przeciwdziałać tym zjawiskom i wytwarzać empatyczną energię. Poszczególne elementy spektrum mają charakterystyczne cechy. Głęboki narcyzm sprawia zazwyczaj, że pogrążamy się coraz bardziej w sobie, bo nasza więź z rzeczywistością ulega osłabieniu i nie jesteśmy w stanie naprawdę koncentrować się na pracy czy rozwijać relacji. Empatia działa odwrotnie. Gdy coraz częściej kierujemy uwagę na zewnątrz, zyskujemy stały dostęp do pozytywnych informacji zwrotnych. Inni coraz bardziej łakną naszego towarzystwa. Powinniśmy rozwijać umiejętności w zakresie empatii, bo dzięki nim będziemy efektywniej pracować i bez szczególnych starań przyciągać uwagę innych, a to coś, dzięki czemu się rozwijamy. Empatia tworzy własną, pozytywną dynamikę. Oto cztery elementy wchodzące w skład zestawu zdolności empatycznych. Postawa empatyczna. Empatia jest czymś więcej niż tylko stanem umysłu, określonym sposobem odnoszenia się do innych. Największym niebezpieczeństwem, jakie w tym kontekście napotykamy, jest ogólne założenie, że naprawdę rozumiemy ludzi i że jesteśmy w stanie błyskawicznie ich oceniać i kategoryzować. Zamiast tego powinieneś zacząć od założenia, że jesteś ignorantem i że masz naturalne uprzedzenia, które sprawiają, że oceniasz innych nieprawidłowo. Ludzie wokół Ciebie noszą maski, które odpowiadają ich celom. A Ty mylisz te maski z rzeczywistością. Pozbądź się skłonności do przedwczesnych ocen. Otwórz umysł, aby zobaczyć ludzi w nowym świetle. Nie zakładaj, że jesteś podobny do innych lub że podzielają oni Twoje wartości. Każda osoba, którą poznajesz, jest jak nieodkryty ląd o bardzo szczególnej orze psychologicznej, którą powinieneś dokładnie zbadać. I przygotuj się na to, że będziesz zaskoczony tym, co odkryjesz. Taki elastyczny, otwarty duch przypomina kreatywną energię — gotowość rozważania większej niż zazwyczaj liczby dostępnych opcji. To istotne, bo tak naprawdę rozwijanie umiejętności empatii pogłębia także naszą kreatywność. Najlepiej jest rozpocząć taką transformację własnego nastawienia od codziennych rozmów, jakich prowadzimy bez liku. Spróbuj odwrócić typowy impuls, który popycha Cię do mówienia i wyrażania swoich opinii, a zamiast tego dowiedz się, jaki jest punkt widzenia Twojego rozmówcy. Przecież jesteś go niezmiernie ciekaw! Postaraj się, najlepiej jak potra sz, wyciszyć swój nieprzerwany monolog wewnętrzny. Poświęć całą uwagę drugiej osobie. Chodzi tu o jakość słuchania, o to, abyś mógł w trakcie rozmowy odnieść się do tego, o czym mówił Twój rozmówca, albo do tego, co nie zostało powiedziane, ale co wyczułeś. Osiągniesz w ten sposób niezwykle silny efekt oczarowania. W ramach takiej postawy zapewniamy innym identyczny poziom wyrozumiałości jak ten, który przyznajemy sobie sami. Oto przykład: wszyscy wykazujemy tendencję do przypisywania winy za własne błędy okolicznościom, które skłoniły nas do określonych działań. Kiedy jednak błędy popełniają inni, mamy skłonność do postrzegania tego w kategoriach wad ich charakteru, czegoś, co wypływa z ograniczeń ich osobowości. Cecha ta znana jest pod nazwą błędu atrybucji. Musisz się jej przeciwstawić. Dysponując postawą empatyczną najpierw powinieneś się zastanowić nad okolicznościami, które mogły sprawić, że ktoś zrobił to, co zrobił, przyznając mu taki sam kredyt zaufania, jaki przyznałbyś sobie. Przyjęcie takiej postawy zależy od jakości Twojej miłości własnej. Jeśli czujesz się zdecydowanie lepszy od innych lub pogrążasz się w niepewności, doświadczane przez Ciebie chwile empatii i współodczuwania emocji innych będą płytkie. Tym, czego potrzebujesz, jest całkowita akceptacja własnego charakteru, w tym także własnych wad, które powinieneś nie tylko wyraźnie dostrzegać, ale nawet cenić i kochać. Nie jesteś doskonały. Nie jesteś aniołem. Masz taką samą naturę jak inni. Dzięki takiej postawie będziesz zdolny do tego, by się z siebie śmiać i nie brać do siebie zniewag. Dysponując rzeczywistą wewnętrzną mocą i odpornością, będziesz w stanie łatwiej kierować własną uwagę na zewnątrz. Instynktowna empatia. Empatia jest narzędziem emocjonalnego dostrajania się do innych. Trudno jest nam odczytywać lub wyczuwać myśli innych osób, ale ich uczucia i nastroje są dla nas znacznie łatwiejsze do zrozumienia. Wszyscy wykazujemy skłonność do wychwytywania emocji innych. Fizyczne granice między nami a innymi ludźmi są znacznie mniej nieprzenikalne, niż to sobie uświadamiamy. Inni nieustannie oddziałują na nasze nastroje. Tym, czym zajmujemy się tutaj, jest przekształcanie reakcji zjologicznej w wiedzę. Zwracaj szczególną uwagę na nastroje innych, które ujawnia język ich ciała, i na napięcie emocjonalne, które demonstrują. Może ono być albo zsynchronizowane z tym, co mówią, albo nie. To napięcie może się manifestować jako pewność siebie, niepewność, defensywność, arogancja, frustracja czy podniecenie. Jego zycznymi przejawami są nie tylko ton głosu, ale także gesty i postawa. Podczas każdego spotkania musisz próbować go wykryć, zanim zwrócisz uwagę na to, co usłyszysz. Dzięki temu będziesz instynktownie przygotowany na odpowiednią zyczną reakcję. Defensywność osoby, z którą się spotkasz, będzie mogła wywoływać w Tobie podobne uczucie. Kluczowym elementem zachowań innych, które próbujemy zrozumieć, są ich intencje. Za wszelkimi intencjami (i wypowiedziami) kryją się emocje. Dostrajając się do tego, czego chcą inni — do ich celów — i zachowując koncentrację, rejestrujemy ich zachowania także zycznie. Przyjrzyjmy się na przykład sytuacji, gdy ktoś, kogo znasz, nagle zaczyna okazywać niezwykłe zainteresowanie Twoim życiem i poświęcać Ci tak wiele uwagi, jak nigdy wcześniej. Czy to naprawdę próba nawiązania kontaktu, czy chodzi wyłącznie o odwrócenie Twojej uwagi, zmiękczenie Cię, aby następnie móc Cię wykorzystać do własnych celów? Zamiast koncentrować się na słowach świadczących o zainteresowaniu i ekscytacji, skup się na własnych odczuciach wobec tej osoby. Czy słucha Cię uważnie? Czy utrzymuje stały kontakt wzrokowy? A może, mimo że Cię słucha, wydaje się zaabsorbowana sobą? Jeśli stajesz się obiektem nagłej uwagi, ale wydaje Ci się to mało wiarygodne, wiedz, że ktoś zamierza prawdopodobnie czegoś od Ciebie zażądać, w jakiś sposób Cię wykorzystać lub zmanipulować. Ten rodzaj empatii wiąże się w dużej mierze z funkcjonowaniem neuronów lustrzanych — które uaktywniają się w naszym mózgu, gdy obserwujemy, jak ktoś coś robi, na przykład podnosi jakiś obiekt, i odczuwamy to w taki sposób, jakbyśmy to robili sami. Umożliwia nam to wejście w rolę tej innej osoby i poczucie się tak, jak czuje się ona. Badania wykazały, że ludzie, którzy osiągają bardzo dobre wyniki w testach empatii, bywają na ogół doskonałymi mimikami. Gdy ktoś się uśmiecha lub krzywi z bólu, mają tendencję do nieświadomego naśladowania jego mimiki, co zapewnia im możliwość wczuwania się w to, co czują inni. Gdy widzimy, że ktoś jest uśmiechnięty i ma dobry nastrój, zwykle działa to na nas zaraźliwie. Zjawisko rozpoznawania emocji innych możemy wykorzystywać świadomie, albo dosłownie naśladując ich mimikę, albo przywołując wspomnienia własnych doświadczeń, które wzbudzały w nas podobne emocje. Alex Haley przed rozpoczęciem pisania Korzeni spędził sporo czasu w ciemnym wnętrzu statku, próbując odtwarzać w sobie przerażające uczucie klaustrofobii, którego musieli doświadczać niewolnicy. Instynktowne połączenie z ich uczuciami umożliwiło mu opisanie realiów, w jakich żyli. Empatyczną reakcję innych wywołuje także ich naśladowanie. Może ono mieć charakter zyczny, co jest znane jako efekt kameleona. Osoby, które zycznie i emocjonalnie angażują się w rozmowę, wykazują tendencje do naśladowania wzajemnie swoich gestów i pozycji, na przykład krzyżowania nóg. Do pewnego stopnia możesz to robić świadomie, naśladując kogoś celowo, aby wytworzyć więź. Porozumienie pogłębia także potakiwanie i uśmiechanie się w trakcie rozmowy. Możliwe jest nawet wejście w ducha drugiej osoby, gdy głęboko wchłaniamy jej nastrój i emitujemy go zwrotnie w jej kierunku. Tworzymy wtedy poczucie porozumienia. Ludzie skrycie pragną takiej emocjonalnej więzi w codziennym życiu, bo niezwykle rzadko jej doświadczają. Fakt stawania się przez nas lustrem innych ludzi ma na nich hipnotyczny wpływ i przemawia do ich narcyzmu. Ćwicząc ten rodzaj empatii, pamiętaj, że musisz zachowywać pewien dystans. Nie możesz bez reszty zagłębiać się w emocje drugiej osoby. Utrudniłoby Ci to analizę pozyskiwanych danych i mogłoby prowadzić do utraty kontroli, a to nic dobrego. Oddawanie się temu zbyt namiętnie i w nazbyt oczywisty sposób może także wprawiać rozmówcę w zakłopotanie. Powinniśmy umieć przytakiwać, uśmiechać się i odbijać emocje wyłącznie w wybranych momentach, w subtelny i prawie niemożliwy do wykrycia sposób. Empatia analityczna. Powodem, dla którego jesteśmy w stanie tak doskonale rozumieć przyjaciół lub partnerów, jest to, że dysponujemy znacznym zasobem informacji o ich gustach, wartościach i pochodzeniu rodzinnym. Wszyscy doświadczaliśmy uczucia, że kogoś znamy, a potem musieliśmy dostrajać nasze pierwotne wrażenia, pozyskując więcej informacji. Należy zatem stwierdzić, że chociaż empatia zyczna ma niezwykłą moc, musi być uzupełniana przez empatię analityczną. Może się to okazać szczególnie pomocne w przypadku osób, wobec których czujemy opór i z którymi trudno nam się utożsamiać — ponieważ tak bardzo się od nas różnią albo jest w nich coś, co nas odpycha. W takich przypadkach w naturalny sposób zaczynamy ich oceniać i kategoryzować. Istnieją ludzie, którzy nie są warci jakichkolwiek starań z naszej strony — zupełni głupcy czy po prostu psychopaci. Większość innych, których trudno nam zrozumieć, powinniśmy jednak postrzegać w kategoriach doskonałych wyzwań i sposobu na podniesienie poziomu naszych umiejętności. Abraham Lincoln wyraził to następująco: „Nie lubię tego człowieka. Muszę go lepiej poznać”. Empatia analityczna ujawnia się głównie w rozmowach i w procesie gromadzenia informacji, co umożliwia nam wchodzenie w ducha innych. Niektóre informacje są cenniejsze od innych. Moglibyśmy na przykład chcieć się dowiedzieć, jakie wartości wyznają określone osoby, a wartości najczęściej kształtują się w najwcześniejszych latach życia. Ludzie zwykle tworzą określone koncepcje tego, co uważają za siłę, wrażliwość, hojność czy słabość, obserwując rodziców i własne z nimi związki. Widząc mężczyznę, który płacze, jedna kobieta może to uznać za oznakę wrażliwości i coś pociągającego, a inna za słabość i zachowanie wręcz odpychające. Nie rozumiejąc na odpowiednim poziomie ludzkich wartości lub emitując własne, błędnie odczytujemy reakcje innych i doprowadzamy do niepotrzebnych kon iktów. Twoim celem powinno być zebranie jak najwięcej informacji o wczesnych latach życia osób, które analizujesz, i ich związkach z rodzicami i rodzeństwem. Pamiętaj, że ich aktualne relacje z rodziną także bardzo wiele mówią o przeszłości. Postaraj się dowiedzieć, jak takie osoby reagują na obecność autorytetów. Pomoże Ci to sprawdzić, w jakim stopniu cechuje je natura buntownika lub uległość. Wiele mówi także ich gust w kwestii doboru partnerów. Jeśli obiekty badań wydają się niechętne do rozmowy, spróbuj zadawać otwarte pytania lub zaczynaj od szczerych wyznań na własny temat, aby zbudować zaufanie. Ogólnie rzecz biorąc, ludzie uwielbiają rozmawiać o sobie i swojej przeszłości, zazwyczaj więc łatwo jest skłonić ich do otwarcia się. Poszukaj punktów zapalnych (patrz: rozdział 1.), które wskazują obszary wyjątkowej wrażliwości. Jeśli obiekt analizy wywodzi się z innego kręgu kulturowego, niezwykle istotne jest zrozumienie tego kręgu w kontekście jego doświadczeń. Twoim celem powinno być ustalenie, co czyni obserwowane osoby wyjątkowymi. Miej świadomość, że szukasz tego, czym różnią się one od Ciebie i innych ludzi, których znasz. Umiejętność okazywania empatii. Stawanie się osobą empatyczną to proces, jak wszystko inne. Abyś mógł nabrać pewności, że naprawdę robisz postępy i doskonalisz swoją umiejętność rozumienia innych na głębszym niż podstawowy poziomie, musisz zapewnić sobie informację zwrotną. Może ona przybrać jedną z dwóch postaci: bezpośrednią i pośrednią. W przypadku postaci bezpośredniej pytamy ludzi o ich myśli i uczucia, aby dowiedzieć się, czy je poprawnie odgadliśmy. Może to być bardzo dokładna miara naszych umiejętności, ale należy stosować ją dyskretnie i w sposób oparty na zaufaniu. Istnieje także postać pośrednia, w ramach której wyczuwamy poziom wzajemnego zrozumienia i to, na ile skuteczne są naszym zdaniem określone techniki. Aby móc rozwijać tę umiejętność, pamiętaj o kilku kwestiach. Po pierwsze, z im większą liczbą osób będziesz wchodzić w interakcje, tym lepiej. Po drugie, im bardziej różnorodne będą te osoby, tym bardziej wszechstronne staną się Twoje umiejętności. Pamiętaj także o tym, że nic nie jest niezmienne. Nasze wyobrażenia o innych nigdy nie stają się niepodważalnymi osądami. Podczas spotkań pamiętaj, że powinieneś być uważny, aby móc stwierdzać, w jaki sposób Twoi interlokutorzy zmieniają się w trakcie rozmowy i jaki wywierasz na nich wpływ. Uważnie obserwuj sytuację. Staraj się dostrzegać, jak Twoje obiekty wchodzą w interakcje nie tylko z Tobą, ale także z innymi — bo ludzie często zachowują się różnie, w zależności od tego, z jaką osobą mają do czynienia. Staraj się także koncentrować nie na kategoriach, ale na charakterze uczuć i nastroju, jaki inni w Tobie wywołują, i pamiętaj, że ten aspekt postrzegania innych także nieustannie się zmienia. Nabierając w swoich działaniach coraz większej wprawy, zaczniesz dostrzegać rozliczne sygnały, jakie wysyłają inni, informując w ten sposób otoczenie o charakteryzujących ich stanach psychologicznych. Zaczniesz zauważać więcej. Nieustannie łącz to, co instynktowne, z tym, co analityczne. Gdy poziom Twoich umiejętności będzie się stawał coraz wyższy, poczujesz ekscytację i motywację do jeszcze bardziej dogłębnych badań. Ogólnie rzecz biorąc, zauważysz, że łatwiej Ci iść przez życie, bo zaczniesz kon iktów i nieporozumień. unikać niepotrzebnych Najgłębszą cechą ludzkiej natury jest pragnienie bycia docenianym. — WILLIAM JAMES Cztery przykłady osobowości narcystycznych 1. Maniak totalnej kontroli. Większość osób, które po raz pierwszy spotykały się z Józefem Stalinem (1879 – 1953) na początku jego kariery jako premiera Związku Radzieckiego, uznawała go za zaskakująco czarującego. Mimo że był starszy od większości swoich podwładnych, zachęcał wszystkich, by zwracali się do niego familiarnym rosyjskim zwrotem „wy”. Przybierał pozę kogoś całkowicie dostępnego, nawet dla młodszych urzędników. Kiedy słuchał, robił to niezwykle intensywnie i z zainteresowaniem, wpatrując się jednocześnie w mówiącego. Wydawał się wychwytywać najgłębsze myśli i wątpliwości. Najistotniejsze jest jednak to, że sprawiał, iż każdy z jego podwładnych czuł się kimś istotnym, członkiem wewnętrznego kręgu rewolucjonistów. Wyprowadzając swoich rozmówców z biura, otaczał ich ramieniem i zawsze kończył spotkania w intymnej atmosferze. Jak napisał później pewien młody człowiek: ci, z którymi się spotykał, „pragnęli go znowu zobaczyć”, bo „tworzył poczucie, że istnieje więź, która łączy ich z nim na zawsze”. Czasami zwiększał nieco dystans, co powodowało, że kremlowscy „dworzanie” wpadali w histerię. Potem zły nastrój szefa mijał i znowu mogli się rozkoszować jego łaskami. Urok Stalina polegał po części na tym, że uosabiał on rewolucję. Był człowiekiem z ludu, szorstkim i nieco nieokrzesanym, ale takim, z którym przeciętny Rosjanin mógł się identy kować. A poza tym wszystkim potra ł być całkiem zabawny. Uwielbiał śpiewać i opowiadać pieprzne dowcipy. Nic dziwnego, że dysponując takimi cechami, powoli przejmował władzę i całkowitą kontrolę nad ogółem spraw państwowych. Mijały jednak lata, Stalin rósł w siłę i stopniowo coraz bardziej widoczne stawały się także inne cechy jego charakteru. Okazywana przez niego do tej pory wszystkim życzliwość nie była czymś tak bezinteresownym, jak mogłoby się wydawać. Być może pierwszym ważnym sygnałem takich niepokojących cech Stalina okazał się dla osób z wewnętrznego kręgu jego akolitów los Siergieja Kirowa, wpływowego członka Biura Politycznego, a od czasu samobójstwa, jakie w 1932 roku popełniła żona Stalina, jego najbliższego przyjaciela i powiernika. Kirow był dosyć prostym, pełnym entuzjazmu człowiekiem, który łatwo nawiązywał przyjaźnie i miał na Stalina kojący wpływ. Zaczynał być jednak nieco zbyt popularny. W 1934 roku grupa przywódców niższego szczebla zwróciła się do niego z pewną propozycją. Ludzie ci mieli dosyć charakterystycznego dla rządów Stalina brutalnego traktowania chłopów. Zamierzali dokonać zamachu stanu i chcieli, aby Kirow został nowym premierem. Kirow pozostał lojalny — ujawnił spisek Stalinowi, który bardzo mu podziękował. Od tego czasu coś się jednak zmieniło w jego zachowaniu wobec Kirowa, pojawił się w nim chłód, którego nigdy wcześniej nie było. Kirow zrozumiał, w jakie wpadł kłopoty — uświadomił Stalinowi, że przywódca nie jest tak popularny, jak mu się wydawało, i że kimś bardziej lubianym od niego okazuje się ktoś inny. Kirow poczuł, że jest w niebezpieczeństwie. Na wszelkie możliwe sposoby próbował łagodzić kompleksy Stalina. W wystąpieniach publicznych wymieniał jego przydomek częściej niż kiedykolwiek wcześniej. Także inne wyrazy jego uwielbienia dla wodza stawały się coraz bardziej przesadne. To jednak sprawiało, że Stalin robił się jeszcze bardziej podejrzliwy, jakby jego przyjaciel starał się tak bardzo, bo chciał ukryć prawdę. Kirow zaczynał przypominać sobie wiele szorstkich żartów, jakie robił sobie ze Stalina. W swoim czasie fakt, że ośmielał się śmiać z dyktatora, był wyrazem ich bliskości, ale teraz Stalin z pewnością zobaczy te żarty w innym świetle. Kirow poczuł się osaczony i bezradny. W grudniu 1934 roku samotny zamachowiec zastrzelił Kirowa przed jego biurem. Oczywiście nikt nie mógł bezpośrednio połączyć tego zamachu ze Stalinem, ale wydawało się prawie pewne, że wyraził on na ten akt przemocy milczącą zgodę. W latach, które nastąpiły po zamachu, aresztowano jednego po drugim kolejnych bliskich przyjaciół Stalina, co w późnych latach trzydziestych doprowadziło wewnątrz partii do wielkiej czystki, w której życie straciły setki tysięcy ludzi. Prawie wszystkich objętych czystką najbardziej oddanych akolitów Stalina torturowano, aby wymusić ich zeznania, a potem Stalin z lubością słuchał opowieści oprawców o rozpaczliwych zachowaniach swoich niegdyś dzielnych przyjaciół. Wodza śmieszyły informacje o tym, że wielu z uwięzionych padało na kolana i płacząc, błagało o audiencję, aby prosić o wybaczenie grzechów i uzyskać łaskę, która pozwoliłaby im dalej żyć. Wydawał się rozkoszować ich upokorzeniem. Co się z nim stało? Co odmieniło tego kiedyś tak niezwykle sympatycznego człowieka? W kontaktach z najbliższymi przyjaciółmi nadal potra ł okazywać im niezwykła sympatię, ale w jednej chwili był w stanie zwracać się przeciwko nim i wysłać ich na śmierć. Stalin zaczął także ujawniać inne niepokojące cechy. Na zewnątrz dyktator pozował na kogoś niezwykle skromnego. Był uosobieniem proletariusza. Gdy ktoś sugerował, że wódz zasługuje na jakieś publiczne hołdy, reagował gniewem i powtarzał, że jednostka nie powinna znajdować się w centrum uwagi. Stopniowo jednak jego przydomek i wizerunek zaczęły pojawiać się wszędzie. Gazeta „Prawda” opisywała niemal wszystko, co robił, prawie go dei kując. Podczas parad wojskowych samoloty przelatywały nad głowami tłumów w formacjach, które tworzyły wyraz Stalin. Dyktator twierdził, że w żaden sposób nie wspiera tego rozprzestrzeniającego się coraz bardziej kultu swojej osoby, ale nie robił także nic, aby go ograniczać. Coraz częściej mówił o sobie w trzeciej osobie, tak jakby stał się jakąś bezosobową rewolucyjną siłą i tym samym był nieomylny. Gdy zdarzało mu się podczas przemówień błędnie artykułować jakieś słowo, wszyscy kolejni mówcy wypowiadali je identycznie. „Gdybym wypowiedział je prawidłowo — wyznał jeden z jego najbliższych akolitów — Stalin uznałby, że go poprawiam”. A coś takiego mogłoby się okazać równoznaczne z samobójstwem. Ponieważ wydawało się pewne, że Hitler przygotowuje się do inwazji na Związek Radziecki, Stalin zaczął obsesyjnie nadzorować wszystkie szczegóły dotyczące przygotowań do wojny. Ciągle krytykował swoich podwładnych za to, że nie starają się wystarczająco: „Jestem jedynym człowiekiem, który zajmuje się tymi wszystkimi problemami. […] Jestem z tym wszystkim sam” — skarżył się kiedyś. Wkrótce wielu jego generałów poczuło się tak, jakby znaleźli się w impasie: gdyby mówili, co myślą, Stalin mógłby uznać, że został straszliwie znieważony, a gdyby sprzeciwiali się jego opinii, wpadłby we wściekłość. „Po co mam z wami rozmawiać? — krzyczał pewnego razu na grupę generałów. — Cokolwiek powiem, odpowiadacie: »Tak, towarzyszu Stalin, oczywiście, towarzyszu Stalin, to mądra decyzja, towarzyszu Stalin«”. Poddając się furii związanej z poczuciem osamotnienia w kierowaniu wysiłkiem wojennym całego narodu, Stalin zwolnił swoich najbardziej kompetentnych i doświadczonych generałów. Teraz sam nadzorował wszystkie kwestie związane z prowadzeniem wojny, decydując nawet o długości i kształcie bagnetów. W niedługim czasie bezbłędne odczytywanie nastrojów i kaprysów Stalina stało się dla jego podwładnych kwestią życia i śmierci. Nie wolno było pod żadnym pozorem go niepokoić, bo sprawiało to, że stawał się niebezpiecznie nieprzewidywalny. Trzeba było patrzeć mu w oczy, aby nie odnosił wrażenia, że rozmówca coś ukrywa, ale jeśli trwało to według niego zbyt długo, stawał się nerwowy i czujny, a to bardzo ryzykowne połączenie. Gdy mówił, należało robić notatki, ale nie wolno było zapisywać wszystkiego, bo wzbudziłoby to jego podejrzenia. Okazując mu szczerość i bezceremonialność, można było zaskarbić sobie jego uznanie, ale można było także tra ć do więzienia. Być może zatem właściwym sposobem postępowania mogłoby być doprawianie wycofania odrobiną bezceremonialności? Zrozumienie go stało się tajemną nauką, o której ze sobą dyskutowano. Najgorszym, co mogło się przydarzyć każdemu z jego współpracowników i przed czym wszyscy drżeli, było zaproszenie na kolację i wieczorny seans lmowy w jego domu. Takich zaproszeń nie można było odrzucać, a po wojnie ich liczba coraz bardziej rosła. Z zewnątrz wszystko wyglądało jak wcześniej — na kameralnych spotkaniach gromadzili się żarliwi, tworzący bractwo dusz rewolucjoniści. Przebieg tych spotkań można jednak określić wyłącznie słowem „horror”. Podczas całonocnych libacji Stalin (który pił mocno rozcieńczony alkohol) bacznie obserwował wszystkich swoich najbliższych współpracowników. Zmuszał ich, by pili coraz więcej i tracili nad sobą panowanie. Skrycie zachwycał się ich wysiłkami, aby nie mówić ani nie robić niczego, co mogłoby ich obciążyć. A najgorsze przychodziło, gdy imprezy dobiegały końca, bo Stalin kazał włączać gramofon, puszczać muzykę i nakłaniał mężczyzn do tańca. Zmuszał Nikitę Chruszczowa, przyszłego premiera, aby tańczył hopaka, bardzo żwawy i męczący taniec, podczas którego należało robić przysiady i podskakiwać. Chruszczow często miewał potem dolegliwości żołądkowe. Innym nakazywał tańczyć w parach i śmiał się głośno na widok przytulonych do siebie dorosłych mężczyzn. Była to ostateczna postać całkowitej kontroli — Stalin zachowywał się jak władca marionetek, który aranżuje każdy ich ruch. Interpretacja. Z Józefem Stalinem i innymi ludźmi o podobnych do niego osobowościach wiąże się niezwykła zagadka. Chodzi o to, w jaki sposób osoby tak głęboko narcystyczne mogą być jednocześnie tak czarujące i za sprawą swojego uroku zdobywać wpływy. Jak mogą tworzyć relacje z innymi, skoro mają tak wyraźną obsesję na własnym punkcie? W jaki sposób są w stanie hipnotyzować innych? Odpowiedzi na te pytania należy szukać na wczesnych etapach kariery takich ludzi, zanim stają się oni paranoiczni i okrutni. Tego rodzaju osoby mają zasadniczo więcej ambicji i energii niż przeciętny głęboko narcystyczny człowiek. Wykazują także tendencję do jeszcze większych kompleksów. Jedynym sposobem, w jaki mogą łagodzić te kompleksy i zaspokajać swoje ambicje, jest pozyskiwanie od innych czegoś więcej niż zwykła uwaga i poczucie walidacji, do czego tak naprawdę może dochodzić wyłącznie wtedy, gdy jednostka narcystyczna zapewni sobie wcześniej odpowiednią pozycję społeczną za sprawą działalności politycznej lub biznesowej. Sposoby na to jednostki takie odkrywają na wczesnych etapach życia. Jak w przypadku większości osób głęboko narcystycznych są one nadwrażliwe na wszystko, co postrzegają jako lekceważenie. Ich anteny są precyzyjnie dostrojone do zachowań innych, aby dało się sondować ich uczucia i myśli oraz wychwytywać wszelkie, nawet najsłabsze sygnały, które mogłyby świadczyć o braku szacunku. W pewnym momencie odkrywają jednak, że dysponując taką wrażliwością, mogą także dostrajać się do innych, aby sondować ich pragnienia i kompleksy. Są tak wrażliwi, że potra ą wsłuchiwać się w innych bardzo uważnie. Potra ą naśladować empatię, ale robią to nie dlatego, że zależy im na tworzeniu relacji, lecz z potrzeby kontrolowania innych i manipulowania nimi — to coś, co tkwi w ich wnętrzu. Nasłuchują i sondują innych, aby odkrywać ich słabości i je wykorzystywać. Uwaga, jaka poświęcają innym, nie jest całkowicie fałszowana, bo nie byłaby efektywna. W konkretnej chwili, gdy na przykład obejmują nas ramieniem, mogą odczuwać ducha koleżeństwa, ale następnie, gdy zaczyna się tworzyć jakaś rzeczywista głębsza więź, zaczynają ją kontrolować i dławić. Gdyby tego nie robili, ryzykowaliby utratę kontroli nad własnymi emocjami i narażenie się na cierpienie. Przyciągają nas, okazując nam uwagę i afekt, a następnie zwabiają bliżej i zaczynają okazywać nam chłód. Zrobiliśmy albo powiedzieliśmy coś nie tak? Jak możemy odzyskać ich względy? Oznaki niezadowolenia mogą być subtelne — dostrzegalne na przykład w spojrzeniu, które trwa zaledwie sekundę lub dwie — ale wywołują odpowiedni efekt. To klasyczne przyciąganie i odpychanie, jakim posługuje się kokietka, aby sprawić, że chcemy ponownie poczuć ciepło, które odczuwaliśmy wcześniej. W połączeniu z niezwykle wysokim poziomem pewności siebie tego rodzaju osób może to mieć niesamowicie uwodzicielski wpływ na innych i przyciągać adoratorów. Osoby narcystyczne, będące maniakami całkowitej kontroli, stymulują nasze pragnienie zbliżania się do nich, ale jednocześnie utrzymują nas na dystans. W tym wszystkim chodzi o poczucie kontroli. Tacy ludzie kontrolują zarówno własne emocje, jak i nasze reakcje. W pewnym momencie, gdy zaczynają czuć się bezpiecznie, widząc, że ich działania odnoszą skutek, stają się urażeni, bo w ogóle musieli się zaangażować w grę w uwodzenie. Dlaczego mieliby zwracać uwagę na innych, skoro powinno być na odwrót? Nieuchronnie zwracają się zatem przeciwko byłym przyjaciołom, ujawniając zazdrość i nienawiść, która się zawsze kryła tuż pod powierzchnią ich zachowań. Kontrolują to, kogo dopuszczają do swojego kręgu, a kto musi pozostawać poza nim, kto ma żyć, a kto umrze. Tworząc sytuacje, w których nic, co powiemy lub zrobimy, ich nie zadowala, lub sprawiając, że ich własne reakcje stają się arbitralne, terroryzują nas niepewnością i dochodzi do tego, że przejmują kontrolę nad naszymi emocjami. W pewnym momencie stają się także totalnymi mikromenedżerami — czy jeszcze komuś mogą zaufać? Ludzie zamienili się w niezdolne do podejmowania decyzji automaty, więc muszą nadzorować wszystko sami. Gdy dochodzi do takich skrajności, osoby o tego rodzaju osobowościach doprowadzają do tego, że niszczą same siebie, bo tak naprawdę nie da się całkowicie pozbawić zwierzęcia wolnej woli. Nawet najbardziej przerażeni ludzie mogą się zbuntować. Pod koniec życia Stalin doznał udaru, ale żaden z jego akolitów nie ośmielił się mu pomóc ani wezwać lekarza. Dyktator zmarł z powodu ich zaniedbania, bo się go bali i go nienawidzili. Ludzi o takich osobowościach napotykamy w naszym życiu niemal zawsze, bo dzięki ambicji zostają oni szefami rm, dyrektorami przedsiębiorstw, postaciami ze świata polityki czy guru sekt. Niebezpieczeństwo z ich strony zagraża nam na początku, gdy po raz pierwszy zaczynają wykorzystywać swój urok. Da się ich przejrzeć, posługując się instynktowną empatią. Zainteresowanie, jakie nam okazują, nigdy nie jest głębokie, nigdy nie trwa zbyt długo i nieuchronnie towarzyszy mu kokieteryjne wycofywanie się. Jeśli nie zwiodą nas zewnętrzne przejawy ich czaru, jesteśmy w stanie wyczuć w nich chłód i to, że uwagę, jaką nam pozornie poświęcają, w nieunikniony sposób kierują tak naprawdę na samych siebie. Zajrzyj w ich przeszłość. Zauważysz, że nigdy nie zaangażowali się w ani jedną głęboką i intymną relację, w której ujawniliby jakąkolwiek słabość. Szukaj sygnałów świadczących o ich trudnym dzieciństwie. Stalin miał na przykład ojca, który bezlitośnie go bił, i chłodną matkę, która go nie kochała. Słuchaj ludzi, którzy znają ich prawdziwą naturę i próbują ostrzegać innych. Poprzednik Stalina, Włodzimierz Lenin, pojął, jak zabójczy jest jego charakter, i na łożu śmierci usiłował sygnalizować to innym, ale jego ostrzeżenia zostały zlekceważone. Zwracaj uwagę na przerażenie widoczne na twarzach tych, którzy mają na co dzień do czynienia z tego rodzaju osobami. Jeśli nabierzesz podejrzeń, że znalazłeś się w pobliżu kogoś takiego, musisz zachować dystans. Ci ludzie są jak tygrysy — gdy znajdziemy się zbyt blisko nich, nie jesteśmy w stanie uciec i zostajemy pożarci. 2. Typ teatralnie narcystyczny. W 1627 roku przeorysza urszulanek w Loudun we Francji powitała w zgromadzeniu nową siostrę, Jeanne de Belciel (1602 – 1665). Jeanne była bardzo specy czną osobą — malutką, o ładnej twarzy aniołka, ale złośliwym błysku w oczach. W poprzednim klasztorze przysporzyła sobie wielu wrogów za sprawą kąśliwego i nieustającego sarkazmu. Ku zaskoczeniu przeoryszy po tym, jak tra ła do nowego konwentu, Jeanne wydawała się jednak zmieniać. Naprawdę zaczęła zachowywać się jak anioł, oferując przeoryszy pomoc we wszystkich codziennych obowiązkach. Co więcej, otrzymawszy do przeczytania kilka książek o świętej Teresie i mistycyzmie, Jeanne zaczęła żarliwie zgłębiać tę tematykę. Spędzała z przeoryszą długie godziny na omawianiu kwestii związanych z duchowością. W ciągu kilku miesięcy stała się znawczynią teologii mistycznej. Widać było, że medytuje i modli się codziennie przez wiele godzin, sumienniej niż wszystkie inne siostry. Później w tym samym roku przeorysza, która miała zostać przeniesiona do innego klasztoru, pozostając pod głębokim wrażeniem zachowań Jeanne i ignorując rady innych, którzy nie mieli o niej aż tak wysokiego zdania, zarekomendowała ją na swoją następczynię. Jeanne nagle — w bardzo młodym wieku, bo miała zaledwie dwadzieścia pięć lat — stała się siostrą przełożoną urszulanek w Loudun. Kilka miesięcy później Jeanne zaczęła dzielić się z zakonnicami z Loudun bardzo dziwnymi opowieściami. Miała serię snów, w których nawiedzał ją miejscowy proboszcz, Urbain Grandier, dopuszczając się wobec niej zycznej przemocy. Sny Jeanne stawały się coraz bardziej erotyczne i dzikie. Zastanawiające było to, że Jeanne, zanim zaczęła śnić swoje sny, zaproponowała Grandierowi, by został przełożonym domu urszulanek, ale on grzecznie odmówił. A mieszkańcy Loudun powszechnie uznawali Grandiera za szarmanckiego uwodziciela młodych kobiet. Czy zatem Jeanne po prostu oddawała się fantazjom? Była bardzo pobożna, więc trudno byłoby uwierzyć, że wszystko zmyślała, a co więcej jej sny wydawały się bardzo realne i niezwykle obrazowe. Wkrótce po tym, jak zaczęła opowiadać je innym, parę sióstr stwierdziło, że i one miewają podobne sny. Pewnego dnia usłyszał o takim śnie od jednej z zakonnic spowiednik konwentu, Canon Mignon. Mignon, który podobnie jak wielu innych od dawna gardził Grandierem, doszedł do wniosku, że sny sióstr to doskonała okazja, by w końcu go pogrążyć. Wezwał grupę egzorcystów, którzy rozpoczęli pracę z zakonnicami, i wkrótce prawie wszystkie siostry zaczęły przyznawać, że Grandier składa im nocne wizyty. Dla egzorcystów wszystko stało się jasne — zakonnice zostały opętane przez diabły kontrolowane przez Grandiera. Ku podbudowie moralnych postaw okolicznej ludności Mignon i jego sprzymierzeńcy upublicznili egzorcyzmy, więc żądni rozrywki ludzie stawili się niezawodnie, licząc na to, że staną się świadkami niezapomnianych scen. Nie zawiedli się. Zakonnice wiły się po ziemi, tarzały w piachu, odsłaniały nogi i wywrzaskiwały niekończące się obsceniczności. A najbardziej opętana ze wszystkich wydawała się Jeanne. Jej konwulsje były najbardziej gwałtowne, a demony, które przez nią przemawiały, najbardziej stanowczo skandowały swoje szatańskie zaklęcia. Był to jeden z najintensywniejszych przypadków opętania, jaki egzorcyści kiedykolwiek widzieli, więc licznie zgromadzona publika zaczęła się domagać, aby przede wszystkim poddano egzorcyzmom właśnie ją. Teraz egzorcyści uznali za oczywiste, że Grandier, mimo że nigdy nie postawił stopy w klasztorze ani nie poznał Jeanne, w jakiś sposób omamił i zdeprawował dobre siostrzyczki z Loudun. Wkrótce został zatem aresztowany i oskarżony o czary. Na podstawie zgromadzonych dowodów Grandier został skazany na śmierć. Po długotrwałych torturach 18 sierpnia 1634 roku spalono go na stosie na oczach nieprzebranych tłumów. Wkrótce potem cała sprawa przycichła. Ni stąd ni zowąd demony przestały nagle nawiedzać zakonnice — wyjątkiem pozostała Jeanne. Złe duchy nie tylko nie chciały jej opuścić, ale coraz silniej nad nią panowały. O opętaniu Jeanne dowiedzieli się jezuici, którzy postanowili zająć się sprawą i zlecili przeprowadzenie ostatecznych egzorcyzmów znanemu ze skuteczności ojcu Jeanowi-Josephowi Surinowi. Surin uznał Jeanne za fascynujący przypadek. Była doskonale zorientowana w zagadnieniach demonologii i wyraźnie przygnębiona swoim losem. A jednak wydawało się, że nie jest wystarczająco odporna na gnieżdżące się w niej demony. Być może uległa ich zakusom? Pewne było jedno: Jeanne bardzo polubiła Surina i często zatrzymywała go w klasztorze, gdzie oddawali się wielogodzinnym dyskusjom teologicznym. Zaczęła się modlić i medytować z jeszcze większą energią. Odrzuciła wszelkie luksusy: sypiała na twardej podłodze i polewała swoje posiłki specy kami zawierającymi piołun, które powodowały wymioty. Informowała Surina o osiąganych przez siebie postępach i pewnego razu wyznała mu, że „tak bardzo zbliżyła się do Boga, … że złożył On na jej ustach pocałunek”. Z pomocą Surina kolejne demony opuszczały jej ciało. I wtedy wydarzył się pierwszy cud: na lewej dłoni Jeanne pojawiły się całkiem wyraźne litery, układające się w imię Joseph. Litery po kilku dniach zniknęły, ale później zastąpiły je imiona Jezusa, Maryi i inne. Były to stygmaty, oznaka prawdziwej łaski Bożej. Potem Jeanne zapadła na ciężką chorobę i wyglądało na to, że jest bliska śmierci. Opowiadała, że nawiedza ją piękny, młody anioł z długimi jasnymi włosami. Później objawił się jej sam święty Józef, dotknął miejsca, w którym czuła największy ból, i namaścił ją wonnym olejem. Jeanne wyzdrowiała, a olej pozostawił na jej halce wyraźny ślad w postaci pięciu przezroczystych kropel. Ku ogromnej uldze Surina demony zniknęły. Cała sprawa dobiegła zatem końca, ale Jeanne zaskoczyła Surina dziwną prośbą: chciała wyruszyć w trasę po Europie, by zademonstrować wszem wobec cuda, których doświadczyła. Uznała to za swój obowiązek. Tego rodzaju przekonanie wydawało się dziwnie sprzeczne z powściągliwością Joanny i nieco przyziemne, ale Surin zgodził się jej towarzyszyć. W Paryżu ulice przed hotelem, w którym się zatrzymali, wypełniły nieprzebrane tłumy ludzi chcących zobaczyć Jeanne. Doszło do spotkania z kardynałem Richelieu, ten wydawał się poruszony i ucałował pachnącą halkę, która się stała świętą relikwią. Joanna zademonstrowała także swoje stygmaty królowi i królowej Francji. Potem ruszyła dalej. Poznała najznamienitszych arystokratów i luminarzy swojej epoki. W pewnym mieście klasztor, w którym się zatrzymała, codziennie odwiedzało siedem tysięcy ludzi. Popyt na jej historię był tak niezwykły, że Jeanne zdecydowała się wydać drukiem książeczkę, w której opisała szczegółowo swoje opętanie, najintymniejsze myśli i cud, który się wydarzył. W 1665 roku, po śmierci tej, którą zaczęto w międzyczasie nazywać Jeanne des Anges, jej głowa została odcięta, zmumi kowana i umieszczona w posrebrzanym pojemniku z kryształowymi szybkami, a następnie wystawiono ją wraz z poplamioną olejem halką na widok publiczny w klasztorze urszulanek w Loudun, gdzie pozostawała do czasu, aż przepadła podczas rewolucji francuskiej. Interpretacja. Jeanne de Belciel od najmłodszych lat wykazywała nienasyconą żądzę zwracania na siebie uwagi. Zamęczała tym rodziców, którzy w końcu, aby się jej pozbyć, wysłali Jeanne do klasztoru w Poitiers. Tam zaczęła swoim sarkazmem i niewiarygodnym poczuciem wyższości doprowadzać do szału inne zakonnice. Gdy została odesłana do Loudun, najwyraźniej postanowiła wypróbować inną metodę, aby zdobyć uznanie, na którym tak bardzo jej zależało. Otrzymawszy książki poświęcone duchowości, postanowiła, że przewyższy wszystkie inne zakonnice wiedzą i pobożnością. Poradziła sobie doskonale zarówno w jednym, jak i w drugim aspekcie, zyskując przychylność przeoryszy. Jako matka przełożona poczuła jednak znudzenie i uznała uwagę, jaką wówczas przyciągała, za niewystarczającą. Jej sny o Grandierze były mieszanką konfabulacji i autosugestii. Wkrótce po przybyciu egzorcystów otrzymała książkę o demonologii, której lektura dostarczyła jej informacji o różnorodnych tajnikach opętania przez diabła, więc zaczęła przypisywać sobie najbardziej spektakularne cechy z tym związane, a jej zachowania były przez egzorcystów odbierane jako jednoznaczne sygnały świadczące o opętaniu. Stała się gwiazdą publicznego spektaklu. Odgrywając opętaną, pogrążała się w upodleniu i oddawała wyuzdanym zachowaniom znacznie bardziej skwapliwie niż inne zakonnice. Po makabrycznej egzekucji Grandiera, która głęboko dotknęła inne zakonnice, bo z pewnością miały one poczucie winy z powodu roli, jaką odegrały, przyczyniając się do śmierci niewinnego człowieka, Joanna uznała, że nagły brak zainteresowania jej osobą jest nie do zniesienia, więc podniosła stawkę, odmawiając demonom uwolnienia. Stała się mistrzynią wyczuwania słabości i ukrytych pragnień otaczających ją osób — najpierw przeoryszy, potem egzorcystów, a w końcu ojca Surina. Duchowny tak bardzo chciał być tym, który ją zbawi, że uwierzył nawet w najprostsze „cuda”. W kwestii stygmatów pojawiło się później szereg spekulacji, zgodnie z którymi Jeanne mogła wytrawiać imiona kwasem lub używać barwnego krochmalu. Dziwnie wyglądało to, że pojawiały się one wyłącznie na jej lewej ręce, na której łatwiej było je zapisywać. Znany jest fakt, że w przypadkach ekstremalnej histerii skóra staje się szczególnie wrażliwa i napis można zrobić choćby paznokciem. Poza tym będąc osobą, która od dawna eksperymentowała z wytwarzaniem różnorodnych preparatów ziołowych, Jeanne mogła bez problemu opracować recepturę wonnego oleju, a potem go użyć. Skoro inni byli w stanie uwierzyć w stygmaty, trudno byłoby im wątpić w namaszczenie. W to, że koncepcja objazdu Francji nie ma drugiego dna, nie uwierzył nawet Surin, więc Jeanne nie mogła już dłużej ukrywać, jak bardzo zależy jej na zwracaniu na siebie uwagi. Wiele lat później napisała zresztą autobiogra ę, w której przyznała się do istnienia tej całkowicie teatralnej strony własnej osobowości. Ciągle odgrywała jakąś rolę, chociaż utrzymywała, że ostatni cud był absolutnie prawdziwy. Wielu zakonnicom, z którymi stykała się na co dzień, udało się ją przejrzeć. Opisywały ją jako wytrawną aktorkę, uzależnioną od uwagi i rozgłosu. Jednym z dziwnych paradoksów związanych z głębokim narcyzmem jest to, że inni często nie zauważają jego istnienia aż do czasu, gdy zachowania narcyza stają się zbyt ekstremalne, by można je było ignorować. Powód jest prosty: osoby głęboko narcystyczne potra ą być mistrzami kamu ażu. Wyczuwają, że jeśli ujawnią swoją prawdziwą osobowość innym — potrzebę bezustannego zwracania na siebie uwagi i poczucie wyższości — to ich od siebie odepchną. Traktują brak spójnej osobowości jako zaletę. Mogą odgrywać wiele spektakli. Mogą ukrywać potrzebę zwracania na siebie uwagi za pomocą różnych dramatycznych trików. Mogą posuwać się dalej niż ktokolwiek inny w tworzeniu pozorów moralności i altruizmu. Nigdy po prostu nie dają czegokolwiek od siebie ani nie wspierają żadnej słusznej sprawy — robią z tego przedstawienie, bo któż mógłby wątpić w szczerość takich przejawów moralności. Albo obierają przeciwny kierunek, rozkoszując się statusem o ary, kogoś, kto cierpi za sprawą działań lub zaniechań innych lub o kim zapomniał świat. Łatwo jest dać się chwilowo nabrać na ich tragedię tylko po to, aby później cierpieć, gdy zaczynają bombardować nas swoimi potrzebami lub wykorzystywać do własnych celów. One grają na naszej empatii. Jedynym rozwiązaniem jest przejrzenie ich sztuczek. Takie osoby można rozpoznać po tym, że zawsze wydają się przyciągać całą uwagę. Zauważ, że tego rodzaju ludzie są zawsze lepsi od innych pod względem rzekomej dobroci z jednej strony, a głębi cierpienia lub dojmującego zgnębienia z drugiej. Zwróć uwagę na nieustający dramatyzm i teatralność ich gestów. Wszystko, co robią lub mówią, jest przeznaczone na użytek innych. Nie dopuszczaj do tego, żeby stać się marionetką w ich rozgrywkach i uboczną o arą ich matactw. 3. Narcystyczna para. W 1862 roku, na kilka dni przed planowanym ślubem trzydziestodwuletniego Lwa Tołstoja z zaledwie osiemnastoletnią wtedy Zo ą Bers, pisarz stwierdził nagle, że nie powinno być między nimi tajemnic. W związku z tym dał jej do przeczytania swoje pamiętniki. Ich lektura, ku zdumieniu Tołstoja, nie tylko doprowadziła ją do płaczu, ale także sprawiła, że wpadła w gniew. Lew opisywał w nich swoje wcześniejsze romanse, w tym także nieustające zauroczenie wieśniaczką z pobliskiej wsi, z którą miał dziecko. Pisał także o domach publicznych, w których bywał, o rzeżączce, na którą zapadł, i o tym, że bez ustanku oddawał się hazardowi. Podczas lektury Zo a odczuwała jednocześnie intensywną zazdrość i obrzydzenie. Dlaczego chciał, żeby to przeczytała? Zarzucała mu, że ma ukryte zamiary, że jej nie kocha. Tołstoj, zaskoczony tą reakcją, oskarżył ją o to samo. Chciał przecież, aby poznała jego dawne grzechy i zrozumiała, że z radością porzuca dotychczasowy tryb życia, aby rozpocząć nowe, z nią. Dlaczego karciła go za próbę ekspiacji? Najwyraźniej nie kochała go tak bardzo, jak myślał. Dlaczego przed ślubem tak trudno było jej się rozstać z członkami rodziny? Czy kochała ich bardziej niż jego? Udało im się pogodzić, i ślub się odbył, ale stworzyli wzorzec, który przetrwał kolejne czterdzieści osiem lat. W przypadku Zo i koleje małżeństwa — pomimo częstych sporów — ostatecznie się ustabilizowały i nabrały relatywnie komfortowego rytmu. Stała się najbardziej zaufaną asystentką Tołstoja. Poza tym, że w ciągu dwunastu lat urodziła ośmioro dzieci (z których przeżyło pięcioro), starannie przepisywała jego dzieła, w tym Wojnę i pokój oraz Annę Kareninę, oraz zajmowała się większością kwestii biznesowych związanych z ich publikowaniem. Wszystko wydawało się układać całkiem dobrze — Tołstoj był bogatym człowiekiem, zarówno za sprawą majątków ziemskich, które odziedziczył, jak i sprzedaży pisanych przez siebie książek. Miał dużą rodzinę, która go kochała. Był sławny. Nagle, w wieku pięćdziesięciu lat, poczuł się jednak dogłębnie nieszczęśliwy i zaczął się wstydzić książek, które napisał. Przestał rozumieć, kim jest. Przechodził głęboki kryzys duchowy, ale uznał, że Kościół prawosławny jest zbyt surowy i dogmatyczny, by mu pomóc. Doszedł do wniosku, że sam musi zmienić swoje życie. Chciał przestać pisać powieści i zacząć wieść życie zwykłego wieśniaka. Zamierzał rozdać majątek i zrzec się praw autorskich do swoich książek. Zażądał także, aby w tym nowym życiu, poświęconym pomaganiu innym i sprawom duchowym, dołączyła do niego rodzina. Ku przerażeniu Tołstoja Zo a zareagowała gwałtownie, choć obiektywnie rzecz biorąc, trudno ją za to winić. Lew chciał przecież, aby porzuciła dotychczasowy sposób życia, wyrzekła się wygód i zaprzepaściła przyszłe dziedzictwo dzieci. Zo a nie odczuwała potrzeby drastycznych zmian w stylu życia, jakie wiedli, i odrzucała oskarżenia, jakoby miała być w jakiś sposób zła i oddana materialistycznym potrzebom, bo odmawiała. Walczyli ze sobą długo i żadna ze stron nie chciała ustąpić. Gdy Tołstoj spoglądał teraz na żonę, widział wyłącznie kogoś, kto wykorzystał go dla zdobycia sławy i pieniędzy. Było jasne, dlaczego Zo a go poślubiła. Gdy z kolei ona przyglądała się Lwu, dostrzegała tylko to, że jest wstrętnym hipokrytą. Chociaż zrezygnował z przysługujących mu praw majątkowych, nadal żył jak lord i żądał od niej pieniędzy na swoje zachcianki. Ubierał się jak wieśniak, ale gdy zdarzało mu się zachorować (lub gdy tak mu się wydawało), jeździł w prywatnym luksusowym przedziale kolejowym na południe, do willi, w której powracał do zdrowia. I pomimo że ślubował celibat, raz po raz ją zapładniał. Tołstoj pragnął prostego, duchowego życia, więc teraz Zo a stała się dla niego główną przeszkodą. Stwierdził, że jej obecność w domu jest uciążliwa. Napisał do niej list, który zakończył słowami: „Przypisujesz to, co się stało, wszystkiemu, z wyjątkiem jednego, że jesteś nieświadomą, nieintencjonalną przyczyną moich cierpień. Toczy się między nami walka na śmierć i życie”. Rosnąca gorycz z powodu materialistycznego światopoglądu Zo i przywiodła go do napisania noweli Sonata Kreutzerowska, wyraźnie opartej na losach ich małżeństwa i przedstawiającej żonę pisarza w najgorszym możliwym świetle. W związku z tym wszystkim Zo a zaczęła czuć się tak, jakby popadała w szaleństwo. W końcu w 1894 roku straciła nad sobą panowanie i naśladując jedną z bohaterek Tołstoja, postanowiła popełnić samobójstwo — wyjść na mróz i zamarznąć na śmierć. Nie udało jej się, bo jeden z członków rodziny dogonił ją i sprowadził do domu. Próby samobójcze Zo a powtarzała jeszcze dwa razy, ale bez skutku. Wzorzec przybrał zatem na ostrości i gwałtowności. Tołstoj doprowadzał Zo ę do szału, więc robiła coś desperackiego; Tołstoj czuł skruchę za swoją oziębłość, więc błagał ją o przebaczenie. Ustępował jej w niektórych kwestiach, umożliwiając na przykład rodzinie zachowanie praw autorskich do jego wcześniejszych dzieł, potem jednak jakieś jej nowe zachowania sprawiały, że tego żałował. Zo a ciągle usiłowała nastawiać przeciwko niemu dzieci. Kompulsywnie czytała wszystko, co zapisywał w swoich dziennikach, a jeśli je ukrywał, znajdowała sposoby, aby jakoś je znaleźć i ukradkiem przeczytać. Obserwowała każdy jego ruch. Tołstoj gwałtownie krytykował ją za wtrącanie się w nie swoje sprawy. Wścibstwo Zo i często wręcz wpędzało go w chorobę, co z kolei sprawiało, że kobieta zaczynała żałować tego, co robiła. Co trzymało ich razem? Każde pragnęło akceptacji i miłości drugiego, ale wydawało się, że nie może tego oczekiwać. Po latach cierpień, pod koniec października 1910 roku, Tołstoj poczuł wreszcie, że ma dość: w środku nocy wymknął się z domu w towarzystwie przyjaciela lekarza, zdecydowany ostatecznie uwolnić się od Zo i. Przez całą drogę na stację kolejową drżał przerażony tym, że żona go dogoni i zawróci, ale w końcu udało mu się wsiąść do pociągu i od niej uciec. Zo a, gdy się o tym dowiedziała, znowu próbowała popełnić samobójstwo, rzucając się do pobliskiego stawu, ale w porę została odratowana. Później napisała do Tołstoja list, błagając go, by wrócił. Tak, zmieni swoje postępowanie. Odrzuci wszelkie luksusy. Stanie się uduchowiona. Pokocha go bezwarunkowo. Nie może bez niego żyć. Dla Tołstoja posmak wolności był krótkotrwały, bo informacje o jego ucieczce przed żoną natychmiast pojawiły się we wszystkich gazetach. Wszędzie, gdzie zatrzymywał się pociąg, Lwa nagabywali reporterzy, oddani entuzjaści jego twórczości i liczni ciekawscy. Pisarz nie mógł także wytrzymać tłoku i zimna panujących w pociągu. Wkrótce ciężko zachorował i trzeba go było przewieźć do położonego przy torach w pewnej zapadłej wiosce domu zawiadowcy stacji. Gdy tra ł do łóżka, stało się jasne, że umiera. Usłyszał, że przyjechała Zo a, ale nie mógł znieść myśli o jej odwiedzinach. Rodzina nie pozwalała jej wejść do domu, więc stale przypatrywała się umierającemu mężowi przez okno. W końcu, gdy stracił przytomność, wpuszczono ją do jego pokoju. Zo a uklękła, zaczęła całować Lwa w czoło i szeptać mu do ucha: „Wybacz mi. Proszę, wybacz mi”. Niedługo potem Tołstoj zmarł. Miesiąc później jedna z odwiedzających dom Tołstoja osób wspominała następujące słowa Zo i: „Co się ze mną stało? Co mnie opętało? Jak mogłam to zrobić? Wiesz, to ja go zabiłam”. Interpretacja. Lew Tołstoj miał wszystkie cechy osoby głęboko narcystycznej. Jego matka zmarła, gdy miał dwa lata, i pozostawiła w nim poczucie ogromnej pustki, której nigdy nie potra ł wypełnić, chociaż próbował to robić przez nawiązywanie licznych romansów. W młodości zachowywał się lekkomyślnie, jakby mogło to w jakiś sposób zapewnić mu poczucie, że żyje i jest spełniony. Czuł bezustanny niesmak do samego siebie i nie wiedział, kim właściwie jest. Tę niepewność przelewał na karty swoich powieści, nadając tego rodzaju cechy także tworzonym przez siebie postaciom. W wieku pięćdziesięciu lat znalazł się w głębokim kryzysie za sprawą swej rozczłonkowanej jaźni. Także Zo ę można byłoby umieścić wysoko na skali egocentryzmu. Przyglądając się innym ludziom, wykazujemy jednak tendencję do nadmiernego podkreślania ich cech indywidualnych, zamiast obserwować bardziej złożony obraz tego, w jaki sposób każda z zaangażowanych w związek osób nieustannie kształtuje drugą. Związek ma własne życie i własną osobowość. Może być zatem także głęboko narcystyczny, akcentując, a nawet uwydatniając narcystyczne tendencje obu stron. Tym, co zasadniczo doprowadza do faktu, że związek staje się narcystyczny, jest brak empatii, który sprawia, że partnerzy coraz bardziej umacniają się na swoich defensywnych pozycjach. W przypadku Tołstojów zaczęło się to od razu — od dziennika. Każda ze stron wyznawała właściwe sobie dywergentne wartości i przez ich pryzmat postrzegała drugą. Dla wychowanej w konwencjonalnej rodzinie Zo i to, co zrobił Tołstoj, było działaniem człowieka, który wyraźnie żałuje, że złożył jej propozycję małżeństwa; dla Tołstoja, wyzwolonego artysty, reakcja Zo i oznaczała, że nie jest ona w stanie wejrzeć w jego duszę i spróbować zrozumieć, że Lew naprawdę pragnie nowego życia w sformalizowanym związku. Każda ze stron niewłaściwie rozumiała drugą i okopywała się na swoich uforty kowanych pozycjach przez czterdzieści osiem lat. Widomą oznaką istnienia tej narcystycznej dynamiki był kryzys duchowy Tołstoja. A gdyby w tym momencie każde z nich mogło spróbować przyjrzeć się sytuacji oczami drugiego? Tołstoj mógłby jednoznacznie przewidzieć reakcję Zo i. Przez całe życie miała poczucie względnego komfortu, co pomagało jej radzić sobie z częstymi ciążami i wychowaniem licznych dzieci. Nigdy nie była osobą głęboko uduchowioną. Ich związek zawsze był raczej zyczny. Dlaczego Lew miałby oczekiwać, że Zo a nagle się zmieni? Jego żądania można by uznać za niemal sadystyczne. Mógł po prostu wyjaśnić jej swoje racje, nie żądając, by go naśladowała, czy nawet wyrazić zrozumienie jej sytuacji i potrzeb. Ujawniłby w ten sposób własną duchowość. A Zo a, zamiast koncentrować się wyłącznie na jego hipokryzji, mogłaby ujrzeć człowieka, który sam ze sobą jest wyraźnie nieszczęśliwy — kogoś, kto od wczesnego dzieciństwa nigdy nie czuł się kochany i przeżywał bardzo realny kryzys osobowości. Mogła o arować Lwu swoją miłość i wsparcie dla jego nowego życiowego wyboru, a jednocześnie delikatnie odmówić pójścia bez zastrzeżeń w jego ślady. Takie posługiwanie się empatią wywołuje skutek, który można określić jako przeciwieństwo obustronnego narcyzmu. Gdy zachowuje się tak jeden z partnerów, u drugiego pojawia się tendencja do zaprzestania oporu, a także empatia. Trudno jest trwać na pozycjach obronnych, gdy druga osoba dostrzega nasze racje, udowadnia, że jest po naszej stronie i wchodzi w naszą duszę. To dla nas zachęta do zrobienia tego samego. Zwykle skrycie pragniemy wyrzec się oporu. Bycie nieustannie defensywnymi i podejrzliwymi jest męczące. Kluczem do wprowadzenia do związku empatii jest zrozumienie systemu wartości drugiej osoby, który bez wątpienia różni się od naszego. To, co druga strona interpretuje jako oznaki miłości, uwagi lub wielkoduszności, zwykle odbiega od tego, w jaki sposób myślimy o nich my sami. Systemy wartości powstają zasadniczo we wczesnym dzieciństwie i nie są tworzone świadomie. Pamiętając o systemach wartości innych osób, będziemy w stanie wchodzić w ich ducha i zaczynać pojmować ich punkt widzenia w momencie, w którym normalnie stalibyśmy się defensywni. W ten sposób można wydobywać ze skorupy nawet osoby głęboko narcystyczne, bo okazywanie innym tego rodzaju uwagi jest wyjątkowo rzadkie. Warto umieścić wszystkie nasze relacje w ramach spektrum narcyzmu, bo zasadniczo chodzi o to, żeby zmienić nie jedną czy drugą osobę, ale samą dynamikę. 4. Zdrowy narcyz — osoba odczytująca nastroje innych. W październiku 1915 roku wielki angielski podróżnik sir Ernest Henry Shackleton (1874 – 1922) nakazał porzucenie statku Endurance, który był przez ponad osiem miesięcy uwięziony w zwalisku lodowej kry na Antarktydzie i zaczynał nabierać wody. Dla Shackletona oznaczało to, że zasadniczo musi zrezygnować z wielkiego marzenia o poprowadzeniu swoich ludzi na pierwszą lądową wyprawę transantarktyczną, co miało być zwieńczeniem jego znakomitej kariery odkrywcy. Teraz jednak ciążyła na nim znacznie większa odpowiedzialność — musiał w jakiś sposób bezpieczne sprowadzić do domu dwudziestu siedmiu ludzi ze swojej załogi. Ich życie zależało od codziennie podejmowanych przez Shackletona decyzji. Na drodze do realizacji tego celu piętrzyło się wiele przeszkód: surowa zimowa aura, która miała wkrótce nadejść, prądy oceaniczne mogące posłać krę, na której obozowali, w jakimkolwiek kierunku, nadchodzące dni całkowitej ciemności, kurczące się zapasy żywności, całkowity brak kontaktu radiowego ze światem, nie mówiąc już o statku, który mógłby ich zabrać. A najpoważniejszym zagrożeniem dla wszystkich, tym, co napełniało Shackletona największym lękiem, było morale jego ludzi. Wystarczyłoby kilku malkontentów, by w ich szeregi wkradły się wzajemne urazy i sceptycyzm — wkrótce przestaliby ciężko pracować, zaczęli go ignorować i straciliby wiarę w jego zdolności przywódcze. Gdyby tak się stało, każdy zacząłby się troszczyć wyłącznie o siebie, co w tym klimacie niechybnie mogłoby oznaczać wyłącznie katastrofę i śmierć. Zrozumiał, że musi monitorować ducha zespołu jeszcze lepiej niż zmieniającą się pogodę. Pierwszym, co musiał zrobić, było wyjście naprzeciw problemowi i wszczepienie załodze odpowiedniego ducha. Przecież wszystko zawsze zaczyna się od przywódcy. Będzie musiał ukrywać wszystkie swoje wątpliwości i obawy. Pierwszego ranka na krze Shackleton wstał najwcześniej i zaparzył bardzo dużo gorącej herbaty. Kiedy osobiście serwował ją swoim ludziom, wyczuł, że przyglądają mu się, szukając wskazówek, jak powinni się w tej trudnej sytuacji zachowywać, więc podtrzymywał nastrój, żartując nieco na temat ich nowego „domu” i nadciągających ciemności. Nie była to odpowiednia chwila na omawianie koncepcji wydostania się z kłopotów. Shackleton osiągnąłby tylko tyle, że wzbudziłby w swoich ludziach niepokój. Nie werbalizował także swojego optymizmu odnośnie do tego, jakie mają szanse, ale zachowywał się tak, aby ludzie wyczuli ten optymizm w jego zachowaniu i mowie ciała, nawet jeśli musiał go udawać. Wszyscy wiedzieli, że zostaną uwięzieni na całą nadchodzącą zimę. Potrzebowali rozrywki, czegoś, co mogłoby zająć ich myśli i podtrzymać ich na duchu. W tym celu Shackleton każdego dnia sporządzał listę obowiązków, w której określał, co kto będzie robił. Starał się jak najczęściej zmieniać przydziały, wpisując ludzi do różnych grup i pamiętając, aby nie wykonywali zbyt często takich samych zadań. Każdego dnia wyznaczał prosty cel, który należało osiągnąć — upolować kilka pingwinów lub fok, przenieść do namiotów określoną ilość zapasów ze statku, rozbudować obozowisko. Pod koniec każdego dnia, siedząc przy ognisku, mogli mieć poczucie, że zrobili coś, co choć trochę ułatwi im życie. W miarę upływu czasu Shackleton coraz bardziej dostrajał się do zmieniających się nastrojów członków załogi. Gdy siedzieli wokół ogniska, podchodził do każdego z nich i nawiązywał rozmowę. Z naukowcami rozmawiał o nauce, a z humanistami o swoich ulubionych poetach i kompozytorach. Rozpoznawał ducha wszystkich swoich ludzi i wykazywał szczególne uwrażliwienie na wszelkie problemy, jakich mogli doświadczać. Kucharza bardzo smucił fakt, że będzie musiał zabić swojego kota, bo brakowało jedzenia, aby go karmić. Shackleton zgłosił się więc na ochotnika, aby zrobić to za niego. Było także oczywiste, że jeden z członków załogi — zyk — ma problemy z ciężką pracą; wieczorami jadł powoli i ciężko wzdychał. Shackleton, rozmawiając z nim, wyczuwał, że stan jego ducha z dnia na dzień się pogarsza, więc ostrożnie, aby nie dać mu powodów do podejrzeń, że traktuje go jak kogoś, kto wymiguje się od pracy, zmienił zakres obowiązków zyka, przydzielając mu lżejsze, ale równie istotne zadania. Szybko zorientował się, że w grupie jest kilka słabych ogniw. Pierwszym był Frank Hurley, okrętowy fotograf. Był to człowiek, który dobrze wykonywał swoją pracę i nigdy nie narzekał na nawał obowiązków, ale zależało mu na tym, aby móc czuć się kimś ważnym. Miał w sobie coś ze snoba. W związku z tym od pierwszych dni na lodzie Shackleton prosił Hurleya o wyrażanie opinii na temat wszelkich istotnych spraw, na przykład stanu zapasów żywności, i komplementował jego koncepcje. Przydzielił go także do własnego namiotu, dzięki czemu z jednej strony zapewnił mu poczucie, że jest ważniejszy od pozostałych, a z drugiej ułatwił sobie nadzór nad nim. Nawigator Hubert Hudson okazał się bardzo skoncentrowany na sobie i zupełnie nie umiał słuchać. Wymagał, aby stale poświęcano mu uwagę. Shackleton rozmawiał z nim częściej niż z innymi, i także przydzielił go do swojego namiotu. Gdy podejrzewał, że ktoś może być utajonym malkontentem, umieszczał go z ludźmi o bardziej optymistycznym nastawieniu, aby osłabić potencjalny wpływ, jaki mógłby mieć na innych. Zima trwała, a Shackleton stawał się coraz bardziej uważny. Były chwile, gdy w sposobie zachowania swoich ludzi i na podstawie tego, że coraz mniej ze sobą rozmawiali, wyczuwał ich znużenie. Aby temu zaradzić, w bezsłoneczne dni organizował na lodzie rozgrywki sportowe, a wieczorami spotkania przy muzyce, z opowiadaniem dowcipów i różnych ciekawych historii. Zarządzał uroczyste obchody wszelkich świąt, urządzając przy ich okazji długie biesiady. Niekończące się dni w bezmiarze lodu wypełniały ciekawe wydarzenia i Shackleton wkrótce zaczął zauważać coś niezwykłego: jego ludzie byli zdecydowanie radośni, a nawet wydawali się cieszyć wyzwaniami towarzyszącymi warunkom życia na dryfującej krze. Po pewnym czasie kra, na której się znajdowali, stała się niebezpiecznie mała, więc Shackleton polecił członkom załogi, aby wsiedli na trzy małe łodzie ratunkowe, które uratowano z Endurance. Trzeba było udać się na ląd. Łodzie udało się utrzymać razem i walcząc z burzliwymi wodami, wylądować na wąskiej plaży pobliskiej Wyspy Słoniowej. Rozglądając się po tego dnia po wyspie, Shackleton uznał za jasne, że panujące na niej warunki są pod pewnymi względami gorsze nawet od tych, które pamiętał z kry. Czas działał przeciwko nim, więc jeszcze tego samego dnia Shackleton nakazał przygotowanie jednej łodzi do niezwykle ryzykownej próby dotarcia do bardziej przyjaznego i co najważniejsze zamieszkałego skrawka ziemi w okolicy, czyli do wyspy Georgia Południowa, oddalonej od miejsca, w którym się znaleźli, o jakieś tysiąc dwieście kilometrów na północny wschód. Szanse na dostanie się tam były niewielkie, ale załodze nie udałoby się długo przetrwać na bezustannie zalewanej przez morze Wyspie Słoniowej, na której w zasadzie nie było nadających się do upolowania zwierząt. Shackleton musiał bardzo uważnie wybrać pozostałych pięciu mężczyzn, którzy mieli towarzyszyć mu w podróży. W przypadku jednego z tych ludzi, Harry’ego McNeisha, jego wybór wydawał się bardzo dziwny. McNeish był na statku stolarzem i najstarszym członkiem załogi — miał pięćdziesiąt siedem lat. Bywał zrzędliwy i niezbyt dobrze radził sobie z ciężką pracą. Shackleton nie chciał go jednak zostawiać, mimo że czekająca małą łódź podróż była niezwykle trudna, więc zlecił mu przygotowanie łodzi do rejsu. Otrzymawszy to zadanie, McNeish poczuł, że jest osobiście odpowiedzialny za bezpieczeństwo łodzi, a Shackleton zyskał pewność, że podczas podróży jego umysł będzie stale zaprzątać jej stan. W pewnym momencie rejsu Shackleton zauważył jednak, że morale McNeisha słabnie, bo mężczyzna nagle przestał wiosłować. Shackleton wyczuł niebezpieczeństwo — gdyby krzyknął na McNeisha lub rozkazał mu, aby wiosłował dalej, ten prawdopodobnie jeszcze bardziej by się zbuntował, co wobec niewielkich rozmiarów łodzi i nieuchronności faktu, że musiało się na niej przez wiele tygodni tłoczyć kilku ludzi dysponujących niewielką ilością jedzenia, mogłoby się okazać co najmniej trudne. Improwizując, Shackleton zatrzymał łódź i polecił przygotować dla wszystkich gorące mleko. Stwierdził, że wszyscy włącznie z nim są zmęczeni i potrzebują bodźca podnoszącego na duchu, więc McNeish uniknął wstydliwego losu odszczepieńca. Przez resztę podróży Shackleton powtarzał tę sztuczkę jeszcze wielokrotnie. Kilka kilometrów od celu nagły sztorm wypchnął ich z powrotem na ocean. Gdy desperacko szukali nowego miejsca lądowania, nadleciał mały ptaszek, próbując wylądować na łodzi. Shackleton starał się być opanowany jak zwykle, ale nagle stracił nerwy, zerwał się na nogi i klnąc na ptaszka, zaczął dziko wymachiwać rękami. Niemal natychmiast poczuł zakłopotanie, więc usiadł z powrotem. Przecież przez piętnaście miesięcy utrzymywał swoją frustrację na wodzy ze względu na dobro załogi i konieczność podtrzymywania morale. Przecież nadawał ton. To nie był czas, aby się rozklejać. Parę minut później zaczął więc z siebie żartować i obiecał sobie, że nigdy więcej, niezależnie od okoliczności, na nic podobnego sobie nie pozwoli. Podróż po wodach, które można uznać za jedne z najniebezpieczniejszych na świecie, mała łódź zakończyła ostatecznie lądowaniem na Georgii Południowej, a kilka miesięcy potem, z pomocą wielorybników, którzy tam pracowali, udało się uratować wszystkich mężczyzn, którzy pozostali na Wyspie Słoniowej. Biorąc pod uwagę przeciwności losu, klimat, wyjątkowo trudny teren, niewielkie rozmiary łodzi i skromne zasoby, jakimi dysponowali rozbitkowie, była to jedna z najbardziej niezwykłych historii przetrwania, jaka kiedykolwiek się wydarzyła. Powoli roznosiła się wieść o roli, jaką odegrały w niej zdolności przywódcze Shackletona. Znany himalaista i polarnik, sir Edmund Hillary, podsumował to później następująco: „Przywódca naukowiec to Scott, sprawnym i efektywnym podróżnikiem jest Amundsen, ale kiedy jest się w beznadziejnej sytuacji, kiedy wydaje się, że nie ma wyjścia, należy paść na kolana i modlić się o Shackletona”. Interpretacja. Kiedy Shackleton przyjął na siebie odpowiedzialność za życie wielu ludzi w rozpaczliwych okolicznościach, zrozumiał, co oznacza różnica między życiem a śmiercią: postawa członków jego załogi. Postawa to coś, czego nie widać, więc rzadko pisze się o niej w książkach i nieczęsto bywa przedmiotem analiz. Nie ma podręczników na jej temat. A jednak był to najistotniejszy czynnik. Wystarczyłby niewielki spadek morale, jakaś skaza na jedności członków załogi, a podejmowanie właściwych decyzji pod presją okoliczności stałoby się wyjątkowo trudne, jeśli nie niemożliwe. Gdyby choć kilku z nich zaczęło wykazywać niecierpliwość i wywierać presję na innych, próba opuszczenia kry z pewnością doprowadziłaby do śmierci wszystkich. Shackleton znalazł się w gruncie rzeczy w najbardziej elementarnym i pierwotnym stanie, jakiego może doświadczać istota ludzka — w sytuacji grupy w sytuacji zagrożenia, której członkowie, aby przetrwać, muszą na sobie wzajemnie polegać. Właśnie za sprawą takich okoliczności nasi najodleglejsi przodkowie wytworzyli w toku ewolucji wyższe umiejętności społeczne, zadziwiającą ludzką umiejętność odczytywania nastrojów i myśli innych oraz współpracy. Tę odwieczną zdolność do odczuwania empatii, która tkwi uśpiona w nas wszystkich, odkrywał także na nowo Shackleton podczas długich, pozbawionych słońca miesięcy na krze. Odkrywał ją, bo musiał. To, w jaki sposób Shackleton poradził sobie ze swoim zadaniem, powinno służyć za wzór nam wszystkim. Po pierwsze, zrozumiał, jak doniosłą rolę odgrywa jego własna postawa. Przywódca zaraża grupę swoją świadomością. Wiele dzieje się tu na poziomie niewerbalnym, bo podwładni nawiązują do języka ciała i tonu głosu lidera. Shackleton stworzył wokół siebie atmosferę całkowitej pewności siebie i optymizmu, a następnie obserwował, jak to wpływa na morale jego ludzi. Po drugie, Shackleton musiał niemal tyle samo uwagi poświęcać grupie, jak i jej poszczególnym członkom. W ramach grupy monitorował poziom ożywienia rozmów w trakcie posiłków, liczbę przekleństw, jakie słyszał podczas pracy, czy szybkość poprawiania się nastroju, gdy zaczynały się rozrywki. W odniesieniu do poszczególnych osób odczytywał ich stany emocjonalne w tonie głosu oraz obserwował tempo, w jakim spożywali posiłki czy wstawali z łóżek. Zauważając u nich konkretnego dnia określony nastrój, mógł próbować przewidywać, co mogą zrobić, wprawiając się w podobny. Szukał najdrobniejszych oznak frustracji lub niepewności w ich słowach i gestach. Musiał traktować każdego ze swoich ludzi inaczej, w zależności od konkretnych jego cech. Musiał też stale doprecyzowywać swoje reakcje, bo nastroje jego ludzi szybko się zmieniały. Po trzecie, dążąc do wykrywania wszelkich spadków nastroju lub przypływów negatywnych uczuć, Shackleton musiał działać delikatnie. Skarcenie kogokolwiek sprawiłoby, że poczułby się on zawstydzony i naznaczony, co mogłoby mieć na dłuższą metę efekt podobny do rozprzestrzeniania się wirusa. Lepiej było wciągać ludzi w rozmowę, aby poczuć ich ducha i znajdować pośrednie sposoby na podniesienie ich nastroju, lub izolować ich, nie uświadamiając im jednak, co robi. Praktykując tego rodzaju działania, Shackleton zauważał, że idzie mu coraz lepiej. Za pomocą jednego szybkiego porannego spojrzenia był w stanie nieledwie przewidywać, jak jego ludzie będą funkcjonować przez cały dzień. Niektórzy członkowie załogi uważali go za medium. Zrozum: tym, co sprawia, że rozwijamy w sobie takie empatyczne moce, jest konieczność. Wyczuwając, że nasze własne przetrwanie zależy od tego, jak dobrze będziemy oceniać nastroje i myśli innych, znajdujemy w sobie niezbędną koncentrację i zaczynamy się tymi mocami posługiwać. Zazwyczaj nie odczuwamy takiej potrzeby. Wyobrażamy sobie, że dobrze rozumiemy ludzi, z którymi miewamy do czynienia. Życie bywa skomplikowane, a my mamy przecież bardzo wiele różnorodnych problemów, którym musimy poświęcać uwagę. Jesteśmy leniwi i wolimy polegać na uproszczonych osądach. Faktycznie jednak naprawdę mamy tu do czynienia z kwestią życia i śmierci i nasz sukces naprawdę zależy od tego, na ile jesteśmy w stanie radzić sobie z rozwijaniem tych umiejętności. A my po prostu nie jesteśmy tego świadomi, bo nie dostrzegamy związku pomiędzy problemami pojawiającymi się w naszym życiu a tym, że zasadniczo błędnie odczytujemy nastroje i intencje innych oraz tracimy niezliczone okazje, jakie się z ich prawidłowym odczytywaniem wiążą. Najważniejszy jest zatem pierwszy krok: uświadomienie sobie, że dysponujemy niezwykłym narzędziem społecznym, którego nie używamy. Najlepszym sposobem, aby to dostrzec, jest wypróbowanie go. Przestań słuchać własnego nieprzerwanego monologu wewnętrznego i zacznij zwracać większą uwagę na otaczających Cię ludzi. Dostrajaj się do zmieniających się nastrojów jednostek i grupy. Poznaj psychologię każdej konkretnej osoby i dowiedz się, co ją motywuje. Staraj się przyjmować punkt widzenia innych, wejdź do ich świata i ich systemu wartości. Dzięki temu nagle zdasz sobie sprawę z istnienia całego spektrum zachowań niewerbalnych, o których dotąd nie wiedziałeś — jakbyś zaczął ni stąd ni zowąd widzieć fale ultra oletowe. Gdy zdasz sobie sprawę z istnienia tej mocy, poczujesz jej znaczenie i zaczniesz dostrzegać nowe możliwości społeczne. Nie pytam zranionego, jak się czuje… Sam staję się zranionym. — WALT WHITMAN Rozdział 3. Dostrzegaj, co się kryje za maskami innych Prawo odgrywania ról Ludzie wykazują tendencję do noszenia masek, które przedstawiają ich w możliwie najlepszym świetle — jako osoby skromne, ale pewne siebie i sumienne. Mówią to, co trzeba, uśmiechają się i wydają się zainteresowani naszymi koncepcjami. Uczą się ukrywać swoje kompleksy i zazdrość. Biorąc te pozory za rzeczywistość, nigdy tak naprawdę nie jesteśmy w stanie poznać ich prawdziwych uczuć i czasami niemile zaskakuje nas ich nagły opór, wrogość czy podejmowane przez nich działania o charakterze manipulacji. Na szczęście maski nie są całkowicie szczelne. Ludzie nieustannie ujawniają swoje prawdziwe uczucia i podświadome pragnienia w sposób niewerbalny, dając wskazówki, których nie są w stanie całkowicie kontrolować — zdradza ich wyraz twarzy, modulacja głosu, napięcie widoczne w postawie i nerwowe gesty. Musisz opanować ten język i nauczyć się lepiej odczytywać innych. Uzbrojony w niezbędną wiedzę, będziesz mógł zacząć podejmować odpowiednie działania obronne. A z drugiej strony skoro tym, po czym oceniają Cię inni, są pozory, musisz nauczyć się jak najlepiej się im prezentować i jak najskuteczniej odgrywać swoją rolę. Drugi język Pewnego poranka w sierpniu 1919 roku siedemnastoletni Milton Erickson, przyszły pionier hipnoterapii i jeden z najbardziej wpływowych psychologów XX wieku, obudził się i stwierdził, że pewne części jego ciała zostały nagle dotknięte paraliżem. W ciągu kilku kolejnych dni paraliż się rozprzestrzeniał. Niedługo potem zdiagnozowano u niego polio — zapadalność na tę chorobę w tamtych czasach przybrała niemal rozmiary epidemii. Milton leżał w łóżku i słyszał, jak w sąsiednim pokoju jego matka rozmawia z dwoma specjalistami, po których zadzwoniła rodzina. Zakładając, że pacjent śpi, jeden z lekarzy stwierdził: „Chłopiec do rana umrze”. Potem matka weszła do jego pokoju, wyraźnie próbując ukryć żal i nie wiedząc, że jej syn słyszał rozmowę. Erickson zaczął ją prosić, aby przesuwała stale w nowe miejsca komodę stojąca przy jego łóżku. Matka uznała, że Milton ma omamy, ale nic bardziej mylnego: chłopak chciał po pierwsze, aby przestała myśleć o swojej udręce, a po drugie, aby w odpowiedniej pozycji znalazło się ustawione na komodzie lustro. Gdyby zaczął tracić przytomność, mógłby koncentrować się na widocznym w lustrze zachodzącym słońcu, starając się nie spuszczać z oczu tego obrazu tak długo, jak tylko byłby w stanie. Słońce zawsze wracało — może więc uda się i jemu — i okaże się, że lekarze nie mieli racji. Po kilku godzinach zapadł w śpiączkę. Erickson odzyskał przytomność trzy dni później. W jakiś sposób oszukał śmierć, choć teraz paraliż obejmował całe jego ciało, nawet usta. Nie mógł się poruszać ani gestykulować. Nie był także w stanie komunikować się z otoczeniem w żaden inny sposób. Jedynymi częściami ciała, którymi mógł poruszać, były gałki oczne, dzięki którym był w stanie w ograniczonym zakresie rozglądać się po swoim pokoju. Przebywał w domu na farmie w Wisconsin, na której dorastał, a jego jedynym towarzystwem było siedem sióstr, brat, rodzice i prywatna pielęgniarka. Dla kogoś z tak aktywnym umysłem nuda była czymś przerażającym. Jednak pewnego dnia gdy słuchał, jak rozmawiają ze sobą jego siostry, uświadomił sobie coś, czego nigdy wcześniej nie zauważył. Podczas rozmowy ich twarze poruszały się na różne sposoby, a ton ich głosów wydawał się żyć własnym życiem. Jedna z sióstr powiedziała do drugiej: „Tak, to dobry pomysł”, ale monotonny ton jej głosu i wyraźny uśmieszek na twarzy wydawały się mówić wyraźnie: „Właściwie nie sądzę, żeby to był dobry pomysł”. A zatem w jakiś sposób „tak” mogło tak naprawdę oznaczać „nie”. Teraz zaczął zwracać na to uwagę. To coś było jak stymulująca gra. W kolejnym dniu doliczył się szesnastu różnych rodzajów „nie”, które wykazywały różny stopień stanowczości, i wszystkim towarzyszyły inne wyrazy twarzy. W pewnym momencie Milton zauważył nawet, że jedna z sióstr mówi „tak”, kręcąc jednocześnie głową. Było to bardzo subtelne, ale dostrzegalne. Wyglądało więc na to, że jeśli ktoś mówi „tak”, ale naprawdę chodzi mu o „nie”, jest to widoczne w wyrazie jego twarzy i mowie ciała. Przy innej okazji przyglądał się kątem oka, jak jedna siostra proponowała drugiej jabłko, ale napięcie na jej twarzy i usztywnienie ramion świadczyły o tym, że chciała być po prostu uprzejma i najwyraźniej pragnęła zatrzymać jabłko dla siebie. Sygnał nie został odebrany, a jednak Miltonowi wydał się jednoznaczny. Nie mogąc uczestniczyć w rozmowach, Erickson zauważył, że jego umysł całkowicie pochłania obserwowanie gestów innych, ich podniesionych brwi, tonu ich głosów i tego, w jaki sposób nagle krzyżują ramiona. Zdał sobie na przykład sprawę z tego, jak często żyły na szyjach jego sióstr zaczynały pulsować, gdy nad nim stały, co wskazywało nerwowość, jaką odczuwały w jego obecności. Zafascynował go także sposób, w jaki oddychały, i ustalił, że pewne określone rytmy oddechu oznaczają znudzenie i na ogół następuje po nich ziewnięcie. Istotną rolę dla jego sióstr wydawały się także odgrywać kwestie związane z włosami. Bardzo stanowcze rozczesywanie kosmyków włosów wskazywało na niecierpliwość — „Usłyszałam dość, proszę, zamknij się”. A szybszy, mniej świadomy rytm mógł oznaczać koncentrację uwagi. Milton był uwięziony w łóżku, ale jego słuch się wyostrzył. Był teraz w stanie słyszeć rozmowy z drugiego pokoju, gdzie nie próbowano przez wzgląd na niego nadawać im przyjemnego tonu. Wkrótce zauważył osobliwy wzorzec — w rozmowach ludzie rzadko bywają bezpośredni. Siostry potra ły przez długie minuty krążyć wokół tematu, dostarczając innym wskazówek na temat tego, czego naprawdę pragnęły — na przykład pożyczyć jakieś ubranie czy usłyszeć od kogoś przeprosiny. Na ich ukryte pragnienia wskazywał jednak wyraźnie ton głosu, w którym kładły nacisk na określone słowa. Miały nadzieję, że inni odbiorą ich przekaz, a one otrzymają to, czego pragną, ale wskazówki były często ignorowane, więc w końcu musiały otwarcie wyznawać, o co im chodzi. Wzorzec ten powtarzał się we wszystkich konwersacjach. Wkrótce odgadywanie w ciągu jak najkrótszego czasu, co mają na myśli jego siostry, stało się dla Miltona zajmującą grą. Było tak, jakby będąc sparaliżowanym, nagle uświadomił sobie istnienie odmiennego kanału komunikacji międzyludzkiej, drugiego języka, którym inni wyrażali coś ukrytego głęboko wewnątrz siebie, czasami nie zdając sobie nawet z tego sprawy. Co by się stało, gdyby mógł w jakiś sposób opanować zawiłości tego języka? Jak zmieniłoby to sposób, w jaki postrzegał ludzi? Czy mógłby rozszerzyć swoje umiejętności wyczuwania ukrytych znaczeń na niemal niewidoczne sygnały, jakie inni wysyłali za pomocą ruchu ust, oddechu czy poziomu napięcia mięśni rąk? Pewnego dnia kilka miesięcy później Milton siedział przy oknie na specjalnym rozkładanym krześle, które zaprojektowała dla niego rodzina, i słuchał, jak jego brat i siostry bawią się na zewnątrz. (Chłopak odzyskał czucie w ustach i mógł mówić, ale jego ciało pozostało sparaliżowane). Tak bardzo chciał do nich dołączyć. Nagle, jakby na chwilę zapominając o swoim paraliżu, w myślach zaczął wstawać i przez krótką chwilę miał wrażenie, że drga mięsień w jego nodze — po raz pierwszy od dawna poczuł jakiś ruch w swoim ciele. Lekarze powiedzieli wprawdzie jego matce, że już nigdy nie będzie chodził, ale przecież wcześniej także popełnili błąd. Bazując na tym doznaniu, Milton postanowił, że spróbuje przeprowadzić na sobie eksperyment. Zaczął się głęboko koncentrować na konkretnych mięśniach nogi, przypominając sobie uczucia, jakich doznawał, zanim został dotknięty paraliżem, dążąc do tego, aby mięśnie się poruszyły, i wyobrażając sobie, że znowu działają. Pielęgniarka masowała te obszary i powoli, początkowo z bardzo sporadycznymi sukcesami, chłopak zaczął odczuwać skurcze, a potem miał wrażenie, że jego mięśnie znowu minimalnie zaczynają się poruszać. W toku tego nieprawdopodobnie wręcz powolnego procesu Milton nauczył się wstawać, robić krok za krokiem, chodzić po pokoju, a następnie wychodzić coraz dalej na zewnątrz. W jakiś sposób, dzięki sile woli i wyobraźni, Milton był w stanie zmienić swoje uwarunkowania zyczne i odzyskać władze w całym ciele. Najwyraźniej zdał sobie sprawę z tego, że umysł i ciało funkcjonują w sposób zsynchronizowany, którego jednak zasadniczo nie jesteśmy świadomi. Pragnąc lepiej zbadać to zjawisko, uznał, że poświęci się medycynie i psychologii — pod koniec lat dwudziestych zaczął pracować jako psychiatra w różnych szpitalach. Szybko opracował własną, całkowicie autorską metodę badań, która stała w całkowitej sprzeczności ze wszystkim, co dotąd praktykowano w tej dziedzinie. Prawie wszyscy psychiatrzy koncentrowali się zasadniczo na słowach. Zachęcali swoich pacjentów do mówienia — zwłaszcza o wczesnym dzieciństwie — zakładając, że w ten sposób uzyskają dostęp do ich podświadomości. Erickson koncentrował się zamiast tego raczej na cechach zycznych pacjentów, traktując je jako furtkę do ich mentalności i podświadomości. Słowa bywają często wykorzystywane jako kamu aż, jako sposób na ukrycie tego, o co naprawdę chodzi. Zapewniając pacjentom poczucie komfortu, Erickson wykrywał wysyłane przez nich sygnały skrywanego napięcia i niespełnionych pragnień, które pojawiały się na ich twarzach, w głosie i postawie. Robiąc to, zgłębiał coraz dokładniej obszar komunikacji niewerbalnej. Jego motto brzmiało: „Obserwuj, obserwuj, obserwuj”. Miał notes, w którym spisywał wszystkie swoje spostrzeżenia. Jednym z elementów, które szczególnie go fascynowały, był sposób chodzenia — być może dlatego, że sam miał niezwykle poważne problemy, gdy uczył się na nowo używać nóg. Obserwował, jak chodzą najróżniejsi ludzie. Zwracał uwagę na ciężar kroku — na empatyczny sposób chodzenia osób wytrwałych i pełnych determinacji, na lekki krok tych, którzy wydawali się raczej niezdecydowani, na powolny, płynny krok ludzi, którzy wyglądali na nieco leniwych, na pewne rozkojarzenie w sposobie chodzenia osób pogrążonych w myślach oraz na to, jak zdecydowanie kołyszą biodrami i jak wysoko noszą głowę osoby pewne siebie. Istniał także sposób chodzenia, który zdradzał, że określone osoby chcą ukryć jakąś słabość lub kompleks — przesadnie męski, nonszalancki, jak sposób chodzenia zbuntowanego nastolatka. Erickson zauważał również nagłe zmiany w sposobie chodzenia innych, gdy wpadali oni w ekscytację lub zaczynali się denerwować. Wszystko to dostarczało mu niekończących się informacji o ich nastrojach i poziomie pewności siebie. W swoim gabinecie krzesło dla pacjentów ustawił pod ścianą, daleko od drzwi, zmuszając ich, aby do niego podchodzili. Zauważał zmiany w sposobie chodzenia przed sesją i po niej. Analizował sposób siedzenia pacjentów, poziom napięcia ich dłoni, gdy chwytali poręcze krzesła, głębię kontaktu wzrokowego, jaki z nim nawiązywali, i w ciągu kilku sekund, bez wymiany jakichkolwiek słów, zdobywał jednoznaczne informacje o ich problemach i kompleksach, które jednoznacznie odzwierciedlał język ich ciała. Na pewnym etapie swojej kariery Erickson pracował w zakładzie dla psychicznie chorych. Zatrudnieni w nim psychologowie nie mogli sobie poradzić z pewnym szczególnym przypadkiem. Chodziło o pacjenta, który wcześniej był biznesmenem, zrobił fortunę, a następnie stracił wszystko w czasie wielkiego kryzysu. Jedynym, czemu się oddawał, był płacz i wykonywanie rękami znajdującymi się na wysokości piersi nieustannych ruchów od siebie i do siebie. Nikt nie był w stanie zrozumieć źródła tego tiku i nikt nie wiedział, jak pomóc pacjentowi. Skłonienie go do mówienia nie było łatwe i do niczego nie prowadziło. Erickson zrozumiał jednak naturę jego problemu już w chwili, gdy po raz pierwszy zobaczył tego człowieka — jego gestykulacja jednoznacznie wyrażała daremne wysiłki, jakie podejmował w swoim życiu, aby się wybić, i rozpacz, jaką mu one przyniosły. Erickson podszedł do pacjenta i powiedział: „Miałeś w swoim życiu wiele wzlotów i upadków”, a potem wziął go za ręce i zmienił kierunek gestykulacji z poziomego na pionowy. Wyglądało na to, że pacjenta zainteresował nowy sposób gestykulacji, bo od tego czasu nie wracał już do poprzedniego. W porozumieniu z pracującym w zakładzie terapeutą zajęciowym Erickson przymocował do obu dłoni mężczyzny bloki papieru ściernego i postawił przed nim drewniane polano. Szlifowanie drewna i zapach, jaki się w trakcie tego działania roznosił, wkrótce zafascynowały pacjenta. Skończył z płaczem i zaczął brać udział w zajęciach z obróbki drewna, na których rzeźbił misterne gury szachowe, by potem je sprzedawać. Koncentrując się wyłącznie na języku jego ciała i zmieniając sposób jego gestykulacji, Erickson dotarł do blokady w jego umyśle i go wyleczył. Jednym ze zjawisk, które fascynowały Ericksona szczególnie, były różnice w niewerbalnej komunikacji między kobietami a mężczyznami oraz sposób, w jaki odzwierciedlały one ich różne sposoby myślenia. Był szczególnie uwrażliwiony na nawyki kobiet, być może w związku z tym, że całymi miesiącami uważnie obserwował swoje siostry. Potra ł analizować wszelkie niuanse języka ich ciała. Pewnego razu złożyła mu wizytę piękna młoda kobieta, która stwierdziła, że odwiedziła wielu różnych psychiatrów, ale żaden z nich jej tak naprawdę nie pomógł. Czy tym właściwym mógłby być Erickson? Gdy wypowiadała kolejne zdania, w ogóle nie docierając na razie do natury swojego problemu, Erickson zaobserwował, jak zdejmuje z rękawa jakąś nitkę. Słuchał i kiwał głową, a potem zadał jej kilka nieistotnych pytań. Nagle, zupełnie niespodziewanie, bardzo pewnym tonem stwierdził, że jest odpowiednim, a właściwie jedynym psychiatrą, który może jej pomóc. Zaskoczona jego zarozumiałością, kobieta zapytała, dlaczego tak uważa. Eriskson odpowiedział, że aby tego dowieść, musi jej zadać jeszcze jedno pytanie. — Od jak dawna — zapytał — nosisz kobiece ubrania? — Skąd pan wie? — zdziwił się gość. Erickson wyjaśnił, że zauważył sposób, w jaki zdejmował nitkę, nie wykonawszy odpowiednio szerokiego ruchu w naturalny sposób omijającego okolicę piersi. Widział ten ruch zbyt wiele razy, aby dać się zwieść przez cokolwiek innego. Co więcej, stanowcze słowa pacjenta o konieczności wstępnego sprawdzenia Ericksona, wypowiedziane w rytmie staccato, także były zdecydowanie męskie. Wszystkich innych psychiatrów zwodził wyjątkowo kobiecy wygląd młodego człowieka i głos, nad którym tak pilnie pracował, ale ciało nie kłamie. Przy innej okazji Erickson wszedł do swojego gabinetu i zobaczył, że czeka na niego nowa pacjentka. Kobieta wyjaśniła, że zgłosiła się do niego, bo cierpi na lęk przed lataniem. Erickson jej przerwał. Nie wyjaśniając dlaczego, poprosił, aby opuściła gabinet i weszła do niego jeszcze raz. Wydawała się zirytowana, ale posłuchała. Erickson uważnie przyjrzał się jej, gdy wchodziła i zajmowała miejsce na krześle, a następnie poprosił, aby opowiedziała o swoim problemie. — Mąż zabiera mnie we wrześniu za… granicę, a ja się śmiertelnie boję latać samolotem. — Proszę pani — powiedział Erickson. — Kiedy pacjent przychodzi do psychiatry, nie może być mowy o zatajaniu informacji. Wiem coś o pani i zadam pani trudne pytanie… Czy mąż wie o pani romansie? — Nie — odpowiedziała ze zdziwieniem pacjentka. — Ale skąd pan o nim wie? — Powiedział mi o tym język pani ciała. Erickson wyjaśnił, że kobieta bardzo ciasno zakłada nogę na nogę, w taki sposób, że jedna jej stopa całkowicie oplata kostkę drugiej. Z własnego doświadczenia wiedział, że każda zamężna kobieta, która ma romans, zamyka swoje ciało w podobny sposób. A poza tym gdy pacjentka mówiła, że jedzie „za… granicę”, a nie „za granicę”, jej ton był wyjątkowo niepewny, jakby wstydziła się samej siebie. Sposób, w jaki chodziła, wskazywał z kolei, że jest osobą, która czuje się uwięziona w skomplikowanych relacjach. W kolejnych sesjach uczestniczyła z kochankiem, który także miał żonę. Erickson poprosił o spotkanie z żoną kochanka, która — gdy się pojawiła — usiadła w identycznie zamkniętej pozycji, ze stopą pod kostką. — A zatem ma pani romans — stwierdził Erickson. — Tak. Powiedział o tym panu mój mąż? — Nie, język pani ciała. Teraz wiem, dlaczego pani mąż cierpi na przewlekłe bóle głowy. Wkrótce w terapii zaczęli uczestniczyć wszyscy i Erickson pomógł im się wydostać z zamkniętego i budzącego cierpienie układu, w jakim się znaleźli. Z biegiem lat Erickson zyskał takie zdolności w zakresie obserwacji, że był w stanie wychwytywać elementy komunikacji niewerbalnej, które były prawie niezauważalne. Potra ł oceniać stan umysłu innych na podstawie wzorców ich oddechu, a odzwierciedlając te wzorce samemu, umiał wprowadzać pacjentów w trans hipnotyczny i tworzyć poczucie głębokiego porozumienia. Potra ł w niemal podświadomy sposób odczytywać przekaz podprogowy i mowę subwokalną, gdy wypowiadano przy nim jakieś słowa lub frazy. W ten sposób zarabiają na życie wróżbici, media i niektórzy magicy. Był w stanie stwierdzić, kiedy jego sekretarka miała menstruację na podstawie siły, z jaka uderzała w klawisze maszyny do pisania. Potra ł odgadnąć zawód człowieka na podstawie spojrzenia na jego ręce, oceny ciężkości kroku, sposobu, w jaki przechylał głowę i odgłosów słyszalnych w jego mowie. Pacjenci i przyjaciele Ericksona sądzili, że dysponuje on nadprzyrodzonymi mocami psychicznymi, ale po prostu nie zdawali sobie sprawy z tego, jak wiele czasu i uwagi poświęcił on na studia i obserwacje, aby zdobyć mistrzostwo w zakresie rozpoznawania niuansów drugiego języka. Interpretacja. Nagły paraliż Miltona Ericksona otworzył mu oczy nie tylko na nieznaną dotąd formę komunikacji, ale także na zupełnie nowy sposób nawiązywania relacji z innymi ludźmi. Kiedy słuchał swoich sióstr i gromadził nowe informacje na podstawie wyrazu ich twarzy i tonu głosów, rejestrował to wszystko nie tylko za pomocą zmysłów, ale czuł także, że wręcz doświadcza tego, co się dzieje w ich umysłach. Uczył się wyobrażać sobie, dlaczego mówiły „tak”, myśląc „nie”, i gdy to robił, musiał przez chwilę czuć ich sprzeczne pragnienia. Dostrzegał napięcie mięśni ich szyj i rejestrował je zycznie jako napięcie pojawiające się w jego własnych mięśniach, co pozwalało mu zrozumieć, dlaczego nagle zaczynały czuć się w jego obecności niekomfortowo. Odkrył, że komunikacji niewerbalnej nie da się doświadczać jedynie poprzez myślenie i przekładanie myśli na słowa, ale trzeba ją odczuwać zycznie, obserwując wyraz twarzy czy też zamkniętą postawę innych osób. Jest to niezwykła postać wiedzy, taka, która łączy się ze zwierzęcą częścią naszej natury i angażuje nasze neurony lustrzane. Aby opanować ten język, Erickson musiał ograniczać i kontrolować ciągłą potrzebę interpretowania werbalnego i kategoryzowania tego, co widział. Musiał uciszać własne ego, myśląc nie o tym, co chciałby powiedzieć, ale raczej jak skierować własną uwagę na zewnątrz — na drugą osobę — dostosowując się do zmieniających się nastrojów, jakie odzwierciedlał język jej ciała. Zauważył, że ten sposób koncentracji uwagi go zmienił. Sprawił, że Erickson stał się bardziej wyczulony na sygnały bezustannie wysyłane przez innych ludzi, i zapewnił mu lepszą pozycję jako jednostce społecznej — zdolnej do łączenia się z życiem wewnętrznym innych i nawiązywania z nimi lepszego kontaktu. W miarę postępów autotransformacji Erickson zauważył, że większość ludzi podąża w przeciwnym kierunku — stając się z roku na rok osobami coraz bardziej egocentrycznymi i coraz mniej spostrzegawczymi. Lubił gromadzić potwierdzające to anegdoty z własnej praktyki. Pewnego razu w szpitalu, w którym pracował, poprosił na przykład grupę stażystów, aby w ciszy obserwowali staruszkę leżącą pod kołdrą w szpitalnym łóżku, aż zobaczą coś, co mogłoby stanowić diagnozę uzasadniającą, dlaczego nie może wstać z łóżka. Stażyści obserwowali ją przez trzy godziny — bezskutecznie. Żaden z nich nie zauważył oczywistego faktu, że obie nogi tej kobiety zostały amputowane. Byli też ludzie, którzy uczestniczyli w jego publicznych wykładach; wielu z nich pytało, dlaczego nigdy nie używa tego dziwnie wyglądającego wskaźnika, który trzyma w dłoni podczas swoich prezentacji. Nie byli w stanie zauważyć, że Erickson dość wyraźnie utyka, i musi korzystać z laski. Według Ericksona problemy życiowe sprawiają, że większość ludzi zwraca się całkowicie do wewnątrz, nie pozostawiając sobie w ogóle mentalnej przestrzeni dla prostych obserwacji, więc drugi język pozostaje dla nich w dużej mierze niedostrzegalny. Zrozum: jesteśmy najwyżej rozwiniętymi pod względem społecznym zwierzętami na tej planecie, których przetrwanie i sukcesy zależą od umiejętności komunikowania się z innymi. Szacuje się, że ponad sześćdziesiąt pięć procent komunikacji między ludźmi odbywa się w sferze niewerbalnej, ale jednocześnie wychwytują oni i przyswajają tylko około pięciu procent tych informacji. Prawie całą naszą społeczną uważność pochłania to, co inni mówią — i co najczęściej służy ukrywaniu tego, co naprawdę myślą i czują. Z kolei sygnały niewerbalne mówią nam o tym, co inni próbują podkreślić swoimi słowami i ich podtekstem, o niuansach komunikacji. Informują nas także o tym, co inni aktywnie ukrywają, o ich prawdziwych pragnieniach. Tego rodzaju sygnały odzwierciedlają w bezpośredni sposób emocje i nastroje innych. Brak otwartości na te informacje oznacza działanie na ślepo, proszenie się o nieporozumienia i utratę nieskończenie licznych możliwości wpływania na innych, bo nie zauważamy oznak tego, czego ci inni tak naprawdę chcą lub potrzebują. Twoje zadanie jest proste: po pierwsze, musisz rozpoznać poziom własnego egocentryzmu i zrozumieć, jak małe są w istocie Twoje umiejętności obserwacji. Zrozumiawszy to, zyskasz motywację do rozwijania w sobie tych umiejętności. Po drugie, musisz zrozumieć — tak jak Erickson — nietypowy charakter tej formy komunikacji. Wymaga ona otwarcia zmysłów i nawiązywania relacji z innymi na poziomie znacznie bardziej zycznym, poprzez pochłanianie ich zycznej energii, a nie tylko przez interpretowanie wypowiadanych przez nich słów. Nie powinieneś wyłącznie obserwować wyrazu twarzy innych ludzi, ale masz rejestrować go wewnętrznie, aby wrażenie, którego doświadczasz, pozostało w Tobie i zaczęło się z Tobą komunikować. Gdy Twój słownik tego języka stanie się bogatszy, będziesz mógł łączyć gesty z emocjami, które mogą im odpowiadać. Wraz ze wzrostem poziomu własnej wrażliwości zaczniesz zauważać coraz więcej. I — co równie ważne — odkryjesz nowy, głębszy sposób nawiązywania relacji z innymi ludźmi, zyskując dzięki temu pogłębioną zdolność tworzenia z nimi więzi społecznych. Zawsze będziesz o arą lub zabawką diabłów i głupców tego świata, jeśli uważasz, że mają rogi lub brzęczą dzwoneczkami. Należy pamiętać, że w obcowaniu z innymi ludzie są jak księżyc: pokazują tylko jedną ze swoich stron. Każdy człowiek ma wrodzony talent do […] tworzenia ze swojej zjonomii maski, by móc zawsze wyglądać tak, jakby naprawdę był tym, kim udaje, że jest […], a efekt tego jest niezwykle zwodniczy. A potem wkłada tę swoją maskę, ilekroć jego celem jest wkraść się w łaski kogoś innego i zapewnić sobie dobrą opinię; a ty powinieneś zwracać na nią tylko tyle uwagi, jakby była wykonana z wosku lub tektury. — ARTHUR SCHOPENHAUER Klucze do ludzkiej natury My, ludzie, jesteśmy wytrawnymi aktorami. Od najmłodszych lat uczymy się, jak zdobywać to, czego pragniemy od naszych rodziców, przybierając wygląd, który wywołuje sympatię lub czułość. Uczymy się, jak ukrywać przed rodzicami lub rodzeństwem to, co naprawdę myślimy lub czujemy, bo zapewnia nam to ochronę w trudnych chwilach. Nabywamy biegłości w schlebianiu tym, których warto mieć po swojej stronie —popularnym rówieśnikom czy nauczycielom. Uczymy się, jak dopasowywać się do grupy przez noszenie podobnych ubrań i mówienie takim samym językiem. Gdy dojrzewamy i staramy się rozpocząć karierę zawodową, uczymy się, jak stworzyć odpowiedni wizerunek, aby zostać zatrudnionym i dostosować się do kultury grupowej. Gdy zostajemy dyrektorem, wykładowcą czy barmanem, musimy się odpowiednio zachowywać. Wyobraź sobie człowieka, który nie rozwija w sobie tego rodzaju umiejętności aktorskich, na którego twarzy natychmiast pojawia się grymas, gdy nie podoba mu się to, co mówisz, lub nie może powstrzymać ziewania, gdy go to nie zajmuje, który zawsze mówi to, co myśli, który zawsze podąża własną drogą w kontekście głoszonych przez siebie koncepcji i własnego stylu, który zachowuje się tak samo bez względu na to, czy rozmawia z szefem, czy z dzieckiem. Gotowe? Dobrze, właśnie wyobraziłeś sobie osobę, która zawsze będzie odrzucana i wyśmiewana, którą wszyscy będą gardzić. Wszyscy jesteśmy tak dobrymi aktorami, że nawet nie uświadamiamy sobie tego, co robimy. Wyobrażamy sobie, że w kontaktach społecznych prawie zawsze bywamy szczerzy, o czym każdy dobry aktor mógłby powiedzieć, że to tajemnica naprawdę wiarygodnego aktorstwa. Przyjmujemy te umiejętności za pewnik, ale aby zobaczyć je w akcji, należy spróbować przyjrzeć się sobie podczas interakcji z różnymi członkami rodziny, z szefem czy kolegami z pracy. Gdy to robimy, zauważamy, w jak subtelny sposób zmieniamy to, co mówimy, ton głosu, gesty, język całego ciała, aby dopasowywać je do określonych osób i sytuacji. Inną twarz prezentujemy ludziom, którym próbujemy zaimponować, a inną tym, których znamy i wobec których możemy opuścić gardę. Robimy to prawie bez zastanowienia. Na przestrzeni wieków wielu pisarzy i myślicieli, którzy przyglądali się ludziom z perspektywy zewnętrznej, uderzała teatralna jakość życia społecznego. Najsłynniejszy cytat wyrażający tę myśl pochodzi z Szekspira: „Cały świat to scena, A ludzie na nim to tylko aktorzy. Każdy z nich wchodzi na scenę i znika, A kiedy na niej jest, gra różne role”. Gdy przypomnimy sobie, że aktorów tradycyjnie przedstawia się jako osoby noszące maski, łatwo dojść do wniosku, że literaci w rodzaju Szekspira sugerują, iż takie maski stale nosimy wszyscy, przy czym niektórzy z nas są lepszymi aktorami niż inni. Ludzie podstępni, tacy jak Jago w dramacie Otello, potra ą ukrywać swoje wrogie intencje za przyjaznym, łagodnym uśmiechem. Inni, którzy umieją wykazywać się szczególną pewnością siebie i brawurą, często zostają przywódcami. Ludzie o doskonałych umiejętnościach aktorskich potra ą lepiej od innych poruszać się w złożonych uwarunkowaniach społecznych i wysuwać się na czoło. Wszyscy jesteśmy zatem wyjątkowo utalentowanymi aktorami, ale jednocześnie skrycie uważamy, że ta potrzeba odgrywania rożnych ról to brzemię. Jesteśmy najdoskonalszymi zwierzętami społecznymi na naszej planecie. Przez setki tysięcy lat nasi łowiecko-zbieraccy przodkowie byli w stanie przetrwać wyłącznie za sprawą nieprzerwanego komunikowania się między sobą sygnałami niewerbalnymi. Wytworzyliśmy je na długo przed wynalezieniem języka i to dzięki nim twarz człowieka stała się tak wyrazista, a gesty tak złożone. To tkwi głęboko w nas. Stale pragniemy przekazywać nasze uczucia, a jednocześnie mamy potrzebę ukrywania ich, aby we właściwy sposób funkcjonować społecznie. A ponieważ nieustannie toczą w nas walkę te dwie przeciwstawne siły, nie potra my w pełni kontrolować tego, co komunikujemy. Nasze prawdziwe uczucia nieustannie ujawniają się w postaci gestów, tonu głosu, wyrazu twarzy i postawy. Nie jesteśmy jednak nauczeni zwracania uwagi na niewerbalne sygnały wysyłane przez innych ludzi. Za sprawą zwykłego nawyku koncentrujemy się zasadniczo na wypowiadanych przez nich słowach, myśląc jednocześnie o tym, co odpowiemy. Oznacza to, że wykorzystujemy tylko niewielki ułamek potencjalnych umiejętności społecznych, które wszyscy posiadamy. Wyobraź sobie na przykład rozmowę z kimś, kogo niedawno poznałeś. Zwróciwszy szczególną uwagę na niewerbalne sygnały, które ta osoba wysyła, możesz się wczuć w jej nastrój i zacząć go naśladować, sprawiając, że nieświadomie się w Twojej obecności rozluźni. W dalszym toku rozmowy zaczniesz odbierać sygnały świadczące o tym, że rozmówca reaguje na Twoje gesty i wrażenie, jakie stwarzasz, co umożliwi Ci roztoczenie jeszcze większego czaru. W ten sposób możesz nawiązać porozumienie i zdobyć cennego sprzymierzeńca. I odwrotnie, wyobraź sobie kogoś, kto niemal natychmiast zaczyna ujawniać wobec Ciebie oznaki wrogości, a Ty jesteś w stanie zajrzeć za fasadę fałszywego, zjadliwego uśmieszku i zauważyć na jego twarzy subtelne oznaki irytacji i dyskomfortu, jakiego doświadcza w Twojej obecności. Rejestrując to w czasie rzeczywistym, możesz następnie grzecznie wycofać się z interakcji i zachować ostrożność, szukając kolejnych oznak wrogich intencji. Zapewne właśnie uratowałeś się przed niepotrzebną potyczką lub podstępnym aktem sabotażu. Twoje zadanie jako badacza ludzkiej natury jest dwojakiego rodzaju: po pierwsze, musisz zrozumieć i zaakceptować teatralny aspekt życia. Nie ma co moralizować oraz uskarżać się na odgrywanie ról i noszenie masek, bo jest to istotne z punktu widzenia sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie. Tak naprawdę Twoim celem powinno być występowanie na scenie życia i demonstrowanie doskonałych umiejętności — przyciąganie uwagi, błyszczenie w świetle re ektorów i stanie się lubianym bohaterem. Po drugie, nie możesz być naiwny i błędnie uznawać tworzonych przez innych pozorów za rzeczywistość. Nie wolno Ci się nabierać na zdolności aktorskie innych ludzi. Pracując nad własnymi umiejętnościami obserwacji i doskonaląc je w codziennym życiu tak często, jak to tylko możliwe, powinieneś dążyć do mistrzostwa w sferze rozszyfrowywania rzeczywistych uczuć innych ludzi. Do tych celów służą trzy aspekty omawianego przez nas prawa: zrozumienie, jak należy obserwować innych; znajomość podstawowych kluczy służących do dekodowania komunikacji niewerbalnej; opanowanie sztuki znanej pod nazwą autoprezentacji, czyli jak najskuteczniejszego odgrywania swojej roli. Umiejętności obserwacyjne Jako dzieci niemal wszyscy byliśmy doskonałymi obserwatorami innych ludzi. Ponieważ byliśmy mali i słabi, nasze przetrwanie zależało od umiejętności dekodowania uśmiechów i tonu głosu innych. Często zadziwiał nas osobliwy styl chodzenia dorosłych, ich przesadne uśmiechy i czułe gesty, które dla zabawy naśladowaliśmy. Na podstawie czegoś w języku ciała określonych osób byliśmy w stanie wyczuwać, że stanowią one dla nas zagrożenie. Dlatego właśnie dzieci są zmorą nałogowych kłamców, naciągaczy, magików i innych ludzi, którzy udają, że są kimś, kim nie są. Dzieci potra ą błyskawicznie przejrzeć fasadę, za jaką tacy ludzie się ukrywają. Stopniowo jednak, poczynając od wieku mniej więcej pięciu lat, tracimy tę wrażliwość, gdy zaczynamy zwracać się do własnego wnętrza i coraz bardziej interesować się tym, jak postrzegają nas inni. Musisz zrozumieć, że nie chodzi tu o kwestie nabycia jakichś umiejętności, których nie masz, ale raczej o odkrycie na nowo takich, którymi dysponowałeś w najwcześniejszym dzieciństwie. Oznacza to powolne odwracanie procesu pogrążania się w egocentryzmie i odzyskiwanie skierowanego na zewnątrz spojrzenia i ciekawości, jaką okazywałeś wszystkiemu, będąc dzieckiem. Jak w przypadku każdej innej umiejętności, wymaga to cierpliwości. Powinieneś się starać drogą praktyki powoli zmieniać swój mózg, tworząc nowe połączenia neuronalne. Pamiętaj, aby nie przeciążać się od samego początku zbyt dużą liczbą informacji. Musisz robić niewielkie kroki, aby zacząć dostrzegać małe, ale codzienne postępy. Podczas niezobowiązujących rozmów stawiaj sobie za cel zaobserwowanie jednego czy dwóch grymasów na twarzy rozmówcy, które mogłyby przeczyć temu, co ta osoba mówi, lub zawierać jakieś dodatkowe informacje. Zwracaj uwagę na mikroskurcze, krótkotrwałe przejawy napięcia mięśni twarzy i wymuszone uśmiechy (więcej informacji o tych kwestiach znajdziesz w następnym podrozdziale). Gdy uda Ci się wykonać to proste ćwiczenie z jedną osobą, spróbuj z kimś innym, zawsze koncentrując się na twarzy interlokutora. Gdy odczytywanie sygnałów z twarzy stanie się dla Ciebie łatwiejsze, postaraj się przeprowadzić podobne obserwacje na temat głosu danej osoby, zauważając zmiany tempa lub tonu. Głos mówi bardzo wiele o poziomie pewności siebie i satysfakcji innych. Następnie stopniowo przejdź do elementów języka ciała — takich jak postawa, gesty rąk, sposób ustawiania nóg. Pamiętaj, aby te ćwiczenia były proste, stawiaj sobie także proste cele. Zapisuj wszelkie spostrzeżenia, a zwłaszcza wszelkie zauważane przez siebie wzorce. Wykonując te ćwiczenia, musisz być zrelaksowany i otwarty na to, co widzisz. Bądź cierpliwy i nie podejmuj przedwczesnych prób interpretowania swoich spostrzeżeń za pomocą słów. Musisz angażować się w rozmowę, ale mówić mniej, skłaniając jednocześnie rozmówcę, by mówił więcej. Postaraj się naśladować jego zachowania, wygłaszając komentarze odnoszące się do czegoś, o czym mówił, i dowodzące, że go słuchasz. Dzięki temu Twój rozmówca się zrelaksuje i zechce powiedzieć więcej, co sprawi, że zacznie także wysyłać więcej sygnałów niewerbalnych. Pamiętaj jednak, aby Twoje obserwacje nigdy nie były jednoznacznie widoczne. Gdy inni czują, że są poddawani ocenie, zamykają się w sobie i próbują kontrolować swoje zachowania. Zdradzić Cię może na przykład zbyt natarczywy kontakt wzrokowy. Musisz wyglądać na kogoś, kto zachowuje się naturalnie i jest po prostu uważny. Pamiętaj, aby do śledzenia zmian w wyrazie twarzy, głosie czy postawie rozmówcy posługiwać się jedynie szybkimi spojrzeniami i widzeniem peryferyjnym. Obserwując jakąś konkretną jednostkę w danym okresie, musisz ustalić, jaka jej postawa i nastrój będą dla Ciebie punktem odniesienia. Niektórzy ludzie są w naturalny sposób spokojni i powściągliwi, co ujawnia wyraz ich twarzy. Inni są bardziej żywiołowi i energiczni, a jeszcze inni stale zalęknieni. Znając wzorzec zachowań danej osoby, będziesz mógł poświęcić większą uwagę wszelkim odchyleniom — na przykład nagłemu ożywieniu u kogoś, kto zwykle zachowuje rezerwę, lub zrelaksowanemu wyglądowi kogoś zazwyczaj nerwowego. Gdy ustalisz punkt odniesienia, znacznie łatwiej Ci będzie dostrzegać u interlokutorów oznaki na przykład zniechęcenia czy niepokoju. Znany ze starożytnego Rzymu Marek Antoniusz był z natury jowialny, zawsze uśmiechnięty i skory do żartów. Dopiero gdy uczestnicząc w spotkaniach po zabójstwie Juliusza Cezara, nagle stał się milczący i ponury, rywal Antoniusza, Oktawian (później August), zrozumiał, że Antoniusz coś knuje i ma niecne zamiary. Określiwszy punkt odniesienia, spróbuj obserwować tę samą osobę w różnych sytuacjach, ustalając, w jaki sposób zmieniają się wysyłane przez nią sygnały niewerbalne, gdy rozmawia z małżonkiem, szefem czy podwładnym. A oto inne ćwiczenie. Obserwuj ludzi, którzy zamierzają zrobić coś ekscytującego — wybrać się na wycieczkę w jakieś ciekawe miejsce, umówić na randkę z kimś, kto ich fascynuje, lub wziąć udział w jakimś wydarzeniu, z którym wiążą duże nadzieje. Zwróć uwagę na to, jak wtedy wyglądają, na pewnego rodzaju oczekiwanie, na sposób, w jaki szeroko otwierają oczy, które następnie pozostają w takiej pozycji, na rumieńce i ogólne ożywienie widoczne na ich twarzach, na lekki uśmiech na ustach, gdy myślą o tym, co ma nadejść. Porównaj to z napięciem widocznym u osób, które przystępują do zdawania egzaminu czy przygotowują się do rozmowy kwali kacyjnej. Dzięki temu zwiększysz zasób swoich wrażeń odnoszących się do korelowania emocji z mimiką. Zwracaj szczególną uwagę na wszelkie wychwytywane przez siebie sygnały, które wyglądają na sprzeczne — gdy na przykład ktoś stwierdza, że szalenie podoba mu się Twój pomysł, ale wyraz jego twarzy i ton głosu świadczą o tym, że odczuwa napięcie; albo ktoś gratuluje Ci awansu, ale jego uśmiech jest wymuszony, a postawa wydaje się emanować smutkiem. Takie sprzeczne sygnały bywają bardzo częste i mogą dotyczyć różnych części ciała. W powieści Ambasadorowie Henry’ego Jamesa narrator zauważa, że kobieta, która go odwiedza, przez większą część rozmowy się do niego uśmiecha, ale bardzo mocno ściska parasol. I wystarczy mu to, aby ustalić, że tym, co naprawdę czuje, jest dyskomfort. W obliczu sprzecznych sygnałów musisz mieć świadomość faktu, że zdecydowana większość komunikacji niewerbalnej wiąże się z przekazywaniem negatywnych emocji i w związku z tym ustalając, jakie mogą być prawdziwe uczucia określonej osoby, należy kłaść większy nacisk właśnie na negatywne sygnały. W pewnym momencie warto zadać sobie także pytanie, dlaczego ktoś może odczuwać właśnie smutek lub antypatię. Wypróbuj także takie ćwiczenie. Usiądź w kawiarni lub innego rodzaju przestrzeni publicznej i nie angażując się w rozmowy, obserwuj ludzi wokół siebie. Słuchaj, co do siebie mówią, aby podchwytywać sygnały wokalne. Zwróć uwagę na ich sposób chodzenia i ogólny język ciała. Jeśli to możliwe, rób notatki. W miarę postępów możesz na podstawie wychwytywanych wskazówek próbować odgadywać zawody innych ludzi lub analizując język ciała, dowiadywać się czegoś o ich osobowości. Powinna to być całkiem przyjemna gra. Robiąc postępy, zaczniesz zyskiwać coraz większą podzielność uwagi — będziesz w stanie jednocześnie uważnie słuchać tego, co inni mają do powiedzenia, i obserwować ich sygnały niewerbalne. Uświadomisz sobie także istnienie sygnałów, których wcześniej nie zauważałeś, dzięki czemu stale będziesz poszerzać bazę wrażeń. Pamiętaj, że wszystko, co robią inni, jest pewnego rodzaju sygnałem; nie istnieje coś takiego jak gest, który nic nie znaczy. Zaczniesz zwracać uwagę na to, w jaki sposób inni milczą, na ubrania, jakie noszą, na rozmieszczenie przedmiotów na ich biurkach, na wzorce ich oddechu, na napinanie określonych mięśni (zwłaszcza mięśni szyi), na podteksty obecne w ich rozmowach — na to, co nie zostało powiedziane lub co zostało dane do zrozumienia. Wszystkie te odkrycia powinny zwiększać ekscytacji i zachęcać Cię do podążania dalej. poziom Twojej Ćwicząc tę umiejętność, musisz zdawać sobie sprawę z istnienia kilku typowych błędów, które możesz popełniać. Słowa wyrażają informacje bezpośrednie. Można spierać się o to, co inni mają na myśli, gdy coś mówią, ale zakres możliwych interpretacji jest dość ograniczony. Sygnały niewerbalne są znacznie mniej jednoznaczne i mają charakter pośredni. Nie istnieje słownik, w którym dałoby się znaleźć de nicję określającą, co to lub tamto znaczy. Wszystko zależy od konkretnej osoby i kontekstu. Jeśli nie zachowasz ostrożności, będziesz gromadzić sygnały, a następnie błyskawicznie interpretować je tak, by pasowały do Twoich emocjonalnych uprzedzeń dotyczących innych, a to sprawi, że Twoje obserwacje będą nie tylko bezużyteczne, ale i niebezpieczne. Obserwując kogoś, za kim w naturalny sposób nie przepadasz, lub osobę, która przypomina Ci kogoś nielubianego z przeszłości, będziesz wykazywał tendencję do postrzegania niemal wszystkich sygnałów jako nieprzyjaznych lub wręcz wrogich. I oczywiście w zupełnie odwrotny sposób będziesz rozumował w przypadku ludzi, których lubisz. Wykonując te ćwiczenia, musisz dążyć do tego, aby odrzucać osobiste preferencje i uprzedzenia dotyczące innych ludzi. Ma z tym związek coś, co nazywamy błędem Otella. W dramacie Szekspira Otello główny bohater — zgadłeś, Otello — zakłada, że jego żona, Desdemona, dopuściła się cudzołóstwa, bo pytana o pewne kwestie reaguje nerwowo. Desdemona jest tak naprawdę niewinna, ale agresywna, paranoiczna natura Otella i jego napastliwe pytania ją denerwują, co Otello interpretuje jako dowód winy. W takich przypadkach odbieramy po prostu od drugiej osoby pewne sygnały emocjonalne — na przykład nerwowość — i zakładamy, że pochodzą one z pewnego źródła. Pospiesznie wybieramy więc pierwsze wyjaśnienie, które pasuje do tego, co chcieliśmy zobaczyć. Przyczyn nerwowości może być jednak kilka, tego rodzaju zachowanie może stanowić chwilową reakcję na nasze odpytywanie albo wynikać z okoliczności ogólnych. Błąd pojawia się tutaj nie w ramach obserwacji, ale w procesie dekodowania informacji. W 1894 roku Alfred Dreyfus, o cer francuskiej armii, został niesłusznie aresztowany za przekazywanie tajemnic Niemcom. Dreyfus był Żydem, a wielu Francuzów miało wtedy antysemickie poglądy. Pojawiwszy się po raz pierwszy na publicznym przesłuchaniu, Dreyfus udzielał odpowiedzi spokojnym, pewnym tonem, którym posługiwał się wcześniej w pracy jako urzędnik i za którego pomocą próbował opanowywać nerwowość. Większość osób obecnych na przesłuchaniu zakładała, że niewinny człowiek powinien głośno protestować. Zachowanie Dreyfusa uznano zatem za oznakę jego winy. Należy pamiętać, że ludzie z różnych kultur uznają za akceptowalne różne postacie zachowań. To coś, co jest znane jako reguły okazywania emocji. W szeregu kultur ludzie bywają uwarunkowani w taki sposób, by mniej się uśmiechać, częściej wzajemnie dotykać albo spokojniej czy też bardziej emocjonalnie się wypowiadać. Należy zawsze pamiętać o uwarunkowaniach kulturowych różnych ludzi i odpowiednio interpretować wysyłane przez nich sygnały. W ramach praktyki staraj się także obserwować samego siebie. Zwróć uwagę, jak często i kiedy miewasz tendencję do posługiwania się fałszywym uśmiechem lub w jaki sposób okazujesz nerwowość — czy ujawnia się ona w Twoim głosie, w tym, jak bębnisz palcami po stole czy bawisz się włosami, w drżeniu ust i tak dalej. Gdy dogłębnie zdasz sobie sprawę z własnych zachowań niewerbalnych, staniesz się także bardziej wrażliwy i wyczulony na sygnały innych. Będziesz w stanie łatwiej wyobrażać sobie emocje związane z określonymi sygnałami. Zyskasz też większą kontrolę nad własną sferą niewerbalną, a to coś bardzo cennego z punktu widzenia odgrywania odpowiednich ról społecznych (patrz: ostatni podrozdział tego rozdziału). I wreszcie, rozwijając umiejętności obserwacji, zauważysz zyczną przemianę w sobie samym i w swoich relacjach z innymi. Będziesz się stawał coraz bardziej wrażliwy na ich zmieniające się nastroje, a nawet — wczuwając się w to, co czują oni — nauczysz się je przewidywać. Tego rodzaju umiejętności, gdy rozwiniesz je w sobie w wystarczająco wysokim stopniu, mogą sprawić, że podobnie jak Milton Erickson zaczniesz być uznawany niemal za medium. Klucze dekodujące Pamiętaj, że ludzie na ogół starają się prezentować światu z jak najlepszej strony. Oznacza to ukrywanie ewentualnie antagonistycznych uczuć, pragnień związanych z żądzą władzy czy poczuciem wyższości, prób nadskakiwania innym i niepewności. Używają słów, aby ukrywać swoje uczucia i odwracać naszą uwagę od rzeczywistości, bazując na tym, że mamy tendencję do koncentrowania się właśnie na słowach. Posługują się także określonym wyrazem twarzy, który łatwo przybrać i który jest powszechnie interpretowany jako zasadniczo przyjazny. Twoim zadaniem jest demaskowanie tego rodzaju kamu ażu i uświadamianie sobie ujawniających się automatycznie oznak, które identy kują pewne prawdziwe emocje skrywane pod maską. Trzy kategorie najważniejszych z punktu widzenia obserwacji i identy kacji wskazówek to: niechęć/sympatia, dominacja/uległość i podstęp. Sygnały niechęci/sympatii. Wyobraź sobie następujący scenariusz: ktoś z grupy Cię nie lubi, z zazdrości albo dlatego, że Ci nie ufa, ale w środowisku grupy nie może tego wyrazić jawnie, bo zostanie uznany za osobę niezbyt pożądaną — za kogoś, kto nie jest graczem zespołowym. A zatem uśmiecha się do Ciebie, rozmawia z Tobą, a nawet wydaje się popierać Twoje koncepcje. Czasami wyczuwasz, że coś nie jest do końca w porządku, ale ponieważ docierające do Ciebie sygnały są subtelne, zapominasz o nich, gdy zwracasz uwagę na maskę, którą ten ktoś przy Tobie przybiera. I nagle, jak grom z jasnego nieba, ten ktoś Ci się sprzeciwia lub ukazuje swoją ciemną stronę. Maska opada. Ceną, którą płacisz, są nie tylko kłopoty w pracy lub życiu osobistym, ale także problemy emocjonalne, które mogą mieć długofalowe skutki. Zrozum: wrogie działania innych lub okazywany przez nich opór nigdy nie pojawiają się znikąd. Wszelkie działania z ich strony zawsze poprzedzają określone sygnały. Całkowite ukrycie tak silnych emocji jest dla ludzi niemożliwym do zniesienia wysiłkiem. Problem polega nie tylko na tym, że nie zwracamy na nie uwagi, ale także na tym, że z natury nie lubimy myśleć o kon iktach czy braku porozumienia. Wolimy zakładać, że inni albo stoją po naszej stronie, albo przynajmniej są neutralni. Najczęściej czujemy, że coś jest z drugą osobą nie w porządku, ale ignorujemy to uczucie. Musimy nauczyć się ufać tego rodzaju intuicyjnym reakcjom i aktywnie rozpoznawać pojawiające się sygnały, które powinny wyzwalać w nas zamiar głębszej analizy istniejących przesłanek. Język ciała innych ludzi jednoznacznie świadczy o ich aktywnej niechęci lub wrogości. Do typowych sygnałów należą nagłe mrużenie oczu, gdy coś mówimy, gniewne spojrzenia, zaciskanie warg tak, że prawie przestają być widoczne, usztywnianie szyi czy torsu, odwracanie od nas stóp podczas rozmowy, krzyżowanie ramion, gdy próbujemy dowodzić swoich racji, i ogólne napięcie widoczne w całym ciele. Problem polega na tym, że zazwyczaj nie dostrzegamy takich sygnałów aż do momentu, gdy poziom niezadowolenia rozmówcy staje się tak wysoki, że nie jest on po prostu w stanie dłużej go ukrywać. Zamiast tego musisz nauczyć się poszukiwać mikroekspresji i innych subtelnych sygnałów przesyłanych przez ludzi. Mikroekspresje to najświeższe odkrycie psychologów, którzy udokumentowali ich istnienie za pomocą szeregu lmów. Trwają mniej niż sekundę i występują w dwóch odmianach: pierwsza pojawia się, gdy ktoś jest świadom swoich negatywnych uczuć i próbuje je stłumić, ale stają się one dostrzegalne przez ułamek sekundy. Druga występuje, gdy nie jesteśmy świadomi wrogości innych, a jednak uwidacznia się ona w szybkich przebłyskach na ich twarzach lub w ich postawie. Takie ekspresje to błyskawiczne spojrzenia, nagłe napinanie mięśni twarzy, ściskanie warg czy też towarzyszące skierowanemu w dół spojrzeniu śladowe oznaki marszczenia brwi albo wyrazu drwiny czy pogardy na twarzy. Świadomi istnienia tego zjawiska możemy zacząć takich grymasów poszukiwać. Będziesz zaskoczony, jak często się pojawiają, bo całkowite panowanie nad mięśniami twarzy i tłumienie takich sygnałów zawczasu jest w zasadzie niemożliwe. Musisz być zrelaksowany i uważny, nie wychwytywać ich wyraźnie, ale wyłapywać je kątem oka. Gdy zaczniesz dostrzegać takie ekspresje, łatwiej Ci będzie je przyswajać. Równie wymowne są oznaki, które są subtelne, ale mogą trwać kilka sekund, ujawniając napięcie i chłód. Jeżeli na przykład podchodzimy do kogoś, kto ukrywa przed nami negatywne myśli, i go zaskakujemy, bo zauważa nas w ostatniej chwili, zwykle możemy zobaczyć wyraźne oznaki jego niezadowolenia z tego, że się zjawiliśmy, zanim zdążył założyć przyjazną maskę. Ten ktoś nie cieszy się specjalnie z tego, że nas widzi, i widać to przez sekundę czy dwie. Albo gdy wyrażamy stanowczą opinię, zaczyna przewracać oczyma i szybko próbuje to ukryć za fasadą uśmiechu. Bardzo znacząca może być także nagła cisza. Gdy mówimy coś, co wywołuje w rozmówcy ukłucie zazdrości lub niechęci, nie może on się powstrzymać przed pogrążeniem się w milczeniu i zadumie. Może próbować pokrywać to uśmiechem, ale wewnątrz wręcz się gotuje. To nie zwykła nieśmiałość ani oznaka braku czegokolwiek istotnego do powiedzenia, to wyraźne oznaki rozdrażnienia. W takiej sytuacji przed wyciągnięciem jakichkolwiek wniosków warto poczekać, aż coś takiego powtórzy się kilka razy. Ludzie często zdradzają się za sprawą sprzecznych sygnałów — na przykład pozytywnego komentarza, który ma rozproszyć naszą uwagę, ale wyraźnie negatywnego języka ciała. Przynosi im to ulgę w stanie napięcia związanego z faktem, że ciągle muszą udawać zadowolonych. Zakładają, że będziemy starali się koncentrować na ich słowach i nie zauważymy niechętnego grymasu lub krzywego uśmieszku. Należy także zwracać uwagę na odwrotną kon gurację — gdy ktoś mówi nam otwarcie coś pachnącego sarkazmem i drwiną, ale robi to z uśmiechem i żartobliwym głosem, jakby chciał zasygnalizować, że to tylko przekomarzanki. Niegrzecznie byłoby potraktować coś takiego nazbyt poważnie. Faktem jest jednak, że — zwłaszcza jeśli coś takiego zdarza się więcej niż raz — należy zacząć zwracać uwagę na słowa, a nie na język ciała, bo może to być tłumiony sposób wyrażania wrogości. Zwracaj także uwagę na ludzi, którzy Cię chwalą lub prawią Ci komplementy ze spuszczonymi oczyma. Może to być oznaka ukrytej zazdrości. W książce Stendhala Pustelnia parmeńska hrabia Mosca otrzymuje anonimowy list, którego treść ma wzbudzić w nim zazdrość o kochankę, obiekt jego rozpaczliwie gorących uczuć. Zastanawiając się nad tym, kto mógł wysłać list, przypomina sobie rozmowę z księciem Parmy, którą odbył wcześniej tego dnia. Książę mówił o tym, że przyjemności władzy bledną w porównaniu z przyjemnościami płynącymi z miłości, a kiedy wypowiadał te słowa, hrabia zauważył w jego oczach wyjątkowo złośliwy błysk, któremu towarzyszył niejednoznaczny uśmieszek. To, co mówił książę, odnosiło się do miłości jako takiej, ale spojrzenie mówiącego było skierowane na hrabiego, więc Mosca wywnioskował prawidłowo, że list wysłał książę. Wszystko się wydało, bo książę nie był w stanie całkowicie powstrzymać jadowitej radości z powodu tego, co zrobił. To właśnie jedna z odmian sprzecznego sygnału. Rozmówca wypowiada się stosunkowo dobitnie na jakiś ogólny temat, ale subtelnym spojrzeniem wskazuje na nas. Doskonałym narzędziem do rozszyfrowywania niechęci jest porównywanie języka ciała określonych osób w kontaktach z nami i innymi ludźmi. Nietrudno wykryć, że ktoś jest zauważalnie przyjazny i ujmujący wobec innych ludzi, a następnie — na nasz użytek — zakłada wyłącznie maskę uprzejmości. Podczas rozmowy bywa, że w oczach kogoś takiego pojawiają się krótkie błyski zniecierpliwienia i irytacji, ale tylko wtedy, kiedy mówimy my. Pamiętaj także, że inni mają tendencję do nieświadomego ujawniania swoich prawdziwych, zwłaszcza wrogich uczuć, kiedy są pijani, śpiący, sfrustrowani, rozgniewani lub pod wpływem stresu. Później zwykle starają się usprawiedliwiać, najczęściej twierdząc, że przez chwilę nie byli sobą, ale tak naprawdę właśnie w takich chwilach są bardziej sobą niż kiedykolwiek indziej. Jedną z najlepszych metod poszukiwania tego rodzaju sygnałów jest organizowanie testów, a nawet zastawianie pułapek. Mistrzem w tej dziedzinie był król Ludwik XIV. Ten monarcha stał na szczycie hierarchii władzy, a jego dwór w Wersalu wypełniali przedstawiciele szlachetnych rodów kipiący wrogością do niego samego i absolutyzmu, jaki chciał narzucić. W pogrążonych w konwenansach realiach Wersalu wszyscy musieli być wytrawnymi aktorami i ukrywać swoje uczucia, zwłaszcza wobec króla. Ludwik miał jednak swoje sposoby, aby poddawać ich próbom. Pojawiał się w ich obecności nagle, bez ostrzeżenia i przyglądał się wyrazowi twarzy, jaki na jego widok bezwiednie przybierali. Polecał członkom magnaterii, aby przeprowadzali się wraz z rodzinami do pałacu w Wersalu, wiedząc, że jest to kosztowne i niewygodne. Uważnie obserwował wszelkie oznaki rozdrażnienia na ich twarzach i w głosie. Mówił coś niepochlebnego o innych dworzanach, ich sprzymierzeńcach i odnotowywał natychmiastowe reakcje swoich rozmówców. Odpowiednio wyraźne oznaki dyskomfortu wskazywały na ich utajoną wrogość. Jeśli podejrzewasz, że ktoś odczuwa wobec Ciebie zazdrość, porozmawiaj z nim o najnowszych dobrych wiadomościach ze swojego życia, ale się nie chwal. Poszukaj mikroekspresji rozczarowania na jego twarzy. Podobnym testami możesz się posługiwać do sondowania skrywanego gniewu i urazy, wywołując reakcje, których ludzie nie są w stanie szybko tłumić. Ogólnie rzecz biorąc, inni mogą chcieć wiedzieć o nas więcej, mniej lub być zasadniczo obojętni. Zdarza się, że wahają się pomiędzy tymi trzema stanami, ale zwykle dążą do jednego z nich. Ujawniają to za sprawą tego, jak szybko reagują na nasze e-maile lub SMS-y, przez mowę ciała, gdy nagle nas spotykają, i ogólny emocjonalny ton, jaki przyjmują w naszej obecności. Niezaprzeczalną zaletą wykrywania możliwej wrogości lub negatywnych uczuć już na wczesnym etapie jest fakt, że dzięki temu zwiększamy zakres własnych możliwości strategicznych i zapewniamy sobie swobodę manewru. Można zastawiać na innych pułapki, celowo wzbudzając ich wrogość i prowokując ich do agresywnego działania, bo na dłuższą metę wprawia ich to w zakłopotanie. Można także, jednak kosztem znacznie większego wysiłku, neutralizować ich niechęć do nas, a nawet próbować podbijać ich serca, prowadząc ofensywę czaru. I wreszcie można po prostu zachowywać dystans — nie zatrudniając ich, zwalniając czy nie wchodząc z nimi w interakcje. Dzięki temu ostatecznie wszystko staje się prostsze, bo unikamy niespodziewanych potyczek i aktów sabotażu. Druga strona medalu wygląda tak, że ogólnie mamy mniejszą potrzebę ukrywania przed innymi pozytywnych emocji, ale często wolimy ograniczać wysyłanie oczywistych oznak radości i afektu, zwłaszcza w sytuacjach zawodowych, a nawet podczas zalotów. W sytuacjach społecznych często wolimy demonstrować pewien chłód. Bardzo wartościowa jest zatem umiejętność wykrywania oznak świadczących o tym, że inni poddają się naszemu czarowi. Według przeprowadzonych przez psychologów Paula Ekmana i E.H. Hessa i innych badań sygnałów uwidaczniających się na twarzy, osoby, które odczuwają wobec nas pozytywne emocje, wykazują zauważalne oznaki rozluźnienia mięśni mimicznych, widoczne zwłaszcza na czole i w okolicach ust; nie zaciskają ust, więc ich wargi są widoczne w całości, rozszerza się także cały obszar wokół ich oczu. To mimowolne ekspresje świadczące o dobrym samopoczuciu i otwartości. Gdy uczucia są bardziej intensywne, na przykład podczas zakochiwania się, zwiększa się dopływ krwi do twarzy, co uruchamia wszystkie jej mięśnie. Ten stan ekscytacji objawia się rozszerzeniem źrenic, automatyczną reakcją, która sprawia, że oczy zaczynają przyjmować więcej światła. To jednoznaczny sygnał, że dana osoba czuje się dobrze i podoba jej się to, co widzi. Rozszerzaniu się źrenic towarzyszy unoszenie brwi, co sprawia, że oczy wyglądają na jeszcze większe. Zwykle nie zwracamy uwagi na źrenice, bo natarczywe wpatrywanie się w czyjeś oczy ma otwarcie seksualne konotacje. Należy się jednak nauczyć, jak rzucać na nie szybkie spojrzenia, zauważając wszelkie oznaki rozszerzania się oczu. Rozwijając swoje umiejętności w tej dziedzinie, musisz także nauczyć się odróżniać fałszywy uśmiech od prawdziwego. Próbując ukrywać negatywne uczucia, najczęściej uciekamy się do fałszywego uśmiechu, bo to łatwe, a inni zazwyczaj nie zwracają uwagi na subtelności w tym zakresie. Druga odmiana uśmiechu jest mniej powszechna, musisz zatem wiedzieć, jak ją rozpoznać. Prawdziwy uśmiech uruchamia mięśnie wokół oczu i rozszerza je, często ujawniając kurze łapki. Sprawia także, że zwykle unoszą się policzki. Jeśli nie pojawiają się wyraźne zmiany w okolicach oczu i policzków, to uśmiech na pewno nie jest prawdziwy. Niektórzy usiłują jednak sprawiać wrażenie, że ich uśmiech jest szczery, uśmiechając się bardzo szeroko, co w pewnym zakresie zmienia także wygląd ich oczu. Oprócz objawów zycznych należy zatem zwracać także uwagę na kontekst. Prawdziwy uśmiech zwykle pojawia się w następstwie określonego działania lub wypowiedzi, które wywołują nagłą reakcję — to coś spontanicznego. Czy uśmiech jest w danym przypadku rzeczywiście związany z okolicznościami, czy jest uzasadniony tym, co zostało powiedziane? Czy jest to sytuacja, w której rozmówca stara się nam zaimponować albo planuje osiągnięcie jakichś celów strategicznych? Czy wyczucie czasu w akurat tym uśmiechu przypadkiem lekko go nie zawiodło? Jeden z najbardziej wymownych sygnałów świadczących o pozytywnych emocjach związany jest z głosem. Twarz łatwiej nam kontrolować; możemy w tym celu patrzeć w lustro. Bardzo trudno jest natomiast — o ile nie jesteśmy zawodowymi aktorami — świadomie modulować głos. Gdy inni rozmawiają z nami chętnie i wykazują ekscytację, ton ich głosu podwyższa się, co wskazuje na pobudzenie emocjonalne. Nawet gdy się denerwują, ich głos pozostaje ciepły i naturalny, inaczej niż w przypadku symulowanego ciepła wyczuwalnego w głosie kogoś, kto próbuje nam coś sprzedać. Zdarza się, że słyszymy nawet w głosie rozmówcy coś w rodzaju pomruku, co niektórzy uznają za wokalny uśmiech. Łatwo także zauważyć brak napięcia i wahania. W trakcie rozmowy dochodzi do fazy przekomarzania się, któremu obie strony oddają się w równym stopniu i w coraz większym tempie, co wskazuje na coraz głębsze porozumienie. Głos, który jest ożywiony i radosny, zwykle pozytywnie wpływa na nasz nastrój i wywołuje podobną reakcję. Dociera to do nas, ale często ignorujemy tego rodzaju odczucia i zamiast na głosie koncentrujemy się na przyjaznej treści słów lub na chwytach marketingowych. Monitorowanie sygnałów niewerbalnych jest niezbędne, gdy próbujemy wpływać na innych i ich uwodzić. To najlepszy sposób na sprawdzenie stopnia, w jakim nasz urok działa na określoną osobę. Gdy inni zaczynają czuć się komfortowo w naszej obecności, stają bliżej nas lub pochylają się w naszym kierunku, nie krzyżują ramion i nie widać w nich żadnego napięcia. Gdy wygłaszamy przemówienie lub opowiadamy jakąś historię, częste potakiwania, uważne spojrzenia i szczere uśmiechy słuchaczy świadczą o tym, że zgadzają się oni z tym, o czym mówimy, i rezygnują z oporu. Częściej nawiązują z nami kontakt wzrokowy. Być może najlepszym i najbardziej ekscytującym sygnałem jest w tym zakresie synchronizacja polegająca na tym, że druga osoba nieświadomie zaczyna nas naśladować. Tak samo krzyżuje nogi, w podobny sposób przechyla głowę, nasz uśmiech wywołuje jej uśmiech. Na najgłębszym poziomie synchronizacji — co odkrył Milton Erickson — dochodzi do tego, że w identyczny rytm wchodzą wzorce oddechowe, a to czasami kończy się całkowitą synchronicznością pocałunku. Możesz uczyć się nie tylko monitorować zmiany, które dowodzą, że wywierasz na kogoś wpływ, ale także je wywoływać, samemu wysyłając pozytywne sygnały. Zwykle wygląda to następująco: zaczynasz powoli się zbliżać lub pochylać, ujawniając subtelne oznaki otwartości. Kiwasz głową i uśmiechasz się, gdy druga osoba się wypowiada. Naśladujesz jej zachowanie i wzorce oddechowe. Szukasz oznak pojawiającej się więzi emocjonalnej, ale dalej posuwasz się wyłącznie wtedy, gdy zaczynasz wykrywać stopniową rezygnację z oporu. Istnieją uwodziciele eksperci, którzy potra ą używać wszystkich tych pozytywnych sygnałów, aby stwarzać pozory, że się zakochują. Robią to jednak wyłącznie po to, by umożliwić sobie zyskanie nad nami jak największej kontroli, należy zatem pamiętać, że bardzo niewiele osób w naturalny sposób ujawnia tak wiele emocji tak wcześnie. Jeśli domniemane wrażenie, jakie na kimś robisz, wydaje Ci się nieco przedwczesne i być może wystudiowane, poproś, aby zwolnił, i obserwuj jego twarz pod kątem mikroekspresji dowodzących frustracji. Sygnały dominacji/uległości. Będąc najbardziej złożonymi istotami społecznymi na naszej planecie, my, ludzie, tworzymy skomplikowane hierarchie oparte na pozycji, pieniądzach i władzy. Wiemy o istnieniu tych hierarchii, ale nie lubimy mówić wprost o miejscach, na jakich się w nich znajdujemy, i ogólnie rzecz biorąc, czujemy się niekomfortowo, gdy inni mówią o zajmowanej przez siebie wyższej pozycji. Oznaki dominacji i uległości znacznie częściej bywają widoczne w ramach komunikacji niewerbalnej. Ten styl komunikowania się odziedziczyliśmy po innych naczelnych, zwłaszcza po szympansach, które wytworzyły złożone sygnały określające miejsce poszczególnych osobników w hierarchii społecznej. Pamiętaj, że poczucie wyższości w kontekście pozycji społecznej zapewnia ludziom pewność siebie, którą okazują na zewnątrz w postaci języka ciała. Niektórzy zresztą czują taką pewność siebie, jeszcze zanim osiągną określoną pozycję w hierarchii władzy, przez co sprawiają, że awans społeczny i przyciąganie do siebie innych staje się dla nich samospełniającą się przepowiednią. Ambitne jednostki mogą próbować symulować takie sygnały, ale trzeba umieć to robić, bo fałszywa pewność siebie bywa zwykle dosyć odpychająca. Pewność siebie wiąże się zwykle z wyraźnie widocznym na twarzy poczuciem odprężenia i swobodą ruchów. Osoby mające władzę uważają, że wolno im częściej przyglądać się innym i nawiązywać kontakt wzrokowy, z kimkolwiek zechcą. Ich powieki są zwykle nieco przymknięte, to oznaka powagi i pełni kompetencji. Gdy czują się znudzone lub poirytowane, okazują to swobodnie i otwarcie. Raczej nie uśmiechają się często, bo to oznaka ogólnej niepewności. Uważają, że wolno im częściej dotykać innych ludzi, na przykład przyjaźnie poklepując ich po plecach lub ramieniu. Podczas spotkań zapewniają sobie więcej przestrzeni niż inni, tworzą wokół siebie większy dystans. Zwykle noszą się prosto, a ich gesty są spokojne i pewne. A najbardziej istotne jest to, że inni czują się zmuszeni do naśladowania ich stylu. Przywódca wykazuje zwykle tendencję do narzucania grupie pewnego stylu komunikacji niewerbalnej, robiąc to w bardzo subtelny sposób. Można zauważyć, że inni naśladują nie tylko zachowania takich osób, ale także na przykład ich spokój lub nieposkromioną energię. Samce alfa lubią sygnalizować swoją najwyższą pozycję w hierarchii na kilka sposobów: mówią szybciej niż inni i czują się uprawnieni do przerywania innym oraz kontrolowania przebiegu rozmów. Uścisk ich dłoni jest bardzo energiczny, niemal miażdżący. Gdy wchodzą do biura, widać, że przyjmują wyprostowaną postawę i kroczą stanowczo, a podwładni najczęściej podążają za nimi. Podobne zachowania można zaobserwować w zoo, u szympansów alfa. W przypadku kobiet na kierowniczych stanowiskach najbardziej sprawdza się zasadniczo tworzenie wokół siebie aury spokoju i pewności siebie — ciepła, a jednocześnie rzeczowości. Być może najlepszym przykładem takiego zachowania jest obecna niemiecka kanclerz Angela Merkel. Pani Merkel uśmiecha się nawet rzadziej niż przeciętny polityk mężczyzna, więc gdy uśmiech pojawia się na jej twarzy, zawsze można mu przypisywać szczególne znaczenie. Jej uśmiechy nigdy nie wydają się fałszywe. Słucha innych z wyrazem całkowitego zaangażowania, a jej twarz jest wtedy zadziwiająco nieruchoma. Ma sposoby na to, aby zachęcając innych do angażowania się w rozmowy, stale móc kontrolować przebieg dyskusji. Nie musi przerywać innym, aby podkreślać swoją dominującą pozycję. Gdy chce kogoś zaatakować, sprawia wrażenie, że jest znudzona, lodowata i pełna pogardy, ale nie wypowiada żadnych obraźliwych słów. Kiedy rosyjski prezydent Władimir Putin próbował ją przestraszyć przez przyprowadzenie na jedno ze spotkań swojego psa (i wiedząc oczywiście, że Merkel boi się psów, bo kiedyś jeden z nich ją pogryzł), pani kanclerz początkowo była wyraźnie spięta, ale szybko się opanowała i spojrzała mu spokojnie w oczy. Wykazała swoją wyższość nad Putinem, nie robiąc sobie nic z jego fortelu. W zestawieniu z nią wydał się kimś w sumie dziecinnym i małostkowym. Jej styl nie przypomina zachowań i postaw samców alfa. Jest spokojniejszy, a jednocześnie na swój sposób emanuje niezwykłą władczością. Kobiety zaczynają obecnie coraz częściej zajmować stanowiska kierownicze, więc taki mniej od męskiego natarczywy styl sprawowania władzy może zacząć zmieniać sposób, w jaki postrzegamy szereg tak długo kojarzonych przez ogół z władzą sygnałów świadczących o dominacji. Pod kątem oznak dominacji lub ich braku warto także obserwować tych, którzy zajmują czołowe pozycje w grupie. Przywódcy, którzy wysyłają sygnały niewerbalne świadczące o napięciu i wahaniu, nie są zasadniczo pewni swojej władzy i czują, że jest ona zagrożona. Oznaki takiego niepokoju i braku pewności są na ogół łatwe do wykrycia. Tacy ludzie wypowiadają się zazwyczaj dosyć niezdecydowanie i robią długie przerwy. Ich głos zaczyna się unosić i taki pozostaje. Starają się odwracać wzrok i kontrolować ruchy oczu, chociaż często mrugają. Wykazują skłonność do przywoływania na twarz wymuszonych uśmiechów i wpadania w nerwowy chichot. Zamiast mieć poczucie bycia uprawnionymi do dotykania innych, mają skłonność do dotykania samych siebie w sposób, który nazywamy zachowaniem pacy kacyjnym. Dotykają swoich włosów, szyi, czoła, próbując ukoić nerwy. Osoby, które próbują ukrywać poczucie niepewności i zagubienia, zwykle nieco zbyt żywiołowo wypowiadają się w rozmowach, mówiąc nadmiernie podniesionym głosem. Gdy to robią, rozglądają się nerwowo szeroko otwartymi oczyma. Albo pomimo ożywienia wypowiedzi ich ręce i ciała pozostają całkowicie nieruchome, co zawsze jest oznaką niepokoju. W nieuchronny sposób wysyłają tym samym sprzeczne sygnały i należy zwracać baczną uwagę na te z nich, które sygnalizują ukryte kompleksy. Nicolas Sarkozy, prezydent Francji w latach 2007 – 2012, lubił potwierdzać swoją dominującą pozycję językiem ciała. Klepał innych po plecach, wskazywał im, gdzie mają stanąć, przeszywał ich wzrokiem, przerywał, gdy mówili, i ogólnie próbował wszystkimi dyrygować. Podczas jednego ze spotkań w czasie kryzysu zadłużenia w stre e euro kanclerz Merkel zobaczyła, że Sarkozy jak zwykle próbuje dominować, ale nie mogła nie zauważyć, że przez cały czas nerwowo drga jego stopa. Ten niezwykle asertywny styl zachowania był więc prawdopodobnie tylko sposobem na odwrócenie uwagi innych od poczucia niepewności Sarkozy’ego. Była to cenna informacja, którą Merkel mogłaby wykorzystać. Ludzkie działania często zawierają w sobie cechy dominacji i uległości. Aby zaznaczyć swą prawdziwą lub wyobrażoną wyższość, niektórzy z nas się na przykład spóźniają. Nie mają przecież obowiązku stawiać się na czas. Pozycje w hierarchii, jakie określone osoby w swoim mniemaniu zajmują, ujawniają także wzorce konwersacji. Na przykład ci, którzy uważają, że dominują, częściej się wypowiadają i częściej przerywają innym — to dla nich sposób okazywania stanowczości. Kiedy dochodzi do sporu, który przybiera wymiar osobisty, takie osoby uciekają się do czegoś, co nazywamy wypunktowywaniem — ustalają, jakie działanie drugiej (wyłącznie) strony doprowadziło do kon iktu, nawet jeśli było on wyraźnie elementem wzorca relacji. Swoją interpretację faktów świadczących o tym, kto jest winien, potwierdzają tonem głosu i przenikliwymi spojrzeniami. Gdy obserwujemy z zewnątrz pary, często łatwo nam zauważyć, która z osób zajmuje pozycję dominującą. Gdy z nimi rozmawiamy, osoba dominująca nawiązuje kontakt wzrokowy z nami, a nie z partnerem i zazwyczaj wygląda tak, jakby bardzo pobieżnie słuchała tego, co partner mówi. Subtelnym sygnałem wskazującym poczucie wyższości mogą być także uśmiechy, zwłaszcza te z zaciśniętymi ustami. Zwykle pojawiają się one jako reakcja na czyjeś słowa — to uśmiechy, które napinają mięśnie twarzy, wskazując na ironię i pogardę wobec osoby uważanej za gorszą, ale dając jednocześnie osłonę w postaci przyjaznego wyglądu. Ostatni, bardzo subtelny niewerbalny sposób ujawniania dominującej pozycji w ramach relacji nosi nazwę symptomu. Jeden z partnerów nagle zaczyna cierpieć na bóle głowy lub inną chorobę, pić albo demonstrować ogólnie negatywne wzorce zachowania. Zmusza to drugą stronę do gry według jego zasad — do prób niesienia mu pomocy w „potrzebie”. Takie celowe wykorzystywanie współczucia do zdobycia władzy jest niezwykle skuteczne. Pamiętaj, aby wykorzystywać wiedzę, którą zapewnią Ci te wskazówki, jako cenne narzędzie do określania poziomu pewności siebie innych ludzi i podejmowania na tej podstawie odpowiednich działań. W przypadku trapionych objawiającym się niewerbalnie brakiem pewności siebie liderów możesz próbować wykorzystywać ich niepewność do zwiększania zakresu swojej władzy, ale często najlepiej jest unikać zbytniego przywiązywania się do tego rodzaju ludzi, bo z upływem czasu wykazują oni tendencję do coraz mniejszej skuteczności i mogą w ostatecznym rozrachunku pociągnąć Cię za sobą. Z kolei w przypadku osób, które nie są liderami, ale starają się zachowywać tak, jakby nimi byli, Twoja reakcja powinna zależeć od rodzaju ich osobowości. Jeśli to wschodzące gwiazdy, osoby pełne wiary w siebie i poczucia misji, być może warto spróbować się do nich przyłączyć. Tego rodzaju ludzi łatwo zauważyć dzięki pozytywnej energii, jaka ich otacza. Z drugiej strony jeśli są to po prostu aroganci i drobni despoci, to takich ludzi należy starać się unikać, bo są mistrzami skłaniania innych do udzielania im poparcia bez dawania jednocześnie czegokolwiek w zamian. Sygnały podstępu. My, ludzie, jesteśmy z natury dość łatwowierni. Po prostu chcemy wierzyć w pewne rzeczy — że możemy dostać coś za nic, że możemy łatwo odzyskać zdrowie, a nawet młodość za sprawą jakiejś nowej sztuczki i że być może dałoby się nawet oszukać śmierć, że większość ludzi jest zasadniczo dobra i można im ufać. Ta skłonność to coś, co wykorzystują oszuści i manipulatorzy. Z punktu widzenia przyszłości naszego gatunku niezmiernie korzystne byłoby, gdybyśmy wszyscy wyzbyli się lub chociażby ograniczyli zakres tej łatwowierności, ale ludzkiej natury zmienić nie możemy. Zamiast tego powinniśmy się zatem nauczyć rozpoznawać pewne charakterystyczne oznaki prób oszustwa i zachowywać sceptycyzm podczas potwierdzających. drobiazgowej oceny dowodów je Najwyraźniejszy i najbardziej powszechny sygnał pojawia się, gdy inni wydają się niezwykle ożywieni. Gdy ktoś często się uśmiecha, wydaje się bardziej niż przyjacielski, a nawet całkiem zabawny, trudno nam nie dać się wciągnąć jego aurze i coraz mniej opieramy się jego czarowi. Kiedy Lyndon Johnson próbował mydlić oczy innym senatorom, dokładał wszelkich starań, aby zycznie być zasadniczo wszędzie — osaczał ich w szatni, opowiadał pikantne dowcipy i klepał po ramionach, wydając się całkowicie szczery i przywołując na twarz najszersze uśmiechy, na jakie był w stanie się zdobyć. To dosyć typowe — gdy ktoś próbuje coś ukryć, staje się niezwykle stanowczy, żarliwy i rozmowny. Tacy ludzie wykorzystują efekt przeświadczenia (rozdział 1.) — jeśli zaprzeczam lub mówię coś z niezwykłym entuzjazmem, sprawiając wrażenie, że jestem o arą, to trudno wątpić w moje słowa. Mamy tendencję do przyjmowania dobitnego przekonania za prawdę. A tak naprawdę powinniśmy wzmóc czujność właśnie wtedy, gdy inni z nieprawdopodobną energią próbują promować swoje koncepcje lub bronią się, intensywnie zaprzeczając. W obu przypadkach — maskowania i łagodnej perswazji — oszust stara się odwrócić naszą uwagę od prawdy. Ożywienie na twarzy i w gestach może oczywiście wynikać z czystego entuzjazmu i prawdziwej życzliwości, ale gdy stykamy się z kimś, kogo nie znamy zbyt dobrze lub kto może mieć coś do ukrycia, powinniśmy być czujni. Warto szukać niewerbalnych sygnałów potwierdzających nasze podejrzenia. W przypadku tego rodzaju oszustów często można zauważyć, że zwykle aby przyciągnąć naszą uwagę, szczególnie ekspresyjny jest jeden konkretny element ich twarzy lub ciała. Często bywa to obszar wokół ust, więc powinniśmy być przygotowani na szerokie uśmiechy i różnorodne wyrazy twarzy, bo tym właśnie obszarem najłatwiej manipulować, wywołując efekt ożywienia. Mogą to być jednak także przesadne gesty wykonywane dłońmi i ramionami. Kluczową kwestią jest wykrywanie napięcia i niepokoju w innych częściach ich ciała, bo kontrolowanie wszystkich mięśni jest niemożliwe. Gdy prezentują szerokie uśmiechy, w ich oczach widać napięcie i są one prawie nieruchome albo nieruchoma pozostaje reszta ich ciała, albo gdy ich oczy próbują zwodzić nas spojrzeniem, by zdobyć naszą sympatię, lekko drżą im usta. To oznaki aranżowanego zachowania, prób usilnego kontrolowania konkretnej części ciała. Czasami naprawdę sprytni oszuści próbują stwarzać całkowicie odwrotne wrażenie. Maskując swoje występki, ukrywają winę za niezwykle poważną i kompetentną powierzchownością, a ich twarz staje się całkowicie nieruchoma. Zamiast głośnych zaprzeczeń dysponują wysoce wiarygodnymi wyjaśnieniami łańcucha zdarzeń, a nawet „dowodami”, które potwierdzają określony stan rzeczy. Przedstawiany przez nich obraz rzeczywistości jest niemal bez skazy. Próbując zdobyć nasze pieniądze lub wsparcie, pozują na wysoce kompetentnych profesjonalistów do tego stopnia, że stają się nawet nieco nudni, zasypując nas ogromną ilością liczb i statystyk. Taki modus operandi często stosują naciągacze. Wielki oszust Wiktor Lustig usypiał czujność swoich o ar profesjonalną gadaniną, robiąc z siebie biurokratę lub nudnego eksperta od obligacji i papierów wartościowych. Bernie Mado wydawał się tak bezbarwny, że nikt nie podejrzewał, iż może dokonać niezwykle śmiałego oszustwa, a przecież tak się stało. Taką postać podstępu trudniej przejrzeć, bo mniej da się zauważyć. Po raz kolejny należy jednak szukać aranżowanych wrażeń. Rzeczywistość nigdy nie jest zupełnie prosta i bez skazy. Rzeczywiste zdarzenia ob tują w nagłe przypadkowe załamania i wypadki. Rzeczywistość jest domeną entropii i jej elementy rzadko doskonale do siebie pasują. To właśnie było słabym punktem afery Watergate i wzbudziło podejrzenia. Gdy jakieś wyjaśnienie lub zjawisko wydaje nam się zbyt doskonałe lub profesjonalne, powinniśmy uzbroić się w sceptycyzm. A spoglądając na tę kwestię z drugiej strony, moglibyśmy posłużyć się wypowiedzią jednego z bohaterów powieści Dostojewskiego Idiota: „Kiedy się kłamie, to jeżeli wstawi się coś nie całkiem zwykłego, coś ekscentrycznego […], co bardzo rzadko albo nigdy się nie zdarza, kłamstwo staje się o wiele prawdopodobniejsze”. Ogólnie rzecz biorąc, najlepszym, co można zrobić, gdy podejrzewamy, że ktoś próbuje odwrócić naszą uwagę od prawdy, jest nie natychmiastowa aktywna konfrontacja, ale raczej zachęcenie go do tego, aby kontynuował to, co mówi lub robi, i okazywanie zainteresowania. Powinno nam zależeć na tym, aby mówił więcej, bo tym samym zapewnia nam czas na odkrywanie w swoich działaniach kolejnych oznak napięcia i chęci wyprowadzenia nas w pole. W odpowiednim momencie należy zaskoczyć go pytaniem lub uwagą, której celem będzie doprowadzenie do tego, aby poczuł się niekomfortowo, co ujawni, że jesteśmy na tropie. Trzeba zwracać uwagę na mikroekspresje i język ciała, jaki w takich chwilach przybiera. Jeśli ktoś naprawdę oszukuje, to częstą reakcją na tego rodzaju uwagi jest zastyganie w bezruchu, a następnie próby szybkiego zamaskowania podskórnego niepokoju. Była to ulubiona strategia detektywa Columbo z telewizyjnego serialu kryminalnego pod tym samym tytułem — wobec przestępców, którzy dzięki inżynierii wstecznej próbowali tworzyć dowody wskazujące na to, że sprawcą jest ktoś inny, Columbo udawał kogoś absolutnie przyjaznego i nieszkodliwego, a potem, zwracając baczną uwagę na twarz i ciało rozmówcy, zadawał mu niewygodne pytanie. Jednym z najlepszych sposobów na demaskowanie nawet najbardziej biegłych oszustów, jest rozpoznawanie, w jaki sposób podkreślają oni swoje słowa za pomocą sygnałów niewerbalnych. To coś, co bardzo trudno sfałszować. Oznaką emfazy bywa podniesiony głos i asertywny ton, zdecydowane gesty, podnoszenie brwi i szerokie otwieranie oczu. Można także pochylić się do przodu lub unieść na palcach stóp. Tego rodzaju zachowania prezentujemy, okazując emocje, i próbujemy opatrywać to, co mówimy, wykrzyknikiem. Coś takiego oszustom trudno naśladować. Nacisk w ich głosie lub napięcie ciała nie są ściśle skorelowane z tym, co mówią, nie całkiem pasują do kontekstu chwili lub bywają nieco spóźnione. Gdy ktoś taki uderza pięścią w stół, robi to nie wtedy, gdy powinien odczuwać emocje, ale trochę wcześniej, jakby na zawołanie, tak jakby chciał wywołać zamierzony efekt. A wszystkie takie zjawiska to pęknięcia w powłoce rzeczywistości, którą oszust próbuje stwarzać. I jeszcze uwaga końcowa: w przypadku podstępu należy pamiętać, że zawsze mamy do czynienia z pewną skalą. W jej dolnej części można umieścić najbardziej nieszkodliwe odmiany oszustw, drobne niewinne kłamstwa. To na przykład wszelkiego rodzaju pochlebstwa, jakie słyszymy w codziennym życiu: „Wyglądasz dziś wspaniale”, „Bardzo spodobał mi się twój scenariusz”. Dotyczy to także nieujawniania innym absolutnie wszystkiego, co robiliśmy w danym dniu, lub zatrzymywania dla siebie pewnych informacji, bo całkowita klarowność i brak jakiejkolwiek prywatności mogłyby być denerwujące. Takie małe oszustwa da się wykryć, będąc uważnym i zwracając na przykład uwagę na szczerość uśmiechu. Tak naprawdę najlepiej jest jednak tę dolną część skali po prostu ignorować. W cywilizowanym społeczeństwie uprzejmych ludzi umiejętność wypowiadania się niekoniecznie całkowicie szczerze bywa bardzo cenna, a ciągła świadomość istnienia mrocznych obszarów podstępu mogłaby okazać się społecznie zbyt niebezpieczna. O czujności należy pamiętać w sytuacjach, w których stawka jest wyższa, w przypadkach, gdy inni mogą próbować odebrać nam coś cennego. Sztuka zarządzania wizerunkiem Ogólnie rzecz biorąc, odgrywanie ról ma negatywne konotacje. Za jego przeciwieństwo uznajemy autentyczność. Uważamy, że ktoś, kto jest naprawdę autentyczny, nie musi odgrywać w życiu żadnych ról, tylko powinien po prostu być sobą. To wartościowa koncepcja w kontekście przyjaźni czy też relacji intymnych, w przypadku których pozbywamy się (zwykle) noszonych na co dzień masek i czujemy się komfortowo, bo możemy ujawniać nasze wyjątkowe cechy. W życiu zawodowym jest to jednak o wiele bardziej skomplikowane. Z konkretnymi zawodami lub rolami odgrywanymi w społeczeństwie wiążą się określone oczekiwania odnośnie do tego, co należy uważać za profesjonalne. Poczulibyśmy się niekomfortowo, gdyby pilot samolotu, którym lecimy, nagle zaczął się zachowywać jak sprzedawca samochodów, mechanik jak terapeuta, a naukowiec jak muzyk rockowy. Gdyby tacy ludzie zachowywali się zupełnie po swojemu, zrzucając maski i odmawiając odgrywania przypisanych sobie ról, zaczęlibyśmy kwestionować ich kompetencje. Politycy lub osoby publiczne, które uważamy za bardziej autentyczne od innych, w ogólnym rozrachunku po prostu lepiej sobie radzą z demonstrowaniem tego rodzaju cech. Wiedzą, że okazywanie skromności, opowiadanie o własnym prywatnym życiu albo dzielenie się anegdotami i ujawnianie w ten sposób jakichś własnych słabości wywołuje „efekt autentyczności”. Na nasz użytek nie zachowują się tak, jak w zaciszu własnych domów. Funkcjonowanie w przestrzeni publicznej oznacza noszenie maski, więc czasami niektórzy noszą maskę „autentyczności”. Nawet hipsterzy czy buntownicy odgrywają role, na użytek których posługują się określonymi pozami i rekwizytami w postaci na przykład tatuaży. Nie mogą z pełną swobodą nagle założyć garnituru, bo osoby z ich kręgu zaczną kwestionować ich szczerość, której wyrazem jest między innymi odpowiedni wygląd. Więcej swobody we wprowadzaniu własnych, osobistych cech do roli, jaką odgrywamy, zyskujemy wtedy, gdy wyrabiamy sobie określoną pozycję i poziom naszych kompetencji przestaje być kwestionowany. Zawsze mieści się to jednak w określonych granicach. Większość z nas świadomie lub nieświadomie dostosowuje się do tego, czego wymaga od nas rola, bo zdajemy sobie sprawę, że od tego zależy nasz społeczny sukces. Istnieją osoby, które odmawiają uczestnictwa w tym przedstawieniu, ale są one w ostatecznym rozrachunku marginalizowane i zmuszane do odgrywania roli outsiderów o coraz bardziej ograniczanym z wiekiem zakresie możliwości i coraz mniejszym zasobie swobody. Ogólnie rzecz biorąc, najlepiej po prostu zaakceptować tę dynamikę i czerpać z niej przyjemność. Chodzi nie tylko o bycie świadomym odpowiednich pozorów, jakie powinniśmy stwarzać, ale także o to, aby wiedzieć w jaki sposób je kształtować, aby osiągać jak najlepsze efekty. Dzięki temu możemy z czasem stać się aktorami wirtuozami na scenie życia i cieszyć się chwilami w blasku re ektorów. Oto szereg podstawowych zagadnień w sferze zarządzania wizerunkiem. Opanuj sygnały niewerbalne. W pewnych sytuacjach innym ludziom może zależeć na tym, aby móc zorientować się, kim jesteśmy, więc zwracają szczególną uwagę na wysyłane przez nas sygnały niewerbalne. Coś takiego może nastąpić podczas rozmowy kwali kacyjnej, spotkania grupy współpracowników czy wystąpienia publicznego. Świadomi tego faktu i obyci w sferze społecznej ludzie wiedzą, jak do pewnego stopnia kontrolować te sygnały i celowo wysyłać takie, które są uznawane za odpowiednie i pozytywne. Wiedzą, jak wyglądać sympatycznie, roztaczać szczere uśmiechy, demonstrować przyjazny język ciała i naśladować ludzi, z którymi miewają do czynienia. Potra ą posługiwać się sygnałami wyrażającymi dominację i tryskać pewnością siebie. Wiedzą, że istnieją spojrzenia, które w bardziej wyrazisty niż słowa sposób wyrażają pogardę lub afekt. Ogólnie rzecz biorąc, powinieneś być świadom, jaki jest Twój własny niewerbalny styl zachowania, aby móc w kontrolowany sposób zmieniać pewne jego aspekty w celu uzyskiwania jak najlepszych efektów. Zostań aktorem grającym metodą Stanisławskiego. W tego rodzaju aktorstwie chodzi o umiejętność wyrażania odpowiednich emocji na komendę. Gdy rola tego wymaga, czujemy smutek, przypominając sobie własne doświadczenia, które wywołały tego rodzaju emocje, lub jeśli to konieczne, po prostu wyobrażając sobie takie doświadczenia. Chodzi o mechanizm kontrolowania emocji. W prawdziwym życiu nie da się w pełni tego opanować, ale nie zachowując kontroli nad emocjami, głęboko przeżywając wszystko, co spotyka nas w każdym momencie życia, subtelnie sygnalizujemy słabość i ogólny brak opanowania. Naucz się świadomie wchodzić w odpowiedni nastrój i odczuwać określone emocje, wyobrażając sobie, jak i dlaczego powinieneś odczuwać akurat takie emocje właśnie przy tej okazji lub przed tym wystąpieniem. Poddaj się przez chwilę temu uczuciu, aby Twoja twarz i ciało w naturalny sposób się ożywiły. Czasami, uśmiechając się lub marszcząc brwi, faktycznie przeżywamy szereg emocji wywołujących takie właśnie zmiany wyrazu twarzy. I jeszcze jedna, równie ważna kwestia: naucz się przybierać w odpowiednich chwilach neutralny wyraz twarzy, pamiętając, aby nie przesadzać z emocjami. Dostosowuj się do odbiorców. Chociaż powinieneś dostosowywać się do określonych parametrów wyznaczanych przez rolę, jaką odgrywasz, musisz być także elastyczny. Mistrz publicznych wystąpień Bill Clinton nigdy nie zapominał o tym, że jako prezydent musi emanować pewnością siebie i władczością, ale zawsze dostosowywał akcent i treść wypowiedzi do gustów publiczności, inaczej przemawiając na przykład do pracowników fabryk samochodów, a inaczej do grup osób na wysokich stanowiskach. Poznaj swoją publiczność i kształtuj własne sygnały niewerbalne tak, aby pasowały do jej stylu i gustu. Stwarzaj odpowiednie pierwsze wrażenie. Wielokrotnie dowiedziono, że to, jak inni oceniają określoną osobę, zależy w bardzo dużym stopniu od pierwszego wrażenia, jakie w nich ona wywołuje, oraz że późniejsza zmiana takiej oceny bywa zwykle bardzo trudna. Wiedząc o tym, musisz zwracać szczególną uwagę na przebieg pierwszych spotkań z konkretnymi osobami lub grupami. Ogólnie rzecz biorąc, najlepiej ograniczać wysyłanie sygnałów niewerbalnych i prezentować się we w miarę neutralnym świetle. Nadmierna ekscytacja sygnalizuje niepewność i może wzbudzać podejrzenia. Warto jednak podczas pierwszych spotkań prezentować zrelaksowany uśmiech i patrzeć ludziom w oczy, bo może to czynić cuda w kontekście osłabiania ich naturalnego oporu. Używaj dramatycznych efektów. Chodzi tutaj głównie o opanowanie sztuki bycia obecnym/nieobecnym. Jeśli inni widują nas zbyt często lub są w stanie przewidzieć, co w danej sytuacji zrobimy, to szybko się nudzą. Musisz wiedzieć, jak selektywnie siebie udostępniać, jak regulować częstotliwość pojawiania się przed innymi, bo dzięki temu będzie zależało im na tym, aby widywać Cię częściej, a nie rzadziej. Stań się nieco tajemniczy, ujawniając pewne subtelnie sprzeczne cechy. Inni nie muszą wiedzieć o Tobie wszystkiego. Naucz się ukrywać informacje. Mówiąc ogólnie: spraw, aby Twój wygląd i zachowanie stały się mniej przewidywalne. Roztaczaj aurę świętości. Bez względu na to, o jaki okres historyczny chodzi, istnieją pewne cechy, które zawsze są postrzegane jako pozytywne i którymi powinieneś umieć emanować. Z mody nigdy nie wychodzi na przykład świętoszkowatość. Stwarzanie pozorów świętości zawiera dziś w sobie z pewnością inne treści niż w XVI wieku, ale zasadniczo chodzi o to samo — że uosabiamy coś, co uznawane jest za dobre i nienaganne. We współczesnym świecie oznacza to pozowanie na osobę postępową, wyjątkowo tolerancyjną i mającą niezwykle otwarty umysł, na kogoś, kto hojnie udziela się w pewnych akcjach i wspiera je w mediach społecznościowych. Zawsze dobrze sprzedaje się epatowanie rzetelnością i uczciwością, zwłaszcza jeśli towarzyszą mu publiczne wyznania na temat własnych słabości i ograniczeń. Ludzie z jakiegoś powodu uznają takie przejawy pokory za autentyczne, mimo że bardzo łatwo je symulować. Naucz się od czasu do czasu pochylać głowę i sprawiać wrażenie skromnego. Jeśli trzeba zrobić coś niekoniecznie miłego, zlecaj to innym — Twoje ręce pozostaną czyste. Nigdy jawnie nie odgrywaj makiawelicznego przywódcy — coś takiego sprawdza się wyłącznie w telewizji. Posługuj się sygnałami świadczącymi o dominacji, aby inni myśleli, że dysponujesz władzą już wtedy, gdy od faktycznego jej zdobycia jeszcze wiele Cię będzie dzielić. Powinieneś sprawiać wrażenie, że odniesienie sukcesu jest Twoim przeznaczeniem — to mistyczny efekt, który zawsze działa. Mistrzem takich działań był rzymski cesarz Oktawian August (63 r. p.n.e. – 14 r. n.e.), który rozumiał, jak cenne jest posiadanie odpowiedniego wroga, łotra, któremu mógłby się przeciwstawiać. Uosobieniem kogoś takiego stał się dla niego Marek Antoniusz, dawny rywal w walce o władzę. August był żarliwym zwolennikiem tradycyjnych wartości społecznych i nakazał nawet wybudować sobie dom w pobliżu miejsca, w którym rzekomo założono Rzym. Gdy Antoniusz przebywał w Egipcie, irtując z królową Kleopatrą i pławiąc się w luksusach, August mógł stale podkreślać dzielące ich różnice, przedstawiając siebie jako uosobienie cennych dla Rzymian wartości, a Marka Antoniusza jako kogoś, kto je zdradził. Po tym, jak został władcą Rzymu, August dał publiczny pokaz skromności, zrzekając się władzy na rzecz senatu i ludu. Mówił łacińskim żargonem i wiódł proste życie, jak człowiek z ludu. I lud go wielbił — a wszystko oczywiście było na pokaz. Tak naprawdę większość czasu August spędzał w luksusowej willi pod Rzymem. Miał wiele kochanek, pochodzących nawet z tak egzotycznych miejsc jak Egipt. I choć wydawało się, że nie interesuje go władza, pewnie trzymał ster rządów, sprawując kontrolę nad wojskiem. Ogarnięty obsesją na punkcie teatru August był doskonałym showmanem i nosił rozliczne maski. Musiał zdawać sobie z tego sprawę, bo ostatnie słowa, jakie wypowiedział na łożu śmierci, brzmiały: „Czy wystarczająco dobrze odegrałem swoją rolę w farsie życia?”. Uświadom sobie, co następuje: wyrazy „osoba” i „osobowość” pochodzą od łacińskiego słowa persona oznaczającego „maskę”. W uwarunkowaniach społecznych wszyscy nosimy maski, i bardzo dobrze. Gdybyśmy bez zastanowienia ujawniali, kim jesteśmy, i mówili wszystko, co myślimy, obrażalibyśmy zasadniczo wszystkich i ujawniali cechy, które najlepiej ukrywać. Nakładanie maski, odgrywanie roli chroni nas przed ludźmi, którym zależy na tym, aby móc nas przejrzeć i ujawnić wszystkie nasze kompleksy. Tak naprawdę im lepiej gramy swoją rolę, tym większą zdobywamy władzę, a dzięki władzy zyskujemy większy zakres swobody w wyrażaniu własnej indywidualności. Gdy udaje nam się doprowadzić to wystarczająco daleko, prezentowana przez nas maska zaczyna sygnalizować wiele naszych wyjątkowych cech, przy czym zawsze są one uwydatnione dla pogłębienia efektu. — Odczytałeś z jej wyglądu i relacji wiele rzeczy, których nie dostrzegłem — przyznałem. — Były do odczytania, lecz ich nie zauważyłeś, Watsonie. Nie wiedziałeś, czego szukać, przeoczyłeś zatem wszystko, co było istotne. Nie potra ę sprawić, byś doceniał znaczenie rękawów, paznokci lub wiązania sznurowadeł. — SIR ARTHUR CONAN DOYLE, SPRAWA TOŻSAMOŚCI Rozdział 4. Oceniaj siłę charakteru innych ludzi Prawo kompulsywnego zachowania Gdy wybieramy ludzi, z którymi zamierzamy pracować i utrzymywać stosunki, nie powinniśmy dopuszczać do tego, aby hipnotyzowała nas ich reputacja czy powierzchowność, jaką starają się emanować. Zamiast tego należy się uczyć zgłębiać ich wnętrze i oceniać charakter. Charakter kształtuje się w najwcześniejszych latach życia i za sprawą codziennych nawyków. To właśnie charakter skłania ludzi do powtarzania w życiu pewnych czynności i tworzenia negatywnych wzorców. Przyglądaj się dobrze tego rodzaju wzorcom i pamiętaj, że ludzie nigdy nie robią niczego tylko raz. Zawsze w nieuchronny sposób powtarzają swoje zachowania. Siłę charakteru konkretnych osób można określać na podstawie tego, jak dobrze radzą sobie one z przeciwnościami, jaki jest poziom ich zdolności adaptacyjnych i skłonności do pracy z innymi, na ile są cierpliwe i jaka jest ich umiejętność uczenia się. Zawsze powinieneś się skłaniać ku takim ludziom, którzy wykazują oznaki siły, i unikać jednostek pod różnymi względami toksycznych. Poznaj wszechstronnie własny charakter, abyś mógł zerwać z kompulsywnymi wzorcami i przejąć kontrolę nad swoim przeznaczeniem. Wzorzec Dla ciotek, wujków i dziadków, którzy obserwowali go, gdy dorastał w Houston w Teksasie, Howard Hughes Jr. (1905 – 1976) był dosyć nieśmiałym i niezdarnym chłopcem. Jego matka niemal umarła przy porodzie, w związku z czym nie mogła mieć więcej dzieci, więc całkowicie oszalała na punkcie syna. Stale niepokoiła się, że dziecko może złapać jakąś infekcję, dlatego obserwowała każdy jego ruch i robiła wszystko, co mogła, by je chronić. Chłopak wydawał się pełen podziwu dla swojego ojca, Howarda Seniora, który w 1909 roku założył rmę SharpHughes Tool Company, wkrótce zapewniając rodzinie fortunę. Ojciec ciągle podróżował w interesach i rzadko bywał w domu, więc większość czasu Howard spędzał z matką. Krewnym wydawał się nerwowy i nadwrażliwy, ale z wiekiem stał się wyjątkowo uprzejmym, małomównym młodzieńcem, całkowicie oddanym rodzicom. W 1922 roku, w wieku trzydziestu dziewięciu lat, nagle zmarła matka Howarda. Ojciec, który nie był w stanie dojść do siebie po jej śmierci, zmarł dwa lata później. Liczący sobie dziewiętnaście lat Howard został sam na świecie, straciwszy dwoje ludzi, którzy byli jego najbliższymi towarzyszami i kierowali jego postępowaniem na wszystkich dotychczasowych etapach życia. Krewni zadecydowali, że muszą wypełnić tę pustkę i zacząć udzielać młodemu człowiekowi wskazówek, których potrzebował. Kilka miesięcy po śmierci ojca stanęli jednak przed koniecznością zmierzenia się z Howardem Hughesem Jr., jakiego nigdy wcześniej nie znali. Małomówny młody człowiek nagle stał się agresywny. Posłuszny chłopiec okazywał się zajadłym buntownikiem. Nie zamierzał kontynuować nauki w college’u, choć tak mu doradzali. Nie stosował się do żadnych ich zaleceń. Im bardziej nalegali, tym bardziej stawał się wojowniczy. Po odziedziczeniu rodzinnego majątku młody Howard mógł się stać całkowicie niezależny i zamierzał to w całej pełni wykorzystać. Natychmiast podjął działania, aby wykupić wszystkie udziały w Sharp-Hughes Tool Company, które pozostawały w rękach krewnych, i uzyskać pełną kontrolę nad przynosząca wysokie dochody rmą. Zgodnie z obowiązującym w Teksasie prawem mógł złożyć do sądu wniosek o uznanie go za dorosłego, jeżeli udowodni, że jest na tyle kompetentny, aby można go było za takowego uważać. Hughes zaprzyjaźnił się z miejscowym sędzią i wkrótce otrzymał zaświadczenie, którego potrzebował. Teraz mógł żyć po swojemu i prowadzić rmę produkującą narzędzia, nie obawiając się żadnych ingerencji z zewnątrz. Jego krewni byli tym wszystkim zszokowani i wkrótce obie strony zerwały ze sobą w zasadzie na zawsze kontakty. Co zmieniło słodkiego chłopca, którego znali, w wyjątkowo agresywnego, zbuntowanego młodzieńca? Tej zagadki nie udało im się rozwiązać nigdy. Krótko po ogłoszeniu swojej niezależności Howard osiadł w Los Angeles, gdzie miał zamiar oddawać się swoim najnowszym pasjom — kręceniu lmów i pilotowaniu samolotów. Miał pieniądze, by zaspokajać je obie, a w 1927 roku postanowił je połączyć i nakręcić epicki, wysokobudżetowy lm o lotnikach z czasów I wojny światowej pod tytułem Aniołowie piekieł. Zatrudnił reżysera i zespół autorów, którzy mieli napisać scenariusz, ale wkrótce pokłócił się z reżyserem i go zwolnił. Potem znalazł innego reżysera, Luthera Reeda, który także był miłośnikiem lotnictwa i lepiej od poprzednika rozumiał cały projekt, ale Reed wkrótce zrezygnował zmęczony tym, że Hughes nieustannie wtrącał się do jego pracy. Jego ostatnie słowa skierowane do Howarda brzmiały: „Skoro tak dużo wiesz, to dlaczego sam nie zaczniesz reżyserować?”. Hughes zastosował się do jego rady i mianował się reżyserem. Budżet lmu zaczął rosnąć, bo Hughes dążył do maksymalnego realizmu. Mijały miesiące i lata, a on wypróbowywał setki członków ekipy i kaskaderów, z których trzech zginęło w tragicznych wypadkach. Po niekończących się sprzeczkach pozwalniał niemal wszystkich szefów działów i sam przejął prowadzenie interesu. Głowił się nad każdym ujęciem, każdym aspektem pracy kamery, każdym storyboardem. Ostatecznie premiera Aniołów piekieł odbyła się w 1930 roku i lm okazał się przebojem. Opowieść była chaotyczna, ale sekwencje lotnicze i sceny akcji zachwyciły publiczność. Tak narodziła się legenda Howarda Hughesa. Był przystojnym młodym buntownikiem, który wygrał z systemem i stworzył hit — szorstkim indywidualistą, który wszystko robił sam. Film kosztował imponujące trzy miliony osiemset tysięcy dolarów i przyniósł blisko dwa miliony dolarów strat, ale nikt nie zwrócił na to uwagi. Sam Hughes był skromny i twierdził, że odebrał lekcję na temat produkcji lmowej: „Robienie Aniołów piekieł samemu okazało się moim największym błędem […]. Próba wykonywania pracy dwunastu ludzi była z mojej strony po prostu głupotą. Z własnego gorzkiego doświadczenia nauczyłem się, że nikt nie jest w stanie wiedzieć wszystkiego”. W latach trzydziestych legenda Hughesa zdawała się rosnąć, gdy pilotując samoloty, ustanowił kilka światowych rekordów prędkości, wielokrotnie ocierając się o śmierć. W ramach rmy ojca Hughes stworzył nowe przedsiębiorstwo o nazwie Hughes Aircraft, które miał nadzieję przekształcić w największe zakłady produkujące samoloty na świecie. W tym czasie wymagało to pozyskiwania dużych kontraktów na samoloty od wojska, a ponieważ Stany Zjednoczone właśnie wkraczały na arenę II wojny światowej, Hughes wykonał mistrzowską zagrywkę, aby taki kontrakt zdobyć. W 1942 roku szereg urzędników z Departamentu Obrony USA, będąc pod wrażeniem osiągnięć lotniczych Hughesa, jego skrupulatnej dbałości o szczegóły, o której opowiadał w wywiadach, i niestrudzonych wysiłków lobbingowych, postanowiło przyznać Hughes Aircraft grant w wysokości osiemnastu milionów dolarów na wyprodukowanie trzech olbrzymich samolotów transportowych o nazwie Hercules, które miały służyć do przewożenia żołnierzy i zaopatrzenia na różne fronty wojny. Miały to być łodzie latające, o rozpiętości skrzydeł większej niż długość boiska do piłki nożnej i kadłubach wyższych od trzypiętrowej kamienicy. Gdyby rma dobrze sobie z tym poradziła i wyprodukowała samoloty na czas i w ramach budżetu, Departament Obrony USA miał zamówić znacznie więcej maszyn, a wtedy Hughes mógłby zmonopolizować rynek samolotów transportowych. Niecały rok później pojawiły się kolejne dobre wiadomości. O cjele z sił powietrznych, pozostając pod wrażeniem pięknej i eleganckiej konstrukcji małego samolotu D-2, złożyli warte czterdzieści trzy miliony dolarów zamówienie na sto samolotów rozpoznania fotogra cznego, które miały zostać zbudowane na wzór modelu D-2. Wkrótce jednak zaczęły się rozchodzić pogłoski o kłopotach w Hughes Aircraft. Firma powstała jako coś w rodzaju hobby Hughesa, który umieścił w niej na wysokich stanowiskach różnych swoich znajomych z Hollywood i kumpli z branży lotniczej. Gdy się rozrastała, powstawały kolejne oddziały, ale nie było między nimi skutecznej komunikacji. Wszystko musiało przepływać przez biurko samego Hughesa, który żądał, aby konsultowano z nim każdą, nawet najdrobniejszą decyzję. Kilku najwyższej klasy inżynierów, których taki poziom ingerencji w ich pracę nieprawdopodobnie frustrował, po prostu odeszło. Hughes dostrzegł problem i zatrudnił do pomocy przy projekcie Hercules oraz do uzdrowienia rmy dyrektora generalnego, który jednak zrezygnował z pracy już po dwóch miesiącach. Hughes obiecał mu w kwestii restrukturyzacji rmy carte blanche, ale zaledwie kilka dni po rozpoczęciu prac zaczął wetować jego decyzje i podważać autorytet. U schyłku lata 1943 roku wydano już sześć milionów dolarów z dziewięciu przeznaczonych na produkcję pierwszego samolotu Hercules, a prace nad nim nadal były w powijakach. Ludzie z Departamentu Obrony USA, którzy wcześniej promowali kandydaturę Hughesa do tej pracy, zaczęli wpadać w panikę. Zamówienie na samolot rozpoznania fotogra cznego było kluczowe dla wysiłku wojennego. Czyżby chaos w rmie i opóźnienia programu Hercules wróżyły problemy z bardziej istotnym projektem samolotu rozpoznawczego? Czyżby Hughes omamił ich swoim urokiem i kampanią reklamową? Na początku 1944 roku zamówienie na samoloty rozpoznawcze beznadziejnie utknęło z powodu opóźnień. Siły zbrojne zaczęły nalegać, aby Hughes zatrudnił nowego dyrektora generalnego, który uratuje choć fragment zamówienia. Na szczęście tak się złożyło, że akurat był dostępny jeden z najlepszych ludzi w branży: Charles Perelle, „cudowny chłopiec” przemysłu lotniczego. Perelle nie chciał tej pracy. Jak wszyscy inni w branży lotniczej wiedział o chaosie w Hughes Aircraft. Hughes w poczuciu desperacji rozpoczął ofensywę, posługując się swoim urokiem. Zapewniał, że zrozumiał własne błędy, i nalegał, aby Perelle podzielił się z nim i jego rmą swoją wiedzą fachową. Nie był taki, jak Perelle się spodziewał — sprawiał wrażenie kogoś absolutnie pokornego, kto, jak mogłoby się wydawać, jest o arą pozbawionego skrupułów szefostwa rmy. Doskonale orientował się we wszystkich szczegółach technicznych produkcji samolotu, co zrobiło na Perelle’u wrażenie. Obiecywał, że Perelle będzie miał odpowiedni zakres uprawnień i samodzielności, więc ten, wbrew rozsądkowi, przyjął ofertę Hughesa. Już po kilku tygodniach Perelle pożałował jednak swojej decyzji. Opóźnienia w realizacji programu produkcyjnego samolotów okazały się większe, niż mu wmawiano. Wszystko, co widział — nawet tandetne rysunki techniczne podzespołów samolotów — trąciło brakiem profesjonalizmu. Perelle zabrał się do pracy, ograniczając marnotrawstwo w zakresie wydatków i usprawniając funkcjonowanie poszczególnych działów rmy, ale nikt nie respektował jego autorytetu. Wszyscy wiedzieli, kto naprawdę zarządza rmą, bo Hughes wciąż podważał reformy Perelle’a. Gdy realizacja zamówienia coraz bardziej się opóźniała, a ciśnienie coraz bardziej rosło, Hughes zniknął ze sceny, najwyraźniej przechodził załamanie nerwowe. Do końca wojny rma Hughes Aircraft Company nie wyprodukowała ani jednego samolotu rozpoznawczego i siły powietrzne anulowały kontrakt. Załamany tym wszystkim Perelle zrezygnował z pracy w grudniu 1945 roku. Hughes, próbując dowieść, że okres wojenny nie był całkowitą porażką, wskazywał, że niedługo po zakończeniu wojny rma ukończyła prace nad jedną łodzią latającą, która nazwano później Spruce Goose („Świerkowa Gęś”). Samolot miał być według niego prawdziwym cudem, genialnym dziełem inżynierii na wielką skalę. Aby udowodnić, że niedowiarki nie mają racji, postanowił sam dokonać oblotu maszyny. Gdy wystartował i skierował się nad ocean, całkowicie jasny stał się jednak fakt, że silniki samolotu nie mają nawet w przybliżeniu wystarczającej mocy, by unieść ogromną masę maszyny, więc po przeleceniu zaledwie półtora kilometra Hughes delikatnie wylądował na wodzie i zarządził odholowanie maszyny do nabrzeża. Samolot miał się już nigdy nie wznieść w powietrze, został wyciągnięty na ląd i umieszczony w hangarze, a jego przechowywanie pochłaniało milion dolarów rocznie, bo Hughes odmawiał rozebrania go i złomowania. W 1948 roku właściciel RKO Pictures, Floyd Odlum, zaczął rozglądać się za kupcem, który re ektowałby na jego rmę. RKO było jednym z najbardziej dochodowych i prestiżowych studiów w Hollywood, a Hughes nie mógł się doczekać, by wrócić na pierwszy plan i na nowo zaistnieć w branży lmowej. Odkupił od Odluma jego udziały, a niedługo potem zapewnił sobie pakiet kontrolny. W RKO wybuchał panika. Kierownictwo rmy wiedziało, że wtrąca się do wszystkiego. W rmie właśnie zaczynały się zmiany pod kierunkiem Dore Schary’ego, który miał przekształcić RKO w najlepsze studio dla młodych reżyserów. Schary postanowił zrezygnować, zanim zostanie upokorzony, ale zgodził się — zasadniczo z ciekawości — wcześniej spotkać się z Hughesem. Hughes był czarujący. Złapał Schary’ego za rękę, spojrzał mu prosto w oczy i powiedział: „Nie chcę uczestniczyć w prowadzeniu studia. Zostaniesz sam”. Schary, zaskoczony jego szczerością i zgodą na zreformowanie studia w sposób, jaki proponował, ustąpił i przez pierwsze kilka tygodni wszystko toczyło się tak, jak obiecał Hughes. Potem jednak zaczęły się telefony. Hughes chciał, aby Schary wymienił jedną z aktorek w najnowszym lmie kręconym w RKO. Zdając sobie sprawę ze swojego błędu, Schary natychmiast zrezygnował z pracy, pociągając za sobą wielu pracowników. Hughes zaczął obsadzać stanowiska w rmie ludźmi, którzy wypełniali jego polecenia, i zatrudniać aktorki i aktorów, których lubił. W 1949 roku, planując nakręcenie nowej wersji Aniołów piekła, kupił scenariusz lmu pod tytułem Pilot odrzutowców. Głównego bohatera miał zagrać John Wayne, a reżyserem został wielki Josef von Sternberg. Po kilku tygodniach Sternberg zrezygnował, bo nie mógł dłużej znieść powtarzających się bezustannie telefonów, i kontrolę nad przedsięwzięciem przejął Hughes. Doszło do powtórki z produkcji Aniołów piekła, ukończenie zdjęć zajęło prawie trzy lata — głównie ze względu na sceny lotnicze — a budżet lmu poszybował w górę, zatrzymując się na kwocie czterech milionów dolarów. Hughes nakręcił mnóstwo materiału i nie potra ł zadecydować, co wyrzucić. Minęło kolejne sześć lat, zanim wszystko było gotowe, a wtedy okazało się, że nie tylko sceny z odrzutowcami wyglądają archaicznie, ale także wyraźnie widać, że w międzyczasie Wayne znacznie się postarzał. Później lm popadł w całkowite zapomnienie. Wkrótce studio, które do niedawna tętniło życiem, zaczęło tracić znaczące sumy i w 1955 roku Hughes w obliczu wściekłości udziałowców z powodu złego zarządzania rmą sprzedał RKO przedsiębiorstwu General Tire Company. W latach pięćdziesiątych i na początku sześćdziesiątych armia amerykańska uznała, że należy dostosować szereg elementów lozo i walki do współczesnych wymagań. Do prowadzenia wojny w miejscach takich jak Wietnam niezbędne były śmigłowce, w tym lekka maszyna obserwacyjna, która ułatwiłaby wykonywanie zadań związanych z rozpoznaniem. Przedstawiciele armii zaczęli się przyglądać potencjalnym producentom i w 1961 roku wybrali dwóch, którzy złożyli najlepsze propozycje, odrzucając projekt drugiej rmy lotniczej, którą Hughes wydzielił z Hughes Tool (oryginalna wersja Hughes Aircraft działała teraz całkowicie niezależnie od Hughesa). Hughes nie przyjął do wiadomości tego niepowodzenia. Jego zespól do spraw promocji rozpoczął potężną kampanię lobbingową, próbując zdobyć przychylność najwyższego dowództwa w podobny sposób i za pomocą wydawania tak samo wielkich pieniędzy jak dwadzieścia lat wcześniej w związku z zamówieniem na samoloty rozpoznawcze. Kampania zakończyła się sukcesem i projekt Hughesa zaczęto uwzględniać w postępowaniu przetargowym na równi z dwoma dotychczasowymi. Armia zdecydowała, że wygra rma, która zaoferuje najlepszą cenę. Oferta, którą złożył Hughes, zaskoczyła wojskowych — cena, jaka zaproponował, była tak niska, że wydawało się niemożliwe, by rma mogła na produkcji śmigłowców zarobić jakiekolwiek pieniądze. Wydawało się oczywiste, że strategia Hughesa polega na tym, aby poświęcić pieniądze przy rozpoczęciu produkcji, wygrać przetarg i zdobyć kontrakt, a następnie podnieść cenę za kolejne zamówienia. W 1965 roku armia ostatecznie przyznała kontrakt Hughesowi, co było niesamowitym uśmiechem losu dla rmy, która dotąd nie odniosła praktycznie żadnych sukcesów w produkcji statków powietrznych. Gdyby sprawili się dobrze i na czas, armia zamówiłaby zapewne kolejne tysiące śmigłowców, co Hughes mógłby wykorzystać jako bazę do produkcji śmigłowców komercyjnych — w owym czasie szybko rozwijającej się gałęzi przemysłu lotniczego. Wraz z intensy kacją działań w Wietnamie armia z pewnością zwiększyłaby wartość zamówienia i Hughes zebrałby kokosy, ale czekając na dostawę pierwszych śmigłowców, ci, którzy zagwarantowali kontrakt Hughesowi, zaczęli wpadać w panikę: rma miała potężne opóźnienia w stosunku do ustalonego harmonogramu, więc wszczęto dochodzenie, aby ustalić, o co właściwie chodzi. Ku przerażeniu wszystkich zainteresowanych okazało się, że zasadniczo nie istnieje jakakolwiek zorganizowana linia produkcyjna. Zakład był zbyt mały, aby obsłużyć takie zamówienie. Kwestie techniczne rozwiązano błędnie — rysunki były nieprofesjonalne, narzędzia nieodpowiednie, w wytwórni było także zbyt mało wykwali kowanych pracowników. Wyglądało to tak, jakby rma nie miała doświadczenia w projektowaniu samolotów i próbowała się uczyć w trakcie realizacji zamówienia. Był to taki sam problem, jak w przypadku zamówienia na samoloty rozpoznawcze, o którym jednak prawie nikt w armii już nie pamiętał. Stało się jasne, że wcześniejsze asko nie nauczyło Hughesa niczego. Jak można było przewidzieć, dostawy helikopterów były dalece niewystarczające. Dowództwo armii w całkowitej desperacji postanowiło zorganizować nowy przetarg dla znacznie większego zamówienia opiewającego na dwa tysiące dwieście tak potrzebnych śmigłowców, mając nadzieję, że weźmie w nim udział jakaś bardziej doświadczona rma, która zaoferuje niższą cenę, umożliwiajac w ten sposób odebranie kontraktu Hughesowi. Hughes przeszedł w tryb paniki. Przegranie tego kolejnego przetargu oznaczałoby plajtę. Firma liczyła na podniesienie cen w ramach nowego zamówienia, aby zrekompensować sobie ogromne straty poniesione w związku z produkcją pierwszych śmigłowców. Hughes tak to sobie wymyślił i postawił wszystko na jedną kartę. Gdyby teraz próbował zaproponować niską cenę za kolejne śmigłowce, nie osiągnąłby zysku, a z drugiej strony, gdyby jego oferta nie była wystarczająco korzystna nansowo, przegrałby przetarg, co zresztą ostatecznie nastąpiło. Ostateczna wartość strat Hughesa za wyprodukowane śmigłowce wyniosła astronomiczne dziewięćdziesiąt milionów dolarów i druzgocąco wpłynęła na jego rmę. W 1976 roku Howard Hughes zmarł w samolocie, lecąc z Acapulco do Houston. Po przeprowadzeniu sekcji zwłok wszyscy dowiedzieli się w końcu, co się z nim działo w ostatniej dekadzie życia. Przez całe lata był uzależniony od środków przeciwbólowych i narkotyków. Mieszkał w szczelnie zamkniętych pokojach hotelowych, śmiertelnie obawiając się najdrobniejszej nawet infekcji. W chwili śmierci ważył zaledwie czterdzieści dwa kilogramy. Rozpaczliwie usiłując ukrywać wszystkie swoje problemy przed opinią publiczną, żył niemal w całkowitym odosobnieniu, nie dopuszczając do siebie nikogo poza kilkoma asystentami. Oto nieprawdopodobna ironia losu — człowiek, który bardziej niż czegokolwiek innego obawiał się utraty choćby ułamka kontroli nad absolutnie wszystkim, ostatnie lata swojego życia spędził całkowicie zdany na łaskę garstki asystentów i ludzi prowadzących jego rmę. Wszyscy oni widzieli, jak Hughes powoli umiera za sprawą nadużywania leków, i zasadniczo przejęli kontrolę nad jego przedsięwzięciami. Interpretacja. Schemat życia Howarda Hughesa został ustalony już na bardzo wczesnym etapie. Matka Howarda była z natury lękliwa i po tym, jak dowiedziała się, że nie może mieć więcej dzieci, przelała znaczną część własnego lęku na jedynego syna. Maltretowała go nieustanną uwagą, stała się jego najbliższą towarzyszką, prawie nigdy nie pozwalając, aby znikał z pola jej widzenia. Ojciec pokładał w synu ogromne nadzieje i chciał, aby Howard rozsławił nazwisko rodziny. Rodzice narzucali mu wszystko — to, jak ma się ubierać, co powinien jeść i z kim wolno mu się przyjaźnić (zresztą, co zrozumiałe, przyjaciół miał bardzo niewielu). Przenosili go z jednej szkoły do drugiej, szukając dla synka idealnego otoczenia, a on stawał się coraz bardziej nadwrażliwy i trudny w obejściu. Howard był od nich całkowicie zależny we wszystkim, a ponieważ bardzo się obawiał, że ich rozczaruje, stał się także wyjątkowo grzeczny i posłuszny. Prawda była jednak taka, że szczerze nienawidził tej całkowitej zależności. Gdy rodzice zmarli, spod maski uległości i posłuszeństwa mógł się wreszcie wydostać jego prawdziwy charakter. Howard nie czuł miłości ani nawet przywiązania do swoich krewnych. Wolał się zmagać z przyszłością w osamotnieniu, niż czuć nad sobą choć odrobinę władzy. Musiał mieć, nawet w wieku zaledwie dziewiętnastu lat, całkowitą kontrolę nad własnym losem; choć odrobina mniej obudziłaby jego dawne lęki z dzieciństwa. A dzięki pieniądzom, które odziedziczył, był w stanie urzeczywistnić marzenia o całkowitej niezależności. Tę cechę jego charakteru odzwierciedlała miłość do latania. Jedynie w powietrzu, zdany wyłącznie na siebie, mógł naprawdę doświadczać euforii kontrolowania wszystkiego i uwalniać się od swoich lęków. Mógł wznosić się wysoko ponad ludzki tłum, którym w skrytości ducha gardził. Mógł rzucać wyzwania śmierci, co robił wiele razy, bo byłaby to śmierć na jego własnych warunkach. Jego charakter uwidocznił się jeszcze wyraźniej w stylu przywództwa, jaki Hughes wypraktykował w Hollywood i innych swoich przedsięwzięciach biznesowych. Gdy scenarzyści, dyrektorzy czy kierownicy prezentowali własne pomysły, uznawał to wyłącznie za podważanie własnego autorytetu i doznawał dawnych lęków związanych z własną bezradnością i byciem zależnym od innych. Aby móc zwalczać te lęki, musiał sprawować kontrolę nad wszystkimi aspektami działalności swoich rm, nadzorując nawet styl i gramatykę najdrobniejszych tekstów reklamowych. Musiał nadawać swoim przedsiębiorstwom wyjątkowo dyspersyjną strukturę, aby szefowie wszystkich działów walczyli między sobą o jego uwagę. Wolał wewnętrzny chaos od uporządkowania, bo w takich warunkach wszystko musiało tra ać do niego. Paradoks polegał na tym, że próbując sprawować nad wszystkim całkowitą kontrolę, łatwo było ją stracić. Jeden człowiek nie jest w stanie pilnować wszystkiego, więc pojawiały się wszelkie możliwe nieprzewidziane problemy. A kiedy projekty zaczynały się sypać i ciśnienie rosło, Hughes znikał ze sceny lub niby za sprawą zbiegu okoliczności zaczynał chorować. Potrzeba kontrolowania wszystkiego wokół obejmowała w jego przypadku nawet kobiety, z którymi się spotykał — Hughes śledził wszystkie ich działania, wynajmując do obserwacji prywatnych detektywów. Problem, jaki Howard Hughes sprawiał wszystkim ludziom decydującym się podejmować z nim współpracę w jakimkolwiek zakresie, polegał na starannym konstruowaniu przez niego obrazu własnej osoby na potrzeby zewnętrzne — w taki sposób, aby ukryć rażące słabości charakteru. Zamiast irracjonalnego mikromenedżera prezentował się jako surowy indywidualista i zaprzysięgły wróg stereotypów. A najbardziej szkodliwa ze wszystkich była jego umiejętność przedstawiania siebie jako odnoszącego sukcesy biznesmena zarządzającego imperium o wartości miliardów dolarów. Fakty były natomiast takie, że rzeczywiście odziedziczył po ojcu wysoce dochodową rmę produkującą narzędzia, ale z biegiem lat okazało się, że jedynymi składnikami jego imperium, które przynoszą znaczące zyski, są właśnie ta rma i pierwsza wersja Hughes Aircraft, którą Hughes z niej wyodrębnił. Z różnych powodów obie te rmy stały się jednak całkowicie niezależne od Hughesa, który nie miał wpływu na ich funkcjonowanie. Pozostałe przedsięwzięcia, które nadzorował osobiście — druga rma lotnicza, przedsiębiorstwa lmowe, hotele i nieruchomości w Las Vegas — przynosiły znaczące straty, szczęśliwie redukowane przez dochody z dwóch pierwszych źródeł. Hughes był tak naprawdę beznadziejnym biznesmenem, a wzorzec jego porażek, które tego dowodziły, był oczywisty dla wszystkich. Można tu jednak zaobserwować coś w rodzaju martwej strefy ludzkiej natury: nie bardzo potra my oceniać charakter ludzi, z którymi miewamy do czynienia. Łatwo nas zahipnotyzować publicznym wizerunkiem, reputacją, którą ktoś sobie przypisuje. Zachwycamy się pozorami. Gdy jakaś osoba otacza się kuszącym mitem, tak jak Hughes, chcemy w ten mit wierzyć. Zamiast ustalać, jaki jest charakter konkretnych osób — na ile potra ą pracować z innymi, czy dotrzymują obietnic, czy pozostają silne w niesprzyjających okolicznościach — decydujemy się pracować z określonymi ludźmi (lub zatrudniać takich ludzi) na podstawie ich fantastycznych CV, inteligencji i uroku. Nawet jednak tak pozytywna cecha jak inteligencja, jest bezwartościowa, jeśli dana osoba ma przy tym słaby lub chwiejny charakter. Tak więc z powodu naszej martwej strefy cierpimy katusze, pracując z niezdecydowanymi szefami, kierownikami mikromenedżerami czy bojaźliwymi współpracownikami. Oto źródło niekończących się, znanych z historii tragedii, nasz gatunkowy wzorzec. Za wszelką cenę musisz zmienić punkt widzenia. Ucz się ignorować maski, jakie prezentują inni, mity, którymi się otaczają, i próbuj zamiast tego zgłębiać cechy ich charakteru. Da się je dostrzec w ujawnianych przez nich wzorcach z przeszłości, w jakości podejmowanych przez nich decyzji, w tym, jak rozwiązują problemy, jak delegują uprawnienia i jak pracują z innymi oraz w niezliczonych innych sygnałach, jakie wysyłają. Osoba o silnym charakterze jest jak złoto — to ktoś rzadko spotykany i nieoceniony. To ktoś, kto się przystosowuje, uczy i doskonali. A ponieważ Twoje sukcesy zależą od ludzi, z którymi i dla których pracujesz, zwróć odpowiednio wcześnie baczną uwagę na ich charakter. Oszczędzisz sobie niedoli odkrywania go, gdy już będzie za późno. Charakter jest przeznaczeniem. — HERAKLIT Klucze do ludzkiej natury Przez tysiące lat ludzie wierzyli w los: w jakiś rodzaj siły, która zmuszała nas do działania w określony sposób — w duchy, bogów lub Boga. Całe nasze życie było zaplanowane z góry od chwili narodzin — byliśmy skazani na sukces lub porażkę. Obecnie postrzegamy świat zgoła inaczej. Wierzymy, że zasadniczo sprawujemy kontrolę nad tym, co się nam przytra a, że sami tworzymy własne przeznaczenie. Czasami jednak pojawia się przelotne uczucie zbliżone do czegoś, czego musieli doznawać nasi przodkowie. Zdarza się to na przykład w sytuacjach, gdy zaczynamy doświadczać problemów w związku lub gdy pojawiają się przeszkody na ścieżce naszej kariery zawodowej. Tego rodzaju trudności wykazują zazwyczaj uderzające podobieństwo do czegoś, co już się nam przydarzało w przeszłości. Albo nagle zdajemy sobie sprawę, że nasz sposób pracy nad projektem wymaga zmian, że możemy funkcjonować lepiej. Próbujemy zmieniać metody działania, ale wkrótce spostrzegamy, że robimy wszystko w identyczny sposób i osiągamy prawie takie same rezultaty. W takich chwilach także zdarza nam się myśleć, że jakaś złośliwa zewnętrzna siła, jakaś klątwa zmusza nas do ponownego przeżywania takich samych sytuacji. To zjawisko często bywa łatwiejsze do zauważenia w działaniach innych, zwłaszcza najbliższych. Może się na przykład zdarzyć, że obserwujemy, jak nasi przyjaciele stale angażują się w niewłaściwe związki lub nieświadomie odsuwają od siebie odpowiednie osoby. Czujemy zażenowanie z powodu ich głupich zachowań w rodzaju nierozważnego wyboru inwestycji lub ścieżki kariery, a kilka lat później obserwujemy, jak powtarzają te zachowania, bo już zapomnieli, jaką dostali nauczkę. Albo znamy kogoś, kto zawsze w niewłaściwym momencie potra urazić niewłaściwą osobę, tworząc atmosferę wrogości wszędzie tam, gdzie się znajdzie. Albo wiemy, że ktoś nie jest w stanie wytrzymać presji i poddaje się zawsze w ten sam sposób, ale za to, co się z nim dzieje, obwinia innych lub twierdzi, że ma pecha. Są też oczywiście ludzie uzależnieni, którzy wychodzą z nałogu tylko po to, aby do niego wrócić lub znaleźć sobie inny. My widzimy te wzorce, ale oni nie, bo nikt nie chce wierzyć, że funkcjonuje pod jakimś rodzajem przymusu pozostającego poza jego kontrolą. Taka myśl jest zbyt niepokojąca. Jeśli chcemy być wobec siebie uczciwi, musimy przyznać, że w koncepcji losu czy też przeznaczenia jest pewien element prawdy. Jesteśmy skłonni powtarzać takie same decyzje i stosować identyczne metody działania w obliczu problemów. W naszym życiu istnieje wzorzec widoczny zwłaszcza w popełnianych przez nas błędach i ponoszonych porażkach. Jest jednak także inny sposób postrzegania tej koncepcji: to nie duchy czy bogowie nas kontrolują, ale raczej nasz charakter. Etymologicznie wyraz „charakter” pochodzi ze starożytnej greki i oznacza narzędzie do grawerowania lub stemplowania. Charakter to zatem coś, co jest w nas tak głęboko zakorzenione czy też „wygrawerowane”, że zmusza nas do działania w określony sposób, pozostając poza naszą świadomością i kontrolą. Możemy sobie wyobrazić, że ten charakter ma trzy zasadnicze składniki, ułożone warstwowo i zapewniające mu głębię. Najwcześniejsza i najgłębsza warstwa ma pochodzenie genetyczne, wywodzi się ze szczególnego sposobu, w jaki zaprogramowany jest nasz mózg, co predysponuje nas do pewnych nastrojów i preferencji. Ten genetyczny komponent może u pewnych osób wywoływać na przykład skłonność do depresji albo sprawiać, że jedni z nas są introwertykami, a inni ekstrawertykami. Może nawet rodzić inklinacje do pragnień — uwagi, przywilejów albo posiadania. Psychoanalityczka Melanie Klein, badając niemowlęta, doszła do wniosku, że chciwe czy też żądne uwagi dzieci wykazują predyspozycje do tego rodzaju cech charakteru już w chwili narodzin. Mogą także istnieć inne czynniki genetyczne, które predysponują nas do odczuwania wrogości, lęku czy otwartości. Druga warstwa, znajdująca się ponad pierwszą, wywodzi się z najwcześniejszych lat życia i pochodzi od szczególnego rodzaju przywiązania, jaki wytwarzamy wobec matki i innych opiekunów. W pierwszych trzech czy czterech latach życia nasz mózg jest szczególnie plastyczny. Znacznie intensywniej odczuwamy emocje, tworząc ślady pamięciowe, które są o wiele głębsze niż wszystko, co pojawia się później. W tym okresie życia jesteśmy najbardziej podatni na wpływy innych, a to, czego wtedy doświadczamy, ma znaczenie, którego nie sposób przecenić. Antropolog i psychoanalityk John Bowlby, który badał wzorce przywiązania matek i dzieci, wyodrębnił w tej kwestii cztery podstawowe schematy, którymi są: wolność/autonomiczność, odrzucenie, wplątanie/ambiwalencja i dezorganizacja. Wzorzec wolność/autonomiczność prezentują matki, które zapewniają swoim dzieciom swobodę odkrywania własnego ja i pozostają stale świadome ich potrzeb, ale także je chronią. Odrzucenie charakteryzuje matki, które często bywają zdystansowane, a czasem nawet wrogie. Dzieci takich kobiet są naznaczone poczuciem odrzucenia i uważają, że są zdane wyłącznie na siebie. Matki o wzorcu wplątanie/ambiwalencja są z punktu widzenia poświęcanej dzieciom uwagi niekonsekwentne — czasami bywają nadopiekuńcze i wręcz napastliwe, a kiedy indziej wycofują się z powodu własnych problemów lub lęków. Tego rodzaju kobiety sprawiają, że ich dzieci czują się tak, jakby to one musiały dbać o osobę, która przecież powinna opiekować się nimi. Zdezorganizowane matki wysyłają swoim dzieciom całkowicie sprzeczne sygnały, odzwierciedlające wewnętrzny chaos i być może emocjonalne traumy z własnego dzieciństwa. Nic, co robią dzieci, nie jest w stanie ich zadowolić — dzieci takich kobiet często miewają poważne problemy emocjonalne. Oczywiście w ramach każdego z tych typów i ich kombinacji istnieje szereg gradacji, ale charakter przywiązania, jakie wytwarzamy w najwcześniejszych latach życia, głęboko nas naznacza, zwłaszcza w kontekście sposobów, na jakie wykorzystujemy relacje, aby radzić sobie ze stresem. Dzieci rodziców z wzorcem odrzucenia wykazują na przykład tendencję do unikania wszelkich sytuacji o negatywnym emocjonalnie charakterze i odgradzania się od poczucia zależności. Może im być trudniej angażować się w związki, mogą także nieświadomie odsuwać się od innych. Dzieci rodziców z syndromem wplątania/ambiwalencji odczuwają głęboki lęk w relacjach z innymi ludźmi i wiele sprzecznych emocji. Są zawsze ambiwalentne wobec innych, a to tworzy w ich życiu zauważalne wzorce, w ramach których poszukują określonych osób, a następnie nieświadomie się wycofują. Ogólnie rzecz biorąc, od najmłodszych lat każdy z nas ma pewien odcień charakteru — może być wrogi i agresywny, świadomy i pewny siebie, lękliwy i zamykający się w sobie czy też chciwy i żądny uwagi. Te dwie warstwy znajdują się tak głęboko, że właściwie nie mamy świadomości ich istnienia i zachowań, które wymuszają, o ile nie włożymy sporego wysiłku w obserwowanie samych siebie. Na bazie tych dwóch warstw formuje się z wiekiem trzecia, która powstaje z naszych nawyków i doświadczeń. Na podstawie dwóch pierwszych warstw wykazujemy tendencję do tego, aby polegać na określonych strategiach radzenia sobie ze stresem, szukania przyjemności czy postepowania z ludźmi. Te strategie to nawyki, które nabywamy w młodości. Konkretna natura naszego charakteru będzie jeszcze naturalnie podlegała mody kacjom w zależności od tego, z jakimi ludźmi — przyjaciółmi, nauczycielami, partnerami w związkach uczuciowych — będziemy się stykać w życiu i jak będą oni na nas reagować. Ogólnie jednak te trzy warstwy wytwarzają pewne zauważalne wzorce. Podejmujemy określone decyzje. Jest to neurologicznie „wygrawerowane” w naszych mózgach. I zmuszeni jesteśmy to powtarzać, bo ścieżka została już wytrasowana. Pewne zachowania stają się nawykami i te tysiące nawyków — z których najwcześniejsze powstają na długo przed tym, zanim zaczniemy je sobie uświadamiać — kształtuje nasz charakter. Istnieje także czwarta warstwa. Często rozwija się ona w późnym dzieciństwie i w okresie dorastania, gdy ludzie zaczynają uświadamiać sobie wady własnego charakteru. Robią, co mogą, aby je ukrywać. Gdy ktoś czuje, że gdzieś głęboko jest osobą lękliwą i nieśmiałą, uświadamia sobie także, że nie jest to cecha społecznie akceptowalna. Uczy się więc ukrywać za maską czy też fasadą. Stosuje kompensację, próbując wydawać się otwarty, beztroski, a nawet dominujący. A to sprawia, że określenie natury jego charakteru staje się dla nas jeszcze trudniejsze. Pewne cechy charakteru bywają pozytywne, bo odzwierciedlają wewnętrzną siłę. Niektórzy z nas mają na przykład skłonność do bycia osobami hojnymi i otwartymi, empatycznymi i odpornymi na stres. Aby jednak te charakteryzujące siłę i elastyczność cechy mogły naprawdę stać się nawykami, na których będziemy mogli polegać, często niezbędne są świadomość i praktyka. Z wiekiem życie wykazuje tendencję do osłabiania nas. Trudniej nam zachowywać empatię (patrz: rozdział 2.). Jeśli jesteśmy re eksyjni, hojni w okazywaniu uczuć i otwarci na wszystkich wokół nas, nietrudno napytać sobie biedy. Pewność siebie bez samoświadomości i kontroli może się stać megalomanią. Bez naszych świadomych starań te siły działają coraz mniej skutecznie lub zamieniają się w słabości. Oznacza to, że najsłabszymi elementami naszego charakteru jest to, co tworzy nawyki i zachowania kompulsywne, bo utrzymują się one niezależnie od wysiłku czy praktyki z naszej strony. I wreszcie bywa tak, że rozwijamy w sobie sprzeczne cechy charakteru, co być może wynika z różnic między naszymi predyspozycjami genetycznymi a najwcześniejszymi doświadczeniami lub pochodzi od rodziców, którzy wpajają nam różne wartości. Możemy czuć zarówno idealizm, jak i materializm, dwa walczące w nas ze sobą elementy. Prawo pozostaje jednak takie samo. Skon iktowany charakter, który wytwarzamy w najwcześniejszych latach życia, tworzy jedynie i ujawnia inny rodzaj wzorca, w którym podejmowane decyzje odzwierciedlają ambiwalencję danej osoby lub jej chwiejność. Twoje zadanie jako badacza ludzkiej natury jest dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, musisz zrozumieć własny charakter, badając, najlepiej jak potra sz, składniki przeszłości, które go ukształtowały i wzorce — głównie negatywne — które się w Twoim życiu powtarzają. Pozbycie się tego, co konstytuuje Twój charakter, jest niemożliwe, bo znajduje się to zbyt głęboko, ale dzięki samoświadomości możesz się nauczyć ograniczać zasięg działania lub w ogóle powstrzymywać pojawianie się pewnych negatywnych wzorców. Możesz także próbować przekształcać negatywne i słabe strony swojego charakteru w zalety. Możesz starać się tworzyć drogą praktyki nowe nawyki i wzorce, które będą do nich pasować, aktywnie kształtując swój charakter i związane z nim przeznaczenie. (Więcej informacji na ten temat znajdziesz w ostatnim podrozdziale tego rozdziału). Po drugie, musisz rozwinąć w sobie umiejętność rozpoznawania charakteru ludzi, z którymi się stykasz. Aby tego dokonać, powinieneś uznać charakter za wartość podstawową przy wyborze osób, dla których zamierzasz pracować, czy partnerów w związkach. Oznacza to przypisanie mu większej wartości niż urokowi, inteligencji czy reputacji takich osób. Umiejętność obserwowania charakteru innych — uwidaczniającego się w ich działaniach i wzorcach zachowań — jest absolutnie fundamentalną umiejętnością społeczną. Może Ci ona pomóc uniknąć decyzji, które mogłyby oznaczać całe lata niedoli, takich jak wybór niekompetentnego lidera, podejrzanego partnera, współpracownika-intryganta czy niekompatybilnego małżonka, który zatruje Ci życie. Jest to jednak umiejętność, którą musisz świadomie rozwijać, bo my, ludzie, zasadniczo niezbyt dobrze radzimy sobie z tego rodzaju oszacowaniami. Źródłem naszej nieudolności w tym zakresie jest z reguły fakt, że opieramy nasz osąd na temat innych ludzi na tym, co jest najbardziej widoczne. Wcześniej stwierdziliśmy jednak, że ludzie często próbują ukrywać swoje słabości, prezentując je jako coś pozytywnego. Najpierw widzimy zatem na przykład tylko to, że wręcz kipią oni pewnością siebie, a dopiero potem nagle odkrywamy, że w rzeczywistości są aroganccy i nie umieją słuchać. Wydają się szczerzy i uczciwi, ale z biegiem czasu zdajemy sobie sprawę, że są tak naprawdę grubiańscy i nie potra ą brać pod uwagę uczuć innych. Albo uznajemy ich za rozważnych i troskliwych, ale potem zauważamy, że są tak naprawdę nieśmiali i obawiają się jakiejkolwiek krytyki. Ludzie bywają dosyć biegli w tworzeniu tego rodzaju złudzeń optycznych, a my się na nie nabieramy. Potra ą nas oczarowywać i nam schlebiać, a my, pragnąc ich polubić, nie spoglądamy głębiej i nie dostrzegamy wad ich charakteru. W związku z tym kiedy przyglądamy się innym ludziom, często widzimy tylko ich reputację, mit, który ich otacza, pozycję, którą zajmują, a nie konkretne jednostki. Wierzymy, że osoba, która odniosła sukces, musi z natury być hojna, inteligentna i dobra oraz że zasługuje na wszystko, co zdobyła. Ludzie sukcesu mogą jednak być bardzo różni. Niektórzy dobrze radzą sobie z wykorzystywaniem innych, aby osiągać to, na czym im zależy, maskując własną niekompetencję. Inni są urodzonymi manipulantami. Ludzie sukcesu mają tyle samo wad charakteru co inni. I kolejna kwestia: miewamy skłonność do uznawania, że jeśli ktoś przyznaje się do określonego systemu przekonań politycznych lub religijnych, do pewnego kodeksu moralnego, to musi mieć charakter, który temu odpowiada. Prawda jest jednak taka, że charakter przynosimy ze sobą na zajmowane stanowisko czy wnosimy go do systemu wierzeń. Ktoś może być postępowym liberałem lub kochającym bliźnich chrześcijaninem, a w głębi duszy i tak pozostaje nietolerancyjnym tyranem. Pierwszym krokiem na drodze do rozpoczęcia badań nad charakterem innych powinno być zatem uświadomienie sobie istnienia tych iluzji i fasad, a następnie nauczenie się, jak sobie z nimi radzić. Należy analizować innych pod kątem oznak ich charakteru, bez względu na to, jak wyglądają, i na pozycję, jaką zajmują. Pamiętając o tym, możemy następnie zacząć pracować nad kilkoma kluczowymi komponentami tej umiejętności — nad rozpoznawaniem pewnych sygnałów, które ludzie wysyłają w określonych sytuacjach i które jednoznacznie określają ich charakter. Chodzi o zrozumienie pewnych ogólnych kategorii, do których należą określone osoby (mając na przykład silny lub słaby charakter), a w ostatecznym rozrachunku o uświadomienie sobie istnienia pewnych rodzajów charakteru, które są jednoznacznie toksyczne i których, jeśli to możliwe, należy unikać. Oznaki charakteru Najistotniejszym wskaźnikiem umożliwiającym analizę charakteru innych ludzi są ich działania w funkcji czasu. Niezależnie od tego, co mówią o nauczkach, jakie dało im życie (patrz: Howard Hughes), i o tym, jak się przez wszystkie te lata zmienili, nieuchronnie zauważamy, że w ich życiu powtarzają się takie same działania i decyzje. W tych decyzjach ujawniają swój charakter. Musisz zwracać uwagę na wszelkie rzucające się w oczy przejawy ich zachowań — na znikanie, gdy nadmiernie podnosi się poziom stresu, na to, że nie kończą istotnych zadań, że nagle, w obliczu konfrontacji stają się oporni lub odwrotnie, stają na wysokości zadania, gdy zleca im się wykonanie czegoś, co wymaga przyjęcia na siebie odpowiedzialności. Gdy już ułożysz sobie to w głowie, powinieneś przeprowadzić badania nad ich przeszłością, przyjrzeć się innym działaniom, które zaobserwowałeś, i które pasują do tego wzorca, tyle że teraz, z perspektywy czasu. Zwracaj szczególną uwagę na to, co takie osoby robią obecnie. Umieszczaj ich działania w kontekście, to nie odosobnione incydenty, ale elementy kompulsywnego wzorca. Jeśli zignorujesz ten wzorzec, będziesz mógł mieć pretensje wyłącznie do siebie. Musisz zawsze pamiętać o zasadniczej konsekwencji tego prawa: ludzie nigdy nie robią niczego tylko raz. Mogą próbować się usprawiedliwiać, twierdzić, że przez chwilę stracili głowę, ale możesz być pewien, że cokolwiek głupiego zrobili, powtórzą to przy innej okazji, bo zmusi ich do tego charakter i nawyki. I prawdę mówiąc, będą często powtarzać takie działania, nawet gdy będzie to całkowicie sprzeczne z ich własnym interesem, ujawnią tym samym kompulsywny charakter swoich słabości. Kasjusz Sewerus był prawnikiem i cieszącym się zła sławą mówcą żyjącym w Rzymie w czasach cesarza Oktawiana Augusta. Po raz pierwszy zwrócił na siebie uwagę płomiennymi przemowami, w których atakował wysoko postawionych Rzymian za ekstrawagancki styl życia. I zdobył popularność. Jego styl był bombastyczny, ale pełen humoru, co sprawiało przyjemność słuchaczom. Zachęcony uwagą, jaką przyciągnął, Sewerus zaczął obrażać także o cjeli i stawał się coraz bardziej agresywny. Przedstawiciele władz ostrzegli go, że powinien przestać. Urok nowości się skończył i tłumy jego słuchaczy przestały być tak gęste jak na początku, ale odniosło to tylko taki skutek, że Sewerus zaczął się bardziej starać. W końcu władze zaczęły mieć go dosyć — w 7 roku n.e. nakazano spalenie wszystkich jego dzieł i zarządzono, że należy go internować na Krecie. Ku przerażeniu rzymskich urzędników na Krecie Sewerus po prostu kontynuował haniebną kampanię, wysyłając liczne egzemplarze swoich kolejnych diatryb do Rzymu. Władze ostrzegły go jeszcze raz. Sewerus nie tylko to zignorował, ale zaczął ciskać gromy na lokalnych kreteńskich urzędników, którzy chcieli skazać go na śmierć. W 24 roku n.e. senat sprytnie nakazał przesiedlenie go na niezamieszkaną wyspę Serifos na Morzu Egejskim. Tam Sewerus spędził ostatnie osiem lat swojego życia i łatwo sobie wyobrazić, że wciąż obmyślał coraz bardziej obraźliwe mowy, których nikt już jednak miał nie usłyszeć. Trudno nam uwierzyć, że ktoś nie jest w stanie kontrolować tendencji, które są tak autodestrukcyjne, więc dajemy mu kredyt zaufania, jak zrobili to Rzymianie. Należy jednak pamiętać mądre słowa Biblii: „Jak pies do wymiotów powraca, tak głupi powtarza szaleństwa”. Widome oznaki charakteru innych ludzi można dostrzec w sposobie, w jaki radzą sobie oni z codziennymi obowiązkami. Jeśli spóźniają się z kończeniem prostych zadań, będą mieli opóźnienie także przy większych projektach. Jeśli irytują ich drobne niedogodności, będą wykazywać tendencję do załamywania się pod wpływem poważniejszych. Jeśli zapominają o drobiazgach i nie przywiązują wagi do szczegółów, to będzie tak również przy poważniejszych kwestiach. Przyjrzyj się, jak w codziennych sytuacjach tacy ludzie traktują pracowników, i sprawdź, czy istnieją rozbieżności między prezentowaną przez nich fasadą a rzeczywistym podejściem do podwładnych. W 1969 roku Jeb Magruder przybył do San Clemente na rozmowę w sprawie pracy w administracji Nixona. Człowiekiem, z którym się spotkał, był Bob Haldeman, szef gabinetu. Haldeman był bardzo żarliwy, całkowicie oddany sprawie Nixona i zrobił na Magruderze wrażenie swoją szczerością, stanowczością i inteligencją. Kiedy jednak po zakończeniu rozmowy wyszli na zewnątrz, aby wsiąść do wózka golfowego i udać się na wycieczkę po San Clemente, okazało się, że wózka nie ma, i Haldeman nagle oszalał. Zaczął pokrzykiwać na ludzi odpowiedzialnych za wózki, jego zachowanie stało się obraźliwe i gwałtowne. Prawie wpadł w histerię. Magruder powinien był uznać ten incydent za sygnał świadczący o tym, że Haldeman nie jest tym, na kogo pozuje, że ma problemy z panowaniem nad sobą i tendencję do okrucieństwa, ale oczarowany otaczającą San Clemente aurą władzy i ponieważ chciał dostać pracę, postanowił to ku swojej późniejszej konsternacji zignorować. W życiu codziennym ludzie często dobrze radzą sobie z maskowaniem skaz charakteru, ale w chwilach stresu lub w momentach kryzysowych te skazy mogą nagle stawać się bardzo widoczne. W stresie tracimy zwykłą samokontrolę. Ujawniamy poczucie zagubienia odnośnie do własnej reputacji, lęk przed porażką i braki w zakresie wewnętrznej odporności. Z drugiej strony istnieją jednak także ludzie, którzy stają na wysokości zadania i w niesprzyjających okolicznościach potra ą demonstrować siłę. Nie ma sposobu, aby to stwierdzić z wyprzedzeniem, ale pamiętaj, że na takie chwile trzeba zwracać szczególną uwagę. Podobnie wiele mówi o innych sposób, w jaki radzą sobie z władzą i odpowiedzialnością. Lincoln stwierdził: „Jeśli chcesz poznać prawdziwy charakter człowieka, daj mu władzę”. Dążąc do zdobycia władzy, ludzie skłonni są odgrywać rolę spolegliwych dworzan, udawać, że są godni szacunku, że podążają za linią partii i w ogóle robić wszystko, co trzeba, aby dotrzeć na szczyt. Gdy tam tra ają, zaczynają jednak mniej się pilnować i często wymyka im się coś, czego wcześniej nie dało się zauważyć. Niektórzy ludzie pozostają oczywiście wierni wartościom, które wyznawali, zanim osiągnęli eksponowaną pozycję — są zawsze pełni szacunku i empatii — ale znacznie więcej jest takich, którzy zdobywszy władzę, uznają się nagle za uprawnionych do tego, aby zacząć traktować innych w odmienny sposób. Tak właśnie było w przypadku Lyndona Johnsona, gdy jako lider większości zdobył bezpieczną pozycję w senacie. Zmęczony odgrywaniem całymi latami roli doskonałego dworzanina, zaczął rozkoszować się władzą i upokarzać tych, którzy weszli mu w drogę w przeszłości. Teraz mógł podejść do każdego senatora i uczynić mu afront, celowo rozmawiając wyłącznie z jego asystentem. Albo wstać i opuścić salę posiedzeń, pociągając za sobą innych senatorów, gdy ważne przemówienie wygłaszał senator, którego nie lubił. Ogólnie rzecz biorąc, oznaki tego rodzaju cech charakteru zawsze można dostrzec w przeszłości określonych osób, gdy przyglądamy im się wystarczająco wnikliwie (Johnson ujawniał tego rodzaju inklinacje już od najwcześniejszych lat swojej kariery politycznej), ale co ważniejsze, należy zwracać uwagę na sygnały wysyłane przez ludzi, gdy już znajdą się oni u władzy. Często wydaje nam się, że władza zmienia ludzi, w rzeczywistości odsłania ona po prostu w większym stopniu to, kim są. Wiele mówi o ludziach także to, jakich wybierają sobie współmałżonków lub partnerów. Niektórzy szukają takiego partnera, którego będą mogli zdominować i kontrolować, na przykład kogoś młodszego, mniej inteligentnego lub nieodnoszącego tak spektakularnych sukcesów jak oni. Inni wybierają partnera, którego mogą wyratować z jakiejś opresji, odgrywając rolę zbawcy — to inna postać kontroli. Jeszcze inni szukają kogoś, kto przyjmie na siebie rolę mamusi lub tatusia. Chcą być rozpieszczani. Takie wybory rzadko mają charakter intelektualny, odzwierciedlają raczej wzorce z najmłodszych lat i schematy przywiązania. Czasami bywają zaskakujące, jak wtedy, gdy człowiek wybiera kogoś, kto wydaje się od niego bardzo znacząco różnić, i sprawia wrażenie zewnętrznie niekompatybilnego, ale takim wyborom zawsze przyświeca jakaś wewnętrzna logika. Ktoś może na przykład odczuwać głęboki lęk przed tym, że opuści go ktoś, kogo kocha, odzwierciedlający jego lęki z wczesnego dzieciństwa, a zatem wybiera osobę, która jest od niego w zauważalny sposób gorsza pod względem wyglądu lub inteligencji, wiedząc, że ta osoba zostanie z nim bez względu na wszystko. Kolejnym wartym zbadania obszarem jest to, jak ludzie zachowują się w chwilach wolnych od pracy. Mogą na przykład ujawniać niemożliwego do opanowania ducha współzawodnictwa podczas grania w gry lub uprawiania sportów. We wszystkich aspektach życia, nawet gdy prowadzą samochód, obawiają się, że zostaną wyprzedzeni. Muszą być na czele, zawsze z przodu. Funkcjonalnie kanalizuje ich praca, ale poza nią ujawniają głębokie pokłady zagubienia. Przyjrzyj się, jak inni przegrywają. Czy potra ą się z tym pogodzić? Bardzo wiele w takich przypadkach można wywnioskować z mowy ciała. Czy próbują z całej siły omijać zasady lub je naginać? Czy nawet w takich chwilach szukają drogi ucieczki lub potwierdzenia własnej wartości? Ogólnie rzecz ujmując, ludzi można podzielić na introwertyków i ekstrawertyków. Ma to istotną rolę w kontekście ich charakteru. Zachowaniem ekstrawertyków kierują zasadniczo kryteria zewnętrzne. Typowym dla nich pytaniem jest: „Co inni o mnie myślą?”. Ekstrawertycy wykazują tendencję do lubienia tego, co lubią inni, a wyrażane przez nich opinie często determinują grupy, do których należą. Są otwarci na sugestie i nowe koncepcje, ale tylko wtedy, gdy są one popularne w kulturze lub potwierdzane przez jakiś autorytet, który uznają. Ekstrawertycy cenią atrybuty zewnętrzne — markowe ubrania, dobre jedzenie, konkretne przyjemności, które mogą dzielić z innymi. Stale poszukują nowych wrażeń i mają wyczucie trendów. Nie tylko nie mają nic przeciwko szumowi i zgiełkowi, ale aktywnie ich poszukują. Jeśli są odważni, uwielbiają przygody. Jeśli nie, kochają wygodę. A w obu tych przypadkach pragną stymulacji i uwagi ze strony innych. Introwertycy są bardziej wrażliwi i wyczerpuje ich nadmierna aktywność skierowana na zewnątrz. Wolą oszczędzać energię, spędzać czas w samotności lub w towarzystwie tylko jednego czy dwóch bliskich przyjaciół. W przeciwieństwie do ekstrawertyków, których fascynują fakty i statystyki, introwertycy interesują się własnymi opiniami i uczuciami. Uwielbiają teoretyzować i wymyślać własne koncepcje. Jeśli coś tworzą, nie lubią tego promować; uważają takie działania za nieeleganckie. To, co kreują, powinno sprzedawać się samo. Lubią w pewnym sensie ukrywać swoje życie przed wzrokiem innych, mieć tajemnice. Ich opinie nie pochodzą od tego, co myślą inni, ani nie są formułowane pod wpływem jakichkolwiek autorytetów, ale wynikają z ich wewnętrznych kryteriów, a przynajmniej tak uważają. Im więcej ludzi ich otacza, tym bardziej czują się zagubieni i samotni. Mogą wydawać się wycofani i nieufni, sprawiać wrażenie, że źle się czują, gdy poświęca się im zbyt wiele uwagi. Są również w większym stopniu pesymistami i częściej niż przeciętny ekstrawertyk odczuwają niepokój. Ich odwaga znajduje wyraz w nowatorskich koncepcjach, które obmyślają, oraz w kreatywności. Można zarówno w sobie samym, jak i w innych dostrzegać tendencje wskazujące na podążanie w obu tych kierunkach, ale najczęściej wybieramy jeden lub drugi. Obserwowanie, w którą stronę skłaniają się inni, jest istotne z prostego powodu: introwertycy i ekstrawertycy w naturalny sposób się nie rozumieją. Dla ekstrawertyka introwertyk nie jest zabawny — to ktoś uparty, wręcz aspołeczny. Introwertyk postrzega z kolei ekstrawertyka jako kogoś płytkiego, roztrzepanego i nazbyt zainteresowanego tym, co myślą inni. To, że jest się jednym lub drugim, wynika na ogół z kwestii genetycznych i sprawia, że dwoje ludzi widzi to samo w zupełnie innym świetle. Kiedy zrozumiesz, że masz do czynienia z kimś należącym do „drugiej odmiany”, musisz ponownie ocenić jego charakter i nie narzucać mu własnych preferencji. Czasami introwertycy i ekstrawertycy są w stanie skutecznie ze sobą współpracować, zwłaszcza jeśli mają mieszankę obu cech i uzupełniają się nawzajem, ale najczęściej nie dogadują się ze sobą i są narażeni na ciągłe nieporozumienia. Pamiętaj, że na świecie jest zasadniczo więcej ekstrawertyków niż introwertyków. Na koniec warto podkreślić, że istotne jest ocenianie relatywnej siły charakteru innych. Pomyśl o tym w taki sposób: tego rodzaju siła pochodzi z głębi, z samego rdzenia danej osoby. Może to wynikać z zestawienia szeregu czynników, takich jak kwestie genetyczne, wychowanie w poczuciu bezpieczeństwa, dobrzy mentorzy w toku dojrzewania i ciągłe samodoskonalenie (patrz: ostatni podrozdział tego rozdziału). Niezależnie jednak od tego, skąd się wywodzi, ta siła nie jest czymś, co manifestuje się na zewnątrz w postaci buńczuczności czy agresji, chodzi raczej o ogólną odporność i zdolności przystosowawcze. Silny charakter cechuje się elastycznością, jak arkusz dobrej stali — można go wyginać, ale zawsze wraca do pierwotnego kształtu i nigdy nie pęka. Siła emanuje z poczucia osobistego bezpieczeństwa i własnej wartości, umożliwiając przyjmowanie krytyki i uczenie się z własnych doświadczeń. Oznacza to, że osoby o silnym charakterze nie poddają się łatwo, bo zależy im na tym, aby się dowiedzieć, jak mogą radzić sobie lepiej. Są rygorystycznie nieustępliwe. Ludzie o silnym charakterze są otwarci na nowe pomysły i sposoby działania, nie wykazując przy tym oznak konieczności naruszania podstawowych zasad, do których się stosują. W obliczu przeciwności zwykle zachowują trzeźwość umysłu. Radzą sobie z chaosem i nieprzewidywalnością, nie poddając się lękowi. Dotrzymują słowa. Są cierpliwi, potra ą systematyzować duże ilości danych i kończyć to, co zaczynają. Nie odczuwają ciągłej niepewności o swój status, więc potra ą podporządkowywać osobiste interesy dobru grupy, wiedząc, że coś, co jest najlepsze dla zespołu, także ich życie uczyni w końcu łatwiejszym i lepszym. Ludzie o słabym charakterze przyjmują przeciwstawną pozycję wyjściową. Często przytłaczają ich okoliczności, więc trudno na nich polegać. Są nieobliczalni i skłonni do wykrętów. A najgorsze jest to, że niczego się nie uczą, bo uczenie się od innych oznacza krytykę. Obcując z nimi, stale zatem zderzamy się ze ścianą. Może się wydawać, że słuchają naszych instrukcji, ale potem po prostu wracają do tego, co uważają za najlepsze. Wszyscy składamy się z amalgamatu cech świadczących o sile i słabości charakteru, ale niektórzy z nas wyraźnie skłaniają się w jednym lub drugim kierunku. Powinieneś z całych sił starać się wybierać silnych, a unikać słabych. Był to na przykład fundament niemal wszystkich decyzji inwestycyjnych Warrena Bu etta. Bu ett nie zawracał sobie głowy osiągnięciami szefów rm, z którymi miewał do czynienia, ale przede wszystkim oceniał ich odporność, rzetelność i pewność siebie. My także powinniśmy posługiwać się tego rodzaju miarą w odniesieniu do osób, które zatrudniamy, partnerów w interesach i w związkach, a nawet wybieranych przez siebie polityków. W przypadku związków uczuciowych z pewnością istnieje szereg innych czynników, które rządzą naszymi wyborami, ale siłę charakteru także należy brać pod uwagę. Właśnie ona w dużej mierze sprawiła, że Franklin Roosevelt wybrał sobie na żonę Eleanor. Jako przystojny i zasobny młody człowiek mógł wybierać spośród wielu nawet zdecydowanie piękniejszych młodych kobiet, ale jego uwagę zwróciła otwartość Eleanor na nowe doświadczenia i jej niezwykła determinacja. Spoglądając daleko w przyszłość, dostrzegł, że siła jej charakteru ma większe znaczenie niż cokolwiek innego. I okazało się, że dokonał bardzo mądrego wyboru. Oceniając siłę lub słabość, sprawdzaj, jak inni radzą sobie w stresujących chwilach i jak znoszą odpowiedzialność. Spójrz na ich wzorce: co tak naprawdę doprowadzili do końca, co osiągnęli? Możesz także stosować testy. Całkiem nieźle sprawdzają się na przykład łagodne żarty na czyjś temat. Czy osoba, której dotyczy żart, reaguje dobrodusznie? Czy nie zaczyna natychmiast przejawiać lęku i poczucia niepewności? A może w jej oczach pojawia się uraza czy nawet gniew? Aby z kolei ocenić umiejętności danej osoby z punktu widzenia pracy w zespole, przekaż jej jakieś strategiczne informacje lub podziel się z nią plotką — czy szybko przekazuje te informacje innym? Czy szybko podchwytuje Twoje pomysły i przedstawia je jako własne? Możesz także skrytykować takiego kogoś w bezpośredni sposób. Czy bierze sobie Twoje słowa do serca, próbując się uczyć i doskonalić, czy raczej wysyła jednoznaczne sygnały, że czuje urazę? Zleć takiej osobie wykonanie jakiegoś nieskonkretyzowanego zadania z mniejszym niż zwykle zakresem ukierunkowywania i monitoruj, w jaki sposób organizuje ona swoje myśli i czas. Rzuć jej wyzwanie w postaci trudnego do rozwiązania problemu lub nowatorskiego sposobu przeprowadzenia jakiegoś działania i zobacz, jak reaguje, jak radzi sobie z lękiem. Zapamiętaj: słaby charakter neutralizuje wszystkie pozytywne cechy, jakie określona osoba może mieć. Na przykład ludzie bardzo inteligentni, ale o słabym charakterze mogą miewać dobre pomysły, a nawet dobrze wykonywać pracę, ale załamują się pod presją, nie przyjmują dobrze krytyki, myślą przede wszystkim o własnym interesie albo ich arogancja i inne irytujące cechy powodują, że w końcu nikt z ich otoczenia nie chce z nimi pracować i wszyscy odchodzą, co szkodzi środowisku pracy. Praca z nimi lub zatrudnianie ich wiąże się z dodatkowymi kosztami. W dłuższej perspektywie ktoś mniej czarujący i inteligentny, ale o silnym charakterze może się okazać bardziej godny zaufania i efektywny. Ludzie o prawdziwie silnym charakterze są tak niepospolici jak złoto i znajdując ich, powinieneś reagować tak, jakbyś odkrywał skarb. Typy toksyczne Chociaż charakter każdego z nas jest wyjątkowy jak odcisk palca, w historii można zaobserwować ludzi o pewnych stale się pojawiających typach osobowości. Relacje z takimi jednostkami bywają wyjątkowo szkodliwe. Inaczej jednak niż w przypadku ludzi w oczywisty sposób złych oraz manipulantów, których da się wyczuć na kilometr, z tego rodzaju osobami jest to trudniejsze. Często wabią nas pozorami, przedstawiając własne słabości jako coś pozytywnego, i dopiero z czasem zaczynamy dostrzegać pod tą fasadą ich prawdziwie toksyczną naturę, zwykle gdy jest już za późno. Najlepszą obroną jest zaopatrzenie się w wiedzę o takich ludziach, aby umieć wcześnie wykrywać wysyłane przez nich sygnały i nie angażować się w relacje lub wycofywać się z nich tak szybko, jak to możliwe. Hiperperfekcjonista. Zwabia nas w swoją sieć, demonstrując, jak ciężko pracuje i jak bardzo oddany jest myśli robienia wszystkiego jak najlepiej. Pracuje dłużej niż inni, nawet ci na najniższych szczeblach. Tak, zdarza mu się eksplodować i wydzierać na podwładnych, bo nie wykonują odpowiednio swojej pracy, ale tylko dlatego że chce utrzymać najwyższe standardy, więc musi tak robić. Jeżeli jednak nieszczęśliwym zrządzeniem losu będziesz zmuszony podjąć współpracę z kimś takim lub zacząć pracę dla kogoś takiego, to stopniowo zacznie docierać do Ciebie rzeczywistość. Tacy ludzie nie potra ą delegować zadań, muszą nadzorować wszystko sami. I nie chodzi tu o wysokie standardy i poświęcenie dla grupy, ale o władzę i kontrolę. Osoby tego typu często miewają podobne wynikające z określonych układów rodzinnych problemy z zależnością od innych jak Howard Hughes. Nawet ślad poczucia, że mogłyby być pod jakimś względem od kogoś zależne, otwiera stare rany i budzi ich uśpione lęki. Tacy ludzie nie są w stanie ufać nikomu. Wyobrażają sobie, że gdy tylko się odwrócą, wszyscy zaczną się obijać. Ich kompulsywna potrzeba mikrozarządzania prowadzi do tego, że podwładni czują do nich urazę i zaczynają potajemnie stawiać im opór, a tego właśnie osoby tego typu najbardziej się obawiają. Zauważ, że grupy, którym przewodzą, zwykle nie są dobrze zorganizowane, bo wszystko musi tra ać do nich. Prowadzi to do chaosu i kon iktów politycznych, bo dworzanie walczą o to, aby zbliżyć się do władcy, który kontroluje wszystko. Hiperperfekcjoniści często miewają problemy ze zdrowiem, bo pracują do upadłego. Lubią także obwiniać innych za wszystko, co idzie nie tak — bo przecież nikt nie pracuje wystarczająco ciężko. Typowy dla nich wzorzec to początkowe sukcesy, a następnie wypalenie i spektakularne niepowodzenia. Warto umieć rozpoznawać osoby tego typu, zanim wciągną Cię choćby płytko w odmęty, w których funkcjonują, bo inaczej nigdy nie będą zadowolone z niczego, co zrobisz, i zaczniesz stawać się niewolnikiem ich lęków, agresji i obsesji na punkcie kontroli. Nieugięty buntownik. Na pierwszy rzut oka takie osoby mogą się wydawać całkiem ekscytujące. Nienawidzą autorytetów i uwielbiają słabszych. Niemal wszystkich nas skrycie fascynuje taka postawa — bo odwołuje się do żyjącego gdzieś w nas wyrostka, do pragnienia, by postawić się nauczycielowi. Tacy ludzie nie uznają zasad i precedensów — konwencjonalne zachowania są według nich dla słabeuszy i nudziarzy. Często miewają także kąśliwe poczucie humoru i zdarza się, że urządzają sobie niewybredne żarty naszym kosztem, ale my uważamy to zwykle za element ich autentyczności i potrzebę spuszczenia pewnej ilości powietrza ze wszystkich, którzy ich otaczają. Gdy jednak zbliżamy się do nich nieco bardziej, zauważamy, że jest coś, czego nie są w stanie kontrolować — i nie jest to jakaś przewaga moralna, ale kompulsywne poczucie wyższości. Tacy ludzie najczęściej ukrywają głębokie, doznane za sprawą rodziców lub opiekunów rozczarowania z dzieciństwa. To one są źródłem ich nieufności i nienawiści do wszelkich autorytetów. W ostatecznym rozrachunku nie są w stanie w ogóle przyjmować krytyki od innych, bo uznają, że ci inni próbują narzucać im swoją władzę. Nie można im mówić, co mają robić. Wszystko musi być na ich warunkach. Gdy się im w jakiś sposób przeciwstawiamy, zostajemy odmalowani jako ciemięzcy i stajemy się głównym celem ich złośliwości. Swoją buntowniczą pozą zwracają na siebie uwagę — i wkrótce się od tej uwagi uzależniają. W ostatecznym rozrachunku chodzi tu wyłącznie o władzę — nikt nie może im rozkazywać, a każdy, kto się ośmieli, drogo za to zapłaci. Warto przyjrzeć się ich przeszłości: zwykle rozstają się z ludźmi w bardzo gwałtowny sposób, wśród wyrzekań i obelg. Nie daj się zwieść urokowi ich buntowniczej pozy. Tacy ludzie wiecznie pozostają w okresie dojrzewania, a próby pracy z nimi okazują się równie skuteczne, jak skłanianie ponurego nastolatka do tego, aby przestał używać brzydkich wyrazów. Personalizator. Ci ludzie wydają się pełni wrażliwości i troskliwości — a to rzadkie i miłe cechy. Mogą wydawać się także nieco smutni, ale przecież wrażliwym ludziom bywa w życiu ciężko. Często przyciąga nas ich aura i próbujemy im pomóc. Mogą także wyglądać na dość inteligentnych, rozważnych i takich, z którymi dobrze się pracuje. Dopiero później uświadamiamy sobie, że ich wrażliwość tak naprawdę działa tylko w jedną stronę — do wewnątrz. Personalizatorzy wszystko, co mówią lub robią inni, biorą do siebie. Mają tendencję do roztrząsania wszystkiego całymi dniami, długo po tym, jak my dawno zapominamy o jakimś nieszkodliwym komentarzu, który oni wzięli do siebie. Personalizatorzy mają jako dzieci graniczące z pewnością przekonanie, że nie otrzymują od swoich rodziców wystarczającej ilości wszystkiego — miłości, uwagi, dóbr materialnych. Gdy dorastają, wszystko przypomina im o tym, czego nie otrzymali. Idą przez życie, nienawidząc tego i chcąc, by inni dawali im to, na czym im zależy, bez żadnych starań z ich strony. Są stale czujni — czy zwracamy na nich uwagę, czy ich szanujemy, czy dajemy im to, za co zapłacili… Są drażliwi i przewrażliwieni, więc nieuchronnie odstręczają od siebie innych, co sprawia, że stają się jeszcze bardziej przeczuleni na swoim punkcie i w pewnym momencie zaczynają wyglądać na wiecznie rozczarowanych. Historia ich życia to pasmo niezliczonych kłótni i rozstań z innymi ludźmi, ale personalizatorzy zawsze tylko siebie uważają za pokrzywdzonych. Staraj się nigdy, nawet w żartach, nie ranić ich uczuć. Mają dobrą pamięć i są w stanie poświęcić całe lata, aby Ci odpłacić. Jeśli potra sz rozpoznawać ten typ osobowości wystarczająco wcześnie, to lepiej takich ludzi unikać, bo inaczej nieuchronnie sprawią, że zaczniesz mieć z jakiegoś powodu poczucie winy. Magnes. Tacy ludzie przyciągają nas swoją ekscytującą prezencją. Mają niezwykłą energię i wiele do opowiedzenia. Są ruchliwi i bywają całkiem dowcipni. Miło być w ich otoczeniu, dopóki nie zacznie dziać się źle. Jako dzieci nauczyli się, że jedynym sposobem na zapewnienie sobie trwałej miłości i uwagi jest wciąganie rodziców we własne problemy i dylematy, które muszą być wystarczająco poważne, aby inni zaangażowali się w nie na długo. Staje się to ich nawykiem, sposobem na to, aby mogli czuć, że żyją i że ktoś się nimi interesuje. Większość ludzi unika konfrontacji, a oni wydają się dla niej żyć. Gdy poznajemy ich lepiej, słyszymy liczne opowieści o wstrząsających kolejach ich życia, w których udaje się im zawsze umieszczać w roli o ary. Musisz zdać sobie sprawę z tego, że najbardziej zależy im na tym, aby wciągnąć Cię do swego kręgu, i wykorzystają w tym celu wszelkie możliwe sposoby. Wplątują nas w swoje dramaty do tego stopnia, że mamy poczucie winy, gdy się od takich ludzi uwalniamy. Najlepiej rozpoznawać ich jak najwcześniej, zanim nas omamią i usidlą. Należy przeanalizować ich przeszłość pod kątem dowodów na istnienie tego wzorca i — jeśli pojawi się choć cień podejrzenia, że mamy do czynienia z tego rodzaju osobą — uciekać gdzie pieprz rośnie. Mistrz wielkich słów. Jesteśmy pod wrażeniem jego koncepcji, projektów, o których myśli. Potrzebuje pomocy, potrzebuje wsparcia, a my wykazujemy się empatią, ale wstrzymajmy się na chwilę i przeanalizujmy jego dotychczasowe dokonania pod kątem przejawów osiągnięć z przeszłości i w ogóle czegokolwiek namacalnego. Możemy mieć do czynienia z typem osoby, która nie jest jawnie niebezpieczna, ale może się okazać irytująca i doprowadzić do tego, że zaczniemy z nią marnować cenny czas. W gruncie rzeczy tacy ludzie są ambiwalentni. Z jednej strony skrycie obawiają się wysiłku i odpowiedzialności związanej z przekładaniem własnych pomysłów na określone działania, a z drugiej pragną uwagi i władzy. Te dwie strony osobowości toczą w nich ze sobą wewnętrzną walkę, ale nieuchronnie wygrywa lęk i w ostatniej chwili się wycofują. Wymyślają jakiś powód, aby to zrobić właśnie wtedy, gdy już się do nich przekonamy. Sami nigdy niczego nie kończą, ale mają skłonność do obwiniania innych — społeczeństwa, jakichś mglistych przeciwstawnych sił czy pecha — za to, że nie potra li zrealizować swoich wizji. Albo starają się znaleźć frajera, który wykona całą ciężką pracę związaną z wprowadzeniem w życie ich mglistej koncepcji i ewentualnie weźmie na siebie winę, jeśli wszystko pójdzie źle. Często okazuje się, że tacy ludzie mieli niekonsekwentnych rodziców, którzy nagle zaczynali ich surowo karcić za najdrobniejsze przewinienia. W związku z tym celem ich życia jest unikanie sytuacji, w których mogliby się narazić na krytykę i osąd. Osiągają to, ucząc się ładnie wysławiać i imponować innym różnymi opowieściami, ale rejterują w obliczu pociągania do odpowiedzialności, zawsze mając dobrą wymówkę. Przyjrzyj się pod tym kątem uważnie ich przeszłości i jeśli wygląda na to, że masz do czynienia z właśnie takim typem osobowości, ciesz się opowiadanymi przez takiego człowieka historyjkami, ale nie posuwaj się dalej. Seksualizator. Takie osoby wydają się naładowane seksualną energią — w wyjątkowo świeży i wyzwolony sposób. Mają tendencję do łączenia pracy z przyjemnością, do niedostrzegania ogólnie przyjętych granic, w jakich posługiwanie się tą energią jest uznawane za dopuszczalne, i sprawiają wrażenie, że jest to zdrowe i naturalne. Tak naprawdę to jednak coś kompulsywnego, pochodzącego z mrocznych głębi. We wczesnej młodości takie osoby prawdopodobnie były w jakiś sposób wykorzystywane seksualnie. Mogło to być coś bezpośrednio zycznego lub bardziej psychologicznego, co na przykład któreś z rodziców wyrażało poprzez spojrzenia czy dotyk — subtelny, ale niestosowny. Wzorzec jest głęboko osadzony w ich wnętrzu i nie są w stanie go kontrolować — a zatem wykazują tendencję do postrzegania każdego związku jako potencjalnie seksualnego. Seks staje się dla nich metodą samooceny, więc gdy są młodzi, mogą prowadzić ekscytujące, rozwiązłe życie, bo miewają nosa do znajdowania ludzi, których potra ą oczarowywać. Jednak z wiekiem długie okresy bez tego rodzaju walidacji mogą prowadzić ich do depresji, a nawet samobójstw, więc stają się coraz bardziej zdesperowani. Jeśli zajmują kierownicze stanowiska, wykorzystują posiadaną władzę, aby zdobywać to, czego chcą, pod pozorem naturalności i braku skrępowania. Im są starsi, tym staje się to bardziej żałosne i obrzydliwe. Nie da się ich przed tymi kompulsywnymi zachowaniami ocalić, można tylko unikać angażowania się z nimi w jakiekolwiek relacje. Rozpieszczony książę / rozpieszczona księżniczka. Tacy ludzie przyciągają nas swoją arystokratyczną aurą. Są spokojni i zawsze przesyceni lekkim poczuciem wyższości. Miło jest spotykać ludzi, którzy wydają się pewni siebie i wręcz przeznaczeni do tego, aby nosić koronę. Stopniowo może się jednak okazać, że zaczynamy oddawać im przysługi, pracując wyjątkowo ciężko bez wynagrodzenia i nie bardzo rozumiejąc, dlaczego tak się dzieje. Tacy ludzie w jakiś sposób sygnalizują, że wymagają opieki, i są mistrzami w nakłanianiu innych do rozpieszczania ich. W dzieciństwie rodzice spełniali wszystkie ich najwymyślniejsze kaprysy i chronili ich przed wszelkim złem zewnętrznego świata — realnym i wyimaginowanym. Są także dzieci, które inicjują tego rodzaju zachowania swoich rodziców, zachowując się szczególnie bezradnie. Niezależnie od przyczyny, gdy są dorośli, ich największym pragnieniem jest odtwarzanie poczucia bycia rozpieszczanymi, jakie pamiętają z dzieciństwa. To dla nich utracony raj. Często można zauważyć, że gdy nie dostają tego, czego chcą, zachowują się podobnie do dzieci, dąsając się, a nawet poddając się napadom złości. Jest to z pewnością wzorzec dla wszelkich intymnych relacji, w jakie się angażują, i jeśli nie masz głębokiej potrzeby rozpieszczania innych, niewątpliwie uznałbyś taki związek za irytujący, funkcjonujący zawsze na ich warunkach. Tacy ludzie nie są przystosowani do radzenia sobie z trudnymi aspektami życia dorosłych i albo wmanewrowują inne osoby w rolę kogoś, kto ma ich rozpieszczać, albo szukają ucieczki w alkoholu czy narkotykach, aby się uspokoić. Jeśli czujesz się winny tego, że im nie pomagasz, to znaczy, że wpadłeś, i powinieneś zamiast nimi zacząć zajmować się sobą. Zadowalacz. Nigdy nie spotkałeś nikogo tak miłego i taktownego. Prawie nie możesz uwierzyć, że istnieją tak uczynni i czarujący ludzie. Potem stopniowo zaczynasz nabierać wątpliwości, ale właściwie nie znajdujesz niczego, co mógłbyś temu komuś zarzucić. Być może nie jest taki, jak obiecywał, lub nie wykonuje swojej pracy tak dobrze, jak mogłoby się wydawać. To coś bardzo subtelnego, ale im dłużej trwa, tym bardziej zaczyna wyglądać na to, że Cię sabotuje lub obmawia za plecami. Ludzie o tym typie osobowości są wytrawnymi dworzanami, których uprzejmość nie wynika jednak z prawdziwej empatii dla bliźnich, ale jest mechanizmem obronnym. Być może mieli surowych i skłonnych do stosowania kar rodziców, którzy analizowali wszelkie ich działania. Uśmiech i pełna szacunku fasada stały się ich sposobem na unikanie wszelkich oznak wrogości i życiowym wzorcem. Prawdopodobnie okłamywali także rodziców, więc na ogół bywają biegłymi i doświadczonymi kłamcami. Podobnie jak w dzieciństwie, za ich uśmiechami i pochlebstwami ukrywa się znaczna doza rozgoryczenia rolą, jaką muszą odgrywać. Skrycie tęsknią za tym, aby skrzywdzić lub okraść osobę, której służą lub którą się opiekują. Musisz mieć się na baczności przed ludźmi, którzy aktywnie eksponują swój urok i uprzejmość, bardziej niż wydawałoby się to naturalne. Mogą okazać się osobami pasywno-agresywnymi, uderzającymi zwłaszcza wtedy, gdy nie jesteśmy na to przygotowani. Zbawiciel. Nie możesz uwierzyć w swoje szczęście — spotkałeś kogoś, kto wybawi Cię z kłopotów. Tacy ludzie w jakiś sposób rozpoznają, że inni potrzebują pomocy, i pojawiają się z książkami, które należy przeczytać, strategiami, jakie trzeba zastosować, czy odpowiednimi dietami. Na początku wszystko to wygląda na dosyć kuszące, ale wątpliwości zaczynają się pojawiać w momencie, gdy chcemy niezależność i zrobić coś samemu. potwierdzić swoją W dzieciństwie ludzie o tym typie osobowości często musieli bywać opiekunami własnej matki, ojca lub rodzeństwa. Matka mogła na przykład sprawiać, że jej własne potrzeby stawały się zasadniczym problemem rodziny. Dzieci rekompensowały sobie zatem doznawany brak troski poczuciem siły, które czerpały z takiej odwróconej relacji. Wyznacza to pewien wzorzec: zbawiciele czerpią nieprawdopodobną satysfakcję z ocalania innych, z bycia opiekunem i dobroczyńcą. Mają nosa do osób, które mogą potrzebować zbawienia. Da się jednak wykryć kompulsywny aspekt tego zachowania, bo mają potrzebę kontrolowania nas. Jeśli po udzieleniu pomocy są gotowi pozwolić nam stanąć na własnych nogach, to jest to naprawdę szlachetne. Jeśli nie, to tak naprawdę chodzi o władzę. Najlepiej jest zatem pamiętać o samodzielności i proponować zbawicielom, aby zbawiali samych siebie. Łatwy moralizator. Takie osoby komunikują wszem wobec poczucie oburzenia z powodu tej lub innej niesprawiedliwości i bywają bardzo elokwentne. Demonstrując swoją żarliwość, znajdują zwolenników, z których jednym możesz stać się także Ty. Czasami można jednak wykryć pęknięcia w fasadzie prawości, jaką publicznie prezentują. Wcale nie traktują dobrze swoich pracowników — są protekcjonalni wobec małżonków, mogą wieść tajemne życie lub oddawać się występkom, czego przebłyski da się dostrzec, jeśli uważnie się ich obserwuje. W dzieciństwie często wywoływano w nich poczucie winy za impulsywność i pragnienie przyjemności, jakie odczuwali. Byli karani i próbowali te impulsy tłumić. Z tego powodu czują w pewnym stopniu nienawiść do samych siebie, więc skwapliwie przypisują negatywne cechy innym, z zazdrością patrząc na ludzi, którzy nie byli tak ograniczani. Nie lubią, gdy inni dobrze się bawią. Zamiast wyrażać swoją zazdrość, wybierają osądzanie i potępianie. Jako dorośli wykazują całkowity brak poczucia niuansu. Ludzie są dobrzy lub źli, nie ma wartości pośrednich. Są tak naprawdę w stanie wojny z ludzką naturą i nie potra ą się pogodzić z tym, że ludzie niekoniecznie są doskonali. Ich moralność jest równie łatwa i kompulsywna jak picie alkoholu czy hazard i nie wymaga poświęceń z ich strony, tylko wielu szlachetnych słów. Tacy ludzie rozkwitają w kulturze poprawności politycznej, ale tak naprawdę skrycie pociąga ich to, co potępiają, więc nieuchronnie miewają mroczną stronę. Jeśli się do nich zanadto zbliżysz, na pewno staniesz się w pewnej chwili celem ich inkwizytorskich zapędów. Powinieneś odpowiednio wcześnie dostrzegać brak empatii takich osób i zachowywać wobec nich dystans. (Więcej toksycznych typów osobowości znajdziesz w rozdziałach poświęconych zazdrości — rozdział 10., megalomanii — rozdział 11. i agresji — rozdział 16.). Doskonały charakter To prawo jest proste i nieubłagane: mamy określony charakter. Powstał on z elementów poprzedzających naszą świadomość. Z głębi naszej jaźni charakter zmusza nas do powtarzania pewnych działań, strategii i decyzji. Mózg ma odpowiednią strukturę, aby to ułatwiać: kiedy obmyślamy i podejmujemy określone działanie, tworzy się ścieżka neuronowa, która prowadzi nas do powtarzania go raz za razem. W kontekście tego prawa możemy podążać w jednym z dwóch kierunków, a każdy z nich określa w pewnym stopniu przebieg naszego życia. Pierwszy kierunek to ignorancja i wyparcie. Nie zwracamy uwagi na widoczne w naszym życiu wzorce; nie przyjmujemy do wiadomości, że najwcześniejsze lata naszego życia pozostawiły w naszej jaźni głęboki i trwały ślad, który zmusza nas do zachowywania się w określony sposób. Wyobrażamy sobie, że nasz charakter jest absolutnie plastyczny i że możemy bez końca stwarzać siebie na nowo. Możemy podążać tą samą co inni ludzie ścieżką do władzy i sławy, nawet jeśli ci inni ludzie wywodzą się z zupełnie innych uwarunkowań. Koncepcja ustalonego charakteru może się wydawać niezwykle ograniczająca, więc wiele osób podświadomie stara się wyjść poza siebie samych za sprawą narkotyków, alkoholu lub gier wideo. Wynik takiego wyparcia jest prosty: kompulsywne zachowania i wzorce stają się jeszcze bardziej jednoznaczne. Nie da się działać wbrew własnemu charakterowi ani się go wyrzec. Jest zbyt potężny. Taki właśnie problem miał Howard Hughes. Wyobrażał sobie, że jest wielkim biznesmenem, tworzącym imperium, które będzie większe niż to, jakie zbudował jego ojciec. Z natury nie był jednak dobrym menedżerem. Miał raczej uzdolnienia techniczne — świetnie wyczuwał konstrukcyjne i inżynieryjne aspekty produkcji samolotów. Gdyby to wiedział i zaakceptował, mógłby we własnej rmie lotniczej zrobić błyskotliwą karierę jako wizjoner, pozostawiając kwestie jej codziennego funkcjonowania komuś naprawdę umiejącemu je nadzorować. Żył jednak z takim obrazem samego siebie, który nie odpowiadał jego charakterowi, czym doprowadził do powstania wzorca niepowodzeń i zafundował sobie smutne życie. W drugim kierunku trudniej jest podążać, ale to jedyna ścieżka, która prowadzi do rzeczywistej mocy i formowania ponadprzeciętnego charakteru. Działa to następująco: badamy się tak dobrze, jak to tylko możliwe. Przyglądamy się najgłębszym warstwom swojego charakteru, określając, czy jesteśmy introwertykami, czy ekstrawertykami, czy wykazujemy skłonność do kierowania się raczej lękiem i wrażliwością, wrogością i gniewem, czy też głęboką potrzebą obcowania z innymi ludźmi. Obserwujemy swoje pierwotne inklinacje — te obiekty i działania, do których odczuwamy naturalny pociąg. Sprawdzamy jakość więzów, jakie wytworzyliśmy z rodzicami, przyglądając się w tym celu bieżącym relacjom, bo w ten sposób najłatwiej to określić. Badamy z rygorystyczną uczciwością własne błędy i wzorce, które nieustannie nas powstrzymują. Poznajemy swoje ograniczenia — sytuacje, w których nie dajemy z siebie wszystkiego. Uświadamiamy sobie także naturalne atuty własnego charakteru, które przetrwały od okresu dojrzewania. Dysponując takim poziomem świadomości, przestajemy być więźniami własnego charakteru, zmuszonymi do powtarzania bez końca tych samych strategii i błędów. Dostrzegając, że popadamy w jeden ze swoich zwykłych wzorców zachowania, możemy na czas się zatrzymać, a następnie wycofać. Możemy nie być w stanie całkowicie wyeliminować tego rodzaju wzorców, ale dzięki praktyce ułatwić sobie łagodzenie ich skutków. Znając własne ograniczenia, powstrzymujemy się od próbowania czegoś, do czego nie mamy zdolności ani inklinacji. Zamiast tego wybieramy ścieżkę kariery, która nam odpowiada i pasuje do naszego charakteru. Ogólnie rzecz biorąc, po prostu ten charakter akceptujemy i cenimy. Przestajemy pragnąć stać się kimś innym, a zaczynamy chcieć być jak najpełniej sobą, realizując swój rzeczywisty potencjał. Postrzegamy własny charakter jako glinę, którą będziemy wyrabiać, powoli przekształcając swoje słabości w mocne strony. Nie uciekamy od swoich wad — zaczynamy uważać je raczej za prawdziwe źródło siły. Przyjrzyjmy się karierze aktorki Joan Crawford (1908 – 1977). Wyglądało na to, że najwcześniejsze lata życia naznaczą ją jako kogoś, kto niczego w życiu nie osiągnie. Nigdy nie poznała swojego ojca, który porzucił rodzinę wkrótce po jej narodzinach. Wychowywała się w biedzie. Matka wyjątkowo jej nie lubiła i stale ją biła. Jako dziecko Joan dowiedziała się, że ojczym, którego kochała, nie jest jej ojcem, a wkrótce potem także on porzucił rodzinę. Jej dzieciństwo było niekończącą się serią kar, zdrad i aktów porzucenia, które okaleczyły ją na całe życie. Kiedy w bardzo młodym wieku zaczynała karierę jako aktorka lmowa, przyjrzała się sobie i swoim wadom z bezlitosnym obiektywizmem: była nadwrażliwa i delikatna, odczuwała ogromny ból i smutek, których nie mogła się wyzbyć ani ukryć; rozpaczliwie pragnęła być kochana, zawsze bardzo chciała, aby w jej życiu znalazła się postać ojca. Takie kompleksy mogłyby w miejscu tak bezlitosnym jak Hollywood łatwo doprowadzić kogoś do śmierci, ale Joan, za sprawą introspekcji i ciężkiej pracy, udało się przekształcić te słabe strony w lary bardzo udanej kariery. Postanowiła na przykład, że wniesie typową dla siebie aurę smutku i poczucia zdrady do wszystkich, bardzo różnorodnych ról, które grała, sprawiając, że kobiety z całego świata zaczęły się z nią identy kować — bo była inna niż wiele aktorek, które demonstrowały fałszywą pogodę ducha i nie potra ły uciec od banału. Skierowała swoją rozpaczliwą potrzebę bycia kochaną w stronę kamery i widzowie byli w stanie to wyczuć. Reżyserzy lmowi stali się dla niej postaciami ojca, uwielbiała ich i traktowała z szacunkiem. A swoją najbardziej charakterystyczną cechę — nadwrażliwość — kierowała na zewnątrz, a nie do wewnątrz. Wytworzyła w sobie coś w rodzaju bardzo delikatnego dostrojenia do tego, co lubią i czego nie lubią reżyserzy, z którymi pracowała. Nie musiała na nich patrzeć ani słyszeć, co mówią, aby wyczuwać ich niezadowolenie z tego, co robiła na planie, zadawała właściwe pytania i szybko reagowała na krytykę. Była marzeniem każdego reżysera. I wszystko to łączyła z nieugiętą siłą woli, dzięki czemu jej kariera trwała ponad czterdzieści lat. To coś, czego nie dokonała żadna inna aktorka w Hollywood. To alchemia, którą musisz zastosować na sobie. Jeśli jesteś hiperperfekcjonistą, który lubi wszystko kontrolować, musisz przestać kierować swoją energię na innych ludzi, a zamiast tego wykorzystać ją w jakiejś produktywnej pracy. Twoja dbałość o szczegóły i wysokie standardy to pozytywne cechy, gdy są odpowiednio kanalizowane. Jeśli jesteś zadowalaczem, rozwinąłeś w sobie umiejętności dworzanina i masz rzeczywisty urok. Jeśli jesteś w stanie dostrzec źródło tej cechy, możesz kontrolować jej kompulsywny i defensywny aspekt i używać jej jako realnej umiejętności społecznej, która jest w stanie zapewnić Ci wielką siłę. Jeśli jesteś bardzo wrażliwy i masz skłonność do brania wszystkiego do siebie, możesz się starać przekształcić to w aktywną empatię (patrz: rozdział 2.) i zamienić tę wadę w zaletę, którą będziesz mógł wykorzystywać do pozytywnych ze społecznego punktu widzenia celów. Jeśli masz charakter buntownika, to wykazujesz także naturalną niechęć do konwencji i robienia czegokolwiek zwyczajnie. Zamiast kompulsywnie obrażać i odpychać od siebie ludzi, przekształć to w jakiś rodzaj innowacyjności. Każdej słabości odpowiada jakaś moc. Musisz także udoskonalić lub rozwinąć w sobie takie cechy, które znamionują siłę charakteru — odporność w obliczu presji, dbałość o szczegóły, umiejętność kończenia tego, co zaczynasz, i pracy zespołowej, tolerancję na różnice między ludźmi. Jedynym sposobem, aby tego dokonać, jest praca nad nawykami, które stopniowo i powoli kształtują charakter. Możesz na przykład uczyć się nie reagować instynktownie poprzez wielokrotne celowe doświadczanie stresujących lub niekorzystnych sytuacji, aby się do nich przyzwyczajać. Wykonując nudne codzienne zadania, powinieneś pracować nad cierpliwością i umiejętnością dbania o szczegóły. Warto, abyś celowo przyjmował na siebie trudniejsze obowiązki niż te, do których jesteś przyzwyczajony. Wypełniając je, będziesz musiał pracować ciężej, co ułatwi Ci wykształcenie w sobie większego zasobu dyscypliny i nabieranie w związku z pracą dobrych nawyków. Powinieneś pamiętać, aby stale myśleć o tym, co jest najlepsze dla zespołu. Byłoby także dobrze, gdybyś aktywnie poszukiwał innych ludzi o silnym charakterze i starał się nawiązywać z nimi relacje. W ten sposób będziesz mógł przyswajać sobie ich energię i nawyki. A żeby nadać swojemu charakterowi pewną elastyczność, co zawsze jest oznaką siły, pamiętaj o tym, aby od czasu do czasu przeformułować sposób własnego myślenia, próbując jakiejś nowej strategii lub podejmując wyzwanie intelektualne, i działając w sposób przeciwstawny do tego, co robisz w normalnych okolicznościach. Dzięki pracy nad sobą nie tylko przestaniesz być niewolnikiem charakteru wykreowanego w najwcześniejszych latach życia i kompulsywnych zachowań, do których to prowadzi, ale będziesz mógł własny charakter i związany z nim los aktywnie kształtować. W każdym razie błędem jest myślenie, że można wykonać jakieś działanie lub zachować się w określony sposób tylko raz i nigdy więcej. (To błąd popełniany przez ludzi, którzy mówią: „Będziemy harować i odkładać każdy grosz do trzydziestki, a potem zaczniemy się dobrze bawić”. W wieku trzydziestu lat tacy ludzie staną się skłonni do skąpstwa i ciężkiej pracy i już nigdy nie będą się dobrze bawić…). To, co robimy, zrobimy znowu, a właściwie zapewne już to zrobiliśmy w odległej przeszłości. Bolesne jest w życiu to, że w tego rodzaju koleiny, pod koła, które nas miażdżą, wtłacza nas nic innego, tylko nasze własne decyzje. (Prawda jest zresztą taka, że zmierzamy w określonym kierunku nawet przed podjęciem tych decyzji). Decyzja, działanie — to nieomylne oznaki tego, co zrobimy kolejny raz, nie za sprawą niejasnego, mistycznego, astrologicznego powodu, ale dlatego, że wynikają one z automatycznej reakcji, która będzie się powtarzać. — CESARE PAVESE Rozdział 5. Stań się mrocznym przedmiotem pożądania Prawo pożądliwości Nieobecność i obecność mają na nas niezwykle pierwotny wpływ. Nadmiar obecności dławi, a pewien zakres nieobecności zwiększa nasze zainteresowanie. Jesteśmy naznaczeni ciągłym pragnieniem posiadania tego, czego nie mamy — obiektu kreowanego przez nasze fantazje. Naucz się tworzyć wokół siebie aurę pewnej tajemnicy, wykorzystuj strategiczną nieobecność, aby inni pragnęli Twojego powrotu, aby pragnęli Cię zdobyć. Pokazuj innym to, czego najbardziej brakuje im w życiu, czego nie wolno im mieć, a oszaleją z pożądania. Trawa jest zawsze bardziej zielona po drugiej stronie płotu. Postaraj się przezwyciężyć w sobie tę słabość, przyjmując odpowiedzialność za swoją sytuację, swój los. Obiekt pożądania W 1895 roku Gabrielle Chanel przez kilka dni siedziała przy łóżku swojej matki i obserwowała, jak w wieku trzydziestu trzech lat powoli umiera ona na gruźlicę. Życie Gabrielle zawsze było ciężkie, ale teraz mogło być tylko gorzej. Wraz z rodzeństwem dorastała w biedzie, tułając się od jednych krewnych do drugich. Jej ojciec był wędrownym handlarzem, który nienawidził jakichkolwiek więzów czy odpowiedzialności i rzadko bywał w domu. Matka, która często towarzyszyła mężowi w podróżach, była jedyną kojącą siłą w ich życiu. Tak jak Gabrielle się obawiała, kilka dni po śmierci matki zjawił się ojciec i umieścił ją wraz z dwiema siostrami w klasztorze w centralnej Francji. Obiecał, że wkrótce wróci, ale nie zobaczyły go już nigdy. Zakonnice w klasztorze, który mieścił się w dawnym średniowiecznym opactwie, przyjmowały pod opiekę wiele różnych dziewcząt, zwłaszcza sierot. I narzucały im surową dyscyplinę. W posępnych, niemal pozbawionych ozdób murach klasztoru dziewczęta wiodły życie pełne wyrzeczeń i praktyk duchowych. Każda z nich miała tylko dwie sukienki, obie podobnie bezkształtne. Luksusy były zakazane. Jedyną dostępną muzykę stanowiła muzyka kościelna. Jedzenie było wyjątkowo proste. W ciągu pierwszych kilku miesięcy swojego pobytu w klasztorze Gabrielle próbowała przystosować się do tego nowego świata, ale czuła się wyjątkowo niespokojna. Pewnego dnia odkryła serię w jakiś sposób przeszmuglowanych do klasztoru romantycznych powieści, które wkrótce stały się jej jedynym ratunkiem. Ich autorem był Pierre Decourcelle i prawie wszystkie zawierały opowieści o Kopciuszku — o dziewczynie dorastającej w biedzie, którą wszyscy gardzą i wytykają palcami i która nagle, za sprawą jakiegoś sprytnego zwrotu akcji, tra a do świata pełnego bogactwa. Gabrielle całkowicie utożsamiała się z bohaterkami, ale najbardziej gustowała w niekończących się opisach noszonych przez nie sukien. Świat pałaców i zamków wydawał się jej bardzo odległy, ale w chwilach, w których przewracała kartki kolejnych powieści, czuła się tak, jakby uczestniczyła w toczącej się w książkach akcji, a to wywoływało w niej przemożne pragnienie, aby ten świat ożywić, chociaż nie wolno jej było go pragnąć i wydawało się niemożliwe, aby mogła kiedykolwiek do niego tra ć. W wieku osiemnastu lat opuściła klasztor i tra ła do szkoły z internatem, także prowadzonej przez zakonnice, gdzie została przygotowana do zawodu szwaczki. Szkoła mieściła się w małym miasteczku, w którym Gabrielle szybko odkryła swoją nową pasję — teatr. Uwielbiała wszystko — stroje, dekoracje, aktorów w scenicznym makijażu. Teatr był światem transformacji, w którym każdy mógł być kimkolwiek chciał. Zapragnęła zostać aktorką i zrobić karierę w teatrze. Wymyśliła sobie pseudonim sceniczny Coco i zaczęła próbować wszystkiego — aktorstwa, śpiewu i tańca. Miała sporo energii i charyzmy, ale dość szybko uświadomiła sobie, że brakuje jej talentu, aby odnieść sukces, którego tak bardzo pragnęła. Pogodziwszy się z tym, wkrótce zaczęła marzyć o czymś nowym. Wiele aktorek, które nie były w stanie zarobić na życie, pracując w zawodzie, zostawało kurtyzanami utrzymywanymi przez zamożnych kochanków. Takie kobiety miały ogromne garderoby, mogły pojawiać się tam, gdzie chciały, i chociaż członkowie tak zwanego dobrego towarzystwa patrzyli na nie z góry, nie ograniczali ich despotyczni mężowie. Gabrielle miała szczęście — Etienne Balsan, młody mężczyzna, któremu spodobała się na scenie, poprosił ją, aby zamieszkała w pobliskim zamku będącym jego własnością. Etienne odziedziczył rodowy majątek i wiódł bardzo rozrywkowe życie. Gabrielle, znana obecnie wszystkim jako Coco, przyjęła tę ofertę. Zamek był pełen kurtyzan z całej Europy, ciągle jakieś przyjeżdżały i wyjeżdżały. Niektóre były sławne, a wszystkie piękne i światowe. Życie tam okazało się stosunkowo proste, obejmowało głównie konne przejażdżki po okolicy i wieczorne niezwykle wystawne imprezy. Zauważalne były różnice klasowe. Ilekroć do zamku przybywali arystokraci lub bardzo ważne osoby, kobiety takie jak Coco jadały ze służbą i musiały pozostać niewidoczne. Nie mając nic do roboty i ponieważ znowu czuła się niespokojna, Coco zaczęła przeprowadzać na sobie autoanalizę i myśleć o tym, co ją czeka w przyszłości. Miała wielkie ambicje, ale wychodziło na to, że zawsze dąży do czegoś, co jest poza jej zasięgiem — stale marzyła o przyszłości, która była po prostu niemożliwa. Najpierw były to pałace z romansów, potem wielka kariera na scenie i zamiar stania się drugą Sarą Bernhardt. Najnowsze marzenie było równie absurdalne. Wspaniałe kurtyzany były zmysłowymi, pięknymi kobietami, tymczasem Coco wyglądała raczej jak chłopiec. Nie miała kobiecych kształtów i nie była klasyczną pięknością. Tym, czym oczarowywała mężczyzn, były raczej jej styl bycia i energia — cechy raczej nietrwałe. Zawsze chciała czegoś, co mieli inni, wyobrażając to sobie jako coś w rodzaju ukrytego skarbu. W przypadku innych kobiet byli nim ich narzeczeni lub mężowie, a największym pragnieniem Coco było ich uwodzenie, co robiła przy wielu okazjach. Kiedy jednak otrzymywała to, czego chciała, na przykład narzeczonego lub życie w zamku, nieuchronnie zaczynała odczuwać rozczarowanie rzeczywistością. Nie było wiadomo, co tak naprawdę mogłoby ją ostatecznie zadowolić. Pewnego dnia, nie zastanawiając się, do czego konkretnie zmierza, weszła do sypialni Balsana i podkradła mu kilka ubrań. Zaczęła nosić stroje, które zestawiała, kierując się wyłącznie własną inwencją — na przykład klasyczne, zapinane pod szyją koszule i tweedowe płaszcze w połączeniu z własnymi ubraniami, a na głowie męski słomkowy kapelusz. Nosząc te stroje, zauważyła, że po pierwsze ma poczucie niezwykłej wolności dzięki wyzwoleniu się z gorsetów, niewygodnych sukni i ciężkich nakryć głowy, jakie nosiły kobiety, a po drugie, że zwraca na siebie uwagę, co sprawia jej niezwykłą przyjemność. Pozostałe kurtyzany zaczęły się jej przyglądać z nieukrywaną zazdrością. Urzekł je ten androgyniczny styl. Nowe stroje dobrze pasowały do jej sylwetki, a poza tym nikt dotąd nie widział tak ubranej kobiety. Balsan był oczarowany. Zabrał ją do swojego krawca, który na podstawie wskazówek, jakich mu udzieliła, dopasował dla niej chłopięcy strój jeździecki z bryczesami. Coco nauczyła się jeździć konno, ale nie siedząc w siodle bokiem, jak inne kobiety. Zawsze miała w sobie sportowe zacięcie, więc w ciągu kilku miesięcy stała się doświadczoną amazonką. I zaczęła się wszędzie pojawiać w swoim dziwnym stroju do jazdy konnej. Nowy wygląd uświadomił w końcu Coco charakter jej niejasnych pragnień: tym, czego chciała, była władza i wolność, jaką mieli mężczyźni — a odzwierciedlały to mniej krępujące ubrania, jakie nosili. Coco wyczuwała także, że i inne kurtyzany — czy w ogóle inne kobiety mieszkające w zamku — mogłyby się z tymi pragnieniami identy kować. Było to coś ledwie uchwytnego, coś w atmosferze — tłumiona skłonność, którą dobrze wykorzystała. Po kilku tygodniach niektóre kurtyzany zaczęły odwiedzać ją w pokoju i przymierzać słomkowe kapelusze, które ozdabiała wstążkami i piórami. W porównaniu ze skomplikowanymi i niewygodnymi nakryciami głowy, które kobiety musiały przypinać do włosów, te kapelusze były proste i łatwe w noszeniu. Kurtyzany zaczęły pojawiać się w mieście w kapeluszach od Chanel i wkrótce także inne kobiety z okolicy zaczęły pytać, gdzie można je kupić. Balsan zaproponował Coco, aby skorzystała z jego mieszkania w Paryżu, w którym mogłaby zacząć robić znacznie więcej kapeluszy i być może rozpocząć działalność biznesową. Jego oferta została skwapliwie przyjęta. Wkrótce w życiu Coco pojawił się nowy mężczyzna — bogaty Anglik Arthur Capel, którego ekscytował jej nietypowy wygląd i wielkie ambicje. Zostali kochankami. Capel zaczął przysyłać do studia Coco swoje przyjaciółki arystokratki i wkrótce jej kapelusze stały się przebojem. Niedługo potem oprócz kapeluszy Coco zaczęła sprzedawać projektowane przez siebie stroje — wyglądające tak samo androgynicznie jak te, które nosiła sama, wykonane z najtańszej dzianiny dżersejowej, ale wydające się zapewniać pewien rodzaj swobody ruchów, tak różny od tego, do czego przyzwyczaiły kobiety dominujące dotąd style. Capel zachęcił ją do otwarcia sklepu w nadmorskim miasteczku Deauville, w którym spędzali letnie miesiące wszyscy modni paryżanie. Pomysł okazał się świetny: w stosunkowo małym, pełnym wścibskich oczu i najmodniejszych Francuzek mieście zachowanie i stroje Coco wzbudziły sensację. Zaskakiwała na przykład mieszkańców, kąpiąc się w morzu. Kobiety nie robiły takich rzeczy, a kostiumy kąpielowe dla nich zasadniczo nie istniały, więc uszyła własny z takiej samej dzianiny, z której były jej stroje. Po kilku tygodniach jej sklep zaczęły nieustannie oblegać domagające się kostiumów kobiety. Spacerowała po Deauville ubrana we własne, charakterystyczne stroje — androgyniczne, łatwe do noszenia i lekko prowokacyjne, bo podkreślały linię ciała. Znalazła się na ustach całego miasta. Kobiety desperacko próbowały się dowiedzieć, skąd bierze swoje ubrania. Coco stale improwizowała, korzystając z męskich strojów i próbując tworzyć nowy styl. Rozcięła jeden ze swetrów Capela, dodała guziki, tworząc nowoczesną wersję kardiganu dla kobiet, i wywołała szaleństwo. Ścięła włosy na krótko, wiedząc, że taka fryzura pasuje do jej twarzy, i nagle stało się to nowym trendem. Wyczuwając, że to jej czas, rozdawała szyte przez siebie ubrania za darmo pięknym kobietom o odpowiednich koneksjach, które z kolei zaczynały ścinać włosy w podobny do niej sposób. Uczestnicząc w najbardziej wziętych przyjęciach, te kobiety — wyglądające jak klony samej Chanel — stały się wzorcami nowego stylu, który rozprzestrzenił się daleko poza granice Deauville, docierając do samego Paryża. W 1920 roku Chanel stała się jedną z najbardziej znanych projektantek mody na świecie i najsłynniejszą twórczynią trendów swoich czasów. Jej ubrania zostały zbroją nowej kobiety — pewnej siebie, prowokującej i nawet nieco zbuntowanej. Niektóre sukienki swojego autorstwa, chociaż były tanie w produkcji i nadal szyte z dżerseju, wyceniała niezwykle drogo, a bogate kobiety chętnie płaciły wygórowane ceny, aby tylko mieć swój udział w mistyce Chanel. Szybko wróciła jednak dawna nerwowość. Coco chciała czegoś innego, większego — szybszego sposobu na dotarcie do kobiet z wszystkich kręgów społecznych. Aby zrealizować to marzenie, zdecydowała się na bardzo nietypową strategię — stworzyła i wprowadziła na rynek własne perfumy. W tym czasie domy mody nie sprzedawały własnych perfum i nikt nie słyszał o promujących je kampaniach marketingowych. Ale Chanel miała plan. Perfumy miały być tak charakterystyczne jak jej ubrania, ale jeszcze bardziej eteryczne, dosłownie jak aura, która ekscytowałaby i mężczyzn, i kobiety, zarażając wszystkich pragnieniem ich posiadania. Aby to osiągnąć, wybrała przeciwny niż inni wytwórcy perfum kierunek, odchodząc od naturalnego, kwiatowego zapachu. Zamiast tego chciała stworzyć coś, czemu nie dałoby się przypisać woni konkretnego kwiatu. Chciała, żeby jej perfumy pachniały jak „bukiet abstrakcyjnych kwiatów”, ich zapach miał być przyjemny, ale zupełnie nowatorski. W przeciwieństwie do innych perfum jej kompozycja miała pachnieć dla każdej kobiety inaczej. Posunęła się nawet dalej i postanowiła nadać jej wyjątkowo niezwykłą nazwę. Perfumy nazywano w tamtych czasach w niezwykle poetycki i romantyczny sposób, a Chanel nadała im nazwę pochodząca od własnego nazwiska i dodała prosty numer — Chanel nr 5, jakby był to jakiś eksperymentalny środek chemiczny. Perfumy nalewano do eleganckich, modernistycznych buteleczek, a na etykietce pojawiło się nowe logo w postaci połączonych ze sobą liter „C”. Nic nie wyglądało tak jak one! Aby wprowadzić perfumy na rynek, Coco zdecydowała się na kampanię podprogową. Zaczęła od rozpylania zapachu w swoim paryskim sklepie. Wypełniał powietrze i klientki stale pytały, co to takiego, a Coco udawała, że nie wie, o co im chodzi. Następnie wsuwała buteleczki bez etykiet, do torebek najzamożniejszych i najbardziej ustosunkowanych klientek. Wkrótce kobiety zaczęły mówić o tym dziwnym, nowym zapachu, uzależniającym i niemożliwym do przypisania żadnemu ze znanych kwiatów. Wieść o kolejnym osiągnięciu Chanel zaczęła się rozprzestrzeniać jak pożar i w jej sklepie pojawiały się tłumy kobiet błagających o sprzedanie im tego nowego zapachu, którego buteleczki zaczęła dyskretnie ustawiać na półkach. Cały zapas został wyprzedany po zaledwie kilku tygodniach. W branży nic podobnego nigdy dotąd się nie wydarzyło — Chanel nr 5 stały się najsłynniejszymi perfumami w historii, przynosząc Coco fortunę. Przez następne dwadzieścia lat dom mody Chanel niepodzielnie panował w branży, ale w czasie II wojny światowej Coco irtowała z nazizmem, pozostając w Paryżu podczas okupacji i utrzymując kontakty z prominentnymi hitlerowcami. Na początku wojny zamknęła swój sklep, a pod koniec wojny Francuzi uznali, że za sprawą swoich politycznych sympatii Coco okryła się hańbą. Świadoma tego faktu i być może zawstydzona Chanel uciekła do Szwajcarii, gdzie przebywała na narzuconym samej sobie wygnaniu. W 1953 roku uznała jednak, że chce nie tylko wrócić, ale dokonać czegoś większego. Chociaż miała już siedemdziesiąt lat, czuła się zdegustowana najnowszymi trendami w modzie, uznając je za coś wstecznego, za powrót do dawnych ograniczeń i udziwnień w sferze strojów dla kobiet, które to ograniczenia starała się zwalczać. Być może był to także sygnał powrotu do przypisywania kobietom bardziej podporządkowanej roli. Dla Chanel było to najtrudniejsze wyzwanie w życiu — po czternastu latach nieobecności prawie wszyscy już o niej zapomnieli. Nikt nie uważał jej za osobę wyznaczającą trendy. Musiała zaczynać niemal od zera. Pierwszym ruchem, jaki wykonała, było rozsianie plotek, że planuje powrót, ale odmawiała udzielania jakichkolwiek wywiadów. Chciała wzbudzić ekscytację i stać się tematem rozmów, ale otaczała się aurą tajemnicy. Nowa kolekcja zadebiutowała w 1954 roku, ściągając do jej salonu nieprzebrane tłumy ludzi, którzy pragnęli obejrzeć stroje — głównie z ciekawości. Niemal natychmiast pojawiło się poczucie rozczarowania. Kreacje były zasadniczo powtórką jej stylu z lat trzydziestych z nielicznymi dodatkami. Wszystkie modelki były kopiami Chanel, naśladowały nawet jej sposób chodzenia. Publiczność uznała Chanel za kobietę beznadziejnie zamkniętą w przeszłości, która to przeszłość nigdy nie powróci. Ubrania wydawały się passé, więc prasa nie zostawiła na niej suchej nitki, dodatkowo przypominając jej nazistowskie sympatie z czasów wojny. Dla niemal każdego projektanta byłby to druzgocący cios, ale Chanel wydawało się to wszystko zupełnie nie obchodzić. Jak zwykle miała plan i wiedziała lepiej. Już na długo przed debiutem w Paryżu uznała, że rynkiem dla jej nowej kolekcji będą Stany Zjednoczone. Amerykańskie kobiety najbardziej odpowiadały jej wrażliwości — były wysportowane, zwracały uwagę na swobodę ruchów i nieskrępowaną sylwetkę, wręcz emanowały praktycznością. I miały do wydania więcej pieniędzy niż ktokolwiek inny na świecie. Nowa linia faktycznie wywołała w Stanach sensację, więc niedługo potem swoją krytykę zaczęli łagodzić także Francuzi. Po roku od powrotu Chanel odzyskała pozycję najsłynniejszej projektantki na świecie, a jej kolekcje powróciły do prostych, klasycznych kształtów, które zawsze promowała. W jej kostiumach zaczęła się podczas wielu wystąpień publicznych pojawiać sama Jacqueline Kennedy — był to najbardziej czytelny symbol władzy, jaką Chanel odzyskała. Kiedy Coco wróciła na swoje miejsce na szczycie, zaczęła ponownie iść pod prąd, zarówno w kontekście czasów, jak i branży. Wielkim problemem w świecie mody było wtedy piractwo, po pokazach natychmiast pojawiały się podróbki strojów znanych marek. Projektanci pilnie strzegli wszystkich swoich tajemnic i zwalczali za pośrednictwem sądów wszelkie imitacje. Chanel zrobiła coś odwrotnego. Zapraszała na swoje pokazy bardzo różnych ludzi i pozwalała im robić zdjęcia. Wiedziała, że zmobilizuje to wiele osób, które zarabiają na życie, tworząc tanie wersje jej strojów, ale właśnie tego chciała. Zachęcała nawet zamożne kobiety, aby przyprowadzały ze sobą szwaczki, które robiły szkice projektów, a następnie szyły ich kopie. Bardziej niż na zarabianiu pieniędzy zależało jej na tym, aby móc widzieć swoje kreacje wszędzie i czuć, że ona sama i jej dzieła są obiektami pożądania kobiet należących do wszelkich nacji i klas społecznych. Była to słodka zemsta dziewczyny, która dorastała w poczuciu, że jest ignorowana, niekochana i odrzucana. Chciała ubierać miliony kobiet; znamię jej talentu miało być widoczne wszędzie — i właśnie tak się stało kilka lat po jej powrocie. Interpretacja. Gdy Chanel zaczęła przymierzać ubrania Etienne Balsana i przyciągnęła nowy rodzaj uwagi, w jej mózgu zaskoczyło coś, co na zawsze miało zmienić jej życie. Wcześniej zawsze pożądała czegoś transgresywnego, co stymulowało jej fantazje. Sierotka z nizin społecznych nie powinna aspirować do nawiązywania bliskich kontaktów z ludźmi z klas wyższych — nie było to społecznie akceptowalne. Dla kogoś wychowanego w klasztorze niespecjalnie odpowiednimi zajęciami były także aktorstwo i rola kurtyzany. Gdy jednak Coco zaczęła jeździć wokół zamku w swoich bryczesach i słomkowym kapeluszu, nagle to ona stała się obiektem pożądania dla innych. I przyciągał ich właśnie transgresywny aspekt jej ubioru, celowe lekceważenie tradycyjnych ról związanych z płcią. Zamiast pozostawać uwięzioną w wyimaginowanym świecie pełnym marzeń i fantazji, mogła być tą, która stymuluje tego rodzaju fantazje u innych. Wystarczyło odwrócić perspektywę — zacząć myśleć o widzach i opracować strategię sposobu przemawiania do ich wyobraźni. Obiekty, których pragnęła od dzieciństwa, były zawsze nieco niejasne, nieuchwytne i otoczone aurą tabu. I właśnie to stanowiło o ich uroku. Taka jest natura ludzkiego pożądania. Coco musiała po prostu to odwrócić i włączyć te elementy do obiektów, które tworzyła. A oto, jak wykonała tę magiczną sztuczkę: najpierw otoczyła samą siebie i to, co tworzyła, aurą tajemniczości. Nigdy nie mówiła o swoim trudnym dzieciństwie. Wymyślała niezliczone sprzeczne opowieści o swojej przeszłości. Nikt tak naprawdę nic o niej nie wiedział. Starannie kontrolowała liczbę swoich wystąpień publicznych i znała wartość chwilowej nieobecności. Nigdy nie ujawniła receptury swoich perfum i w ogóle nie wypowiadała się na temat tego, jak przebiega jej proces twórczy. Jej dziwnie pociągające logo zostało zaprojektowane, aby stymulować interpretacje. Wszystko to tworzyło nieskończoną przestrzeń dla wyobraźni odbiorców, którzy mogli oddawać się licznym spekulacjom na temat mitu Coco. Dalej: zawsze kojarzyła swoje projekty z czymś w nieco niejasny sposób transgresywnym. Jej kreacje miały pewien męski aspekt, ale pozostawały zdecydowanie kobiece. Dawały kobietom poczucie, że przekraczają pewne granice płciowe — że zarówno pod względem zycznym, jak i psychicznym wyzwalają się z okowów. Stroje projektowane przez Coco były także dopasowane do ciała, łącząc swobodę ruchów z seksapilem. Nie przypominały ubrań babci. Noszenie Chanel było deklaracją młodości i nowoczesności. Kiedy nowy styl się przyjął, młodym kobietom trudno się było oprzeć pokusie. Wreszcie, Chanel od samego początku dbała, aby jej stroje można było zobaczyć wszędzie. Widok innych kobiet, które je nosiły, stymulował pragnienie rywalizacji, chęć zaopatrzenia się w takie same kreacje, aby nie znaleźć się w tyle. Coco przypominała sobie, jak bardzo pragnęła mężczyzn, którzy byli już zajęci. Pożądała ich, bo pożądał ich także ktoś inny. Tego rodzaju impulsów skłaniających do współzawodnictwa doświadczamy wszyscy, a szczególnie silnie działają one w przypadku kobiet. Prawdę mówiąc, słomkowe kapelusze, które początkowo projektowała Coco, nie były niczym więcej niż zwykłymi przedmiotami, które każdy mógł kupić w domu towarowym. Pierwsze projektowane przez nią stroje były szyte z najtańszych materiałów. Perfumy były mieszanką zapachu zwyczajnych kwiatów, na przykład jaśminu, i chemikaliów, nie były niczym egzotycznym ani szczególnym. To czysta psychologiczna magia przekształcała je wszystkie w obiekty, które stymulowały intensywne pragnienie, aby je zdobyć. Zrozum: podobnie jak Chanel musisz odwrócić perspektywę. Zamiast koncentrować się na tym, czego w świecie pragniesz i pożądasz, musisz nauczyć się koncentrować na innych, na ich tłumionych pragnieniach i niezaspokojonych fantazjach. Musisz uczyć się obserwować, w jaki sposób inni postrzegają Ciebie i obiekty, które tworzysz — tak, jakbyś patrzył na siebie i swoją pracę z zewnątrz. Zapewni Ci to niemal nieograniczoną moc kształtowania percepcji innych osób w kontekście tych obiektów i wprawiania ich w ekscytację. Ludzie nie chcą prawdy ani szczerości i nie zmieni tego częstotliwość, z jaką powtarzamy takie brednie. Oni chcą, aby ktoś pobudzał ich wyobraźnię i zapewniał im niebanalne doświadczenia. Chcą fantazji i przedmiotów pożądania których mogliby pragnąć i poszukiwać. Wykreuj wokół siebie i swojej pracy atmosferę tajemnicy. Powiąż ją z czymś nowym, nieznanym, egzotycznym, progresywnym i mającym posmak tabu. Nie de niuj swojego komunikatu, niech pozostaje niejasny. Stwórz iluzję wszechobecności — Twój obiekt powinien być widoczny wszędzie i pożądany przez wszystkich. A resztą niech zajmie się tak charakterystyczna dla wszystkich ludzi utajona pożądliwość, uruchamiając łańcuchową reakcję pragnień. Nareszcie mam to, czego chciałem. Czy jestem szczęśliwy? Nie całkiem. Czego zatem mi brak? Moja dusza nie wykazuje już oznak pikantnej aktywności, jaką zapewnia pragnienie... Och, nie powinniśmy się łudzić — przyjemność zapewnia nie spełnienie, ale dążenie do niego. — PIERRE-AUGUSTIN CARON DE BEAUMARCHAIS Klucze do ludzkiej natury Jako ludzie rzadko bywamy zadowoleni z tego, co mamy. Działa w nas jakaś perwersyjna siła, która sprawia, że w chwili, gdy wchodzimy w posiadanie czegoś lub dostajemy to, czego chcieliśmy, nasze umysły zaczynają dryfować w kierunku czegoś nowego i odmiennego, wyobrażamy sobie, że możemy mieć coś lepszego. Im bardziej odległy czy mniej osiągalny jest ten nowy obiekt, tym większe odczuwamy pragnienie, aby go posiąść. Moglibyśmy to nazwać syndromem bardziej zielonej trawy, to taki psychologiczny odpowiednik złudzenia optycznego — gdy zaczynamy obserwować trawę z coraz mniejszej odległości, dostrzegamy, że wcale nie jest taka zielona. Gdy coraz bardziej zbliżamy się do obiektu naszego pożądania, zauważamy, że nie jest aż tak atrakcyjny, jak myśleliśmy. Ten syndrom jest bardzo głęboko zakorzeniony w naszej naturze. Najstarszy odnotowany przykład jego istnienia można znaleźć w Starym Testamencie, w opowieści o exodusie z Egiptu. Mojżesz, wybrany przez Boga, aby zabrać Izraelitów do Ziemi Obiecanej, wyprowadził ich na pustkowia, po których błąkali się przez czterdzieści lat. W Egipcie Izraelici byli niewolnikami i mieli ciężkie życie, ale w obliczu trudów na pustyni nagle zaczęli odczuwać nostalgię za tym, jak było wcześniej. Gdy zajrzał im w oczy głód, Bóg zaopatrzył ich w mannę z nieba, ale nie była ona niczym, co nawet z daleka mogłoby przypominać pyszne melony, ogórki i mięsiwa, które znali z Egiptu. Nieszczególnie ekscytowały ich czynione przez Boga cuda (na przykład to, że z jego woli rozstąpiło się Morze Czerwone), więc postanowili zrobić sobie złotego cielca, którego zaczęli czcić, ale gdy Mojżesz ich za to ukarał, szybko stracili zainteresowanie nowym bóstwem. Przez cały czas jęczeli i narzekali, stale przyprawiając Mojżesza o ból głowy. Mężczyźni pożądali cudzoziemek, a ogólnie wszyscy rozglądali się za jakimś nowym kultem, któremu mogliby się oddać. Te niekończące się przejawy niezadowolenia zirytowały nawet samego Boga, który zakazał całemu pokoleniu, w tym Mojżeszowi, wstępu do Ziemi Obiecanej. Nawet jednak po tym, jak krainę mlekiem i miodem płynącą zasiedliło następne pokolenie, narzekania trwały w najlepsze. Izraelici niezależnie od tego, co mieli, marzyli o czymś lepszym za horyzontem. Także współcześnie da się dostrzec działanie tego syndromu w naszym codziennym życiu. Nieustannie przyglądamy się innym ludziom, którzy wydają się żyć lepiej niż my — bo mieli bardziej kochających rodziców, bo ich kariery są bardziej ekscytujące, bo wiodą łatwiejsze życie. Nawet gdy pozostajemy w doskonale satysfakcjonującym związku, nasze umysły nieustannie kierują się ku jakimś nowym osobom, ku komuś, kto nie ma boleśnie rzeczywistych wad naszego partnera, a przynajmniej tak nam się wydaje. Marzymy o wyrwaniu się z naszego nudnego życia i odbyciu podróży do jakiejś egzotycznej krainy, w której ludzie są po prostu szczęśliwsi od nas, żyjących w ponurym mieście. Gdy tylko zdobywamy pracę, natychmiast zaczynamy sobie wyobrażać coś lepszego. Na poziomie politycznym władze są skorumpowane i potrzebujemy jakiejś rzeczywistej zmiany, być może rewolucji, po której — jak sobie wyobrażamy — nastanie prawdziwa utopia, by zastąpić niedoskonały świat, w którym żyjemy. Nie myślimy o ogromnej większości rewolucji znanych z historii, w rezultacie których nic się nie zmieniło albo zmieniło się wszystko — tyle że wyłącznie na gorsze. We wszystkich takich przypadkach, gdy zbliżamy się do ludzi, którym zazdrościmy, do domniemanie szczęśliwej rodziny, do kolejnej osoby, której pragniemy, do mieszkańców egzotycznych krain, które chcemy poznać, do lepszej pracy, do wyimaginowanej utopii, dociera do nas, że wszystko to jest iluzją. I często kiedy działamy, realizując te pragnienia, w rozczarowujący sposób zdajemy sobie z tego sprawę, ale nie zmienia to naszego zachowania. Kolejny lśniący w oddali obiekt, kolejny egzotyczny kult czy plan szybkiego wzbogacenia się nieuchronnie nas uwodzą. Jednym z najbardziej uderzających przykładów tego syndromu jest sposób, w jaki zaczynamy postrzegać własne dzieciństwo, gdy odchodzi ono w przeszłość. Większość z nas pamięta wspaniały czas zabawy i ekscytacji. Z wiekiem staje się on w naszej pamięci coraz bardziej niezwykły. Oczywiście „przypadkiem” zapominamy o lękach, kompleksach i krzywdach, które nękały nas w dzieciństwie i zapewne pochłaniały więcej naszej przestrzeni mentalnej niż pamiętane przez nas ulotne przyjemności. Ponieważ jednak nasza młodość jest obiektem, który stopniowo coraz bardziej oddala się w czasie, mamy skłonność do jej idealizowania, do uznawania jej za zieleńszą niż zielona. Funkcjonowanie tego syndromu można wyjaśnić, wspominając o trzech cechach ludzkiego mózgu. Pierwsza z nich to tak zwana indukcja — chodzi o to, że coś pozytywnego generuje w naszym umyśle kontrastowy, negatywny obraz. Najlepiej widać to w sposobie, w jaki patrzymy na otoczenie. Kiedy widzimy jakiś kolor — na przykład czerwony lub czarny — wzmaga się także nasza wrażliwość na kolor mu przeciwstawny, w tym przypadku zielony lub biały. Patrząc na czerwony obiekt, często widzimy wokół niego zieloną aureolę. Ogólnie rzecz biorąc, nasz umysł działa na zasadzie kontrastów. Jesteśmy w stanie formułować koncepcje na temat czegoś, zyskując świadomość przeciwieństwa lub przeciwieństw tego czegoś, a nasz mózg nieustannie te kontrasty pogłębia. Oznacza to po pierwsze, że kiedy coś widzimy lub sobie wyobrażamy, nasze umysły nie mogą nie widzieć lub nie wyobrażać sobie czegoś przeciwstawnego. Jeśli kultura, w której żyjemy, nie pozwala nam o czymś myśleć lub żywić konkretne pragnienia, to takie tabu natychmiast kieruje nasze myśli ku temu, czego się nam zabrania. Każde „nie” wywołuje odpowiadające mu „tak”. (Branża pornogra czna w Anglii powstała właśnie dlatego, że w czasach wiktoriańskich wydano zakaz rozpowszechniania pornogra i). Tego umysłowego rozchwiania pomiędzy kontrastami nie jesteśmy w stanie kontrolować. Predysponuje nas ono do myślenia właśnie o tym, czego nie mamy, a następnie do pragnienia tego czegoś. Po drugie, samozadowolenie byłoby dla obdarzonych świadomością zwierząt takich jak ludzie niebezpieczną cechą ewolucyjną. Gdyby nasi pradawni przodkowie byli skłonni odczuwać zadowolenie z warunków, w jakich żyli, nie byliby wystarczająco czujni w obliczu wszelkich możliwych niebezpieczeństw czających się w pozornie nawet najbardziej bezpiecznym otoczeniu. Przetrwaliśmy i rozwijamy się dzięki ciągłej świadomej czujności, która predysponowała nas do myślenia i wyobrażania sobie potencjalnie negatywnych stron każdej życiowej sytuacji. Nie żyjemy już na sawannach ani w lasach, w których mogłyby nam zagrażać drapieżniki i inne naturalne niebezpieczeństwa, ale nasze mózgi są zaprogramowane, jakby tak było. Skłaniamy się zatem ku stale negatywnym inklinacjom, co świadomie często wyrażamy, oddając się narzekaniom. I wreszcie po trzecie, to, co prawdziwe i to, co wyobrażone wywołuje w mózgu podobne wrażenia. Dowiodły tego liczne eksperymenty, w ramach których mózgi wyobrażających sobie coś osób wykazywały aktywność typu elektrycznego i chemicznego, która była zadziwiająco podobna do aktywności pojawiającej się wtedy, gdy te osoby coś faktycznie przeżywały, a wszystko to było rejestrowane metodą funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fRMI). Rzeczywistość może bywać dość trudna, pełna ograniczeń i problemów. Wszyscy musimy umrzeć. Każdego dnia stajemy się starsi i ubywa nam sił. Sukces wymaga poświęcenia i ciężkiej pracy. Za to w wyobraźni możemy wykraczać poza te ograniczenia i rozpatrywać najróżnorodniejsze możliwości. Nasza wyobraźnia jest zasadniczo nieograniczona, a to, co sobie wyobrażamy, ma niemal identyczną siłę jak to, czego doświadczamy. W ten sposób stajemy się istotami, które nieustannie wykazują skłonność do wyobrażania sobie czegoś lepszego niż obecne okoliczności i odczuwania pewnej przyjemności z uwalniania się od rzeczywistości. Wszystko to sprawia, że syndrom „bardziej zielonej trawy” jest w nieunikniony sposób obecny w naszej konstrukcji psychologicznej. Nie powinniśmy prawić sobie wzajemnie morałów ani narzekać na tę (być może) wadę ludzkiej natury. To element życia umysłowego każdego z nas, z którym wiąże się tak naprawdę wiele korzyści. Jest on źródłem zdolności do myślenia w kategoriach nowych możliwości i innowacyjności. To właśnie dzięki niemu nasza wyobraźnia stała się tak potężnym instrumentem. A z drugiej strony jest także konstruktem, za którego sprawą jesteśmy w stanie poruszać, ekscytować i uwodzić innych. Wiedza o tym, jak wykorzystywać naturalną pożądliwość innych, jest ponadczasową sztuką i fundamentem wszelkich postaci perswazji. Problemem, przed którym stoimy obecnie, nie jest to, że ludzie nagle przestali odczuwać pragnienia, ale coś wręcz przeciwnego — że tracimy więź z tą sztuką i mocą, jaką nam ona zapewnia. Dowody na istnienie tego stanu są widoczne w naszej kulturze. Żyjemy w czasach bombardowania i nasycenia. Reklamodawcy zasypują nas swoimi komunikatami i wizerunkami marek, kierując nas to tu, to tam, byśmy coś klikali i kupowali. Filmy są jak maczuga — walą nas w głowę i atakują zmysły. Politycy to mistrzowie wzbudzania zamętu i wykorzystywania naszego niezadowolenia stanem obecnym, którzy jednak nie mają pojęcia, jak pobudzić naszą wyobraźnię w kontekście przyszłości. Wszystko to powoduje, że zatracamy subtelność, i ogólnie ogranicza naszą wyobraźnię, która skrycie pragnie czegoś innego. Tego rodzaju dowody widać także w relacjach osobistych. Coraz więcej osób zaczyna wierzyć, że inni powinni ich pragnąć po prostu za to, kim są. Oznacza to ujawnianie wszelkich możliwych informacji na swój temat, udostępnianie wszem wobec wiadomości o tym, co się lubi, a czego nie, i dążenie do tego, aby być jak najbardziej znanym jak najszerszemu ogółowi. Nie pozostawia to miejsca na wyobraźnię, więc kiedy mężczyzna lub kobieta, której tacy ludzie pragną, traci nimi zainteresowanie, wchodzą oni do sieci i zaczynają gardłować na temat tego, jak powierzchowni są mężczyźni czy jak nieodpowiedzialne są kobiety. Stajemy się coraz bardziej egocentryczni (patrz: rozdział 2.) i coraz trudniej jest nam analizować psychikę drugiej osoby, aby móc wyobrazić sobie, czego ona chce od nas, a nie wyłącznie fantazjować o tym, czego my oczekujemy od niej. Zrozum: można naturalnie uznawać to wszystko za dowód na to, że my, ludzie, stajemy się coraz bardziej szczerzy i prawdomówni, ale ludzka natura nie zmienia się na przestrzeni kilku pokoleń. Ludzie stają się coraz mniej wrażliwi na niuanse i coraz bardziej jednostronni nie za sprawą silnego przymusu moralnego, ale z powodu wzrastającego egocentryzmu i ogólnego lenistwa. Bycie sobą czy rozgłaszanie własnego komunikatu po prostu nie wymaga wysiłku. A efektem braku wysiłku jest brak wpływu na psychikę innych ludzi. Oznacza to, że zainteresowanie innych nami staje się cienkie jak papier. Ich uwaga szybko przemija, a my nie wiemy dlaczego. Nie daj się nabrać na modny obecnie łatwy moralizm, który zachęca do uczciwości kosztem powabu. Kieruj się w przeciwną stronę. Skoro jest tak niewielu ludzi, którzy rozumieją sztukę wzbudzania pożądania, możesz w ten sposób zyskać nieograniczone możliwości, by błyszczeć i wykorzystywać wypierane przez innych fantazje. Strategie stymulowania pożądania Kluczem do skłonienia tego prawa, aby działało na naszą korzyść, jest uprzedmiotowienie siebie i tego, co wytwarzamy. Normalnie pozostajemy zamknięci we własnych myślach i marzeniach. Wyobrażamy sobie, że ludzie powinni nas kochać i szanować za to, kim jesteśmy. Wierzymy, że to, co tworzymy, powinno w naturalny sposób ekscytować innych. W końcu zainwestowaliśmy mnóstwo wysiłku i mamy wielkie nadzieje na sukces. Inni tego jednak nie dostrzegają. Dla nich jesteśmy po prostu osobą taką jak inne i będąc tacy właśnie, wzbudzamy ich ciekawość i ekscytację albo obojętność, a nawet wrogość. Przenoszą na nas własne fantazje i troski. Po upublicznieniu nasza praca także staje się obiektem całkowicie oderwanym od naszych własnych nadziei i marzeń, wzbudzając emocje, które bywają słabe bądź silne. I to do takiego stopnia, że możemy zobaczyć siebie i to, co wytwarzamy, jako obiekty, które inni ludzie postrzegają na swój własny sposób, że dysponujemy mocą zmieniania ich percepcji i tworzenia przedmiotów pożądania. Oto trzy główne strategie tworzenia takich obiektów. Musisz wiedzieć, jak i kiedy się wycofywać. To esencja całej sztuki. Stwarzamy obecność, którą inni widzą i interpretują. Jeśli zachowujesz się w nazbyt oczywisty sposób, jeśli inni są w stanie łatwo Cię przejrzeć i zrozumieć, jeśli zbyt wyraźnie demonstrujesz swoje potrzeby, wtedy ogół podświadomie zaczyna odczuwać coś na kształt braku szacunku i z czasem traci Tobą zainteresowanie. Twoja obecność musi mieć w sobie pewien chłód, jakbyś czuł, że możesz się obejść bez innych. Coś takiego sygnalizuje ludziom, że uważasz się za godnego szacunku, co w nieuświadamiany sposób podnosi Twoją wartość w ich oczach i sprawia, że zaczynają się za Tobą uganiać. Taka odrobina oziębłości to pierwsza postać wycofania, jaką musisz stosować. Dodaj do niej nieco konsternacji i niejednoznaczności odnośnie do tego, kim jesteś. Twoje opinie, wartości i gusta nigdy nie powinny być dla innych zbyt oczywiste. Zapewni im to możliwość „wdrukowywania” w Ciebie tego, co zechcą. Mistrzami takich działań są gwiazdy lmowe. Przekształcają swoje twarze i swoją obecność w ekrany, na które inni mogą rzutować własne fantazje. Zasadniczo powinieneś tworzyć atmosferę tajemniczości i wywoływać chęć różnorodnego interpretowania Twojej obecności i działań. Kiedy wyczujesz, że przyciągnąłeś wyobraźnię innych, że masz na nich haczyk, musisz posłużyć się zyczną nieobecnością i wycofaniem. Nie zawsze jesteś dostępny. Może minąć dzień czy nawet tydzień bez Twojej obecności. Powinieneś tworzyć w innych poczucie pustki, wzbudzać nieco cierpienia. Dzięki temu, gdy będziesz nieobecny, zaczniesz zajmować coraz więcej ich przestrzeni mentalnej, sprawiając, że będą pożądać Cię coraz bardziej, a nie coraz mniej. Na poziomie społecznym tę rozgrywkę opanował do perfekcji piosenkarz Michael Jackson. Był całkowicie świadom niebezpieczeństw związanych z nasycaniem rynku swoją muzyką i wystąpieniami publicznymi. Rozciągał w czasie premiery swoich albumów, dążąc do tego, aby fani chcieli więcej. Starannie zarządzał częstotliwością swoich wywiadów i koncertów, nigdy nie rozmawiał o znaczeniu swoich tekstów ani nie wygłaszał żadnych jednoznacznych komunikatów. Od czasu do czasu jego rzecznicy ujawniali prasie nowe wieści na jego temat, takie jak to, że korzysta z komór hiperbarycznych, traktując to jako sposób na zachowanie wiecznej młodości. Nie potwierdzał tych pogłosek ani im nie zaprzeczał, a prasa wpadała w szał. Był osobą, na której temat krążyły różne opowieści i plotki, ale nic konkretnego. Poprzez taką strategiczną nieuchwytność stał się obiektem nieustającego pożądania — całe rzesze ludzi chciały poznać go lepiej i mieć dostęp do jego muzyki. Za sprawą własnych wytworów także możesz tworzyć podobne efekty i kreować pożądanie. Pamiętaj, aby Twoje prezentacje czy komunikaty zawsze pozostawały nieco niedookreślone, żeby inni mogli opatrywać Twoje dzieła szeregiem różnorodnych interpretacji. Nigdy nie określaj ściśle, w jaki sposób należy z nich korzystać. Dlatego właśnie dzieła wielkich dramaturgów, takich jak Szekspir i Czechow, przetrwały tak wiele stuleci i nigdy nie przestały być świeże i ekscytujące — każde pokolenie może odczytywać je w sposób odpowiadający czasom, w których żyje. Opisywali oni ponadczasowe elementy ludzkiej natury, bez osądzania czy naprowadzania odbiorców na to, co powinni oni czuć czy myśleć. Przyjmij to za wzorzec dla wszystkich własnych wytworów. Pamiętaj o następujących kwestiach: im bardziej aktywna staje się nasza wyobraźnia, tym większa jest przyjemność, jaką z niej czerpiemy. Gdy jako dzieci dostawaliśmy grę z jednoznacznym zestawem instrukcji i reguł, szybko traciliśmy nią zainteresowanie. Gdy jednak gra była czymś, co wymyślaliśmy sami, lub miała stosunkowo otwartą strukturę, pozwalając nam wtłaczać w nią własne pomysły i fantazje, nasze zainteresowanie nią trwało dłużej. Kiedy oglądamy abstrakcyjny obraz, który skłania nas do oddawania się marzeniom czy fantazjom, albo lm, który niełatwo zinterpretować, gdy słyszymy żart lub reklamę, która jest niejednoznaczna, wtedy sami przeprowadzamy interpretację i uważamy za ekscytującą możliwość ćwiczenia w ten sposób własnej wyobraźni. Poprzez swoje wytwory powinieneś stymulować wywoływanie tej przyjemności u innych w jak największym stopniu. Stwarzaj rywalizacje pożądania. Ludzkie pożądanie nigdy nie jest zjawiskiem indywidualnym. Jesteśmy istotami społecznymi, więc to, czego chcemy sami, jest prawie zawsze odzwierciedleniem tego, czego chcą inni. Wywodzi się to z najwcześniejszego dzieciństwa. Uwagę, jaką mogli poświęcić nam rodzice (pierwszy obiekt naszych pragnień), postrzegaliśmy jako grę o sumie zerowej. Gdyby nasze rodzeństwo wzbudzało więcej uwagi, byłoby jej mniej dla nas. Musieliśmy konkurować z braćmi, siostrami i innymi osobami, aby przyciągać uwagę i wywoływać afekt. Gdy dostrzegaliśmy, że nasze rodzeństwo lub przyjaciele coś otrzymują — prezent lub przysługę — wzbudzało to w nas pragnienie posiadania tego samego. Gdy natomiast jakiś obiekt lub osoba nie byli pożądani przez innych, miewaliśmy tendencję do postrzegania ich jako czegoś obojętnego lub wręcz odpychającego — coś musiało być z nimi nie tak. Coś takiego staje się wzorcem na całe życie, dla niektórych z nas bardziej jednoznacznym niż dla innych. W sferze relacji tacy ludzie interesują się jedynie osobami, które są już zajęte, których wyraźnie pragnie ktoś inny. Zależy im na odebraniu temu komuś tego obiektu, na zatriumfowaniu nad tym drugim człowiekiem — to dynamika, która z pewnością ma korzenie w ich dzieciństwie. Jeśli inni zarabiają dzięki jakimś nowym sztuczkom, oni chcą nie tylko brać w tym udział, ale wręcz monopolizować rynek. Istnieją także ludzie, w przypadku których działa to bardziej subtelnie. Dostrzegają, że ktoś inny posiada coś, co wydaje się im ekscytujące, ale nie pragną mu tego odebrać — chcą to pragnienie dzielić, chcą mieć udział w tym doświadczeniu. Zasadniczo zawsze, gdy widzimy ludzi lub obiekty, których pożąda ktoś inny, podnosi to ich wartość. Musisz nauczyć się to wykorzystywać. Jeśli w jakiś sposób będziesz w stanie stwarzać wrażenie, że inni pragną Ciebie lub Twoich wytworów, otoczysz innych swoją aurą bez konieczności wypowiadania jakichkolwiek słów czy tym bardziej narzucania się. I przyciągniesz ich do siebie. Musisz starać się tworzyć pewnego rodzaju aurę społecznej grawitacji, a przynajmniej jej iluzję. Efekt ten możesz osiągnąć na kilka sposobów. Powinieneś działać tak, aby Twój obiekt był widoczny lub słyszalny wszędzie. Możesz, jeśli to konieczne, zachęcać nawet do piractwa, tak jak robiła to Chanel, ale nie próbuj angażować się bezpośrednio. Coś takiego nieuchronnie wywołuje pewien rodzaj wiralnego przyciągania. Możesz przyspieszyć ten proces, rozpowszechniając plotki lub pogłoski o swoim obiekcie za pośrednictwem różnego rodzaju mediów. Ludzie zaczynają wtedy mówić, a stugębna plotka wywołuje pożądane efekty. Przydają się nawet negatywne komentarze czy kontrowersje, które sprawdzają się czasem nawet lepiej niż pochwały, bo nadają Twojemu obiektowi rys prowokacyjności i transgresywności. Ludzi zawsze przyciąga to, co negatywne. Twoje milczenie lub brak jednoznaczności w Twoim przekazie sprawiają, że inni zaczynają się zatracać we własnych opowieściach i interpretacjach. Możesz także, aby podgrzać atmosferę, poprosić o wypowiedzi bardzo ważnych ludzi lub kreatorów trendów, którzy potwierdzą, że to, co oferujesz, jest nowe czy rewolucyjne, że jest czymś, czego wcześniej nie widziano i o czym nie słyszano. To handel przyszłością, sprzedaż trendów. W pewnym momencie tę siłę przyciągania poczuje odpowiednia liczba osób, które nie będą chciały pozostać w tyle i pociągną za sobą innych. Jedyny problem w tej grze polega na tym, że we współczesnym świecie w sferze tego rodzaju efektów wiralnych istnieje duża konkurencja, a ludzie są niebywale kapryśni. Musisz być mistrzem nie tylko wywoływania tego rodzaju reakcji łańcuchowych, ale także ich odświeżania i tworzenia nowych. Jako jednostka musisz jednoznacznie komunikować, że inni Cię pożądają, bo masz przeszłość — nie taką, która wzbudzałaby nieufność, ale wystarczająco niejasną, aby zasygnalizować, że jesteś uznawany za obiekt pragnień. Powinieneś sprawiać, aby ludzie chcieli usłyszeć o Twojej przeszłości, aby dosłownie przemawiała do nich uwaga, jaką wzbudzasz, nie wypowiadając nawet jednego słowa. Jakiekolwiek przechwałki lub zbyt jawne sygnały ten efekt neutralizują. Prowadząc wszelkiego rodzaju negocjacje, powinieneś zawsze starać się włączać do rywalizacji o swoje usługi trzecią, a nawet czwartą stronę, kreując rywalizację pożądania. To natychmiast zwiększy Twoją wartość, nie tylko pod względem wysokości stawek, ale także za sprawą wywoływania wrażenia, że pożądają Cię także inni. Używaj indukcji. Może nam się wydawać, że w porównaniu z tym, co było wcześniej, żyjemy w czasach niezwykłej wręcz wolności, ale tak naprawdę nasz świat jest bardziej usystematyzowany niż kiedykolwiek wcześniej. Każdy nasz ruch jest śledzony cyfrowo. Istnieje więcej zasad niż kiedykolwiek wcześniej i regulują one wszystkie aspekty ludzkiego zachowania. Poprawność polityczna istnieje oczywiście od zawsze, ale teraz doświadczamy jej bardziej intensywnie z powodu tego, jak bardzo staliśmy się widoczni w mediach społecznościowych. Większość z nas czuje się w skrytości ducha zaniepokojona lub przytłoczona przez wszystkie te ograniczenia związane z zycznymi i mentalnymi działaniami, jakie podejmujemy. Tęsknimy za czymś transgresywnym, za czymś, co pozostaje poza granicami, jakie nam wyznaczono. Wypierane przez nas „nie” lub „tak” ma w sobie nieodparty urok. Powinieneś kojarzyć swój obiekt z czymś w pewnym sensie zakazanym, niekonwencjonalnym lub zaawansowanym pod względem politycznym. Chanel robiła to dzięki swojemu otwarcie androgynicznemu seksapilowi i lekceważeniu ról płciowych. Zawsze dobrze się sprawdza kon ikt pokoleń. To, co oferujesz, powinno być jednoznacznym i śmiałym przeciwieństwem drętwych dokonań wcześniejszej generacji. Robił tak John F. Kennedy, odcinając się od lat pięćdziesiątych, od ogłupiającego konformizmu czasów Eisenhowera. Głosowanie na niego miało oznaczać młodość, wigor i utraconą męskość. Wykorzystywał zasadniczo tajoną niechęć do postaci ojca i transgresywne pragnienie pozbycia się go. To pragnienie jest zawsze zakulisowo obecne w umysłach młodych ludzi i zawsze zawiera element tabu. Jednym z zakazanych pragnień wspólnych wszystkim ludziom jest podglądactwo. Zaglądanie w prywatne życie innych narusza surowe społeczne tabu dotyczące prywatności, a jednak każdy z nas czuje pociąg do tego, aby sprawdzić, co się dzieje za zamkniętymi drzwiami domów innych ludzi. Te voyeurystyczne pragnienia wykorzystywane bywają w teatrze i lmach. Za ich sprawą wkraczamy do wnętrz zamieszkiwanych przez innych ludzi i doświadczamy tego niemal w taki sposób, jakbyśmy dosłownie ich szpiegowali. Możesz włączyć to do swojego przedstawienia, sprawiając wrażenie, że ujawniasz sekrety, które tak naprawdę powinny pozostać w tajemnicy. Niektórych to oburzy, ale wszyscy będą ciekawi. Mogą to być tajemnice dotyczące Ciebie samego i tego, w jaki sposób osiągnąłeś to, co osiągnąłeś, albo mogą dotyczyć innych — tego, co się dzieje za zamkniętymi drzwiami domów potężnych ludzi i co dotyczy zasad, które w nich panują. To, co oferujesz, powinno być w każdym przypadku nowe, nieznane, egzotyczne lub co najmniej tak powinieneś to przedstawiać. Kontrast z tym, co dotychczasowe — tak beznadziejnie konwencjonalne — wytworzy aurę pożądania. I wreszcie, warto roztaczać przed innymi perspektywę uchwycenia czegoś nieosiągalnego lub niemożliwego. Życie jest pełne wszelkiego rodzaju drażniących ograniczeń i problemów. Aby stać się bogatym czy odnieść sukces, trzeba podejmować wielkie wysiłki. Jesteśmy zamknięci w klatce własnego charakteru (patrz: rozdział 4.) i nie możemy stać się kimś innym. Nie możemy odzyskać utraconej młodości ani zdrowia. Każdy dzień zbliża nas do śmierci, do ostatecznej granicy. Twój obiekt powinien natomiast umożliwiać fantazjowanie na temat szybkiej ścieżki do zasobności i sukcesu, odzyskania utraconej młodości, stania się kimś nowym, a nawet wręcz pokonania śmierci. Ludzie chciwie chwytają się takich rzeczy, bo uważa się je za absolutnie niemożliwe. Prawo indukcji umożliwia nam wyobrażanie sobie wszystkich tego rodzaju skrótów i fantazji (tak jak potra my wyobrazić sobie jednorożca), co wywołuje w nas pragnienie, by do nich dotrzeć, a wyobrażanie ich sobie jest niemal jednoznaczne z ich doświadczaniem. Zapamiętaj: tym, co nas skrycie napędza, jest nie posiadanie, ale pragnienie. Posiadanie czegoś nieuchronnie wywołuje pewnego rodzaju rozczarowanie i wzbudza pragnienie pogoni za czymś nowym. Powinieneś żerować na głęboko ludzkiej potrzebie fantazji i doznawania przyjemności za sprawą dążeń do ich realizacji. W tym kontekście Twoje działania muszą być nieustannie ponawiane. Gdy inni dostają to, czego chcą, Ty, Twoja wartość i szacunek dla Ciebie natychmiast zaczynają znaczyć dla nich coraz mniej. Pamiętaj, aby stale się wycofywać, zaskakiwać innych i pobudzać ich pragnienia. Tak długo, jak będzie Ci się to udawać, inni będą pozostawać pod Twoim urokiem. Najwyższe pragnienie Powinniśmy dążyć do coraz głębszego uświadamiania sobie własnej natury. Musimy dostrzegać w sobie funkcjonowanie syndromu „bardziej zielonej trawy” i to, w jaki sposób nieustannie skłania nas on do pewnych działań. Musimy umieć rozróżniać, co w naszych związanych z pragnieniami tendencjach jest pozytywne i produktywne, a co negatywne i odwrotne do tego, co zamierzamy osiągnąć. Tym, co pozytywne, jest na przykład poczucie niezaspokojenia i niezadowolenia z tego, co zastane, bo może nas to motywować do poszukiwania czegoś lepszego, a nie zadowalania się tym, co mamy. Coś takiego pobudza naszą wyobraźnię, ponieważ zaczynamy brać pod uwagę nowe możliwości, a nie tylko uwarunkowania, w których funkcjonujemy. W miarę jak się starzejemy, wpadamy w coraz większe samozadowolenie, więc ciągłe odnajdywanie w sobie niepokoju młodości może nam zapewnić żywiołowość i podtrzymać aktywność naszego umysłu. Taki niepokój musi jednak pozostawać pod naszą świadomą kontrolą. Często nasze niezadowolenie bywa po prostu chroniczne; pragnienie zmian, jakie odczuwamy, może być niejasne i odzwierciedlać wyłącznie to, że się nudzimy. A to prowadzi do marnowania cennego czasu. Gdy na przykład jesteśmy niezadowoleni z przebiegu własnej kariery, możemy dokonać wielkiej zmiany, która wymaga nauczenia się nowych umiejętności i nawiązania nowych kontaktów. Cieszymy się, bo wszystko to jest dla nas nowością. Kilka lat później znów zaczynamy jednak odczuwać przypływ niezadowolenia. Ta nowa ścieżka kariery także nie jest odpowiednia. Lepiej byłoby zastanowić się nad wszystkim głębiej, opierając się na tych aspektach naszej wcześniejszej kariery, w których się nie sprawdziliśmy, i próbować wprowadzać łagodniejsze zmiany, wybierać taki rodzaj pracy, który będzie powiązany z wcześniejszym, ale będzie jednocześnie wymagał tylko dostosowania do niego naszych umiejętności. W przypadku relacji bywa tak, że spędzamy całe życie na poszukiwaniach idealnego mężczyzny lub kobiety, a w efekcie pozostajemy zasadniczo sami. Bo nikt nie jest doskonały. Zamiast tego warto się pogodzić z wadami drugiej osoby i je zaakceptować, a nawet być może odnaleźć w tych słabościach pewien urok. Poskromiwszy własne pożądliwe pragnienia, możemy następnie uczyć się sztuki kompromisu i tego, jak sprawić, aby związek był udany, co nigdy nie przychodzi łatwo ani naturalnie. Zamiast stale gonić najnowsze trendy i kształtować własne pragnienia na podstawie tego, co za ekscytujące uważają inni, powinniśmy poświęcać więcej czasu na to, aby lepiej poznać własne gusta i pragnienia, ucząc się dzięki temu odróżniać to, czego naprawdę potrzebujemy lub czego chcemy, od tego, co zostało wytworzone przez reklamodawców lub efekty wiralne. Życie jest krótkie i mamy tylko określony zasób energii. Gdy kierują nami pożądliwe pragnienia, marnujemy bardzo wiele czasu na bezcelowe poszukiwania i niepotrzebne zmiany. Zasadniczo nie należy bez końca czekać, licząc na coś lepszego — zdecydowanie lepiej jest maksymalnie wykorzystywać to, co mamy. Zastanów się nad tym w następujący sposób: jesteś osadzony w środowisku składającym się z ludzi, których znasz, i miejsc, które często odwiedzasz. To Twoja rzeczywistość. Twój umysł jest od tej rzeczywistości bezustannie odciągany, bo taka jest ludzka natura. Marzysz o podróżach w egzotyczne miejsca, ale gdy tam tra asz, po prostu zabierasz ze sobą swój naznaczony niezadowoleniem nastrój. Szukasz rozrywek, które będą pożywką dla Twoich nowych fantazji. Czytasz książki pełne koncepcji, które nie mają związku z Twoim codziennym życiem i są pełne pustych spekulacji na temat kwestii, które istnieją tylko połowicznie. I żadne z tych zawirowań oraz nieustannych pragnień czegoś, co najodleglejsze, nigdy nie prowadzi do niczego, co choćby z daleka przypominałoby spełnienie — budzi jedynie kolejne chimery, za którymi trzeba gonić. Cóż, w ostatecznym rozrachunku nie możesz przecież uciec od samego siebie. A z drugiej strony kusi Cię rzeczywistość. Gdy Twój umysł absorbuje nie to, co najbardziej odległe, ale coś najbliższego, doznajesz całkowicie odmiennego uczucia. Z osobami ze swojego kręgu zawsze możesz łączyć się na głębszym poziomie. Nawet jednak o nich nigdy nie dowiesz się wszystkiego, a to może być źródłem niekończącej się fascynacji. Możesz lepiej dostosowywać się swojego otoczenia. Miejsce, w którym mieszkasz, ma długą historię, którą możesz zacząć zgłębiać. Lepsze poznanie otoczenia zapewni Ci wiele możliwości w zakresie dążenia do wzbudzania zainteresowania innych. A poza tym sam także masz tajemnice, których nie jesteś w stanie w pełni zrozumieć. Próbując lepiej poznać siebie, możesz okiełznać własną naturę, zamiast być jej niewolnikiem. W Twojej pracy także tkwią nieskończone możliwości rozwoju i źródła innowacji, jest w niej mnóstwo wyzwań dla wyobraźni. To kwestie, które powinny być Ci najbliższe i składać się na Twój rzeczywisty, a nie wirtualny świat. I jeszcze jedna rada na koniec. Tym, czego faktycznie powinieneś pożądać, jest bliższy związek z rzeczywistością, który przyniesie Ci spokój, skupienie i praktyczne możliwości zmiany tego, co jesteś w stanie zmienić. Wskazane jest, abyś dawał każdemu ze swoich znajomych — niezależnie od tego, czy jest mężczyzną, czy kobietą — od czasu do czasu odczuć, że mógłbyś się doskonale obejść bez jego towarzystwa. To umocni waszą przyjaźń. I nie, w przypadku większości ludzi wsączanie od czasu do czasu we wzajemne stosunki odrobiny lekceważenia nie przynosi szkody, ale sprawia, że zaczynają jeszcze bardziej cenić Twoją przyjaźń […]. Jeśli z kolei mamy o jakiejś osobie naprawdę bardzo dobrą opinię, powinniśmy to przed nią ukrywać jak zbrodnię. Nie jest to zbyt satysfakcjonujące postępowanie, ale słuszne. Dlatego że nazbyt życzliwego traktowania nie jest w stanie znieść nawet pies, a co dopiero człowiek! — ARTUR SCHOPENHAUER Rozdział 6. Poszerz swoją perspektywę Prawo krótkowzroczności Zwierzęcy element naszej natury sprawia, że największe wrażenie robi na nas to, co możemy zobaczyć i usłyszeć w teraźniejszości — najnowsze doniesienia i trendy, opinie i działania otaczających nas ludzi, wszystko to, co wydaje się wyjątkowo dramatyczne. To właśnie sprawia, że zakochujemy się w kuszących schematach, których twórcy obiecują nam szybkie rezultaty i łatwe pieniądze. Także to samo sprawia, że przesadnie reagujemy na aktualne uwarunkowania — wpadając w nadmierną ekscytację lub panikę, gdy wydarzenia przybierają określony obrót. Naucz się oceniać innych na podstawie rozmachu ich wizji, unikaj wikłania się w kontakty z ludźmi, którzy nie dostrzegają konsekwencji własnych działań, którzy stale pozostają w trybie reaktywnym. Bo Cię tą energią zarażą. Twoja uwaga musi być skierowana na ogólne trendy, które rządzą biegiem wydarzeń, na to, czego na pierwszy rzut oka nie widać. Nigdy nie trać z oczu swoich długoterminowych celów. Patrząc na wszystko z bardziej ogólnej perspektywy, zapewnisz sobie cierpliwość i klarowność wizji, a dzięki temu będziesz mógł osiągnąć niemal każdy cel. Chwile szaleństwa Przez cały lato i wczesną jesień 1719 roku Anglik John Blunt (1665 – 1733), jeden z naczelnych dyrektorów South Sea Company, z rosnącym niepokojem śledził najnowsze doniesienia z Paryża. Francuzi przeżywali spektakularny boom gospodarczy, napędzany przede wszystkim sukcesem Missisipi Company, przedsiębiorstwa założonego przez emigranta ze Szkocji Johna Lawa w celu eksploatacji bogactw naturalnych na kontrolowanych przez Francuzów terytoriach Luizjany. Law rozdysponował udziały w tej rmie, a ponieważ jej wartość rosła, Francuzi ze wszystkich klas społecznych zarabiali krocie i stawali się bajecznie bogaci. Właśnie wtedy — na określenie ówczesnych nowobogackich — pojawił się wyraz milioner. Takie wieści sprawiały, że Blunt wpadał w coraz większą złość i zazdrość. Był w końcu angielskim patriotą. Dzięki sukcesowi Missisipi Company Paryż przyciągał kapitał inwestycyjny z całej Europy. Gdyby miało to trwać dalej, Francja wkrótce stałaby się nansową stolicą świata, wyprzedzając Amsterdam i Londyn. Tego rodzaju nowo nabyta siła ekonomiczna dla Anglii, zaprzysięgłego wroga Francji, mogła oznaczać jedynie katastrofę, zwłaszcza gdyby wybuchła między nimi kolejna wojna. Na poziomie bardziej osobistym Blunt był człowiekiem wielkich ambicji. Ten syn ubogiego szewca od najmłodszych lat aspirował do najwyższych kręgów angielskiego społeczeństwa. Wierzył, że środki, by tam dotrzeć, zdobędzie dzięki rozprzestrzeniającej się w Europie rewolucji nansowej, której przejawem była między innymi rosnąca popularność korporacji o charakterze spółek akcyjnych, takich jak rma Lawa i South Sea Company. Inaczej niż w przypadku osiągania zasobności w sposób niejako tradycyjny, czyli przez nabywanie gruntów — co było drogie z punktu widzenia zarządzania i wysoko opodatkowane — nabywając udziały, zarabiać było stosunkowo łatwo, a zyski były wolne od podatku. Takie inwestycje były wówczas w Londynie na fali. Blunt planował przekształcić South Sea Company w największą i najlepiej prosperującą spółkę akcyjną w Europie, ale swoim śmiałym przedsięwzięciem, realizowanym przy pełnym wsparciu francuskiego rządu, ubiegł go John Law. Blunt musiał po prostu wymyślić coś większego i lepszego, dla własnego dobra i dla przyszłości Anglii. Spółka South Sea Company powstała w 1710 roku jako przedsiębiorstwo, które miało przejąć część ogromnego długu angielskiego rządu i zarządzać nim, otrzymując w zamian monopol w zakresie całokształtu brytyjskich stosunków handlowych z Ameryką Południową. Przez całe lata rma właściwie nie prowadziła obrotu, lecz służyła angielskiemu rządowi za nieformalny bank. Blunt jako szef rmy nawiązał stosunki z najbogatszymi i najpotężniejszymi ludźmi w Anglii, w tym przede wszystkim z królem Jerzym I (1660 – 1727), który stał się jednym z największych inwestorów South Sea Company i został mianowany jej gubernatorem. Motto życiowe Blunta brzmiało: „Myśl o wielkich rzeczach” i zawsze dobrze wychodził na tym, że zgodnie z nim postępował.. Łamiąc sobie zatem głowę nad kwestią, jak być lepszym od Francuzów, w końcu — w październiku 1719 roku — obmyślił godny swojego motta schemat, który jak uważał, miał zmienić bieg historii. Największym problemem angielskiego rządu z królem na czele były ogromne długi, które narosły w ciągu trzydziestu lat wojen toczonych z Francją i Hiszpanią i nansowanych z pożyczek. Propozycja Blunta była prosta, a jednak zdumiewająca: South Sea Company zapłaci rządowi niezłą sumkę za całkowite przejęcie długu wycenianego na trzydzieści jeden milionów funtów (otrzymując w zamian coroczną wypłatę odsetek od tego długu). Następnie opiewający na trzydzieści jeden milionów funtów dług zostanie sprywatyzowany i sprzedany tak, jakby był towarem, w postaci akcji w spółce South Sea Company — z ceną za akcję odpowiadającą stu funtom długu. Ci, którzy pożyczyli rządowi pieniądze, mogli zamienić swoje weksle na równoważne im udziały w spółce South Sea Company. Pozostałe udziały miały zostać sprzedane w ofercie publicznej. Cena wyjściowa za akcję wynosiła sto funtów. Jak w przypadku każdego obrotu giełdowego cena mogła rosnąć i spadać, ale w tej sytuacji, przy założeniu, że wszystko pójdzie prawidłowo, mogła wyłącznie rosnąć. South Sea Company miała intrygującą nazwę i podtrzymywała famę, że zacznie handlować ogromnymi bogactwami Ameryki Południowej. Uczestnictwo w tej akcji było także przedstawiane jako patriotyczny obowiązek angielskich inwestorów, bo zarabiając potencjalnie znacznie więcej, niż wynosiła wartość wypłacanych im przez rząd rocznych odsetek, mieli wspomagać redukcję długu. Gdyby cena akcji rosła, co miało być niemal pewne, posiadacze akcji mogliby liczyć na znaczące zyski, a rma na wysokie dywidendy. W niemal magiczny sposób dług miał zostać zamieniony w kolosalne dochody. Byłoby to panaceum na wszystkie problemy rządu i coś, co zapewniłoby nieprzemijająca chwałę Bluntowi. Król Jerzy, który o propozycji Blunta po raz pierwszy usłyszał w listopadzie 1719 roku, okazał dezorientację. Po pierwsze, nie mógł zrozumieć, w jaki sposób coś ujemnego (dług) może w jednej chwili zamienić się w coś dodatniego, a po drugie, zupełnie nie rozumiał nowego nansowego słownictwa. Blunt mówił jednak z takim przekonaniem, że i króla ogarnął entuzjazm. W końcu obiecywał rozwiązanie jednym zamachem dwóch najpoważniejszych problemów — czemuś takiemu trudno się było oprzeć. Poddani bardzo nie lubili króla Jerzego, był jednym z najmniej popularnych królów Anglii w całej jej historii. Wina leżała przy tym nie tylko po jego stronie: przede wszystkim nie był z urodzenia Anglikiem, tylko Niemcem. Wcześniej nosił tytuł księcia Brunszwiku i elektora Hanoweru. Gdy w 1714 roku zmarła angielska królowa Anna, okazało się, że jej najbliższym żyjącym krewnym wyznania protestanckiego jest Jerzy, ale po tym, jak nowy władca zasiadł na tronie, jego nowi poddani doszli do wniosku, że im nie odpowiada. Mówił po angielsku z przerażającym akcentem, miał fatalne maniery i ciągle żądał więcej pieniędzy. Mimo zaawansowanego wieku stale, zaniedbując żonę, uganiał się za innymi kobietami, z których żadna nie była szczególnie atrakcyjna. W ciągu pierwszych pięciu lat jego panowania na jaw wyszło kilka prób zamachu stanu, a gdyby któraś z nich się powiodła, społeczeństwo zapewne przyjęłoby zmianę z zadowoleniem. Jerzy rozpaczliwie pragnął udowodnić swoim nowym poddanym, że mógłby na swój sposób stać się wielkim władcą. Najbardziej cierpiał z powodu horrendalnych długów, jakie zaciągnął rząd przed objęciem przez niego tronu. Jerzy reagował na wszelkie rodzaje długów niemal alergicznie, jakby przelewano jego własną krew. I nagle pojawił się Blunt, dając mu szansę na anulowanie długu i przywrócenie Anglii dobrej koniunktury, przy jednoczesnym wzmocnieniu monarchii. Było to prawie zbyt piękne, by być wykonalne, ale Jerzy poparł tę propozycję wagą całego swojego autorytetu. W styczniu 1720 roku polecił kanclerzowi Johnowi Aislabiemu, aby przedstawił tę propozycję parlamentowi. Parlament musiałby ją zatwierdzić, uchwalając odpowiednią ustawę. Propozycja Blunta niemal natychmiast wywołała ostry sprzeciw szeregu posłów, z których część uznała ją za absurdalną. Po kilku tygodniach od wystąpienia Aislabiego przeciwnicy ustawy zaczęli jednak z przerażeniem zauważać, że poparcie dla nich powoli słabnie. Jakoś tak się bowiem złożyło, że najbogatszym i najpotężniejszym ludziom w Anglii, w tym wielu wybitnym parlamentarzystom, obiecano „wirtualnie” udziały w rmie, a oni, wyczuwając pewny zysk, poparli projekt ustawy. Gdy w kwietniu tego samego roku ustawę uchwalono, w siedzibie spółki South Sea Company pojawił się sam król Jerzy i zdeponował sto tysięcy funtów w zamian za akcje nowej rmy. Chciał w ten sposób zademonstrować, że ma zaufanie do nowego przedsięwzięcia, chociaż właściwie nie było to konieczne, bo uchwalenie ustawy nie uszło uwagi społeczeństwa i zainteresowanie akcjami South Sea Company zaczynało przypominać epidemię. Centrum tej aktywności była londyńska ulica znana jako Exchange Alley, gdzie sprzedawano i kupowano wszelkiego rodzaju udziały. Teraz wąskie uliczki wokół niej były stale zatłoczone, a ruch na nich wzmagał się z dnia na dzień. Aby kupić akcje, przybywały tam początkowo w swoich wymyślnych powozach głównie osoby bogate i wpływowe. Wśród kupujących byli między innymi artyści i muzycy — na przykład John Gay, Alexander Pope i Jonathan Swift. Wkrótce zapach pieniędzy poczuł także sir Isaac Newton, który zainwestował pokaźną część swoich oszczędności — siedem tysięcy funtów. Kilka tygodni później dopadły go jednak wątpliwości. Cena rosła, ale coś, co rośnie, z pewnością może spaść, więc sprzedał akcje, podwajając wartość swojej początkowej inwestycji. Wkrótce zaczęły krążyć pogłoski, że rma ma rozpocząć działalność handlową w Ameryce Południowej, a tam w górach można było znaleźć wszelkie możliwe bogactwa naturalne. Wybuchło prawdziwe szaleństwo, do Londynu zaczęli zjeżdżać przedstawiciele wszystkich klas społecznych, by kupić udziały w spółce South Sea Company. Mówiono, że Blunt jest alchemikiem świata nansów, który odkrył sekret zamieniania długów w bogactwo. Na wsiach rolnicy wyciągali spod łóżek oszczędności życia w postaci różnej wielkości woreczków z monetami i wysłali swoich synów i siostrzeńców, by kupili tyle akcji, ile tylko się da. Gorączka rozprzestrzeniła się na kobiety wszelkich stanów, które zwykle nie zajmowały się tego rodzaju sprawami, a teraz na Exchange Alley aktorki i księżne walczyły ze sobą na łokcie. W międzyczasie cena akcji wzrosła do ponad trzystu funtów, a niedługo potem osiągnęła pułap czterystu funtów. Tak jak wcześniej Francja, cały kraj przeżywał spektakularny boom. Kiedy 28 maja król obchodził swoje sześćdziesiąte urodziny, jak na kogoś znanego z oszczędności zorganizował najbardziej wystawną imprezę, jaką można byłoby sobie wyobrazić, podczas której wręcz strumieniami lały się bordeaux i szampan. Pewna kobieta na przyjęciu obnosiła się ze swoim nowo nabytym bogactwem — miała suknię inkrustowaną klejnotami o wartości ponad pięciu tysięcy funtów. Wszędzie w Londynie bogacze burzyli swoje rezydencje i zastępowali je jeszcze większymi i wspanialszymi. Portierzy i lokaje odchodzili z pracy, kupowali drogie powozy i sami zatrudniali portierów i lokai. Pewna młoda aktorka zbiła taką fortunę, że postanowiła przejść na emeryturę i wynajęła cały teatr, by pożegnać się ze swoimi wielbicielami. Jedną z arystokratek zadziwił pewnego wieczoru w operze widok dziewczyny będącej do niedawna jej pokojówką, która zajmowała lożę droższą od jej własnej. Jonathan Swift pisał w liście do przyjaciela: „Pytałem szereg osób, które przybyły z Londynu, jaka panuje tam religia. Odpowiedzieli mi, że są nią akcje South Sea Company. A jaka jest polityka Anglii? Odpowiedź była taka sama. A czym jest handel? To także South Sea Company. A co uosabia biznes? Nic innego poza South Sea Company”. A w samym środku tego szału gorączkowego kupowania i sprzedawania był John Blunt, który robił wszystko, co tylko było możliwe, aby stymulować zainteresowanie akcjami South Sea Company i utrzymać wzrost cen. Sprzedawał akcje w ramach różnego rodzaju subskrypcji, oferując niezwykle hojne warunki płatności, czasami opiewające na zaledwie dwadzieścia procent zaliczki na ich poczet. Na każde zainwestowane czterysta funtów Blunt pożyczał trzysta. Chciał nadążyć za popytem i sprawić, by ogół społeczeństwa poczuł, że traci jedyną szansę na wzbogacenie się. Wkrótce cena za akcję przekroczyła pięćset funtów i stale rosła. A 15 czerwca cena za subskrypcję wynosiła już astronomiczne tysiąc funtów przy zaledwie dziesięcioprocentowej zaliczce na poczet kupna akcji i rozłożonych na cztery lata ratach spłat ze stawką oprocentowania wynosząca także dziesięć procent. Takim warunkom niewielu było w stanie się oprzeć. W tym samym miesiącu król Jerzy nadał Bluntowi tytuł szlachecki. Sir John Blunt został baronetem i znalazł się na szczycie angielskiej hierarchii społecznej. Owszem, miał niezbyt atrakcyjną powierzchowność i mógł się wydawać dosyć zarozumiały, ale sprawił, że bardzo wielu ludzi stało się niezwykle bogatymi, więc był teraz największą gwiazdą Anglii. Gdy bogaci i wpływowi ludzie przygotowywali się do opuszczenia Londynu na lato, ogólny nastrój był wręcz szampański. Blunt roztaczał wokół siebie i rmy aurę beztroski i pewności, ale pod tymi pozorami zaczynał się martwić, a nawet wpadać w panikę. Pojawiło się bardzo wiele kwestii, których nie przewidział. Mimowolnie sprawił, że jak grzyby po deszczu zaczęły powstawać coraz to nowe spekulacyjne przedsięwzięcia, z których część opierała się wprawdzie na rozsądnych koncepcjach, ale większość była jednoznacznie absurdalna, bo chodziło na przykład o prace nad perpetuum mobile. Wielu ludzi, czując gorączkę inwestowania, wkładało pieniądze w te nowe spółki akcyjne, więc każdy funt, który do nich tra ał, był funtem mniej dla South Sea Company. Problem stawał się coraz poważniejszy, bo ilość gotówki w Anglii nie była nieskończona i istniały granice, których Blunt nie mógł przekroczyć, oferując kredyty. Poza tym ludzie zaczynali inwestować swoje pieniądze w ziemię jako zabezpieczenie na przyszłość, często sprzedając w tym celu akcje South Sea Company. Nawet sam Blunt w tajemnicy przed ogółem postępował tak samo. Jeszcze bardziej niepokojący był fakt, że Francuzi stracili wiarę w rmę Missisipi i wycofywali swoje pieniądze; gotówki było mało i francuska gospodarka popadła nagle w depresję. To z pewnością mogłoby wpłynąć na nastroje w Londynie, więc przed powrotami z letnich wakacji Blunt musiał podjąć jakieś działania. Pracując wspólnie z parlamentem, doprowadził w 1720 roku do uchwalenia ustawy zwanej Bubble Act, która zakazywała funkcjonowania spółkom akcyjnym niedysponującym królewskim zezwoleniem. Rozwiązanie to położyło kres rozpasanej spekulacji, ale wywołało także konsekwencje, których Blunt nie przewidział. W te nowe rmy swoje oszczędności zainwestowały tysiące ludzi, którzy w związku z tym, że aktualnie zabroniono im funkcjonowania, nie mieli możliwości odzyskania swoich pieniędzy i jedynym wyjściem, jakie im pozostało, była sprzedaż akcji South Sea Company. Wiele osób, które zaciągnęły na ten cel kredyt, stwierdziło nagle, że nie stać ich na spłatę rat, więc także próbowały wyprzedawać akcje. Cena akcji South Sea Company zaczęła spadać. W sierpniu przed siedzibą spółki zaczęły się gromadzić tłumy ludzi desperacko próbujących odzyskać przynajmniej część zainwestowanych pieniędzy. Pod koniec sierpnia w desperację wpadł także sam Blunt. Postanowił ogłosić czwartą subskrypcję, po raz kolejny po tysiąc funtów za akcję. Warunki były oczywiście jeszcze bardziej korzystne niż kiedykolwiek wcześniej, a na dodatek Blunt obiecywał nie tylko zadziwiająco wysoką dywidendę świąteczną w wysokości trzydziestu procent, ale także „normalną” dywidendę roczną w wysokości pięćdziesięciu procent. Byli tacy, którzy dali się na to złapać, bo warunki wydawały się niezwykle kuszące — jednym z łatwowiernych był sam sir Isaac Newton. Inni, jakby budząc się ze snu, zaczęli się jednak nad tym wszystkim zastanawiać: jak to możliwe, że rma, która nie rozpoczęła jeszcze w ogóle działalności handlowej w Ameryce Południowej i której jedynymi aktywami było to, co rząd wypłacał jej za obsługę długu, mogła oferować tak wysokie dywidendy? Teraz to, co wcześniej wszystkim jawiło się jako alchemia lub magia, okazywało się jawną misty kacją. Na początku września wyprzedaż zamieniła się w panikę, bo prawie wszyscy rzucili się zamieniać papierowe akcje na coś rzeczywistego, czyli na monety. Panika przybierała na sile, doprowadzając niemal do upadku Bank Anglii, w którym w zasadzie zabrakło pieniędzy. W całej Anglii stało się jasne, że to koniec imprezy. Nagły krach spowodował, że wielu ludzi straciło fortuny, a inni oszczędności życia. Sam Isaac Newton stracił około dwudziestu tysięcy funtów i od tej chwili jakiekolwiek wzmianki o nansach lub bankach skutkowały dlań chorobą. Ludzie próbowali sprzedawać wszystko, co mogli. Wkrótce doszło do fali samobójstw, a jednym z tych, którzy odebrali sobie życie, był Charles Blunt, siostrzeniec sir Johna, który podciął sobie gardło, gdy poznał faktyczne rozmiary swoich strat. Samego Blunta ścigano na ulicach. Ledwie uniknął śmierci z rąk skrytobójcy. Musiał szybko uciekać z Londynu. Resztę życia spędził w Bath, utrzymując się z bardzo skromnych środków, jakie pozostały mu po przejęciu przez parlament niemal wszystkich pieniędzy, które zarobił w ramach programu South Sea Company. Być może pozostając w odosobnieniu, kontemplował ironiczne koleje swego losu — rzeczywiście zmienił bieg historii i zapewnił sobie wieczną sławę, ale wyłącznie jako człowiek, który stworzył jedną z najbardziej absurdalnych i niszczycielskich piramid nansowych, jaka kiedykolwiek powstała w historii działalności biznesowej. Interpretacja. John Blunt był pragmatycznym, przedsiębiorczym biznesmenem, który miał jeden cel — chciał zbić fortunę dla siebie i swojej rodziny. Latem 1719 roku ten cechujący się niezachwianym poczuciem realizmu człowiek zapadł na coś w rodzaju gorączki. Gdy zaczął czytać o tym, co się działo w Paryżu, uderzył go dramatyzm wydarzeń. Chłonął barwne opowieści o przeciętnych Francuzach, którzy nagle stawali się bardzo bogatymi ludźmi. Nigdy wcześniej nie sądził, że inwestowanie w spółki akcyjne może przynieść tak szybkie efekty, dowody z Francji były jednak niepodważalne. Chciał sprawić, aby podobnie szczęśliwy los stał się udziałem Anglików, więc opracowując swój plan, w wielu elementach naśladował schemat Lawa, zwiększając tylko naturalnie jego skalę. W tym wszystkim uderzające jest to, że nigdy nie dotarło do niego coś, co powinno być oczywiste. Funkcjonowanie programu było uzależnione od wzrostu cen akcji. Gdyby ci, którzy zamienili swoje weksle na akcje, musieli zapłacić za jedną akcję dwieście funtów, a nie sto, otrzymaliby mniej akcji, a zatem więcej pozostałoby dla South Sea Company, która mogłaby sprzedawać je w ofercie publicznej, osiągając niezły zysk. Gdyby akcje były kupowane po dwieście funtów i gdyby cena nadal rosła, to byłyby teraz warte więcej i zostałyby w pewnym momencie spieniężone. Wzrost cen akcji z jednej strony zachęcałby inwestorów do ich sprzedawania, a z drugiej, innych, do ich kupowania. Wszyscy osiągaliby zyski, ale tylko wtedy, gdyby cena rosła. Jak jednak cena miała rosnąć, skoro nie opierała się na żadnych rzeczywistych aktywach, takich jak działalność handlowa? Gdyby cena zaczęła spadać, co było nieuniknione, na pewno zaczęłaby się panika, bo ludzie straciliby wiarę w system, a to mogło wywołać tylko łańcuchową reakcję wyprzedaży. Jak Blunt mógł tego nie przewidzieć? Odpowiedź jest prosta: mentalny horyzont czasowy Blunta zawęził się do tego stopnia, że stracił on zdolność wyobrażania sobie, co się może stać za miesiąc czy dwa i jakie będą tego konsekwencje. Zahipnotyzowany wydarzeniami z Francji, wyobrażając sobie bogactwa i władzę, których miał się dochrapać już za chwilę, był w stanie skoncentrować się wyłącznie na teraźniejszości, na tym, aby pomyślnie uruchomić program. Początkowy sukces wywołał w Bluncie wrażenie, że będzie tak już zawsze. Gdy program się rozwijał, Blunt z całą pewnością zrozumiał, że musi podnosić ceny coraz szybciej, a jedynym sposobem, w jaki mógł to osiągnąć, było przyciąganie coraz większej liczby inwestorów za sprawą niezwykle korzystnych warunków kredytowych. To jednak spowodowało, że system stawał się coraz bardziej niepewny i każde kolejne rozwiązanie niosło ze sobą szereg nowych niebezpieczeństw. Z ustawą Bubble Act i hojnymi dywidendami wiązało się jeszcze większe bezpośrednie ryzyko, a horyzont czasowy ograniczył się w międzyczasie do zaledwie kilku dni. Gdyby Blunt — jak uważał — zdołał utrzymać statek na powierzchni jeszcze przez tydzień, na pewno znalazłby jakieś nowe rozwiązanie. W końcu jednak zabrakło mu czasu. Gdy przestajemy dostrzegać związki między naszymi działaniami a ich konsekwencjami, tracimy kontrolę nad rzeczywistością, a im dalej się to posuwa, tym bardziej zaczyna przypominać szaleństwo. Szaleństwo, które owładnęło Bluntem, zaraziło także króla, parlament i w ostatecznym rozrachunku cały naród — ludzi powszechnie znanych w świecie ze zdrowego rozsądku. Gdy Anglicy zauważyli, że ich rodacy zarabiają duże pieniądze, mrzonka stała się faktem — program musiał odnieść sukces. Oni także stracili zdolność myślenia na kilka miesięcy naprzód. Coś takiego przydarzyło się na przykład sir Izaakowi Newtonowi, którego skądinąd można byłoby uznać za wzór racjonalności. Na początku też poddał się gorączce, ale po tygodniu, dzięki logicznemu umysłowi, dostrzegł luki w systemie, więc sprzedał swoje akcje. Potem obserwował jednak, jak inni zarabiają znacznie większe sumy niż jego marne czternaście tysięcy funtów, i zaczął odczuwać niepokój. W sierpniu wrócił, mimo że był to najgorszy moment na kolejną inwestycję. Sir Isaac Newton stracił zdolność perspektywicznego myślenia, liczyło się tylko „teraz”. Pewien holenderski bankier, obserwując to, co się działo na Exchange Alley, zauważył: „[Wyglądało to] tak, jakby z domu wariatów uciekli naraz wszyscy szaleńcy”. Zrozum: my, ludzie, żyjemy chwilą. To zwierzęcy element naszej natury. Reagujemy przede wszystkim na to, co widzimy i słyszymy, na to, co w określonych zdarzeniach jest najbardziej dramatyczne. Nie jesteśmy jednak wyłącznie zwierzętami przywiązanymi do teraźniejszości. Nasza ludzka rzeczywistość obejmuje przeszłość — każde zdarzenie powiązane jest z czymś, do czego doszło wcześniej w nieskończonym łańcuchu historycznej przyczynowości. Każdy aktualny problem jest głęboko zakorzeniony w przeszłości. Dotyczy to oczywiście także przyszłości — wszystko, cokolwiek robimy, niesie ze sobą dalekosiężne konsekwencje. Gdy ograniczamy nasze procesy myślowe do tego, czego dostarczają nam zmysły, do tego, co natychmiastowe, zniżamy się do poziomu czysto zwierzęcego, w którym siły naszego rozumowania są neutralizowane. Przestajemy być świadomi, dlaczego i w jaki sposób dochodzi do tego, do czego dochodzi. Wyobrażamy sobie, że jakiś skuteczny program, który funkcjonuje od kilku miesięcy, może być tylko lepszy. Nie zastanawiamy się nad możliwymi konsekwencjami wszystkiego, co wprawimy w ruch. Reagujemy na to, co jest nam dane w określonym momencie, bazując wyłącznie na niewielkim kawałku układanki. Nasze działania w naturalny sposób prowadzą zatem do niezamierzonych konsekwencji, a nawet katastrof, takich jak katastrofa South Sea Company czy niedawny krach z 2008 roku. Całą sytuację dodatkowo komplikuje fakt, że otaczają nas inni, z którymi pozostajemy w ciągłej interakcji, a to pogrąża nas coraz bardziej w teraźniejszości. Tę słabość ludzkiej natury wykorzystują sprzedawcy i demagogowie, aby mamić nas perspektywą łatwych zysków i natychmiastowej satysfakcji. Jedynym antidotum jest uczenie się pamiętania o tym, aby zawsze opierać się natłokowi zdarzeń i poszerzać własną perspektywę. Zamiast po prostu reagować, powinniśmy się wycofywać i obserwować szerszy kontekst. Musimy rozważać możliwe konsekwencje wszelkich podejmowanych przez siebie działań. I pamiętać o długoterminowych celach, jakie sobie postawiliśmy. Poszerzając własną perspektywę, często będziemy podejmować decyzję, że najlepiej nie robić nic, nie reagować i pozwolić, aby wszystko okazało się z czasem. (Gdyby Blunt poczekał kilka miesięcy, zobaczyłby, jak rozpada się program Lawa, a Anglia uniknęłaby katastrofy). Takiego rodzaju rozsądek i równowaga nie są czymś naturalnie nam przypisanym. To umiejętności, które nabywamy kosztem wielkiego wysiłku, umiejętności stanowiące szczyt ludzkiej dojrzałości. Mogę kalkulować ruch ciał niebieskich, ale nie szaleństwo ludzi. — SIR ISAAC NEWTON Klucze do ludzkiej natury Niemal każdy z nas doświadczył czegoś podobnego w ramach następujących scenariuszy: ktoś, kogo potrzebujemy lub na kim polegamy, nie poświęca nam wystarczająco dużo uwagi, nie odpowiada na nasze telefony. Czując frustrację, informujemy go o naszych uczuciach lub podwajamy wysiłki, aby wywołać jego reakcję. Albo napotykamy problem: jakiś projekt nie rozwija się dobrze, więc podejmujemy decyzję odnośnie do strategii i podejmujemy odpowiednie działania. Albo pojawia się w naszym życiu nowa osoba, a my, zauroczeni jej świeżością, energią i urokiem, zaprzyjaźniamy się z nią. Następnie mijają tygodnie i zostajemy zmuszeni do ponownej oceny tego, co się wydarzyło, i sposobu, w jaki zareagowaliśmy. Pojawiają się nowe informacje. Osoba, która nie reagowała na nasze telefony, była po prostu zawalona pracą. Gdybyśmy czekali i nie byli tak niecierpliwi, moglibyśmy uniknąć zniechęcenia do siebie cennego sojusznika. Problem, który próbowaliśmy rozwiązać, nie był aż tak pilny, a my, próbując w pośpiechu znaleźć rozwiązanie, tylko go pogłębiliśmy. Zanim podjęliśmy działania, powinniśmy byli dowiedzieć się więcej. A nowa przyjaciółka okazuje się wcale nie tak urocza — z czasem wychodzi na to, że to destrukcyjna socjopatka i wyleczenie się z przyjaźni z nią zajmuje nam całe lata. Nieco więcej dystansu mogłoby pozwolić nam zobaczyć czerwone agi, zanim byłoby za późno. Patrząc wstecz na własne życie, zauważamy zwykle, że mamy tendencję do okazywania niecierpliwości i do przesadnych reakcji; dostrzegamy długookresowe wzorce zachowań, które umykają nam w określonym momencie, ale później stają się bardziej zrozumiałe. Oznacza to, że w chwili obecnej nie dysponujemy odpowiednią perspektywą. Z upływem czasu zyskujemy więcej informacji i zaczynamy zauważać, co faktycznie jest prawdą; coś, co było dla nas niewidoczne w teraźniejszości, staje się zauważalne z perspektywy czasu. Czas jest najlepszym nauczycielem, czymś, co sprawia, że odkrywamy, co jest faktycznie rzeczywiste. Moglibyśmy to porównać z następującym zjawiskiem optycznym: u podnóża góry, w gęstym lesie, nie mamy możliwości ustalenia, gdzie jesteśmy, ani sporządzenia mapy naszego otoczenia. Widzimy tylko to, co mamy przed oczyma. Gdy wchodzimy zboczem góry coraz wyżej, zaczynamy widzieć coraz więcej składników otoczenia i ich powiązań z innymi elementami krajobrazu. Im wyżej wchodzimy, tym bardziej dociera do nas, że informacje, jakimi dysponowaliśmy wcześniej, nie były całkowicie dokładne, że opierały się na nieco zniekształconej perspektywie. Stojąc na szczycie góry zyskujemy pełny, panoramiczny ogląd całego otoczenia i absolutną jasność w kwestii ukształtowania terenu. Jako ludzie jesteśmy zamknięci w chwili obecnej, jakbyśmy mieszkali u podnóża góry. To, co jest najbardziej widoczne dla naszych oczu — inni wokół nas, otaczający nas las — zapewnia nam tylko ograniczoną, zniekształconą wizję rzeczywistości. Upływ czasu jest jak powolne wchodzenie na górę. Emocje, które odczuwaliśmy w teraźniejszości, nie są już tak silne; możemy się od nich oderwać i zacząć widzieć wszystko bardziej klarownie. Im wyżej z upływem czasu wchodzimy, tym więcej informacji zdobywamy. To, co dostrzegaliśmy trzy miesiące po fakcie, nie jest tak dokładne jak to, co wiemy po upływie roku. Mogłoby się zatem wydawać, że mądrość nawiedza nas, gdy jest już za późno, zasadniczo po fakcie. Istnieje jednak sposób, w jaki my, ludzie, możemy stworzyć efekt upływu czasu, zapewnić sobie szerszą perspektywę już w chwili obecnej. Moglibyśmy to nazwać perspektywą dalekowzroczną, a jej uzyskanie wymaga przeprowadzenia następujących działań. Po pierwsze, w obliczu problemów, kon iktów lub ekscytujących okazji, musimy uczyć się natychmiastowego reagowania w przypływie emocji i tak, aby ograniczać poziom ekscytacji czy lęku. W ten zapewniamy sobie pewien dystans. jakichś unikać działać sposób Następnie powinniśmy zacząć pogłębiać i poszerzać własną perspektywę. Rozważywszy charakter problemu, z którym mamy do czynienia, nie chwytajmy się po prostu najprostszego wyjaśnienia, ale sięgajmy głębiej i zastanawiajmy się nad innymi możliwościami, innymi potencjalnymi motywacjami zaangażowanych weń osób. Zmuszajmy się do spojrzenia na ogólny kontekst zdarzenia, a nie tylko na to, co przyciąga naszą uwagę od pierwszego wejrzenia. Wyobrażajmy sobie, najlepiej jak potra my, negatywne konsekwencje różnych strategii, które rozważamy. Zastanawiajmy się, w jaki sposób problem lub potencjalna okazja mogą zacząć wyglądać z biegiem czasu, w jaki sposób inne problemy, w danej chwili niewidoczne, mogą nagle stać się poważniejsze niż to, z czym mamy do czynienia obecnie. Skupiajmy się na długoterminowych celach i zgodnie z nimi dostosowujmy nasze priorytety do teraźniejszości. Innymi słowy: ten proces wymaga dystansu do teraźniejszości, głębszego przyglądania się źródłom problemów, szerszej perspektywy z punktu widzenia ogólnego kontekstu sytuacji i spoglądania dalej w przyszłość — włączając w to ocenę konsekwencji naszych działań i nasze własne długoterminowe priorytety. W toku tego procesu pewne opcje i wyjaśnienia zaczną się nam wydawać bardziej logiczne i realistyczne niż te, ku którym skłanialiśmy się na początku. Dodajmy do tego wszystko, czego przez lata dowiedzieliśmy się o wzorcach własnych zachowań. W ten sposób nie da się wprawdzie odtworzyć całościowo efektu, jaki wywołuje w nas upływ czasu, ale możemy stworzyć jego przybliżenie. Kolejne mijające miesiące zapewniają nam zwykle coraz więcej informacji i ujawniają coraz korzystniejsze opcje. W teraźniejszości tworzymy ten efekt, poszerzając zakres kwestii, nad którymi się zastanawiamy, i otwierając umysł. Wchodzimy na górę. Za sprawą takiego poszerzania własnej perspektywy uspokajamy się i ułatwiamy sobie zachowywanie trzeźwości umysłu w miarę rozwoju wydarzeń. Nabycie tak rozszerzonej perspektywy, tego rodzaju pogłębionego spojrzenia na otaczającą nas rzeczywistość mogłoby się wydawać czymś, do czego wszyscy powinniśmy dążyć, ale trzeba przyznać, że wśród większości ludzi bywa to rzadkością. Wydaje się, że takie działanie wymaga wysiłku, na który w zasadzie nie jesteśmy w stanie się zdobyć. Powód jest prosty: jesteśmy zaprogramowani na myślenie krótkoterminowe, skonstruowani tak, by reagować na to, co natychmiastowe, i dążyć do natychmiastowej satysfakcji. Naszym pradawnym przodkom opłacało się dostrzeganie tego, co było w ich otoczeniu potencjalnie niebezpieczne lub co zapewniało okazję do zdobycia pożywienia. Ludzki mózg rozwijał się w toku ewolucji w taki sposób, aby nie oceniać pełnego obrazu i kontekstu określonych zdarzeń, ale koncentrować się na ich najbardziej dramatycznych cechach. Funkcjonowało to dobrze w stosunkowo prostym środowisku i w ramach prostych ze społecznego punktu widzenia organizacji plemiennych. Nie przystaje jednak do złożonego świata, w którym żyjemy obecnie. Sprawia, że zwracamy uwagę głównie na to, co pobudza nasze zmysły i emocje, natomiast szersza perspektywa zasadniczo nam umyka. Ma to decydujący wpływ na sposób, w jaki postrzegamy potencjalną przyjemność lub cierpienie związane z określonymi sytuacjami. Nasze mózgi zostały tak zaprogramowane, abyśmy dostrzegali to, co w otoczeniu może nam zaszkodzić tu i teraz, a nie na przywiązywanie szczególnej wagi do innych, bardziej abstrakcyjnych niebezpieczeństw, które mogą się pojawić w przyszłości. I właśnie dlatego poświęcamy znacznie więcej uwagi zjawiskom w rodzaju terroryzmu — skądinąd na pewno zasługującego na analizę, bo oznacza cierpienie tu i teraz — niż na przykład globalnemu ociepleniu (związanemu z cierpieniem przyszłym, potencjalnym), które tak naprawdę stanowi większe niebezpieczeństwo, bo stawia pod znakiem zapytania przyszłość całej naszej planety. W teraźniejszości to niebezpieczeństwo wydaje się nam jednak abstrakcyjne. A gdy przestanie takie być, może być za późno. Wykazujemy także skłonność do chwytania się tego, co zapewnia nam natychmiastową przyjemność, nawet jeśli zdajemy sobie sprawę z długoterminowo negatywnych skutków, jakie to coś ze sobą niesie. Dlatego właśnie palimy, pijemy, zażywamy narkotyki i w ogóle oddajemy się zachowaniom autodestrukcyjnym, w przypadku których potencjalne problemy nie występują tu i teraz i nie są dramatyczne. W świecie, który jest złożony i narażony na niezliczone przyszłe niebezpieczeństwa, takie krótkoterminowe tendencje są nieustającym zagrożeniem dla naszego dobrego samopoczucia. A ponieważ za sprawą technologii okresy koncentracji naszej uwagi stają się coraz krótsze, to zagrożenie jest jeszcze większe. Pod wieloma względami de niują nas nasze własne relacje z czasem. Gdy po prostu reagujemy na to, co widzimy i słyszymy, gdy na wieść o kolejnych dramatycznych wydarzeniach nasze początkowe podniecenie i entuzjazm stają się lękiem i paniką, gdy ukierunkowujemy nasze działania na pogoń za doznawaniem jak największej przyjemności w danej chwili, nie myśląc o przyszłych konsekwencjach, to można powiedzieć, że ulegamy własnej zwierzęcej naturze, temu, co jest w naszej konstrukcji neuropsychicznej najbardziej prymitywne i potencjalnie destrukcyjne. Starając się iść pod prąd i próbując się konstruktywnie zastanawiać nad konsekwencjami tego, co robimy, oraz nad charakterem naszych priorytetów w perspektywie długoterminowej, dążymy do realizowania rzeczywistego potencjału, którym dysponujemy jako ludzie — zwierzęta myślące. A skoro już wiemy, że myślenie krótkoterminowe może być zaraźliwe, to warto podkreślić, że także osoby, które uosabiają skuteczność perspektywy dalekowzrocznej, mogą mieć niezmiernie pozytywny wpływ na ludzi wokół siebie. Takie osoby uświadamiają nam istnienie szerszej perspektywy i dysponują zdolnościami umysłowymi, które powinniśmy postrzegać jako szczytowe. Warto takich ludzi naśladować. Na kartach historii pojawiało się wiele ikon tego rodzaju dojrzałości umysłowej, które powinny nas inspirować i wskazywać nam drogę: starotestamentowy Józef potra ł wejrzeć w serca innych ludzi i przewidywać przyszłość; Sokrates ze starożytnej Grecji nauczył nas, co powinniśmy robić, aby być mniej ograniczeni i bardziej konsekwentnie myśleć; genialny strateg Zhuge Liang ze starożytnych Chin potra ł przewidywać każdy ruch wroga; przywódcy w rodzaju królowej Elżbiety I i Abrahama Lincolna byli znani z sukcesów w ramach długofalowych strategii; niezwykle cierpliwy i przewidujący naukowiec Charles Darwin ujawnił wpływ długiego czasu na ewolucję wszystkich żywych istot; a Warren Bu ett, najbardziej skuteczny inwestor w historii, właśnie dalekowzrocznej perspektywie zawdzięcza swoje największe sukcesy. Jeśli to możliwe, unikaj bliższych kontaktów z ludźmi, których horyzont czasowy jest wąski, którzy stale pozostają w trybie reakcji, i staraj się zbliżać do takich osób, które dysponują pogłębioną świadomością czasu. Cztery oznaki i strategie ich przezwyciężania krótkowzroczności Większość z nas wyobraża sobie, że w jakimś zakresie oddajemy się myśleniu długoterminowemu; w końcu mamy cele i plany. Tak naprawdę oszukujemy jednak samych siebie. Najwyraźniej widać to wtedy, gdy rozmawiamy z innymi ludźmi o ich planach i strategiach na bliską i bardziej odległą przyszłość: często uderza nas nieokreśloność tego rodzaju rozwiązań oraz to, jak niewiele głębszych przemyśleń ludzie im poświęcają. To raczej nadzieje i pobożne życzenia, które w natłoku bieżących wydarzeń, przy odczuwaniu presji i potrzeby natychmiastowego reagowania, łatwo stłumić. Przez większość czasu improwizujemy i reagujemy na różnorodne zdarzenia, dysponując niewystarczającymi informacjami. I zwykle to wypieramy, bo trudno jest mieć dystans wobec własnego procesu decyzyjnego. Najlepszym sposobem na wyzwolenie się z tego stanu jest rozpoznawanie wyraźnych oznak krótkowzrocznego myślenia w naszym własnym życiu. Podobnie jak w przypadku większości elementów natury ludzkiej, kluczowe znaczenie ma tu świadomość. Te oznaki możemy zacząć zwalczać dopiero wtedy, gdy je dostrzeżemy. Oto cztery najczęstsze postacie myślenia krótkoterminowego: 1. Niezamierzone konsekwencje. W toku historii nietrudno znaleźć liczne przykłady tego zjawiska. W starożytnym Rzymie grupa wiernych republice ludzi obawiała się, że Juliusz Cezar zamierza umocnić swoją dyktaturę i ustanowić monarchię. W 44 roku p.n.e. postanowili go zamordować i przywrócić w ten sposób republikę. W powstałym chaosie i próżni władzy bratanek Cezara, Oktawian, szybko znalazł drogę na szczyt, przejął rządy i na zawsze skończył z republiką, ustanawiając de facto monarchię. Po śmierci Cezara wyszło na jaw, że nigdy nie zamierzał on tworzyć systemu monarchicznego. Spiskowcy przyczynili się więc do tego, co próbowali powstrzymać. W dziewiętnastowiecznych Indiach brytyjskie władze kolonialne zadecydowały, że na ulicach Delhi jest zbyt wiele jadowitych kobr, co utrudnia życie brytyjskim rezydentom i ich rodzinom. Aby rozwiązać problem, zaczęto wypłacać graty kację za każdą martwą kobrę, którą przynosili mieszkańcy. Wkrótce przedsiębiorczy ludzie zaczęli hodować kobry, a otrzymywane za ich dostarczanie władzom wynagrodzenie stało się ich sposobem na życie. Władze się o tym dowiedziały i anulowały program. Hodujący kobry poczuli się tym urażeni i postanowili wypuścić swoje kobry na ulice, potrajając ich populację sprzed rządowego programu. Inne głośne przykłady to chociażby osiemnasta poprawka do konstytucji Stanów Zjednoczonych, za sprawą której w 1920 roku, aby powstrzymać rozprzestrzenianie się alkoholizmu, wprowadzono tam prohibicję, ale doprowadziło to wyłącznie do znaczącego wzrostu spożycia alkoholu. Przeprowadzony w 1941 roku niespodziewany atak Japończyków na Pearl Harbor, który miał na celu zniszczenie za jednym zamachem większości sił amerykańskiej marynarki wojennej i rzucenie Stanów Zjednoczonych na kolana, doprowadził do otrząśnięcia się Amerykanów z oparów izolacjonizmu, umożliwiając im pełną mobilizację znacznie większych niż japońskie zasobów nansowych i ludzkich, by nie tylko pokonać Japończyków, ale także zniszczyć ich siły zbrojne na dobre. Sukces ataku stał się zatem gwarancją odwrotnego od zamierzonego rezultatu. Podobnych, choć być może mniej dramatycznych przykładów moglibyśmy poszukać także we własnym codziennym życiu. Oto próbujemy kontrolować zbuntowanego nastolatka, nakładając na jego zachowanie pewne ograniczenia, i osiągamy tylko to, że staje się on jeszcze bardziej zbuntowany i niesforny. Albo próbujemy rozweselić kogoś będącego w depresji, uświadamiając mu, że życie nie jest takie złe i że świeci słońce, ale okazuje się, że wprawiliśmy go tylko w większe przygnębienie. Teraz czuje się winny z powodu własnych uczuć, bezwartościowy i jeszcze bardziej osamotniony w swoim nieszczęściu. Albo żona próbuje skłonić męża do większej otwartości. Ma nadzieję, że wzbudzi w nim poczucie więzi, więc pyta, o czym myśli, co wydarzyło się w ciągu dnia i tak dalej. Mąż interpretuje to jako natarczywość i jeszcze bardziej zamyka się w sobie, co sprawia, że żona staje się podejrzliwa i drąży coraz głębiej, a to zamyka go jeszcze bardziej. Źródło tego odwiecznego syndromu jest stosunkowo proste: zaniepokojeni czymś w teraźniejszości, na chybcika znajdujemy rozwiązanie, nie zastanawiając się głębiej nad kontekstem, pochodzeniem problemu oraz możliwymi niepożądanymi konsekwencjami, które mogą się pojawić. Ponieważ zasadniczo reagujemy, zamiast myśleć, nasze działania bazują na niepełnych informacjach — Cezar nie planował utworzenia monarchii, biedni ludzie z Delhi mieli w pogardzie władze kolonialne i nie spodobało im się to, że nagle stracili pieniądze, zaatakowani Amerykanie zaangażowali się w wojnę. Gdy działamy, wykorzystując zniekształconą perspektywę, doprowadzamy do różnego rodzaju nieprzewidzianych efektów. We wszystkich takich przypadkach proste wejście pod górę ujawniłoby wszelkie możliwe negatywne konsekwencje, tak dla nas oczywiste po fakcie: na przykład to, że wyznaczenie nagrody za martwe kobry w naturalny sposób spowoduje, że biedni mieszkańcy Indii zaczną je hodować. Niezmienny pozostaje fakt, że tok myślenia ludzi jest w takich przypadkach zadziwiająco prosty i odzwierciedla ich lenistwo: zabijmy Cezara i republika wróci, akcja A prowadzi do wyniku B. Jego dosyć powszechną we współczesnym świecie odmianą jest wiara w to, że skoro ludzie mają dobre intencje, to efektem powinno być coś dobrego, że skoro na przykład jakiś polityk jest uczciwy i ma dobre chęci, to osiągnie pożądane rezultaty. Dobre intencje prowadzą jednak często do czegoś, co jest znane pod nazwą efektu kobry — ludzi mających nawet najszlachetniejsze intencje często zaślepia poczucie własnej nieomylności, co sprawia, że umykają im złożone i zwykle wrogie motywacje innych. Niekonsekwentne myślenie to w dzisiejszym świecie prawdziwa plaga, która rozprzestrzenia się tym szybciej, im większy i łatwiejszy jest dostęp do informacji, dając ludziom złudzenie, że są dobrze zorientowani i dysponują pogłębioną wiedzą o różnorodnych kwestiach. Przyjrzyjmy się autodestrukcyjnym wojnom, takim jak inwazja na Irak w 2003 roku, próbom zdestabilizowania amerykańskiego rządu dla krótkoterminowych korzyści politycznych czy rosnącej liczbie baniek spekulacyjnych powstających we wszystkich dziedzinach gospodarki, od rynku wysokich technologii po branżę obrotu nieruchomościami. Wiąże się z tym stopniowe odcinanie się od historii, bo ludzie zaczynają wykazywać tendencję do postrzegania aktualnych wydarzeń tak, jakby były izolowane w czasie. Zrozum: wszystkie zjawiska zachodzące w świecie są ze swojej natury złożone. Ludzie, z którymi miewamy do czynienia, są równie skomplikowani. Każde działanie uruchamia nieskończony łańcuch reakcji. Nigdy nie jest tak, że A prowadzi po prostu do B, B prowadzi do C, C do D i tak dalej. W spektaklu pojawiają się ciągle nowi aktorzy, których motywacje i reakcje trudno przewidzieć. Nie da się zaplanować biegu tych łańcuchów ani całkowicie panować nad konsekwencjami. Sprawiając jednak, że nasz tok myślenia stanie się bardziej konsekwentny, możemy przynajmniej zacząć uświadamiać sobie szereg w oczywisty sposób negatywnych konsekwencji, które mogą nastąpić, a to często oznacza różnicę między sukcesem a porażką. Powinno nam zależeć na głębi myślenia, na tym, abyśmy mogli przesunąć się o kilka stopni w kierunku wyobrażania sobie możliwych permutacji, tak daleko, jak pozwoli nam nasz umysł. Udział w tym procesie często przekonuje nas o tym, że niegłupio bywa nie robić nic, czekać. Kto wie, jak potoczyłaby się historia, gdyby pomyśleli o tym spiskowcy i postanowili zaczekać, aż Cezar umrze w sposób naturalny lub zginie w bitwie? Taki sposób myślenia jest naturalnie istotny dla jednostek, ale nawet bardziej może być przydatny w dużych organizacjach, w których wiele osób ma wiele do stracenia. W ramach grupy lub zespołu warto zlecić co najmniej jednej osobie analizę wszystkich możliwych konsekwencji danej strategii lub sposobu postępowania i najlepiej, by był to ktoś cechujący się sceptycyzmem i rozwagą. Taka analiza to coś niezwykle cennego, poświęcony jej czas i wydane pieniądze zwracają się zawsze, gdy zespół unika potencjalnych katastrof i zaczyna opracowywać coraz bardziej rozsądne plany. 2. Taktyczne piekło. Wikłasz się w liczne potyczki i bitwy. Wygląda na to, że zmierzasz donikąd, ale masz wrażenie, że zainwestowałeś w coś mnóstwo czasu i energii, więc rezygnacja byłaby wielką stratą. Tak naprawdę straciłeś z oczu swoje długoterminowe cele, te, o które faktycznie walczysz. Zamiast tego gdzieś po drodze zaczęło chodzić o potwierdzenie własnego ego i udowodnienie, że masz rację. Tego rodzaju dynamikę można często zauważyć w kłótniach między małżonkami: w pewnym momencie przestaje chodzić o uzdrawianie związku, zaczyna się narzucanie własnego punktu widzenia. W toku tego rodzaju bitew często czujemy, że pogrążamy się w defensywności i małostkowości, że nasz duch upada. To niemal pewny objaw faktu, że zstąpiliśmy w czeluść taktycznego piekła. Nasze umysły są zaprogramowane, aby myśleć strategicznie — kalkulować co najmniej kilka ruchów naprzód na drodze do realizowania naszych celów. W taktycznym piekle nie jesteśmy w stanie poszerzyć własnej perspektywy na tyle, by zacząć myśleć w ten sposób. Stale reagujemy na posunięcia tej czy innej osoby i pozostajemy uwikłani w dramaty i emocje innych, krążąc w kółko. Jedynym rozwiązaniem jest czasowe lub całkowite wycofywanie się z takich bitew, zwłaszcza jeśli toczą się one na kilku frontach. Potrzebujesz odrobiny dystansu i perspektywy. Uspokój swoje ego. Pamiętaj, że zdobycie przewagi w kłótni czy przeforsowanie własnych racji tak naprawdę — długookresowo — do niczego nie prowadzi. Zwyciężaj czynami, a nie słowami. Zacznij myśleć o swoich długoterminowych celach. Stwórz drabinę wartości i priorytetów swojego życia, przypominając sobie, co tak naprawdę jest dla Ciebie istotne. Jeśli uznasz, że jakaś bitwa jest rzeczywiście ważna, w poczuciu odizolowania będziesz w stanie opracowywać najbardziej skuteczne ze strategicznego punktu widzenia reakcje. Zapewne zaczniesz także dochodzić do wniosku, że toczenie większości bitew w ostatecznym rozrachunku nie jest warte wysiłku. To marnowanie cennej energii i czasu, które powinny znajdować się wysoko na skali Twoich wartości. Zawsze lepiej powstrzymać się od walki w okrążeniu, bez względu na to, jak głęboko czujemy się w nią osobiście zaangażowani. Twoja energia i duch są istotne. Małostkowość i poczucie frustracji mogą rodzić znaczące konsekwencje z punktu widzenia zdolności do strategicznego myślenia i osiągania celów. Za sprawą procesu opisanego powyżej — w podrozdziale Klucze do ludzkiej natury — w naturalny sposób poszerzysz własną perspektywę i umieścisz swój umysł na płaszczyźnie strategicznej. A w życiu tak jak w walce, stratedzy zawsze wygrywają z taktykami. 3. Gorączka taśmy dalekopisowej. W okresie poprzedzającym krach na Wall Street w 1929 roku wiele osób uzależniło się od gry na giełdzie. Uzależnienie to miało pewien zyczny komponent — dźwięk taśmy rejestrującej elektronicznie wszystkie zmiany cen akcji. Ten przypominający klikanie dźwięk oznaczał, że coś się dzieje, że ktoś gra i zbija fortunę. Wielu ludzi odczuwało pociąg do samego tego dźwięku, który przypominał bicie serca Wall Street. Takich taśm już oczywiście nie ma, ale zamiast nich wielu z nas uzależniło się od otrzymywania co minutę nowych wiadomości, od „tego, co się dzieje”, od ciągle nowych treści na Twitterze, których pojawianiu się często towarzyszy charakterystyczny dźwięk, także mogący wywoływać narkotyczny efekt. Czujemy, że jesteśmy związani z samą istotą życia, z tokiem wydarzeń, które zmieniają się w czasie rzeczywistym, i z innymi osobami, które także śledzą te same stale pojawiające się informacje. Ta żądza natychmiastowej wiedzy ma pewien wewnętrzny pęd. Przyzwyczaiwszy się do szybkiego napływu wiadomości, nie jesteśmy w stanie powrócić do wolniejszego tempa choćby sprzed roku. A właściwie chcemy nawet otrzymywać informacje jeszcze szybciej. Tego rodzaju niecierpliwość wykazuje tendencję do rozprzestrzeniania się także na inne aspekty naszego życia — na prowadzenie samochodu, czytanie książek, oglądanie lmów. Skraca się okres koncentracji naszej uwagi i zmniejsza tolerancja wobec wszelkich przeszkód na naszej drodze. Oznaki tego rodzaju nerwowej niecierpliwości łatwo dostrzec we własnym życiu, natomiast czymś, czego nie dostrzegamy, jest to, jak zniekształca ona sposób naszego myślenia. Chwilowe trendy — w biznesie czy polityce — są elementem bardziej ogólnych trendów, pojawiających się w okresach tygodniowych czy miesięcznych. W takich dłuższych okresach wyraźniej widoczne stają się zwykle relatywnie mocne i słabe strony określonych inwestycji, koncepcji strategicznych, drużyn sportowych czy polityków, które często bywają przeciwieństwem tego, co możemy wywnioskować na podstawie mikrotrendów dostępnych w danym momencie. Pozbawione kontekstu sondaże czy ceny akcji nie mówią zbyt wiele o tych mocnych i słabych stronach. Dają nam złudne wrażenie, że to, co widać obecnie, z czasem stanie się tylko bardziej wyraźne. To normalne, że chcemy być na bieżąco z najnowszymi wiadomościami, ale opieranie jakiegokolwiek rodzaju decyzji na takich chwilowych migawkach oznacza ryzyko błędnego zinterpretowania bardziej ogólnego obrazu sytuacji. Co więcej, ludzie mają tendencję do reagowania, a właściwie przesadnego reagowania na każdą negatywną i pozytywną zmianę zachodzącą w teraźniejszości, więc trudno jest powstrzymać się od wpadania pod wpływem tych zmian w panikę lub entuzjazm. Oto, z czym musiał się zmierzyć Abraham Lincoln w erze znacznie mniej przesyconej technologią. W chwili wybuchu wojny secesyjnej spojrzał na wydarzenia z szerszej perspektywy — i uznał, że Północ powinna zwyciężyć, bo dysponuje większą liczbą ludzi i ma więcej możliwych do wykorzystania zasobów. Jedynym niebezpieczeństwem był czas. Lincoln potrzebował czasu, aby armia Unii stała się realną siłą bojową i aby znaleźć odpowiednich dowódców, którzy poprowadziliby wojnę zgodnie z jego zamierzeniami. Gdyby jednak w międzyczasie wojska Północy nie odnosiły wielkich zwycięstw, opinia publiczna mogłaby się zwrócić przeciwko wysiłkowi wojennemu, co doprowadziłoby do powstawania coraz głębszych podziałów, więc praca Lincolna stałaby się niemożliwa. Potrzebował zatem cierpliwości, ale także zwycięstw na polu bitwy. W pierwszym roku wojny Północ poniosła druzgocąca klęskę nad Bull Run i nagle prawie wszyscy zaczęli kwestionować kompetencje prezydenta. Teraz nawet umiarkowani mieszkańcy Północy, tacy jak słynny redaktor Horace Greeley, wzywali Lincolna do podjęcia negocjacji pokojowych. Inni nalegali, by rzucił do walki wszystko, czym dysponowała Północ, i wyprowadził natychmiastowy atak, by zmiażdżyć Południe, choć armia nie była na to gotowa. Trwało to i trwało, a presja stale rosła, bo Północ ciągle nie odnosiła żadnego jednoznacznego zwycięstwa, aż w końcu generał Ulysses S. Grant zakończył w 1863 roku oblężenie Vicksburga, a niedługo potem wojska pod dowództwem generała George’a Meade’a stoczyły zwycięską bitwę pod Gettysburgiem. Teraz Lincoln został nagle okrzyknięty geniuszem. Jakieś sześć miesięcy później, gdy Grant ciągle nie mógł sobie poradzić z armią Konfederacji pod dowództwem generała Roberta E. Lee, a liczba o ar rosła, powróciła jednak panika. Greeley ponownie zaczął żądać negocjacji z Południem. Ponowny wybór Lincolna na prezydenta wydawał się z góry skazany na przegraną. Wojna trwała już zbyt długo, a on stał się wyjątkowo niepopularny. Czując na sobie ciężar wydarzeń, pod koniec sierpnia 1864 roku Lincoln napisał wreszcie list określający warunki pokoju, które miał zaproponować Południu, ale jeszcze tej samej nocy zawstydziła go własna niekonsekwencja i schował list do szu ady. Uznał, że los się musi odmienić i że Południe zostanie zmiażdżone. Zaledwie tydzień później generał William Tecumseh Sherman wkroczył do Atlanty i wszystkie wątpliwości związane z Lincolnem nagle rozwiały się na dobre. Dzięki temu, że myślał długoterminowo, Lincoln prawidłowo ocenił relatywnie mocne i słabe strony obu przeciwników oraz to, jak ostatecznie potoczy się wojna. Wszyscy inni tonęli wyłącznie w powodzi codziennych doniesień o kolejach walk. Byli tacy, którzy chcieli negocjować, inni żądali błyskawicznego zwiększania wysiłku wojennego, ale wszyscy opierali się na chwilowych zmianach biegu wydarzeń. Słabszy człowiek poddałby się presji i wojna skończyłaby się zupełnie inaczej. Pisarka Harriet Beecher Stowe, która odwiedziła Lincolna w 1864 roku, pisała o nim później tak: „W obliczu wszelkiego rodzaju sprzecznych roszczeń, otoczony przez zdrajców, przez ludzi niezdecydowanych i bojaźliwych, przez mieszkańców pogranicza i ludzi ze stanów wolnych, przez radykalnych abolicjonistów i konserwatystów, słuchał wszystkich, ważył ich słowa, czekał, obserwował, ustępował trochę tu, trochę tam, ale zasadniczo pozostawał nieugięty, świadom celu i stał u steru narodowego okrętu, prowadząc go po wzburzonych wodach”. Lincoln powinien być wzorem dla nas wszystkich i antidotum na rozgorączkowanie. Po pierwsze i najważniejsze, musimy nauczyć się cierpliwości, która jest jak mięsień wymagający powtarzalnych ćwiczeń, by się wzmocnić. Lincoln był człowiekiem o wyjątkowej cierpliwości. Napotykając jakikolwiek problem lub przeszkodę, musimy podążać za jego przykładem i podejmować wysiłki, aby zwolnić, a nawet się wycofać i poczekać dzień lub dwa przed podjęciem dalszych działań. Po drugie, gdy mamy do czynienia z istotnymi kwestiami, musimy mieć jasny obraz własnych długoterminowych celów i sposobów na ich osiągnięcie. W pewnym zakresie wiąże się to z oceną relatywnie mocnych i słabych stron zaangażowanych osób. Tego rodzaju klarowność umożliwi nam opieranie się ciągłym przesadnym emocjonalnie reakcjom otaczających nas ludzi. I wreszcie po trzecie, istotne jest, abyśmy mieli wiarę, że czas w ostatecznym rozrachunku pokaże, że mieliśmy rację i uzasadni nasze przekonanie. 4. Zagubienie w gąszczu drobiazgów. Czujesz się przytłoczony złożonością swojej pracy. Czujesz potrzebę panowania nad wszystkimi szczegółami i globalnymi trendami, aby móc skuteczniej wszystko kontrolować, ale toniesz w zalewie informacji. Trudno Ci zobaczyć przysłowiowy las spoza drzew. To jednoznaczna wskazówka, że straciłeś wyczucie priorytetów — tego, które fakty są ważniejsze od innych i jakie problemy lub detale wymagają szczególnej uwagi. Za klasyczny przykład osoby, u której ten syndrom występował, moglibyśmy uznać króla Hiszpanii Filipa II Habsburga (1527 – 1598). Był to człowiek, który wręcz uwielbiał papierkową robotę i obsesyjnie pragnął sprawować kontrolę nad wszystkimi aspektami funkcjonowania hiszpańskiego rządu. Dawało mu to poczucie panowania nad sytuacją, ale tak naprawdę ostatecznie to panowanie stracił. Potra ł na przykład długo rozważać kwestię rozmieszczenia toalet w swoim nowym pałacu w Escorialu i ich dokładnej odległości od kuchni; poświęcał całe dnie na przemyślenia dotyczące sposobu, w jaki należy zwracać się do konkretnych przedstawicieli kleru i jak powinni być oni wynagradzani. Czasem jednak nie zwracał należytej uwagi na ważne doniesienia na temat szpiegów i informacje o kwestiach związanych z bezpieczeństwem narodowym. Tonąc w niekończących się doniesieniach na temat stanu tureckiej armii, uznał, że wykazuje ona oznaki niezwykłej słabości, i postanowił rozpocząć z Turkami wojnę. Jego ocena okazała się jednak błędna. Wojna trwała osiemnaście lat, zakończyła się bez jednoznacznego rozstrzygnięcia i pozbawiła Hiszpanię pieniędzy. Podobnie było w przypadku stosunków z Anglią. Król czytał absolutnie wszystkie raporty o stanie angielskiej oty wojennej, o poziomie poparcia obywateli dla królowej Elżbiety, o najdrobniejszych szczegółach polityki nansowej Anglii i stanie obrony jej wybrzeża. Po latach tego rodzaju studiów, w 1588 roku, zdecydował się wysłać przeciwko Anglii Wielką Armadę, czując pewność, że jest ona wystarczająco potężna i Hiszpania zwycięży. Zapomniał jednak o tym, aby odpowiednio szczegółowo przyjrzeć się prognozom pogody, najistotniejszemu czynnikowi ze wszystkich — bo sztorm oznaczałby zniszczenie armady. Nie potra ł także pojąć, że w czasie gdy on gromadził i przyswajał sobie wszelkie możliwe informacje na temat Turków czy Anglii, sytuacja się zmieniała. I tak choć wydawał się doskonale zorientowany w szczegółach, król Filip nigdy nad niczym nie panował. Całymi latami przeciążał swój umysł takim nadmiarem lektury, że miewał częste bóle i zawroty głowy. Jego umysł został zdecydowanie zaburzony i król podejmował decyzje, które w ostatecznym rozrachunku doprowadziły wprost do nieodwracalnego upadku hiszpańskiego imperium. Pod pewnymi względami przypominasz zapewne króla Filipa II bardziej, niż byłbyś skłonny to przyznać. Jest więcej niż prawdopodobne, że w swoim życiu zwracasz uwagę na pewne szczegóły, które wydają Ci się w danym momencie istotne, ignorując informacje o ogólnym i długoterminowym charakterze, które mogą być realnym zagrożeniem dla Twoich projektów. Podobnie jak Filip, wykazujesz tendencję do przyswajania informacji bez zastanawiania się nad własnymi priorytetami, nad tym, co tak naprawdę ma znaczenie. Mózg ma jednak ograniczenia. Przyswajanie zbyt wielu informacji prowadzi do psychicznego zmęczenia, dezorientacji i poczucia bezradności. Wszystko zaczyna się wydawać równie ważne — rozmieszczanie toalet i potencjalna wojna z Turkami. Potrzebujesz mentalnego systemu ltracyjnego bazującego na skali priorytetów i długoterminowych celów. Wiedza o tym, co chcesz osiągnąć, pomoże Ci odsiać to, co nieistotne, od tego, co niezbędne. Nie musisz znać wszystkich szczegółów. Czasem trzeba delegować obowiązki — niech zbieraniem informacji zajmą się Twoi podwładni. Pamiętaj, że większy zakres kontroli nad zdarzeniami wynika z realistycznej oceny sytuacji, a tego rodzaju ocenę tym trudniej przeprowadzić, im bardziej nasz umysł jest przytłoczony drobiazgami. Człowiek dalekowzroczny Większość z nas funkcjonuje w relatywnie wąskim horyzoncie czasowym. Zwykle kojarzymy upływ czasu z czymś negatywnym — ze starzeniem się i zbliżaniem do śmierci. Instynktownie odsuwamy od siebie nazbyt konkretne myśli o przyszłości i przeszłości, bo oddawanie się im przypomina nam o upływie czasu. W odniesieniu do przyszłości typowe są próby myślenia o własnych planach na rok czy dwa naprzód, ale są to raczej marzenia i pragnienia, a nie pogłębiona analiza. W odniesieniu do przeszłości miewamy zwykle szereg miłych lub bolesnych wspomnień z dzieciństwa i lat późniejszych, ale zasadniczo przeszłość zbija nas z tropu. Z każdym rokiem zmieniamy się tak bardzo, że to, kim byliśmy pięć, dziesięć czy dwadzieścia lat temu, może niemal przywodzić nam na myśl kogoś obcego. Nie mamy tak naprawdę spójnego poczucia tego, kim jesteśmy, poczucia związku między samymi sobą w wersji pięcioletniej i trzydziestopięcioletniej. Nie chcąc podążać zbyt daleko w którymkolwiek z tych kierunków, żyjemy zasadniczo w teraźniejszości. Reagujemy na to, co widzimy i słyszymy, oraz na to, na co reagują inni. Żyjemy dla chwilowych przyjemności, dzięki którym zapominamy o upływie czasu i czujemy ożywienie. Płacimy jednak za to wszystko określoną cenę. Tłumienie myśli o śmierci i starzeniu się powoduje ciągły, podskórny niepokój. Nie potra my pogodzić się z rzeczywistością. Konieczność nieustannego reagowania na zdarzenia z naszej teraźniejszości powoduje, że tra amy na rodzaj sinusoidy i przemieszczamy się w górę lub w dół przy każdej odmianie losu. A to tylko pogłębia nasz niepokój, ponieważ życie w kalejdoskopie szybko mijających wydarzeń zdaje się przemijać zbyt szybko. Twoim zadaniem jako badacza ludzkiej natury i kogoś, kto jako istota ludzka dąży do osiągnięcia maksimum dostępnego mu potencjału, jest nawiązanie jak najgłębszej relacji z czasem i jego spowolnienie. Oznacza to, że nie powinieneś postrzegać upływu czasu jako wroga, ale raczej jako potężnego sprzymierzeńca. Każdy etap życia ma swoje zalety — te z młodości są najbardziej oczywiste, ale z wiekiem poszerza się nasza perspektywa. Starzenie się nie powinno Cię przerażać. Także śmierć ma w sobie coś pozytywnego (patrz: rozdział 18.), bo motywuje Cię do tego, abyś w maksymalnym stopniu wykorzystywał każdą chwilę, bo daje Ci poczucie naglącej konieczności. Czas powinien być dla Ciebie wspaniałym nauczycielem i mistrzem, ponieważ znacząco wpływa na Twoją teraźniejszość. Świadomość, że za rok aktualny problem nie będzie już tak istotny, pomoże Ci ograniczyć poczucie niepokoju i odpowiednio uszeregować priorytety. Wiedząc, że czas ujawni słabe strony Twoich planów, staniesz się w ich kontekście ostrożniejszy i bardziej rozważny. W odniesieniu do przyszłości zastanów się dobrze nad swoimi długoterminowymi celami. Nie powinny to być mgliste marzenia, ale konkretne kwestie. Powinieneś także wytyczyć konkretną ścieżkę umożliwiającą ich osiągnięcie. W odniesieniu do przeszłości warto, abyś obudził w sobie poczucie głębokiej więzi z własnym dzieciństwem. Tak, ciągle się zmieniasz, ale te zmiany są powierzchowne i tworzą wyłącznie iluzję czegoś rzeczywistego. Tak naprawdę Twój charakter ukształtował się w najwcześniejszych latach życia (patrz: rozdział 4.) wraz ze skłonnościami do pewnych działań, upodobań i awersji. A z wiekiem charakter staje się coraz bardziej widoczny. Świadomość organicznego związku z tym, kim byłeś w przeszłości, powinna Ci zapewnić silne poczucie tożsamości. Musisz wiedzieć, co lubisz i czego nie lubisz, wiedzieć, kim jesteś. Pomoże Ci to zachować miłość własną, co ma ogromne znaczenie, bo oznacza opór przed pogrążaniem się w głębokim narcyzmie i pomaga uczyć się empatii (patrz: rozdział 2). Ponadto zaczniesz zwracać większą uwagę na błędy i doświadczenia z przeszłości, które osoby zablokowane w teraźniejszości zazwyczaj starają się tłumić. Jak każdy inny człowiek lubisz teraźniejszość i jej przemijające przyjemności. Nie jesteś zakonnikiem. Inspirują cię chwilowe trendy i aktualny przebieg życia. Ale jeszcze większą przyjemność powinno Ci zapewniać osiąganie własnych długoterminowych celów i pokonywanie przeciwności. Pogłębiona relacja z czasem wywrze na Ciebie trwały wpływ. Sprawi, że staniesz się spokojniejszy i bardziej realistyczny, że skuteczniej dostroisz się do tego, co naprawdę ma znaczenie. Doprowadzi także do tego, że staniesz się w życiu lepszym strategiem, zdolnym oprzeć się w nieunikniony sposób przesadnym reakcjom innych na to, co się dzieje w teraźniejszości, i umiejącym patrzeć dalej w przyszłość, czyli korzystać z potencjalnie dostępnej umiejętności, której my, ludzie, dopiero zaczęliśmy się uczyć. Lata uczą tego, czego dni nie są w stanie poznać. — RALPH WALDO EMERSON Rozdział 7. Zmiękczaj opór innych, potwierdzając ich opinie na własny temat Prawo defensywności Życie jest trudne, a inni ludzie to konkurencja. W naturalny sposób musimy dbać o własne interesy. Chcielibyśmy także mieć poczucie, że jesteśmy niezależni, że realizujemy własne cele. Dlatego właśnie kiedy inni próbują nas do czegoś przekonywać lub zmieniać, stajemy się defensywni i oporni. Aby sprostać wyzwaniom, musimy czuć się niezależni. W związku z tym, aby skłaniać innych do porzucenia pozycji obronnych, należy zawsze wywoływać wrażenie, że robią to z własnej woli. Kreowanie poczucia ciepła pomaga zmiękczać opór innych i sprawia, że zaczynają chcieć nam pomagać. Nigdy nie atakuj ludzi za ich przekonania i nie podawaj w wątpliwość ich inteligencji czy dobroci — bo wyłącznie wzmocni to ich defensywność i uniemożliwi Ci wykonanie zadania. Spraw, aby poczuli, że robiąc to, czego chcesz, są pełni szlachetności i altruizmu — to najlepsza przynęta. Naucz się hamować własny upór i uwolnij umysł od defensywności i zblokowania, aby móc wyzwolić w sobie kreatywność. Gra o wpływy W grudniu 1948 roku teksańskiego senatora Toma Connally’ego odwiedził nowo wybrany senator Lyndon Baines Johnson (1908 – 1973). Johnson przez dwanaście lat zasiadał z nominacji demokratów w Izbie Reprezentantów i zyskał sławę jako polityk o dużych ambicjach, który z niecierpliwością czeka, aby je zrealizować. Można powiedzieć, że był zuchwały, uparty, a nawet nieco natarczywy. Connally wiedział o tym wszystkim, ale chciał wyrobić sobie o Johnsonie własne zdanie. Uważnie przyjrzał się młodemu mężczyźnie (Connally był starszy o trzydzieści jeden lat). Spotykał go już wcześniej i uważał, że jest całkiem bystry. Po wymianie paru uprzejmości Johnson wyjawił jednak swoje prawdziwe motywy: miał nadzieję zająć miejsce w jednej z trzech najbardziej prestiżowych senackich komisji — Budżetowej, Finansów lub Spraw Zagranicznych. Connally był członkiem dwóch jako senior. Johnson wydawał się sugerować, że Teksańczyk Connally mógłby pomóc mu osiągnąć to, na czym mu zależało. Connally uznał, że Johnson najwyraźniej nie rozumie, w jaki sposób działa system senacki, i natychmiast postanowił pokazać mu, gdzie jest jego miejsce. Zachowując się tak, jakby robił Johnsonowi niezwykłą przysługę, zaproponował, że pomoże mu zająć miejsce w Komisji do spraw Rolnictwa, doskonale wiedząc, że Johnson uzna to za obelgę, bo była to jedna z najmniej znaczących komisji. Wbijając szpilę jeszcze głębiej, Connally stwierdził, że śledził kampanię Johnsona i wielokrotnie słyszał, jak oznajmia on wszem wobec, że jest przyjacielem farmerów. Da mu zatem szansę, aby mógł to udowodnić, a Komisja do spraw Rolnictwa doskonale się do tego nada. Johnson nie był w stanie ukryć niezadowolenia i zaczął się wiercić na krześle. „A potem Lyndon — podsumował Connally — gdy pobędziesz już jakiś czas w senacie, dostaniesz się do Komisji Spraw Zagranicznych lub Finansów i rozpoczniesz prawdziwą służbę publiczną”. Przez „jakiś czas” Connally rozumiał dobre dwanaście do dwudziestu lat, zwykły okres, w którym każdy senator zdobywał odpowiednie wpływy. Nazywano to stażem i innej drogi po prostu nie było. Jemu samemu zdobycie synekur w odpowiednich komisjach zajęło prawie dwadzieścia lat. W ciągu następnych kilku tygodni wśród senatorów rozeszła się wieść, że Johnson jest kimś, na kogo trzeba mieć oko — potencjalnym furiatem. Dla wielu z nich pierwsze spotkanie z Johnsonem po o cjalnej inauguracji okazało się jednak miłym zaskoczeniem. Wcale nie był taki, jak się spodziewali. Był wzorem uprzejmości i szacunku. Często odwiedzał ich w biurach. Zapowiadał się przez sekretarki, a potem cierpliwie wyczekiwał w sekretariatach, czasem całymi godzinami, aż zostanie wezwany. Wydawało mu się to nie przeszkadzać — zajmował się czytaniem lub robieniem notatek. Kiedy tra ał do gabinetów, pytał senatorów o żony, rodziny czy ulubione drużyny sportowe — było widać, że zawsze jest przygotowany i zdobywa wcześniej informacje o senatorach, z którymi chce rozmawiać. Potra ł być autoironiczny. Często przedstawiał się jako „Landslide Lyndon”, czyli Lyndon, który wygrał przytłaczającą większością głosów, a przecież wszyscy wiedzieli, że miejsce w senacie zdobył, wygrywając o włos. Przeważnie przychodził rozmawiać o interesach i po porady. Zadawał pytanie o jakąś ustawę czy procedurę senacką i słuchał z uwagą, która była wyraźnie widoczna i czarująca, bo przypominał wtedy niemal dziecko. Wpatrując się nieruchomo w rozmówcę swoimi dużymi piwnymi oczyma, podpierał brodę dłonią, zdarzało się, że kiwał głową i co jakiś czas zadawał kolejne pytanie. Senatorowie mogli stwierdzić, że słuchał ich bardzo uważnie, bo zawsze korzystał z ich rad oraz powtarzał ich słowa innym, nieodmiennie wspominając, że cytuje kogoś, od kogo je wcześniej usłyszał. Wychodził, gorąco dziękując za poświęcony czas i za nieocenioną wiedzę, jaką dzięki innym, bardziej doświadczonym kolegom nabywał. Nie był natchnionym furiatem, o którym tyle słyszeli — a kontrast między wyobrażeniami a rzeczywistością działał naturalnie na jego korzyść. Senatorowie widywali go najczęściej na sali obrad senatu. W przeciwieństwie do innych jego członków brał udział w każdej sesji i siedział prawie cały czas przy biurku, pilnie notując. Chciał nauczyć się wszystkiego o procedurach senackich — nudnej kwestii, która jednak zdawała się go urzekać. Absolutnie nie był przy tym nudziarzem. Gdy senatorowie spotkali go na korytarzu lub w szatni, zawsze rzucał jakiś dobry żart lub opowiadał zabawną anegdotę. Johnson spędził młode lata na ubogiej wsi i chociaż był dobrze wykształcony, w języku, jakim się posługiwał, pozostało nieco kolorytu i gryzącego humoru typowego dla teksańskich rolników i pracowników sezonowych. Senatorowie uznali, że jest zabawny. Nawet Tom Connally musiał przyznać, że źle go ocenił. Lyndona Johnsona szczególnie cenili starsi senatorowie, nazywani wówczas starymi bykami. Chociaż zajmowali wysokie stanowiska z racji stażu, często czuli się niepewnie ze względu na wiek (niektórzy byli nawet po osiemdziesiątce) oraz możliwości zarówno zyczne, jak i umysłowe. Ale pojawił się Johnson, który często odwiedzał ich biura, żądny wiedzy, jaką posiadali. Do Johnsona przekonał się szczególnie pewien starszy senator z ramienia Partii Demokratycznej — Richard Russell z Georgii. Był on tylko o jedenaście lat starszy od Johnsona, ale zasiadał w senacie od 1933 roku i stał się jednym z jego najpotężniejszych członków. Dwaj panowie poznali się, ponieważ Johnson zażądał i otrzymał miejsce w Komisji Sił Zbrojnych, w której Russell był drugi w hierarchii. Russell wpadał na Johnsona wszędzie — w szatni, na korytarzach, na sali obrad Senatu — jego młodszy kolega wydawał się wszechobecny. I choć odwiedzał Russella w jego biurze niemal codziennie, ten nie tylko nie odczuwał zniecierpliwienia, ale wręcz zaczął się cieszyć jego obecnością. Podobnie jak Russell, Johnson zajmował się głównie sprawami zawodowymi i zawsze miał mnóstwo pytań na temat zawiłych procedur senackich. Zaczął nazywać Russella „starym mistrzem” i często mówił: „Cóż, tako rzecze stary mistrz. Zapamiętam to”. Russell był jednym z nielicznych senatorów, którzy pozostali kawalerami. Nigdy nie przyznał się, że jest samotny, ale prawie cały czas spędzał w swoim senackim biurze, przesiadując tam nawet w niedziele. Johnson często bywał w biurze Russella, omawiając różne kwestie do późna, więc czasami zapraszał Russella na kolacje do swojego domu, zapewniając go, że jego żona, Lady Bird, jest znakomitą kucharką, szczególnie biegłą w przygotowywaniu potraw z Południa. Początkowo Russell grzecznie odmawiał, ale w końcu ustąpił i wkrótce stał się cotygodniowym gościem w domu Johnsona. Lady Bird była urocza i szybko ją polubił. Relacja między Russellem i Johnsonem powoli zaczęła się pogłębiać. Russell był fanatykiem bejsbolu, a Johnson ku jego uciesze wyznał, że także ma słabość do tego sportu. Zaczęli jeździć razem na wieczorne mecze drużyny Washington Senators. Nie było dnia, w którym by się nie widzieli, bo często bywali jedynymi senatorami, którzy pracowali w swoich biurach w weekendy. Wyglądało na to, że mają wiele wspólnych zainteresowań — na przykład obu pasjonowała wojna secesyjna — i podobne poglądy na wiele spraw drogich demokratom z południowych stanów, takich jak sprzeciw wobec ustawy o prawach obywatelskich. Wkrótce rozeszła się wieść, że Russell reklamuje młodszego senatora jako „zdolnego młodego człowieka”, który tak samo jak on nie boi się ciężkiej pracy. Johnson był jedynym młodym senatorem w długiej karierze Russella, którego nazywał on swoim „uczniem”. A wkrótce ich przyjaźń jeszcze się pogłębiła. Po udziale w zorganizowanym przez Johnsona w Teksasie polowaniu Russell napisał do niego tak: „Odkąd dotarłem do domu, zastanawiam się, czy zaraz się nie obudzę i nie okaże się, że wycieczka do Teksasu była snem. Wszystko było tak doskonałe, że trudno pojąć, iż coś takiego może się zdarzyć w prawdziwym życiu”. W 1950 roku wybuchła wojna w Korei i pojawiły się naciski, aby Komisja Sił Zbrojnych powołała podkomisję do zbadania stanu gotowości bojowej sił zbrojnych. Taka podkomisja działała podczas II wojny światowej pod przewodnictwem Harry’ego Trumana — właśnie jako jej przewodniczący Truman stał się sławny i zdobył władzę. Aktualnym przewodniczącym Komisji Sił Zbrojnych był senator Millard Tydings z Maryland i to on miał naturalnie objąć przewodnictwo podkomisji będącej świetną platformą dla celów autoreklamy. Johnson zwrócił się do niego z propozycją: Tydings miał przed sobą kampanię reelekcyjną, więc Johnson zaproponował, że będzie przewodniczyć podkomisji do wyborów, aby Tydings mógł się skoncentrować na ich wygraniu. Potem miał się usunąć i zwolnić stanowisko dla Tydingsa. Tydings, pewny swojej władzy i wpływów, odrzucił ofertę Johnsona. Wtedy jednak spotkał się z nim Dick Russell i powiedział coś, co sprawiło, że Tydings zmienił zdanie. Johnson został mianowany przewodniczącym — był to oszałamiający sukces dla senatora, który funkcjonował od zaledwie półtora roku — i utrzymał tę pozycję przez dłuższy czas, bo Tydings przegrał reelekcję. Jako przewodniczący Johnson stał się nagle publicznie rozpoznawalny, a dziennikarze zajmujący się sprawami senatu odkryli, że jest mistrzem w kontaktach z prasą. Pilnie strzegł ustaleń podkomisji, nie dopuszczając do przecieków. Otoczył swoją pracę ścisłą tajemnicą i ubrał ją w aurę dramatyzmu, sprawiając wrażenie, że komisja naprawdę wydobywa na światło dzienne brudne sprawki wojskowych. Przekazywał informacje i raporty wybranej grupie wpływowych dziennikarzy, którzy pisali artykuły, a on je zatwierdzał. Pozostali dziennikarze musieli toczyć walkę o jakiekolwiek okruchy wiadomości, które był skłonny im przekazywać. Johnson jako senator zaczął fascynować dziennikarzy — był twardy, a jednocześnie wydawał się rozumieć ich pracę. A najważniejsze było to, że wiedział, jak sprzedaje się dobre historie. Wkrótce wielu dziennikarzy zaczęło o nim pisać jako o gorliwym patriocie i człowieku reprezentującym przyszłą siłę polityczną, z którą należy się liczyć. Teraz Russell mógł obronić swoje poparcie dla Johnsona — senator z Teksasu wykonał świetną robotę i wreszcie zapewnił senatowi nieco pozytywnego rozgłosu. W maju i czerwcu 1951 roku Johnson i Russell ściśle ze sobą współpracowali w działaniach zmierzających do odwołania generała MacArthura z Korei. Russell mógł się teraz przyjrzeć z bliska personelowi Johnsona i był zdumiony, jak efektywni, liczniejsi i lepiej zorganizowani od jego własnych są pracujący dla Johnsona ludzie. Sprawiło to, że Russell poczuł się nie na miejscu. Johnson, jakby wyczuwając jego myśli, zaczął jednak pomagać Russellowi w tworzeniu własnego, nowoczesnego personelu. Zapewnił mu pełny dostęp do stworzonego przez siebie biura prawnego i zespołu do spraw public relations, uświadamiając Russellowi, jak bardzo tego rodzaju komórki mogą być pomocne. Gdy tak wspólnie pracowali, łącząca ich więź stała się jeszcze mocniejsza. Pewnego dnia Russell powiedział pewnemu reporterowi, „Lyndon Johnson może zostać prezydentem. I to dobrym”. Reporter wpadł w osłupienie. Prawienie takich komplementów było do Russella zupełnie niepodobne. Pewnego wiosennego dnia w 1951 roku, gdy senator Hubert Humphrey z Minnesoty czekał na metro do Kapitolu, nagle podszedł do niego Lyndon Johnson i zaproponował, żeby pojechali razem i porozmawiali. Słowa Johnsona były dla Humphreya jak muzyka; właściwie nie mógł uwierzyć, że to szczera oferta. Humphrey wszedł do senatu w tym samym czasie co Johnson i był uważany za wielką gwiazdę, charyzmatycznego liberała, który pewnego dnia może zostać prezydentem. Miał jednak problem, który całkowicie zamknął mu drogę na szczyt: tak fanatycznie wierzył w sprawę liberalizmu, że odsunął od siebie prawie wszystkich. W swoim pierwszym przemówieniu do senatu Humphrey skrytykował tę instytucję za wolne tempo zmian i gnuśną atmosferę. Wkrótce odpłacono mu pięknym za nadobne — został relegowany do najgorszych komisji. Projekty ustaw, które sygnował, tra ały donikąd. Gdy wchodził do senackiej szatni, prawie wszyscy go unikali. Gdy ostracyzm przybierał na sile, Humphrey stawał się coraz bardziej przygnębiony i zniechęcony. Czasem, wracając do domu z pracy, zatrzymywał się i płakał. Jego kariera zabrnęła w ślepy zaułek. Gdy wsiedli razem do wagonu metra, Johnson zaczął go wylewnie chwalić. „Hubercie — powiedział — nie masz pojęcia, jakie to dla mnie wspaniałe doświadczenie jechać z tobą do senatu. Jest tyle rzeczy, których ci zazdroszczę. Jesteś elokwentny, masz takie szerokie horyzonty…”. Humphrey, słysząc to, poczuł ulgę, ale potem Johnson zaskoczył go gwałtowną krytyką. „Ale, do cholery, Hubercie, spędzasz tyle czasu na przygotowywaniu przemówień, że nie masz go, by cokolwiek robić”. Humphrey musiał nabrać pragmatyzmu, skuteczniej wpasować się w senackie ramy. Gdy w końcu się rozstali, Johnson zaprosił Humphreya, aby pewnego dnia wpadł do jego biura na drinka. Humphrey wkrótce stał się tam stałym gościem, a senator z południa, znienawidzony przez północnoamerykańskich liberałów jako ulubieniec konserwatywnego Russella, wprawił go w zachwyt. Po pierwsze, Johnson był niezmiernie zabawny. Wszystkiemu, co mówił, towarzyszyły przaśne anegdotki, często nieco sprośne, ale zawsze kończące się jakąś przewrotną puentą. Gdy zabawiał gości w swoim biurze, hojnie częstując ich drinkami, wywoływał wybuchy śmiechu, które rozlegały się echem po senackich korytarzach. Trudno było oprzeć się człowiekowi, który wprowadzał innych w dobry nastrój. Miał niesamowitą charyzmę. Jak później napisał Humphrey: „Pojawiał się jak fala przypływu. Przechodził przez ściany. Wchodził drzwiami i koncentrował na sobie uwagę wszystkich obecnych”. Po drugie, dysponował nieocenionymi informacjami. Nauczył Humphreya wszelkich zawiłości senackich procedur i podzielił się z nim zdobytą przez siebie drogą bacznej obserwacji wiedzą o słabościach różnych senatorów. Johnson najlepiej w historii senatu liczył głosy, umiał z zadziwiającą dokładnością przewidywać wyniki niemal wszystkich głosowań — i podzielił się z Humphreyem swoją metodą obliczeniową. Po trzecie, Humphrey dowiedział się od niego, jak kolosalna jest siła kompromisu, oraz usłyszał, że powinien być bardziej pragmatyczny, a mniej idealistyczny. Johnson dzielił się z nim historiami o Franklinie Delano Roosevelcie, który był bohaterem Humphreya. Johnson zaprzyjaźnił się z prezydentem gdy zasiadał w Izbie Reprezentantów. Roosevelt był według niego wytrawnym politykiem, który wiedział, jak załatwiać sprawy, stosując taktyczny odwrót, a nawet posługując się kompromisem. Był w tym pewien interesujący podtekst, dowodzący, że Johnson jest tak naprawdę kryptoliberałem, który także ubóstwia Roosevelta i tak samo jak Humphreyowi zależy mu na uchwaleniu ustawy o prawach obywatelskich. Obaj byli zatem po tej samej stronie i walczyli o tę samą szlachetną sprawę. Pracując z Johnsonem, Humphrey zapewniał sobie nieograniczone możliwości, mógł zajść bardzo wysoko zarówno w senacie, jak i poza nim. Johnson słusznie odgadł, że Humphrey miał ambicje prezydenckie, a on sam — według własnych deklaracji składanych Humphreyowi — nigdy nie mógłby zostać prezydentem, bo naród nie był gotowy na prezydenta z Południa. Mógł jednak pomóc osiągnąć to stanowisko Humphreyowi. Razem byli w stanie stworzyć niepokonany zespół. Tym, co rozwiało ostatnie wątpliwości Humphreya, był sposób, w jaki Johnson ułatwiał mu życie w senacie — rozmawiając z innymi demokratami z Południa o inteligencji i poczuciu humoru Humphreya oraz o tym, że błędnie postrzegali go jako człowieka. Zmiękczywszy ich potencjalny opór, ponownie przedstawił Humphreya tym senatorom, którzy teraz uznali go za czarującego. Najważniejsze jednak było to, że Johnson zmusił do zmiany zdania także Russella — a Russell mógł przenosić góry. Teraz, gdy Humphrey spotykał się na drinku z najbardziej wpływowymi senatorami, jego osamotnienie zniknęło. I poczuł się oczywiście zobligowany do odwzajemnienia przysługi i skłonienia wielu liberałów z Północy do zmiany zdania na temat Johnsona, którego wpływy zaczęły błyskawicznie rosnąć. W 1952 roku, po wyborach, w których prezydentem został Dwight D. Eisenhower, władzę objęli republikanie, przejmując kontrolę nad senatem i Izbą Reprezentantów. Jedną z o ar wyborów został Ernest McFarland z Arizony, były przywódca demokratów w senacie. Stołek lidera był pusty, więc zaczęły się szarady związane z poszukiwaniem jego następcy. Johnson zasugerował, że stanowisko należy się Russellowi, ale Russell odmówił. Więcej był w stanie osiągnąć, działając za kulisami. Powiedział zatem Johnsonowi, że to on powinien zostać kolejnym przywódcą, a Russell mógłby to załatwić. Johnson, udając zaskoczenie, stwierdził, że to rozważy, ale Russell musiałby się zgodzić na pozostanie jego starym mistrzem i doradzać Johnsonowi w kwestii wszystkich kolejnych posunięć. Nie musiał mówić nic więcej. W ciągu kilku tygodni Russell zasadniczo wywindował go na upragnione stanowisko, co przypominało zamach stanu. W wieku czterdziestu czterech lat Johnson został zdecydowanie najmłodszym przywódcą w historii obu partii. Kilka tygodni po objęciu nowego stanowiska Johnson pojawił się u Russella z niezwykłą prośbą. Stanowiska w kluczowych komisjach przyznawano w senacie na podstawie całych dekad stażu pracy. Oznaczało to jednak, że przewodniczący komisji często nie dawali sobie rady z pracą. Koncepcje tych siedemdziesięcioi osiemdziesięciolatków były pieśnią przeszłości, a oni sami nie mieli już sił, aby toczyć zażarte walki. Będący obecnie u władzy republikanie zamierzali wygasić zmiany wprowadzone za sprawą największych osiągnięć Roosevelta w zakresie Nowego Ładu i polityki zagranicznej. Do wyborów w połowie kadencji pozostawało około dwóch lat. Johnsonowi zależało na pozycji przywódcy demokratów w senacie, aby zmienić charakter komisji. Nie dążył do niczego radykalnego. Chciał dokonać tu i tam pewnych przesunięć, zmienić skład szeregu komisji i ich przewodniczących, aby zapewnić dopływ świeżej krwi w postaci na przykład nowo wybranego senatora Johna Kennedy’ego i Huberta Humphreya, którego chciał wprowadzić do Komisji Spraw Zagranicznych. Ci młodsi senatorowie mieli zapewnić partii odświeżony wizerunek publiczny i wnieść nieco energii do walki z republikanami. Russell dostrzegł w tym mądrość i udzielił Johnsonowi milczącej zgody, ale go także ostrzegł: „Masz do czynienia z najbardziej delikatnymi sprawami w senacie… Bawisz się dynamitem”. Johnson zwrócił się także do innych starszych senatorów. Niektórych łatwo było przekonać, między innymi senatora Roberta Byrda, który darzył nowego przywódcę wielką sympatią. Za sprawą tych zmian na pokładzie znaleźli się liberałowie — dzięki pracy Humphreya, który zdobył ogromną władzę jako łącznik między Johnsonem a senatorami z Północy. Inni byli znacznie bardziej oporni, ale Johnson nie rezygnował z walki. Wobec tych, którzy nadal się opierali, zastosował nową taktykę. Stał się nieugięty. Spędzał za zamkniętymi drzwiami swojego biura całe godziny, rozmawiając sam ze sobą, wypróbowując własne argumenty i kontrargumenty upartych senatorów do czasu zyskania pewności, że dysponuje na nich odpowiednimi metodami. Niektórych przekonywał czystym pragmatyzmem — koniecznością pokonania republikanów za wszelką cenę. W przypadku innych sięgnął do lat świetności Roosevelta. A senatorom z Południa dawał jasno do zrozumienia, że doprowadzenie do tego, aby partia była silniejsza i zjednoczona, ułatwi pracę Johnsona, który także jako człowiek z Południa stanie się ich wiernym sprzymierzeńcem w dalszych bojach. Johnson serwował w swoim biurze niekończące się drinki i odwoływał się do całego arsenału przejawów własnej swady i uroku. Wydzwaniał do opornych od rana do wieczora, a jeśli ktoś spośród nich nadal się opierał, nawet w środku nocy. Nigdy się nie wykłócał ani nie próbował wymuszać swoich racji. Dostrzegał punkty widzenia innych senatorów. Proponował wiele quid pro quo. W końcu większość senatorów po kolei ustąpiła i Johnsonowi opierały się tylko niedobitki, ale teraz to on był kimś, kogo należało się obawiać. Gdyby uparci senatorowie się nie poddali i nadal stawiali opór, Johnson najpewniej mógłby sprawić, aby w ciągu kolejnych kilku lat ich życie stało się nie do pozazdroszczenia. Gdy wszystko to tra ło w końcu do wiadomości publicznej, republikanie i prasa byli zdumieni osiągnięciem Lyndona Johnsona. W ciągu kilku tygodni od objęcia pozycji lidera zdobył on niespotykaną dotąd władzę. To on, jeden człowiek, a nie rozbudowany system stażu pracy, kontrolował teraz tryb powoływania członków komisji. Johnson stał się niekwestionowaną „szarą eminencją senatu”, a dewizą jego kolegów zostały słowa: „Niech zrobi to Lyndon”. W strefę jego wpływów wciągnięta została zupełnie nieprawdopodobna grupa ludzi — poczynając od Dicka Russella, a kończąc na Hubercie Humphreyu. Najbardziej zdumiony ze wszystkich musiał jednak być senator Tom Connally. W ciągu czterech krótkich lat Johnson nie tylko osiągnął szczyt, ale także dzięki powolnej, uparcie prowadzonej kampanii akumulacji wpływów przejął kontrolę nad senackimi demokratami i zdobył władzę znacznie większą od tej, jaką przez dwadzieścia lat służby publicznej zapewnił sobie Connally. Interpretacja. Od początku swojej kariery politycznej Johnson miał tylko jedną ambicję — by pewnego dnia zostać prezydentem Stanów Zjednoczonych. Aby to osiągnąć, musiał względnie szybko osiągnąć znaczącą pozycję. W im młodszym wieku obejmowałby coraz bardziej prominentne stanowiska, tym więcej zyskałby czasu na autoreklamę i zdobywanie wpływów w Partii Demokratycznej. Po tym, jak w wieku dwudziestu ośmiu lat został wybrany do Izby Reprezentantów, wyglądało na to, że jest na dobrej drodze, by zdobyć to, czego chce, ale jego kariera zwolniła. Izba Reprezentantów była dużym i skomplikowanym tworem, a on nie radził sobie najlepiej w kontaktach z dużymi grupami ludzi. Nie był natchnionym mówcą i niezbyt lubił występy publiczne. Znacznie bardziej czarujący bywał w sytuacjach „sam na sam”. Zaczął być sfrustrowany i niespokojny. Dostając się ostatecznie w wieku czterdziestu lat do senatu, nie wyzbył się zniecierpliwienia, o czym świadczy przebieg jego spotkania z Connallym. Na krótko przed rozpoczęciem urzędowania przeszedł się jednak po sali senatu i doznał objawienia: to miejsce było czymś znacznie mniejszym — przypominało przytulny klub dla dżentelmenów. Tutaj mógł pracować w układach „jeden na jednego” i powoli powiększać swoją władzę, zdobywając wpływy. Aby to osiągnąć, powinien się jednak zmienić. Johnson był w naturalny sposób agresywny, więc musiał zacząć się ograniczać, nauczyć się zwalniać i podawać tyły. Musiał przestać tak dużo mówić i zacząć się powstrzymywać przed udziałem w gorących sporach. Niech mówią inni; niech inni czują się gwiazdami. Należało przestać myśleć o sobie, a zamiast tego całkowicie skoncentrować się na innych nieustannie rozgadanych senatorach. Przydatna była defensywna fasada młodszego senatora, który uczy się arkanów sztuki, poważnego i nawet nieco nudnego badacza procedur i ustawodawstwa. Spoza tej fasady mógł obserwować innych bez ujawniania ambicji i agresji. W ten sposób był w stanie powoli zdobywać wiedzę o wewnętrznych zasadach funkcjonowania senatu — o tym, jak liczone były głosy czy jak faktycznie uchwalano ustawy — i informacje o różnych senatorach, o ich najgłębiej skrywanych kompleksach i słabościach. W pewnym momencie to, że doskonale zrozumiał zasady działania instytucji, w której pracował, stało się towarem, który mógł zacząć wymieniać na wpływy i przysługi. Po kilku miesiącach tej kampanii Johnson był w stanie zmienić reputację, z jaką tra ł do senatu z Izby Reprezentantów. Nie wydawał się już zagrożeniem, a skoro senatorowie opuścili gardę, mógł rozpocząć „wyścig zbrojeń”. Przede wszystkim zwrócił uwagę na pozyskanie kluczowych sprzymierzeńców. Jak zawsze sądził, posiadanie choćby jednego zdeklarowanego sojusznika na szczycie hierarchii lub w jego pobliżu może przenosić góry. Już od początku idealnym celem stał się dla niego senator Russell — samotny, wierzący w sprawę, niemający tak naprawdę uczniów i bardzo potężny. Johnson naprawdę lubił Russella i zawsze szukał autorytetów przypominających postać ojca, ale zasadniczo chodziło tu o podejście strategiczne. Sprawił, że powołano go do Komisji Sił Zbrojnych, w której miał stały dostęp do Russella. Ich ciągłe spotkania na korytarzu lub w szatni rzadko bywały przypadkowe. Johnson powoli i niepostrzeżenie zwiększał ilość czasu, jaki spędzał z Russellem. Sam nigdy nie lubił bejsbolu, a i wojna secesyjna niekoniecznie była jego pasją, ale szybko nauczył się interesować obydwiema tymi kwestiami. Dawał Russellowi odczuć, że ma takie same jak on konserwatywne wartości i etykę pracy, tym samym sprawił, że samotny senator poczuł się tak, jakby miał nie tylko przyjaciela, ale wręcz wielbiącego go syna i ucznia. Johnson był ostrożny i nigdy nie prosił o przysługi. Zamiast tego po cichu sam udzielał się dla Russella, pomagając mu zmodernizować skład personelu. Gdy czegoś chciał, na przykład stanowiska przewodniczącego podkomisji, raczej dawał do zrozumienia, że mu na tym zależy, niż bezpośrednio to wyrażał. Russell zaczął go postrzegać jako przedłużenie własnych ambicji politycznych i od tego momentu był w stanie zrobić dla swojego akolity prawie wszystko. Minęło kilka lat. Rozeszła się wieść, że Johnson jest mistrzem w liczeniu głosów i dysponuje wieloma informacjami na temat różnych senatorów — takimi, które mogą być niezwykle przydatne przy próbach przeforsowywania określonych ustaw. Senatorowie zaczęli więc zwracać się do niego o te informacje, a Johnson dzielił się nimi, dając do zrozumienia, że pewnego dnia będzie oczekiwał czegoś w zamian. Johnson powoli zdobywał coraz większe wpływy, ale uświadomił sobie, że na drodze do zdobycia dominującej pozycji w partii i senacie, co było jego pragnieniem, jest jedna podstawowa przeszkoda — liberałowie z Północy. Johnson po raz kolejny wybrał sobie doskonały cel — senatora Humphreya. Odczytał go prawidłowo — jako samotnego, potrzebującego dowartościowania, ale też niezwykle ambitnego człowieka. I tra ł do jego serca, stosując trzytorową strategię: sprawił, by Humphrey poczuł się lubiany, utwierdził go w przekonaniu, że jest materiałem na prezydenta, i zapewnił mu narzędzia przydatne do zrealizowania jego ambicji. Podobnie jak w przypadku Russella, Johnson wywołał w Humphreyu wrażenie, że jest po jego stronie i skrycie podziela jego najgłębsze wartości, wyrażając w jego obecności podziw dla Roosevelta. Po kilku miesiącach tej kampanii Humphrey był skłonny zrobić dla Johnsona niemal wszystko. Teraz, dysponując aliantem wśród liberałów z Północy, Johnson rozszerzył swoje wpływy na wszystkie zakątki senatu. Gdy dostępna stała się pozycja lidera, Johnson był już osobą niezwykle wiarygodną, kimś, kto potra odwdzięczać się za przysługi, kto umie załatwiać różne sprawy i ma bardzo silnych sprzymierzeńców. Jego pragnienie przejęcia kontroli nad trybem powoływania członków komisji stanowiło radykalną zmianę w ramach systemu, ale Johnson przedstawił je jako sposób na wzmocnienie Partii Demokratycznej i zapewnienie pomocy konkretnym senatorom w walce z republikanami. Przekazanie władzy Lyndonowi Johnsonowi było zatem po prostu w ich interesie. Johnson krok po kroku zdobywał coraz większe wpływy, nigdy nie uciekając się do agresji ani gróźb. Zanim jego partyjni koledzy zdali sobie sprawę z tego, co zaszło, było za późno — Johnson stał się arcymistrzem politycznych szachów, władcą senatu. Zrozum: wpływ na ludzi i władzę, jaką on przynosi, zdobywa się w sposób odwrotny do tego, jaki moglibyśmy sobie wyobrażać. Zwykle staramy się oczarowywać innych własnymi koncepcjami, prezentując się w jak najlepszym świetle. Wychwalamy własne osiągnięcia z przeszłości. Obiecujemy wspaniałe rzeczy. Prosimy o przysługi, wierząc, że najlepszą polityką jest bycie uczciwym. Nie zdajemy sobie sprawy, że zwracamy całą uwagę na siebie. W świecie, w którym ludzie stają się coraz bardziej egocentryczni, doprowadza to wyłącznie do tego, że inni zwracają się coraz bardziej do wewnątrz i myślą raczej o własnych interesach niż o naszych. Jak pokazuje historia Johnsona, najlepszy sposób, aby zdobywać wpływy i władzę, polega na podążaniu w przeciwnym kierunku. Skoncentruj się na innych. Pozwól im mówić. Niech będą gwiazdami. Utwierdzaj ich w przekonaniu, że ich opinie i wartości są warte naśladowania, że sprawy, które wspierają, są najszlachetniejsze. O taką uwagę jest dziś w świecie trudno, a ludzie są jej tak głodni, że zapewnienie im tego rodzaju walidacji obniża ich zdolności obronne i otwiera ich umysły na wszelkie koncepcje, jakie zechcemy im podsunąć. Twoim pierwszym krokiem powinno być zawsze wycofywanie się i zajmowanie w kontaktach z drugą osobą pozycji kogoś gorszego. Bądź subtelny. Proś o porady. Inni ludzie aż dyszą żądzą dzielenia się swoją mądrością i doświadczeniem. Gdy poczujesz, że stają się uzależnieni od tej uwagi, możesz zainicjować cykl przysług, robiąc dla nich coś niewielkiego, oszczędzając im wysiłku i udowadniając, że szanujesz ich czas. Natychmiast będą chcieli się odwzajemnić i zwrócić Ci przysługę, nie czując się zmanipulowani czy przymuszani. A kiedy inni robią nam przysługi, to nadal będą działać na naszą rzecz. Skoro robią coś dla Ciebie, to znaczy, że jesteś przecież tego wart, więc zaprzestanie pomocy oznaczałoby podważenie ich pierwotnego osądu i ich własnej inteligencji, co ludzie robią bardzo niechętnie. Pracując w ten sposób w grupie, powoli zwiększysz swoje wpływy bez wydawania się kimś agresywnym czy mającym w tym cel. To najskuteczniejszy sposób maskowania własnych ambicji. Prawdziwy duch rozmowy polega raczej na uwydatnianiu inteligencji innych niż zasadniczo demonstrowaniu jej samemu; ten, kto odchodzi zadowolony z siebie i własnej swady, jest także bardzo zadowolony z nas. Większości ludzi […] nie tyle chodzi o to, aby ktoś ich pouczał czy nawet bawił, ale o pochwały i oklaski. — JEAN DE LA BRUYÈRE Klucze do ludzkiej natury Od najwcześniejszych lat życia my, ludzie, rozwijamy defensywną i samozachowawczą sferę własnej osobowości. Rozpoczyna się to we wczesnym dzieciństwie, gdy wytwarzamy w sobie zyczne poczucie osobistej przestrzeni, której inni nie powinni naruszać. Później rozszerza się to na poczucie własnej godności — ludzie nie powinni nami manipulować ani przymuszać nas do robienia rzeczy, których robić nie chcemy. Powinniśmy mieć swobodę wyboru tego, czego pragniemy. To niezbędne elementy społecznych. rozwoju nas samych jako jednostek Z wiekiem te defensywne cechy często zestalają się w coś znacznie bardziej jednorodnego — i nie bez przyczyny. Inni nieustannie nas taksują i oceniają — czy jesteśmy wystarczająco kompetentni, wystarczająco dobrzy, czy umiemy działać w zespole? Nigdy nie czujemy się całkowicie wolni od takiego rodzaju analiz. Wystarczy jedna zauważalna porażka w naszym życiu, aby analizy prowadzone przez innych zamieniły się w negatywny osąd, który może nas psychicznie okaleczyć na długi czas. Co więcej, mamy wrażenie, że ludzie zawsze starają się coś nam odebrać — chcą naszego czasu, naszych pieniędzy, naszych pomysłów, naszej pracy. W obliczu tego wszystkiego stajemy się w naturalny sposób coraz bardziej egocentryczni i defensywni — musimy przecież dbać o własne interesy, bo nikt inny tego nie zrobi. Budujemy wokół siebie mur, aby powstrzymywać intruzów i osoby, które mogłyby czegoś od nas chcieć. W wieku mniej więcej dwudziestu lat dysponujemy już rozbudowanymi systemami obronnymi, ale w pewnych okolicznościach nasze wewnętrzne mury mogą okazywać się nieskuteczne. Podczas imprezy z przyjaciółmi, być może zakrapianej alkoholem, moglibyśmy na przykład mieć raczej poczucie więzi z innymi, a nie tego, że jesteśmy przez nich osądzani. Nasz umysł się rozluźnia, nagle zaczynają przychodzić nam do głowy nowe, bardzo interesujące pomysły i nabieramy otwartości, posuwając się do robienia rzeczy, których normalnie nigdy byśmy nie zrobili. Moglibyśmy także uczestniczyć w jakimś publicznym wiecu i usłyszeć inspirującego mówcę, który wyraża swoje poparcie dla jakiejś sprawy. Czując, że stoimy po tej samej stronie, co setki innych ludzi, że przynależymy do grupy, moglibyśmy nabrać chęci działania, pracy na rzecz tej sprawy — czyli czegoś, czemu w normalnych okolicznościach raczej byśmy się opierali. Najbardziej wymownym przykładem jest jednak zapewne sytuacja, gdy się zakochujemy i uczucie to jest odwzajemniane. Druga osoba docenia i naśladuje nasze najbardziej pozytywne cechy. Czujemy się godni miłości. Będąc w taki sposób zauroczeni, zapominamy o własnym ego i o naszym zwykłym uporze; przekazujemy drugiej osobie niezwykły dar panowania nad naszą wolą. Tego rodzaju chwile mają jedną wspólną cechę: czujemy się wtedy wewnętrznie bezpieczni — nie osądzani, lecz akceptowani — przez przyjaciół, grupę czy ukochana osobę. Widzimy odbicie siebie w innych. Możemy się zrelaksować. Czujemy się dogłębnie dowartościowani. Nie musimy zamykać się w sobie i przyjmować pozycji obronnej, możemy skierować nasz umysł na zewnątrz, poza własne ego — na sprawę, nową koncepcję czy szczęście drugiej osoby. Zrozum: kreowanie takiego poczucia walidacji jest kluczem do mechanizmów obronnych innych ludzi. Bez tego rodzaju narzędzia nie bylibyśmy w stanie przetrwać i się rozwijać w naszym wysoce konkurencyjnym świecie. Stale pojawiają się sytuacje, w których musimy skłaniać innych do opuszczania pozycji obronnych, bo potrzebujemy ich pomocy lub zależy nam na tym, aby zmienili swoje niewłaściwe zachowania. Jeśli zaczniemy walczyć, improwizować pod wpływem chwili, próbować błagać, przypochlebiać się czy nawet próbować wpędzać innych w poczucie winy, najprawdopodobniej osiągniemy tylko tyle, że staną się oni jeszcze bardziej defensywni. Jeśli w wyniku stosowania takich metod w jakiś sposób udaje nam się uzyskać to, czego chcemy, poziom wsparcia, jaki sobie zapewniamy, jest mizerny, a w podtekście czujemy zwykle niechęć. Coś tym innym ludziom zabraliśmy — czas, pieniądze, koncepcje — i próby dalszego wpływania na nich okazują się nieskuteczne, bo zamykają się oni w sobie. Jeśli długookresowo mamy wrażenie, że stale walczymy z oporem innych i docieramy donikąd, możemy zacząć doznawać pewnego uczucia o bardzo niebezpiecznej dynamice — rosnącej frustracji z powodu odczuwalnej obojętności innych. A coś takiego subtelnie infekuje nasze podejście do życia. Gdy znajdujemy się w sytuacjach wymagających wywierania wpływu na innych ludzi, wyczuwają oni nasze braki i kompleksy. Za bardzo staramy się im przypodobać. Wygląda na to, że jesteśmy lekko zdesperowani i zostajemy pokonani przed startem. A coś takiego może się przekształcić w negatywną samospełniającą się dynamikę, za sprawą której będziemy marginalizowani, nie pojmując źródła problemu. Musimy tę dynamikę odwrócić, zanim będzie za późno — tak jak to zrobił Johnson w wieku czterdziestu lat. Musimy odkryć w sobie moc, którą możemy posiąść, zapewniając innym walidację, której pożądają, i obniżając poziom ich gotowości obronnej. A kluczem do przeprowadzenia tego w realistyczny i strategiczny sposób jest dogłębne zrozumienie jednego z fundamentalnych praw ludzkiej natury. Oto ono: ludzie dysponują pewnym sposobem postrzegania samych siebie, który będziemy nazywać samooceną. Samoocena może być prawidłowa lub nie — to bez znaczenia. Liczy się to, jak ludzie postrzegają własny charakter i własną wartość. Samoocenę charakteryzują trzy cechy, które są niemal uniwersalne: „Jestem autonomiczny, działam z własnej wolnej woli”, „Jestem inteligentny na swój własny sposób” i „Jestem zasadniczo dobry i przyzwoity”. Pierwsza uniwersalna cecha (działam z własnej woli) funkcjonuje następująco: jeśli dołączamy do jakiejś grupy albo w coś wierzymy, albo kupujemy jakiś produkt, jest tak dlatego, że to nasz wybór. Prawda może być taka, że zostaliśmy zmanipulowani, oszukani lub poddani presji otoczenia, ale sami wmawiamy sobie coś innego. Gdy czujemy się świadomie do czegoś zmuszani — jak w przypadku obowiązku posłuszeństwa wobec szefa — to albo wmawiamy sobie, że sami zdecydowaliśmy się być posłuszni, albo w głębi duszy czujemy się urażeni, bo jesteśmy do czegoś zmuszani i manipulowani. W tym drugim przypadku bywamy uśmiechnięci i posłuszni, ale znajdujemy sposób, aby się skrycie buntować. Innymi słowy: odczuwamy potrzebę ciągłego wyrażania i potwierdzania własnej wolnej woli. W przypadku drugiej uniwersalnej cechy (jestem inteligentny) zwykle rozumiemy, że nasz poziom inteligencji nie jest poziomem Einsteina, ale we własnej dziedzinie, na swój własny sposób, jesteśmy inteligentni. Hydraulik rozkoszuje się doskonałą znajomością zasad funkcjonowania kanalizacji i swoimi umiejętnościami manualnymi, które są pewną postacią inteligencji. Uważa także, że jego poglądy polityczne wywodzą się z mającego solidne podstawy poczucia zdrowego rozsądku, kolejnej w jego oczach oznaki inteligencji. Ludzie z zasady nigdy nie czują się komfortowo z myślą, że mogą być naiwni i niekoniecznie inteligentni. Gdy muszą przyznać, że nie są mądrzy w konwencjonalny sposób, uważają przynajmniej, że są sprytniejsi od innych. Jeżeli chodzi o trzecią uniwersalną cechę (jestem dobrym człowiekiem), lubimy postrzegać samych siebie jako osoby udzielające poparcia właściwym sprawom. Dobrze traktujemy innych. Sprawnie działamy w zespole. Gdy ktoś jest szefem i chce zaszczepić dyscyplinę w szeregach, nazywa to „szorstką miłością”. Działamy dla dobra innych. Oprócz tych uniwersalnych cech można zauważyć, że ludzie dysponują bardziej spersonalizowanymi samoocenami, które służą do obsługi konkretnych kompleksów. Na przykład: „Jestem wolnym duchem, jedynym w swoim rodzaju” albo „Jestem całkowicie niezależny i nie potrzebuję niczyjej pomocy” albo „Jestem przystojny i mogę na tym polegać” albo „Jestem buntownikiem i gardzę wszelkimi autorytetami”. Wiele rodzajów takich samoocen wiąże się z problemami rozwojowymi we wczesnym dzieciństwie. Buntownik mógł mieć na przykład ojca, który go rozczarował, albo cierpieć za sprawą zastraszania w szkole i teraz nie może znieść nawet śladowych przejawów poczucia niższości. Musi gardzić autorytetami. A człowiek wyjątkowo samodzielny mógł mieć bardzo zdystansowaną matkę i, doświadczając uczucia opuszczenia, stworzyć na własne potrzeby wizerunek siebie jako osoby całkowicie niezależnej. Nasza samoocena ma charakter pierwotny: określa sposób, w jaki myślimy, i nasze wartości. Nie przyjmujemy koncepcji, które z naszą samooceną kolidują. Załóżmy, że uważasz się za osobę wyjątkowo twardą i samodzielną. W takim przypadku przyciągają Cię takie idee i lozo e, które są realistyczne, jednoznaczne i bezlitosne wobec słabości innych. Jeżeli w ramach tego rodzaju scenariusza jesteś dodatkowo chrześcijaninem, to przeprowadzasz reinterpretację chrześcijańskich doktryn religijnych, aby dopasowywać je do własnego wizerunku twardego człowieka, wyszukując takie ich elementy, które podkreślają samodzielność, szorstką miłość i potrzebę pokonywania wrogów. Ogólnie rzecz biorąc, decydujemy się dołączać do grup, które potwierdzają nasze poczucie bycia osobami szlachetnymi i inteligentnymi. Możemy myśleć, że wyznajemy konkretne idee lub wartości w sposób autonomiczny, ale w rzeczywistości są one zależne od naszej samooceny. Kiedy próbujemy przekonywać kogoś do czegoś, dochodzi do jednego z trzech zdarzeń. Po pierwsze, możemy nieumyślnie zakwestionować jakiś konkretny aspekt jego samooceny. W trakcie dyskusji, która może przerodzić się w kłótnię, sprawiamy na przykład, że nasz rozmówca zaczyna czuć się jak głupek, jakby poddawano go praniu mózgu, albo jak ktoś, kto niekoniecznie jest dobrym człowiekiem. Nawet jeśli przedstawiając własne argumenty, jesteśmy subtelni, i tak wychodzi na to, że wiemy lepiej. Gdy to następuje, sprawiamy, że ludzie stają się coraz bardziej defensywni i oporni. Osłony zostają podniesione i nigdy nie opadną. Po drugie, możemy pozostawiać samoocenę innych w pozycji neutralnej — nie kwestionując jej ani nie potwierdzając. Zdarza się to często, gdy sami staramy się zachowywać rozsądek i spokój, unikając wszelkich emocjonalnych skrajności. W przypadku tego scenariusza ludzie także pozostają oporni i pełni wątpliwości, ale przynajmniej nie zamykają się w sobie i mają niejaką swobodę manewru za pomocą racjonalnych argumentów. Po trzecie, możemy aktywnie potwierdzać samoocenę innych. W takim przypadku spełniamy jedno z ich największych pragnień emocjonalnych. Można to sobie wyobrazić w ten sposób, że jesteśmy niezależni, inteligentni, przyzwoici i samodzielni, ale tylko inni ludzie mogą to potwierdzić. A w skomplikowanym świecie, którym rządzi współzawodnictwo i w którym wszyscy jesteśmy narażeni na to, aby w siebie wątpić, niemal nigdy nie jesteśmy w stanie doczekać się docenienia, którego tak pragniemy. Kiedy zatem do czegoś takiego dochodzi, pojawia się magiczny efekt — jakbyśmy byli pijani, uczestniczyli w wiecu lub się zakochali. Sprawiamy, że ludzie się relaksują. Kompleksy przestają ich pożerać, więc mogą kierować swoją uwagę na zewnątrz. Otwierają swoje umysły, stając się podatni na sugestie i aluzje. I gdy decydują się nam pomóc, mają poczucie, że robią to z własnej nieprzymuszonej woli. Twoje zadanie jest proste: chodzi o to, aby wpoić innym ludziom poczucie wewnętrznego bezpieczeństwa. Sprawiaj wrażenie, że podzielasz ich wartości; pokaż, że ich lubisz i szanujesz. Spraw, aby poczuli, że doceniasz ich mądrość i doświadczenie. Twórz atmosferę wzajemnego ciepła. Niech się razem z Tobą śmieją, coś takiego wzbudza poczucie więzi. Wszystko funkcjonuje oczywiście lepiej, gdy te uczucia nie są całkowicie fałszowane. Gdy ćwiczysz empatię, zaczynasz patrzeć z ich perspektywy (więcej informacji na ten temat znajdziesz w rozdziale 2.), z większym prawdopodobieństwem poczujesz przynajmniej część ich emocji. Ćwicz często, aby potwierdzanie samooceny innych stało się Twoim działaniem domyślnym — stworzysz w ten sposób efekt rozluźnienia, skuteczny wobec prawie wszystkich osób, jakie napotkasz. W kontekście powyższych rozważań należy zwrócić uwagę na jedno zastrzeżenie: większość ludzi ma stosunkowo wysoką samoocenę, ale są i tacy, w przypadku których jest ona niska. Tacy ludzie mówią sobie: „Nie zasługuję na nic dobrego” albo „Nie jestem szczególnie miłym człowiekiem” albo „Mam zbyt wiele problemów”. A ponieważ zazwyczaj oczekują, że przydarzy im się coś złego, często czują ulgę i coś w rodzaju satysfakcji, gdy coś złego faktycznie im się przydarza. Niska samoocena służy im do kojenia kompleksów związanych z tym, że nie osiągnęli i nie osiągną w życiu sukcesu. Jeśli ludzie, do których chcesz dotrzeć, mają niską samoocenę, obowiązuje ta sama zasada. Jeśli upierasz się przy tym, że mogą w łatwy sposób poprawić jakość swojego życia, postępując zgodnie z Twoimi radami, jest to sprzeczne z ich przekonaniem, że świat jest przeciwko nim i że naprawdę nie zasługują na nic dobrego. Będą zatem zbijać Twoje argumenty i stawiać Ci opór. Zamiast tego musisz działać na ich samoocenę od wewnątrz, okazując im empatię, wczuwając się w niesprawiedliwości, jakie dotknęły ich w życiu, i trudności, z którymi się borykają. Gdy zapewnisz im walidację i poczują, że ich rozumiesz, zyskasz pewną swobodę, by zacząć wprowadzać delikatne poprawki, a nawet zastosować psychologię odwrotną (zob. kolejny podrozdział). Największą przeszkodą, jaką napotkasz, rozwijając w sobie te umiejętności, są kulturowe uprzedzenia do samej idei wywierania wpływu: „Dlaczego nie możemy być po prostu szczerzy i uczciwi wobec siebie nawzajem i najzwyczajniej w świecie pytać o to, czego chcemy? Dlaczego nie możemy po prostu pozwolić innym być, kim są, i nie próbować ich zmieniać? Próby wpływania na innych to coś niewłaściwego, to manipulacja”. Gdy inni mówią Ci takie rzeczy, powinieneś po pierwsze mieć się na baczności. My, ludzie, nie możemy znieść poczucia bezsilności. Musimy wywierać wpływ na innych, inaczej stajemy się nieszczęśliwi. Świętoszkowaci fanatycy uczciwości wcale nie są inni, ale muszą wierzyć, że są aniołami, więc nie mogą pogodzić samooceny z potrzebą wywierania wpływu. W związku z tym, aby dostać to, czego chcą, często stają się pasywno-agresywni, dąsają się i wpędzają innych w poczucie winy. Nigdy nie bierz tego, co tacy ludzie mówią, za dobrą monetę. Po drugie, my, ludzie, nie możemy unikać prób wpływania na innych ludzi. Wszystko, co mówimy lub robimy, jest analizowane i interpretowane przez innych, którzy poszukują wskazówek dotyczących naszych intencji. Nie odzywamy się? Być może dlatego, że jesteśmy zdenerwowani i chcemy to dać do zrozumienia. A może naprawdę słuchamy, bo chcemy wywrzeć na rozmówcy wrażenie naszą uprzejmością? Bez względu na to, co robimy, inni starają się dostrzegać w tym próby wywierania na nich wpływu i wcale się nie mylą. Jako zwierzęta społeczne nie jesteśmy w stanie powstrzymać się od ciągłej gry niezależnie od tego, czy jesteśmy tego świadomi, czy nie. Większość z nas nie chce poświęcać wysiłku myśleniu o innych i poszukiwaniu strategicznych obejść ich mechanizmów obronnych. Jesteśmy leniwi. Chcemy być po prostu sobą, mówić wprost lub nie robić nic i usprawiedliwiać to przed samymi sobą jakimiś dokonywanymi przez siebie wzniosłymi wyborami moralnymi. Samej gry nie da się uniknąć, więc lepiej grać w nią umiejętnie, niż negować jej istnienie lub jedynie improwizować na potrzeby chwili. Ostatecznie dysponowanie umiejętnościami w zakresie wywierania wpływu jest faktycznie bardziej korzystne społecznie niż obnoszenie się z nieugięcie moralną postawą. Dzięki tym umiejętnościom możemy przecież wpływać na ludzi, którzy mają niebezpieczne i aspołeczne pomysły. Aby osiągnąć biegłość w sztuce perswazji, musimy — posługując się własną empatią — zdobyć umiejętność patrzenia na świat z perspektywy innych. Być może będziemy musieli przestrzegać kulturowych uprzedzeń i kiwać głową, zgadzając się z potrzebą całkowitej uczciwości, ale wewnętrznie musimy zdawać sobie sprawę z tego, że to nonsens i praktykować to, co jest niezbędne dla naszego własnego dobra. Pięć strategii doskonałego argumentatora Celem pięciu strategii, o których przeczytasz poniżej — skompilowanych na podstawie dokonań najbardziej wpływowych ludzi w historii — jest umożliwienie Ci skoncentrowania się w jak największym stopniu na osobach będących Twoimi celami i wykreowania pewnych efektów emocjonalnych, które pomogą Ci osłabić ich opór. Rozsądek podpowiada, że powinieneś stosować je wszystkie w praktyce. 1. Zostań kimś, kto naprawdę potra słuchać. W toku normalnej rozmowy nasza uwaga funkcjonuje dwutorowo. Słyszymy część z tego, co mówi rozmówca, aby móc śledzić przebieg rozmowy i ją podtrzymywać, a jednocześnie planujemy, co powiemy w dalszej kolejności, przygotowujemy jakąś własną ekscytującą opowieść albo nawet oddajemy się marzeniom o czymś niezwiązanym z prowadzoną rozmową. Powód tego stanu jest prosty: bardziej interesują nas własne myśli, odczucia i doświadczenia niż to, co dotyczy drugiej osoby. Gdyby tak nie było, stosunkowo łatwo byłoby nam słuchać z całkowicie skoncentrowaną uwagą. Skutecznym rozwiązaniem, które zazwyczaj się sprawdza, mogłoby być mówienie mniej i pilniejsze słuchanie, ale ta porada nie ma sensu, skoro i tak wolimy słuchać własnego monologu wewnętrznego. Jedynym wyjściem jest zatem zmotywowanie się w jakiś sposób do odwrócenia tej dynamiki. Pomyśl o tym następująco: własne myśli znasz doskonale. Rzadko Cię one zaskakują. Twój umysł obsesyjnie krąży wokół stale tych samych tematów. Każda osoba, którą napotykasz, jest jednak nieodkrytym lądem pełnym niespodzianek. Wyobraź sobie przez chwilę, że mógłbyś wchodzić w umysły innych ludzi — jaka byłaby to niesamowita podróż! Ludzie, którzy wydają się spokojni i nudni, często miewają nieprawdopodobnie bogate życie wewnętrzne — mógłbyś je odkryć. A w przypadku głupców i chamów mógłbyś się przynajmniej dowiedzieć, jakie jest pochodzenie i charakter ich ułomności. Nauczenie się uważnego słuchania jest nie tylko zajmujące, bo otwieramy umysł na umysły innych, ale także dostarcza nieocenionych informacji o ludzkiej psychologii. Gdy już obudzisz w sobie motywację do słuchania, reszta będzie stosunkowo prosta. Nie powinieneś w zbyt oczywisty sposób ujawniać, że słuchasz niezwykle uważnie, bo masz w tym strategiczny cel. Druga osoba musi czuć, że uczestniczy w ożywionej wymianie myśli, nawet jeśli rozmowa opiera się w osiemdziesięciu procentach na jej wypowiedziach. Nie wolno Ci zatem zasypywać rozmówcy pytaniami, bo poczuje się tak, jakby uczestniczył w rozmowie kwali kacyjnej. Zamiast tego zwracaj uwagę na sygnały niewerbalne. Zauważysz, że gdy pojawiają się określone tematy, oczy Twojego interlokutora wypełnia blask — więc powinieneś prowadzić rozmowę dalej w tym kierunku. Ludzie stają się rozmowni, nie zdając sobie z tego sprawy. Niemal każdy z nas lubi rozmawiać o swoim dzieciństwie, rodzinie, zaletach i wadach pracy czy o sprawach, które są mu bliskie. Warto także od czasu do czasu zadawać rozmówcy pytania lub wygłaszać komentarze — bo potwierdzasz w ten sposób, że naprawdę słuchasz. Pamiętaj, że będąc głęboko pochłonięty rozmową, musisz wyglądać na zrelaksowanego i tak też się czuć. Potwierdzając, że słuchasz, powinieneś utrzymywać z rozmówcą relatywnie konsekwentny kontakt wzrokowy i kiwać głową. Najlepszym sposobem, aby zasygnalizować, jak uważnie słuchasz, jest mówienie od czasu do czasu czegoś zgodnego z treścią wypowiedzi rozmówcy, ale własnymi słowami i tak, aby dać mu do zrozumienia, że czerpiesz z własnych doświadczeń. Ostatecznie im więcej ktoś mówi, tym bardziej ujawnia swoje kompleksy i niespełnione pragnienia. Twoim celem powinno być doprowadzenie do tego, aby rozmówca poczuł się po spotkaniu kimś lepszym. Pozwoliłeś mu być gwiazdą. Wydobyłeś na światło dzienne dowcipny i zabawny aspekt jego osobowości. Będzie Cię za to kochać i wyczekiwać następnego spotkania. A ponieważ będzie w Twojej obecności coraz bardziej zrelaksowany, Ty zyskasz swobodę w zakresie skłaniania go do swoich koncepcji i wpływania na jego zachowanie. 2. Zarażaj innych odpowiednim nastrojem. Jako zwierzęta społeczne jesteśmy wyjątkowo podatni na nastroje innych ludzi. Daje nam to możliwość subtelnego wsączania w nich odpowiedniego nastroju dzięki czemu możemy wywierać na nich wpływ. Gdy jesteś zrelaksowany i oczekujesz czegoś przyjemnego, jest to widoczne i może wywołać efekt lustrzany u drugiej osoby. Jednym z najlepszych sposobów realizacji tego celu jest postawa charakteryzująca się całkowitą wyrozumiałością. Nie oceniasz innych ludzi; akceptujesz ich takimi, jacy są. W swojej powieści Ambasadorowie pisarz Henry James tworzy portret tego rodzaju ideału w postaci Marie de Vionnet, dojrzałej Francuzki o nieskazitelnych manierach, która wykorzystuje Amerykanina Lamberta Strethera, aby pomógł jej w romansie. Strether jest nią urzeczony od pierwszego spotkania. Marie wydaje się być „mieszanką świetlistości i tajemniczości”. Głęboko wsłuchuje się w to, co Strether mówi, i bez jakiejkolwiek widocznej reakcji daje mu poczucie, że w pełni go rozumie. Otula go poczuciem empatii. Od pierwszej chwili zachowuje się tak, jakby byli dobrymi przyjaciółmi, ale daje to do zrozumienia w typowym dla siebie stylu — bez słów. Jej wyrozumiałość, którą Strether nazywa „piękną świadomą łagodnością”, ma nad nim hipnotyczną władzę. Pozostaje bez reszty pod jej urokiem i jest w stanie zrobić dla niej wszystko, Marie właściwie nie musi go nawet prosić o pomoc. Oto postawa idealnej matki — bezwarunkowa miłość, która wyraża się nie tyle w słowach, co w wyglądzie i mowie ciała. Działa jednakowo silnie na mężczyzn i kobiety — ma hipnotyczny wpływ na niemal wszystkich. Odmianą takiej postawy jest zarażanie innych ciepłym poczuciem istnienia więzi za sprawą śmiechu i wspólnych przyjemności. Mistrzem był w tym Lyndon Johnson. Oczywiście wykorzystywał alkohol, który lał się w jego biurze strumieniami, ale ci, których sobie upatrywał nigdy nie wiedzieli, że jego własne drinki są mocno rozcieńczone, aby mógł w pełni nad sobą panować. Dzięki rubasznym żartom i barwnym anegdotom Johnson tworzył komfortową atmosferę, jak w klubie dla dżentelmenów. Trudno się było oprzeć kreowanemu przez niego nastrojowi. Johnson nie stronił także od kontaktu zycznego, często obejmując innych ramieniem lub chwytając dłonią powyżej łokcia. Wiele badań nad sygnałami niewerbalnymi dowiodło niesamowitej siły, jaką w ramach interakcji może mieć proste dotknięcie ręki lub przedramienia, które sprawia, że potraktowani tak ludzie zaczynają myśleć o nas pozytywnie, nie zdając sobie nawet sprawy z tego, jakie jest źródło tej dobrej opinii. Łagodne dotknięcia wywołują instynktowne poczucie więzi, o ile nie utrzymujemy jednocześnie z drugą osobą zbyt natarczywego kontaktu wzrokowego, bo takie zachowanie ma wyraźne konotacje seksualne. Pamiętaj, że swoje oczekiwania wobec innych powinieneś przekazywać im niewerbalnie. Wykazano na przykład, że nauczyciele, którzy oczekują od swoich uczniów bardziej zdecydowanych postępów, są w stanie absolutnie bez słów wywierać pozytywny wpływ na ich pracę i stopnie. Gdy spotykając się z kimś, czujemy szczególną ekscytację, komunikujemy mu to w bardzo jednoznaczny sposób. Gdy masz do czynienia z osobą, którą chciałbyś poprosić przysługę, spróbuj, jeśli to możliwe, wyobrazić ją sobie w jak najlepszym świetle — jako kogoś hojnego i opiekuńczego. Niektórzy twierdzą nawet, że osiągają świetne wyniki, myśląc po prostu, że druga osoba jest ładną kobietą lub przystojnym mężczyzną. 3. Potwierdzaj samoocenę innych. Przypomnij sobie uniwersalne cechy samooceny. Oto jak należy traktować każdą z nich. Autonomia. Żadna próba wywierania wpływu nigdy nie będzie skuteczna, jeśli ludzie, których dotyczy, czują, że są w jakikolwiek sposób do czegoś przymuszani lub manipulowani. Muszą wybrać to, co chcesz, aby zrobili lub przynajmniej uznać to za swój wybór. Im bardziej przekonująco wychodzi Ci stwarzanie takiego wrażenia, tym większe masz szanse na sukces. W powieści Przygody Tomka Sawyera dwunastoletni tytułowy bohater został sportretowany jako wychowywany przez ciotkę, niezwykle obrotny chłopiec o nieprawdopodobnym wyczuciu ludzkiej natury. Pomimo sprytu Tomek zawsze wpada w tarapaty. Drugi rozdział książki rozpoczyna się od tego, że Tomek zostaje ukarany za udział w bójce. Zamiast spędzać gorące sobotnie popołudnie na wygłupach z przyjaciółmi i kąpielach w rzece, Tomek musi pomalować bardzo długi płot od frontu domu. Gdy zaczyna pracę, nadchodzi jego przyjaciel, Ben Rogers, który je smakowicie wyglądające jabłko. Ben jest nieco złośliwy, więc gdy widzi, że Tomek ma do wykonania żmudą pracę, postanawia go podręczyć, pytając, czy ma zamiar tego popołudnia popływać, bo wie, że to niemożliwe. Tomek udaje, że bardzo zajmuje go wykonywana praca, co zaciekawia Bena, który zadaje mu pytanie, czy to możliwe, żeby był bardziej zainteresowany malowaniem płotu niż zabawą. Tomek, wciąż pogrążony w pracy, w końcu zauważa kolegę i stwierdza, że ciotka nie powierzyłaby takiego zadania byle komu. Płot to przecież coś, co wszyscy przechodzący drogą ludzie widzą w pierwszej kolejności. To zatem bardzo ważna praca, której efekt przetrwa całe lata. W przeszłości on i jego przyjaciele malowali na płotach różne rzeczy i wpadali w tarapaty; teraz może to robić swobodnie. To wyzwanie, próba umiejętności. I owszem, malowanie sprawia mu też przyjemność. Pływać można co weekend, a malowanie to zupełnie co innego. Ben pyta, czy może spróbować swoich sił, aby przekonać się, co Tomek ma na myśli. Po długich namowach Tomek niechętnie ustępuje, ale Ben musi mu dać swoje jabłko. Wkrótce pojawiają się także inni chłopcy i Tomek powtarza swoją sztuczkę, gromadząc coraz więcej owoców i zabawek. Godzinę później leży w cieniu, a cała grupa przyjaciół kończy pracę za niego. Tomek posługuje się podstawami psychologii, aby uzyskać to, czego chce. Po pierwsze, skłania Bena do przeformułowania sposobu postrzegania swojej pracy — bez słów, wyłącznie dlatego, że koncentruje się na swoim zadaniu i daje to do zrozumienia mową ciała: zadanie musi być czymś interesującym. Po drugie, przedstawia tę pracę jako test umiejętności i inteligencji, niezwykłą okazję, coś, co powinno być marzeniem każdego lubiącego współzawodnictwo chłopca. I po trzecie, wie, że gdy chłopcy z sąsiedztwa zobaczą innych przy pracy, sami zechcą dołączyć, więc praca stanie się działaniem grupowym. Nikt nie zechce zostać pominięty. Tomek mógłby prosić całe tuziny kolegów, żeby mu pomogli, ale nic by to nie dało. Zamiast tego przedstawia wszystko w taki sposób, że chłopcy chcą wykonać tę pracę. I przychodzą do niego, błagając o nią. Twoje próby wywierania wpływu na innych muszą zawsze przebiegać według podobnego wzorca: jak możesz sprawić, by inni postrzegali przysługę, o którą chcesz poprosić, jako coś, czego sami pragną? Odpowiedni efekt wywołuje na ogół właśnie przedstawienie jej jako czegoś przyjemnego, jako okazji, która nie zdarza się często, jako zadania, które inni chcieliby wykonać. Inną wariacją na ten sam temat jest odwoływanie się bezpośrednio do instynktów współzawodnictwa. W 1948 roku reżyser Billy Wilder ogłosił casting do swojego nowego lmu Sprawy zagraniczne, którego akcja miała się toczyć w Berlinie tuż po wojnie. Jedną z głównych postaci była kobieta o imieniu Erika von Shluetow, niemiecka artystka kabaretowa mająca w czasie wojny podejrzane relacje z różnymi nazistami. Wilder wiedział, że doskonałą aktorką do tej roli byłaby Marlena Dietrich, ale na przeszkodzie stała jej wyrażana publicznie głęboką niechęć do wszystkiego, co miało związek z nazistami, i usilne popieranie sprawy aliantów. Kiedy Wilder po raz pierwszy zwrócił się do niej z propozycją, aby zagrała tę rolę, uznała to za niesmaczne i to był koniec dyskusji. Wilder nie protestował ani nie błagał, bo znając legendarny już upór Dietrich, wiedział, że byłoby to daremne. Zamiast tego poinformował ją, że znalazł dwie doskonałe amerykańskie aktorki, które mogłyby zagrać tę rolę, ale chce poznać jej opinię na temat tego, która będzie lepsza. Czy obejrzy próbne zdjęcia? Mając poczucie winy, że odrzuciła propozycję swojego starego przyjaciela Wildera, Dietrich naturalnie się zgodziła. Wilder był jednak sprytny i zorganizował próbne zdjęcia dwóm znanym aktorkom, o których wiedział, że akurat w tej roli będą okropne i w ich wykonaniu postać seksownej niemieckiej piosenkarki kabaretowej okaże się karykaturą. Sztuczka zadziałała jak zaklęcie. Obdarzona duchem rywalizacji Dietrich była przerażona występami koleżanek po fachu i od razu zaproponowała, że sama zagra tę rolę. I jeszcze jedna sprawa. Pamiętaj, że w przypadku wręczania prezentów czy dowodów wdzięczności, aby w miarę możliwości zapewnić sobie wsparcie innych i potencjalnie przeciągnąć ich na swoją stronę, najlepiej jest gdy te prezenty są raczej mniejsze niż większe. Drogie prezenty w zbyt oczywisty sposób dają do zrozumienia innym, że próbujesz kupić ich lojalność, a to uraża ich poczucie niezależności. Niektórzy przyjmują drogie prezenty z konieczności, ale później zaczynają odczuwać urazę lub stają się podejrzliwi. Mniejsze prezenty wywołują lepszy efekt — ludzie mogą sobie wmówić, że na takie rzeczy zasługują i że nikt nie próbuje ich przekupić. Zaletą niewielkich, rozłożonych w czasie prezentów jest także to, że przywiązują do nas ludzi w znacznie większym stopniu niż cokolwiek wystawnego. Inteligencja. Gdy nie zgadzasz się z drugą osobą i narzucasz jej własną odmienną opinię, sugerujesz, że wiesz lepiej, że przemyślałeś wszystko bardziej racjonalnie. Ludzie, którym rzuca się tego rodzaju wyzwanie, w naturalny sposób zaczynają zażarcie bronić swoich opinii. Można temu zapobiec, będąc bardziej neutralnym, tak jakby Twoja odmienna koncepcja była po prostu czymś, co rozważasz i co może być błędne. A jeszcze lepiej pójść nawet dalej: dostrzegać punkt widzenia drugiej strony i się z nim zgadzać. (Wygrywanie kłótni rzadko bywa warte wysiłku). Schlebiając inteligencji rozmówcy, zyskujesz nieco przestrzeni, aby w delikatny sposób próbować wpływać na zmianę jego opinii lub osłabiać jego mechanizmy obronne przed wystąpieniem z prośbą o pomoc. Dziewiętnastowieczny brytyjski premier i pisarz Benjamin Disraeli wpadł na jeszcze sprytniejszą sztuczkę, którą opisał następująco: „Jeśli chcesz zdobyć serce mężczyzny, pozwól mu dowieść, że się mylisz”. Polega to na tym, że najpierw nie zgadzamy się z opinią naszego celu na jakiś temat, i to nawet z pewną gwałtownością, a następnie powoli zaczynamy ten punkt widzenia rozumieć, potwierdzając w ten sposób nie tylko inteligencję rozmówcy, ale także siłę oddziaływania. Osoba, na którą chcemy wpłynąć, zaczyna mieć poczucie, że jest odrobinę lepsza od nas, a tego właśnie chcemy, bo stanie się teraz dwa razy bardziej podatna na nasze działania. Podobny efekt można wywoływać, prosząc innych o poradę, bo sugeruje to, że szanujemy ich mądrość i doświadczenie. W 1782 roku francuski dramaturg Pierre-Augustin Caron de Beaumarchais kończył swoje arcydzieło Wesele Figara. Do wystawienia sztuki wymagana była aprobata króla Ludwika XVI, który po przeczytaniu rękopisu wpadł w furię. Stwierdził, że taka sztuka mogłaby doprowadzić do wybuchu rewolucji, i powiedział: „Ten człowiek drwi z wszystkiego, co powinno być przedmiotem szacunku dla władzy”. Po wielu naciskach zgodził się jednak na prywatny pokaz w wersalskim teatrze. Arystokratyczna publiczność był zachwycona. Król zezwolił na wystawienie sztuki, ale nakazał swoim cenzorom, aby zajęli się tekstem i zmienili najbardziej obrazoburcze fragmenty, zanim spektakl zostanie zaprezentowany publicznie. W odpowiedzi Beaumarchais zwołał komisję składającą się z akademików, intelektualistów, dworzan i członków rządu, którzy przejrzeli sztukę razem z nim. Pewien człowiek, który uczestniczył w tym spotkaniu, napisał: „M. de Beaumarchais ogłosił, że uwzględni bez zastrzeżeń wszelkie skróty i zmiany, jakie obecni na spotkaniu panowie, a nawet panie mogą uznać za stosowne […] więc każdy chciał dodać coś od siebie […] M. de Breteuil zasugerował dowcip, który Beaumarchais zaakceptował i podziękował mu […]. »To uratuje czwarty akt«. Mme de Matignon odniosła się do koloru wstążki jednej z dwórek. Kolor został zaakceptowany i stał się modny”. Beaumarchais był naprawdę bardzo sprytnym człowiekiem. Pozwalając innym na dokonywanie drobnych zmian w swoim arcydziele, mile połechtał ich inteligencję i ego. Oczywiście, na większe zmiany, których zażądali później cenzorzy Ludwika, Beaumarchais się nie zgodził, bo miał po swojej stronie członków własnej komisji, którzy tak zażarcie go bronili, że Ludwik musiał się wycofać. Osłabianie w ten sposób defensywy innych na podstawie kwestii, które nie są szczególnie istotne, zapewni Ci niezwykłą swobodę skłaniania ich do robienia tego, czego pragniesz, i kierowania nimi tak, aby postępowali zgodnie z Twoją wolą także w bardziej istotnych sprawach. Dobroć. W codziennych myślach nieustannie podnosimy się na duchu, uznając własne działania za niezwykle etyczne i będące świadectwem wysokiego poczucia moralności. Jeśli jesteśmy pracownikami jakiejś rmy, uważamy się za wartościowych członków zespołu. Będąc szefami, dobrze traktujemy podwładnych, a przynajmniej dobrze im płacimy i ich wspieramy. Wspomagamy odpowiednie akcje. Ogólnie rzecz biorąc, nie odpowiada nam postrzeganie siebie jako osób samolubnych i skoncentrowanych wyłącznie na własnych sprawach. I, co równie ważne, zależy nam na tym, aby w ten sposób postrzegali nas także inni. Wystarczy przyjrzeć się mediom społecznościowym i zobaczyć, w jaki sposób ludzie na pokaz wspierają szczytne cele. Niewiele osób przekazuje środki organizacjom charytatywnym anonimowo — większość chce, aby ich nazwiska były wyraźnie widoczne. Nigdy, nawet nieumyślnie, nie wolno Ci podawać w wątpliwość tej świętoszkowatej samooceny. Aby w pozytywny sposób posłużyć się tą cechą innych, przedstawiaj to, o co prosisz, w szerszej perspektywie, jako element większej sprawy, w której mogą uczestniczyć. Sprawiaj, aby nie tylko kupowali ubrania, ale także dbali o środowisko lub wspierali lokalnych producentów i osoby przez nich zatrudniane. Podejmując takie działania, ludzie poprawiają sobie samopoczucie. Pamiętaj jednak, że musi to być subtelne. Próbując pozyskiwać ludzi do pracy, sprawiaj, aby to inni rozpowszechniali wiadomość o jej szczytnym celu. Niech wygląda na prospołeczną i popularną. Powinieneś dążyć do tego, aby ludzie sami chcieli dołączyć do grupy, zamiast ich do tego skłaniać. Zwracaj szczególną uwagę na słowa i tytuły, których używasz. Lepiej jest na przykład nazywać kogoś członkiem zespołu niż podwładnym. Aby odgrywać rolę kogoś gorszego, znajdującego się na podrzędnej pozycji, możesz popełniać stosunkowo nieszkodliwe faux pas, a nawet urażać innych w bardziej wyrazisty sposób, a następnie prosić ich o wybaczenie. Występując z takimi prośbami, sugerujesz ich moralną wyższość, pozycję, którą ludzie lubią zajmować. A w takiej sytuacji stają się bardziej podatni na sugestie. I wreszcie gdy chcesz, aby ktoś zrobił Ci przysługę, nie przypominaj mu o tym, co zrobiłeś dla niego w przeszłości, próbując wywołać poczucie wdzięczności. Wdzięczność nie jest zbyt popularna, bo przypomina nam o własnej bezradności, o tym, że bywamy zależni od innych. A my przecież lubimy czuć się niezależni. Zamiast tego przypomnij o tym, ile dobrego ten ktoś zrobił w przeszłości dla Ciebie. Pomoże mu to w potwierdzeniu własnej samooceny: „Tak, jestem uczynny”. A gdy sobie o tym przypomni, będzie chciał nadal żyć w zgodzie z tym wizerunkiem i chętnie spełni jeszcze jeden dobry uczynek. Podobny efekt można uzyskać, wybaczając nagle swoim wrogom i wznawiając z nimi przyjazne relacje. W emocjonalnym zamieszaniu, jakie to powoduje, dotychczasowi wrogowie zaczynają czuć się zobligowani do sprostania opinii, jaką aktualnie najwyraźniej o nich mamy, a to zapewnia im dodatkową motywację, aby udowodnić, że są jej godni. 4. Uśmierzaj kompleksy innych. Każdy z nas ma jakieś kompleksy — w kwestii własnego wyglądu, kreatywności, męskości, zakresu władzy, wyjątkowości, popularności i tak dalej. Twoim zadaniem jest ustalenie, jakie to są kompleksy, za sprawą rozmów, w które powinieneś wciągać innych. Po ich zidenty kowaniu musisz po pierwsze zachować szczególną ostrożność, aby ich nie wyzwolić. Ludzie są niezwykle czuli na punkcie wszelkich słów czy przejawów języka ciała, które mogą w negatywny sposób odnosić się do ich wyglądu, popularności czy czegokolwiek innego, z czym wiążą się ich kompleksy. Bądź tego świadom i zachowuj czujność. Po drugie, najlepszą strategią jest wychwalanie i podkreślanie w pozytywny sposób tych cech, z którymi wiążą się najpoważniejsze kompleksy. Wszyscy tego pragniemy, nawet jeśli w jakiś sposób jesteśmy w stanie przejrzeć osobę, która nas chwali. Jest tak dlatego, że żyjemy w ciężkich czasach, w których jesteśmy nieustannie osądzani, a wczorajszy triumf może się łatwo stać jutrzejszą porażką. Nigdy nie czujemy się bezpiecznie. Jeśli pochlebstwa są odpowiednio dobrane, widzimy, że pochlebca nas lubi, a my lubimy ludzi, którzy lubią nas. Kluczem do udanego pochlebstwa jest sprawienie, aby miało ono charakter strategiczny. Jeśli wiem, że zupełnie nie radzę sobie z koszykówką, to wychwalanie moich umiejętności w tym zakresie w każdym przypadku zabrzmi fałszywie. Jeśli jednak nie mam pewności co do własnych umiejętności, jeśli wyobrażam sobie, że nie jestem aż tak beznadziejny, pochlebstwa z nimi związane mogą zdziałać cuda. Szukaj cech, co do których ludzie nie mają pewności, i dodawaj im otuchy. Lord Chester eld w swoich listach do syna (opublikowanych w 1774 roku) doradzał mu, co następuje: „Kardynał Richelieu, który był niewątpliwie najzdolniejszym mężem stanu swoich czasów […] w swojej próżności uważał się także za wybitnie uzdolnionego poetę i zazdrościł sławy wielkiemu Pierre’owi Corneille. Zdolni pochlebcy nie odnosili się zatem do jego zdolności w zakresie służby publicznej, a jeżeli już, to en passant i tak, jakby było to coś naturalnego. Kadzidłem, którego zapach go oszałamiał, dymem, o którym wiedzieli, że zwróci jego uwagę i zapewni im jego przychylność, było mówienie o nim jako o… poecie”. Jeśli osoby będące Twoimi celami są potężne i w jakiś sposób makiaweliczne, to mogą mieć pewne kompleksy dotyczące własnych zasad moralnych. W przypadku takich osób niebezpieczne mogą być zarówno pochlebstwa dotyczące ich sprytnych machinacji, jak i — jako zbyt łatwe do przejrzenia — jednoznaczne wychwalanie ich dobroci, bo tacy ludzie po prostu znają samych siebie zbyt dobrze. Mogą się natomiast sprawdzić pewne strategiczne pochlebstwa na temat tego, w jaki sposób skorzystałeś z ich porad i jak bardzo ich konstruktywna krytyka pomogła Ci poprawić własną efektywność. Tego rodzaju stwierdzenia przemawiają do ich samooceny, utwierdzając ich w przekonaniu, że są twardzi, ale sprawiedliwi i że pod szorstką powierzchownością ukrywają dobre serce. Zawsze lepiej jest chwalić innych za wysiłki, a nie za talent. Gdy wychwalamy czyjś talent, nasze pochwały mogą być odbierane tak, jakby zawierały pewien element deprecjonowania, jakby ten ktoś miał po prostu szczęście, bo urodził się z jakimiś naturalnymi zdolnościami. Wszyscy natomiast lubią słuchać o tym, że osiągnęli sukces dzięki ciężkiej pracy, więc to właśnie powinno być celem pochlebstw. W przypadku ludzi o pozycji równej naszej własnej dysponujemy większym zasobem przestrzeni na pochlebstwa. Gdy mamy do czynienia z przełożonymi, najlepiej jest po prostu zgadzać się z ich opiniami i potwierdzać ich mądrość. Pochlebstwa wobec szefa są zbyt łatwe do przejrzenia. Pamiętaj, że pochlebstwa nigdy nie mogą poprzedzać próśb o pomoc lub cokolwiek innego, na czym Ci zależy. Pochlebstwo to pułapka, która aby była skuteczna, wymaga upływu pewnego czasu. Na pierwszym czy drugim spotkaniu nie próbuj być zbyt przymilny, a nawet lepiej: okaż odrobinę chłodu, dzięki czemu zyskasz trochę czasu na rozgrzewkę. Po kilku dniach możesz zacząć sprawiać wrażenie, że lepiej poznałeś i zaczynasz lubić osobę, z którą masz do czynienia. W takiej sytuacji kilka pochlebnych słów mających na celu uśmierzenie jej kompleksów zacznie łamać jej opór. Jeśli to możliwe, warto, abyś przekazywał swoje komplementy przez osoby trzecie, jako po prostu przez nie zasłyszane. Pamiętaj też, aby nigdy nie przesadzać z pochwałami i nie wypowiadać się w kategoriach absolutów. Sprytnym sposobem na ukrywanie własnych zamiarów jest wprowadzanie do wypowiedzi drobnych elementów krytyki danej osoby lub jej pracy — czegoś, co na pewno nie uwolni jej kompleksów, ale będzie wystarczające, aby nadać Twoim pochwałom bardziej realistyczny odcień: „Bardzo spodobał mi się twój scenariusz, ale myślę, że drugi akt wymaga jeszcze być może nieco pracy”. Nie mów: „Twoja najnowsza książka jest o niebo lepsza od poprzedniej”. Bądź bardzo ostrożny, gdy inni będą Cię prosić o opinię na temat swojej pracy lub czegoś związanego z ich charakterem lub wyglądem. Pamiętaj, oni nie chcą prawdy, chcą wsparcia i potwierdzenia, w tak realistycznej postaci, jak to tylko możliwe. I warto im to zapewniać. Musisz wyglądać na osobę jak najbardziej szczerą. Najlepiej abyś przedmiotem pochwał czynił cechy naprawdę warte podziwu (o ile to w ogóle możliwe). Pamiętaj także, że tym, co zawsze zdradza nasze intencje, są sygnały niewerbalne — nie można prawić komplementów, będąc sztywnym, przywołując na twarz fałszywy uśmiech lub spuszczając oczy. Postaraj się poczuć dobre emocje, które wyrażasz, dzięki temu ewentualna przesada będzie mniej widoczna. Pamiętaj, że Twój cel musi mieć względnie wysoką samoocenę. Jeśli jest ona niska, pochlebstwa nie wywołają odpowiedniej reakcji, bo nie będą zgodne z tym, jak dana osoba się czuje, i zabrzmią fałszywie, natomiast osobom z wysoką samooceną będą wydawać się naturalne. 5. Wykorzystuj opór i upór innych. Istnieją ludzie wyjątkowo odporni na wszelkie próby wywierania na nich wpływu. To najczęściej osoby mające głębokie kompleksy i niską samoocenę. Może się to objawiać w postawie buntownika. Tacy ludzie uważają, że walczą z całym światem. Muszą być za wszelką cenę wierni własnej woli i opierać się wszelkim zmianom. Robią coś wprost przeciwnego niż to, co sugerują im inni. Szukają porad dotyczących konkretnego problemu czy kwestii tylko po to, aby znaleźć dziesiątki powodów, dla których ta porada w ich przypadku się nie sprawdzi. Najlepiej jest uprawiać z nimi mentalne judo. W judo nie przeciwstawiamy się działaniom przeciwnika, wykorzystując własną siłę, ale raczej zachęcamy go, aby wyzwolił w sobie agresję i energię (opór) po to, aby wykorzystać ją do naszych celów i go pokonać. Oto kilka sposobów, jak zastosować to w codziennym życiu. Wykorzystuj emocje innych. W książce Change jej autorzy, terapeuci Paul Watzlawick, John H. Weakland i Richard Fisch, omawiają przypadek zbuntowanego nastolatka zawieszonego przez dyrektora szkoły, bo został przyłapany na handlu narkotykami. Chłopak musiał nadal uczyć się w domu i odrabiać zadania, ale zabroniono mu przychodzić do szkoły. Doprowadziło to do poważnych problemów w jego działalności związanej z handlem narkotykami, więc płonął pragnieniem zemsty. Jego matka poradziła się terapeuty, który zalecił jej, aby zastosowała następującą taktykę: miała wyjaśnić synowi, że według dyrektora tylko uczniowie, którzy uczęszczają na zajęcia w szkole, są w stanie sobie radzić. W przekonaniu dyrektora zabronienie chłopakowi przychodzenia do szkoły dawało pewność, że mu się nie uda. Gdyby pracując w domu, dawał sobie radę lepiej niż na zajęciach w szkole, zawstydziłby dyrektora. Lepiej zatem, aby nie starał się za bardzo w tym semestrze i zadowolił dyrektora, udowadniając, że tamten miał rację. Porada została oczywiście skonstruowana w taki sposób, aby zagrać na emocjach chłopaka. Teraz niczego nie pragnął bardziej niż wywołania u dyrektora poczucia wstydu, więc z ogromną energią rzucił się w wir pracy w domu, co od początku było celem terapeuty. W gruncie rzeczy nie chodzi więc o to, by przeciwstawiać się silnym emocjom innych, ale by je wykorzystywać i znajdować sposoby na ich produktywne kanalizowanie. Używaj języka innych. Terapeuta Milton Erickson (patrz: rozdział 3.) opisuje następujący przypadek: mąż pewnej kobiety przyszedł do niego po radę, chociaż wydawało się, że jest gotów i tak zrobić to, co sobie zamierzył. On i jego żona pochodzili z bardzo religijnych rodzin i pobrali się głównie dlatego, aby zadowolić rodziców. Sami także byli bardzo religijni. Ich miesiąc miodowy był katastrofą. Bardzo źle im było, gdy uprawili seks, i nie czuli do siebie nic, co można byłoby uznać za przejawy zakochania czy miłości. Mąż uznał, że ani on, ani żona nie ponoszą za to winy, ale powinni wziąć „przyjacielski rozwód”. Erickson skwapliwie się z nim zgodził i zasugerował szczegóły tego „przyjacielskiego rozwodu”. Polecił mężczyźnie zarezerwować pokój w hotelu. Miała to być ich ostatnia „przyjacielska” noc przed rozwodem. Mieli także wypić ostatni „przyjacielski” kieliszek szampana, wymienić ostatni „przyjacielski” pocałunek i tak dalej. Instrukcje Ericksona praktycznie gwarantowały, że mężczyzna uwiedzie żonę. Zgodnie z oczekiwaniami terapeuty mąż postąpił według instrukcji, para spędziła ekscytujący wieczór razem i oboje z radością postanowili pozostać małżeństwem. Erickson domyślił się, że mąż tak naprawdę nie chce rozwodu i że oboje czują się niezręcznie z powodu wpajanych im przekonań religijnych. Oboje byli głęboko niepewni swoich zycznych pragnień, a jednocześnie odporni na jakąkolwiek zmianę. Erickson posłużył się językiem męża i wykorzystał fakt, że para zamierza wziąć rozwód, ale znalazł sposób, aby delikatnie skierować energię mężczyzny na coś innego. Gdy sami używamy słów, jakimi zwracają się do nas inni, wywołujemy efekt zgoła hipnotyczny. Jak mogą nie zastosować się do tego, co sugerujemy, skoro wypowiadamy właśnie te słowa, jakich użyli sami? Wykorzystuj brak elastyczności. Pewnego razu do wielkiego osiemnastowiecznego mistrza zen Hakuina przyszedł syn właściciela lombardu z następującym problemem: chciał skłonić ojca do praktykowania buddyzmu, ale ten udawał, że jest zbyt zajęty księgowością, aby mieć czas na choćby jedną mantrę czy modlitwę. Hakuin znał właściciela lombardu — był to zatwardziały skąpiec, który wykorzystywał nawał zajęć jako pretekst do unikania religii, uważając jej praktykowanie za stratę czasu. Hakuin poradził chłopcu, by powiedział ojcu, że mistrz zen będzie kupował wszystkie jego codzienne modlitwy i mantry. Miała to być umowa czysto biznesowa. Właściciel lombardu był oczywiście z tej umowy bardzo zadowolony — mógł jednocześnie zamknąć usta synowi i zarobić pieniądze. Każdego dnia przedstawiał Hakuinowi rachunek za modlitwy, a Hakuin sumiennie mu płacił. Siódmego dnia mężczyzna się jednak nie pojawił. Wyglądało na to, że pochłonięty mantrami zapomniał o ich liczeniu. Kilka dni później faktycznie przyznał się Hakuinowi, że mantry całkowicie go wciągnęły, że czuje się o wiele lepiej i nie trzeba mu już więcej płacić. Wkrótce stał się bardzo hojnym darczyńcą świątyni Hakuina. Pozostawanie nieugiętym, gdy jest się w opozycji do jakiegoś zjawiska, wynika z głębokiego lęku przed zmianą i niepewności w kwestii tego, co może ona przynieść. Ludzie zachowujący się w ten sposób muszą robić wszystko na własnych warunkach i mieć poczucie kontroli nad zdarzeniami. Próbując za wszelką cenę zachęcać ich do zmiany, działamy na ich korzyść — dajemy im coś, na co mogą zareagować sprzeciwem i co uzasadnia ich nieugiętość. Stają się jeszcze bardziej uparci. Przestań z takimi ludźmi walczyć i wykorzystuj rzeczywistą naturę ich uporu do wprowadzania łagodnych zmian, które mogą doprowadzić do czegoś większego. Dzięki Twojemu „chwytowi judo” zaczną sami odkrywać coś nowego (na przykład siłę buddyjskiej modlitwy) i sami przenosić to coś na wyższy poziom. Pamiętaj o następujących kwestiach: ludzie często nie robią tego, o co inni ich proszą, bo po prostu chcą utwierdzić się w przekonaniu, że działają zgodnie z własną wolą. Gdy z całego serca zgadzamy się z ich buntem i mówimy im, by nadal robili to, co robią, uznają, że dalsze postępowanie w ten sposób będzie oznaczało, że zastosują się do naszej rady, a to jest dla nich nie do przyjęcia. Najprawdopodobniej zatem znowu się zbuntują i skierują swoją wolę w przeciwnym kierunku, czego od początku oczekiwaliśmy — to istota odwróconej psychologii. Elastyczne strategie umysł – jaźń Denerwują Cię sytuacje, w których ludzie stawiają opór Twoim dobrym pomysłom, bo są po prostu uparci, ale zasadniczo nie zdajesz sobie sprawy z tego, w jaki sposób ten sam problem — Twój własny upór — ogranicza Ciebie samego i negatywnie wpływa na Twoją kreatywność. Gdy byliśmy dziećmi, nasze umysły pozostawały niezwykle elastyczne. Mogliśmy uczyć się w tempie, które znacznie przewyższało to, do czego jesteśmy zdolni jako dorośli. Istnienie tych mocy moglibyśmy zasadniczo przypisać uczuciom słabości i bezbronności. Wyczuwając, że jesteśmy gorsi od osób starszych, mieliśmy motywację do tego, aby się uczyć. Byliśmy także naprawdę ciekawi świata i głodni nowych informacji oraz otwarci na wpływy ze strony rodziców, rówieśników i nauczycieli. Osiągnąwszy dojrzałość, wielu z nas zdarza się przeżywać doświadczenie oczarowania wspaniałą książką czy niezwykle zdolnym pisarzem. Zachwycamy się, czytając zawarte w książce nowatorskie koncepcje, a ponieważ jesteśmy otwarci na wpływy, te spotkania z ekscytującymi ideami zapadają nam głęboko w pamięć i stają się elementem naszych procesów myślowych, wpływając na nas nawet dziesiątki lat po tym, jak je sobie przyswoimy. Takie wpływy wzbogacają nasz pejzaż mentalny — nasza inteligencja zależy tak naprawdę od zdolności przyswajania wniosków i koncepcji tych, którzy są od nas starsi i mądrzejsi. Jednak umysł, podobnie jak ciało, z wiekiem krzepnie. W młodym wieku poczucie słabości i bezbronności motywuje nas do nauki, a gdy dojrzewamy, rosnące poczucie wyższości powoli zamyka nas na nowe koncepcje i wpływy. Są tacy, którzy twierdzą, że we współczesnym świecie wszyscy stajemy się coraz bardziej sceptyczni, ale tak naprawdę o wiele większe niebezpieczeństwo wynika z faktu, że nasze umysły coraz bardziej się zamykają, co jako jednostki dotyka nas, gdy się starzejemy, ale wydaje się także — w ujęciu bardziej ogólnym — mieć negatywny wpływ na całą naszą kulturę. Spróbujmy zde niować idealny umysł jako taki, który zachowuje elastyczność młodości i ma jednocześnie zdolność rozumowania charakterystyczną dla dorosłości. Taki umysł jest otwarty na wpływy innych. I podobnie jak w przypadku strategii stosowanych po to, aby łamać opór innych, musisz postępować z samym sobą, pracując nad uelastycznieniem sztywnych wzorców mentalnych. Aby osiągnąć ideał, musimy najpierw przyjąć do wiadomości kluczową zasadę lozo i sokratejskiej. Jednym z najwcześniejszych wielbicieli Sokratesa był młody człowiek imieniem Cherefon, który zasmucony faktem, że ogół Ateńczyków nie podziwia Sokratesa tak jak on sam, odwiedził wyrocznię w Delfach z pytaniem: „Czy w całym Atenach jest człowiek mądrzejszy od Sokratesa?”. Wyrocznia odpowiedziała „Nie”. Cherefon uznał zatem, że jego podziw dla Sokratesa jest uzasadniony, i pognał z powrotem, aby przekazać dobrą nowinę swojemu mentorowi. Sokrates, który był niezwykle skromnym człowiekiem, usłyszawszy ją, wcale się jednak nie ucieszył i postanowił udowodnić, że wyrocznia się pomyliła. Odwiedzał wielu ludzi, z których każdy był autorytetem w swojej dziedzinie — w sprawach polityki, sztuki czy handlu — i zadawał im wiele pytań. Gdy ci ludzie wykorzystywali wiedzę z obszarów własnej działalności, wydawali się całkiem inteligentni. Potem jednak, gdy rozprawiali na różne inne tematy, o których wyraźnie nic nie wiedzieli, okazywało się, że dysponują zaledwie konwencjonalną wiedzą. Ich przemyślenia nie były wiele warte. W końcu Sokrates musiał przyznać, że wyrocznia rzeczywiście miała rację — był mądrzejszy od wszystkich innych ludzi, bo zdawał sobie sprawę z własnej ignorancji. Ciągle sprawdzał własne koncepcje, dostrzegając niedociągnięcia i infantylne uczucia, jakie w nich tkwiły. Jego życiowym motto stały się słowa: „Niezbadane życie nie jest warte życia”. Urok Sokratesa, który sprawiał, że lozof był tak niezwykle fascynujący dla ateńskiej młodzieży, polegał na niebywałej wręcz otwartości jego umysłu. Sokrates odgrywał zasadniczo rolę słabego, bezbronnego i pełnego ignorancji dziecka — i stale zadawał pytania. Pomyśl o tym w taki sposób: lubimy szydzić z przesądów i irracjonalnych idei, które w XVII wieku wyznawała większość ludzi. Wyobraź sobie, jak ludzie z XXV wieku będą szydzili z nas. Nasza wiedza o świecie jest ograniczona pomimo postępów nauki. Nasze idee są warunkowane przez uprzedzenia wszczepiane nam przez rodziców, przez kulturę i przez okres historyczny, w którym żyjemy, oraz dodatkowo ograniczane przez malejącą elastyczność naszych umysłów. Wystarczyłoby nieco więcej pokory wobec tego, co wiemy, a być może stalibyśmy się bardziej ciekawi i zainteresowani szerszym spektrum różnorodnych idei. Idee i opinie, które mamy, można postrzegać jako zabawki lub klocki. Niektóre z nich zachowujemy, inne porzucamy, ale nasz duch pozostaje elastyczny i skłonny do zabawy. Aby rozwinąć tę koncepcję, moglibyśmy przyjąć strategię stworzoną przez Fryderyka Nietzschego: „Ten, kto naprawdę chce dowiedzieć się czegoś nowego (na przykład o jakiejś osobie, wydarzeniu czy książce), powinien robić to z całą dostępną sobie miłością, szybko odwracając wzrok od wszystkiego, co znajduje nieprzyjaznym, budzącym odrazę czy fałszywym, i zasadniczo starać się usuwać to z umysłu: powinien zatem na przykład umożliwić autorowi książki jak najdłuższą ekspozycję, a następnie, jak ktoś, kto obserwuje wyścig, pragnąć z biciem serca, aby osiągnął swój cel. Dzięki tego rodzaju procedurze można wniknąć do sedna nowej idei, do tego, co ją faktycznie porusza — i właśnie to oznacza jej poznanie. Gdy dociera się tak daleko, mogą się pojawić zastrzeżenia ze strony rozumu; że przeszacowanie, tymczasowe wstrzymanie wahadła krytyki było tylko fortelem powstrzymującym zagłębienie się w istocie rzeczy”. Nawet zatem w tekście, który nie odpowiada naszym własnym ideom, często możemy znaleźć coś, co brzmi prawdziwie, co ujawnia „istotę rzeczy”. Otwarcie się na wpływ takich zjawisk powinno stać się elementem naszych intelektualnych zwyczajów, pozwalając nam lepiej zrozumieć stan rzeczy, a nawet poddawać go stosownej krytyce. Czasami jednak ta „istota” może nas także poruszać i wywierać na nas pewien wpływ, wzbogacając tym samym nasz umysł. A przy okazji warto wyrzucać z siebie najgłębiej zakorzenione zasady i ograniczenia. Wielki czternastowieczny mistrz zen, Bassui, zawiesił pewnego razu na drzwiach swojej świątyni listę trzydziestu trzech zasad, których mnisi powinni przestrzegać, aby uniknąć wygnania. Wiele z tych zasad dotyczyło alkoholu, którego spożywanie było surowo zabronione. Pewnego wieczoru, całkowicie zbijając z tropu prawomyślnych mnichów, Bassui pojawił się zupełnie pijany. Nigdy za to nie przeprosił ani tego nie powtórzył, ale nauka była prosta: tego rodzaju zasady to jedynie wytyczne, które musimy czasem naruszać, aby zademonstrować swoją wolność. Na koniec spróbuj wytworzyć sobie pewien ironiczny dystans do własnej samooceny. Uświadom sobie jej istnienie i to, jak w Tobie funkcjonuje. Pogódź się z faktem, że nie jesteś tak wolny i autonomiczny, jak mogłoby Ci się wydawać. Dostosowujesz się przecież do opinii grup, do których należysz, albo kupujesz różne rzeczy, bo ktoś oddziałuje na Ciebie podprogowo — możesz być obiektem manipulacji. Uświadom sobie także, że nie jesteś tak dobry, jak mógłby o tym świadczyć wyidealizowany obraz samego siebie, który podpowiada Ci własna samoocena. Podobnie jak wszyscy inni, jesteś zapewne egocentryczny i masz obsesję na punkcie własnych spraw. Dzięki tej świadomości nie będziesz czuł potrzeby dowartościowania ze strony innych. Będziesz podejmować działania zmierzające do tego, aby stać się kimś naprawdę niezależnym, kto troszczy się o dobro innych, zamiast zasklepiać się w iluzji własnej samooceny. Było coś niezwykle fascynującego w wywieraniu takiego wpływu. Nic nie mogło się równać podobnej grze. Własną duszę przelewać do wdzięcznego naczynia i na chwilę ją tam pozostawić, słyszeć echo własnych poglądów, wzbogacone melodią namiętności i młodości, temperament swój przekazywać komuś drugiemu niczym subtelny uid lub niezwykły aromat; w tym kryło się źródło prawdziwej radości, najwyższej może radości, jaka jeszcze pozostała naszej ograniczonej, marnej epoce — epoce o rozkoszach gruboskórnie cielesnych, o celach gruboskórnie pospolitych. — OSCAR WILDE, PORTRET DORIANA GRAYA Rozdział 8. Zmieniaj uwarunkowania, zmieniając własną postawę Prawo autosabotażu Każdy z nas w szczególny sposób patrzy na świat, interpretuje wydarzenia i działania otaczających go ludzi. To nasza postawa, która w znaczącym stopniu decyduje o tym, co przydarza się nam w życiu. Gdy nasza postawa zasadniczo opiera się na lęku, wszelkie uwarunkowania uznajemy za negatywne. Powstrzymujemy się od podejmowania ryzyka. Winą za błędy obarczamy innych i niczego się nie uczymy. Gdy odczuwamy wrogie nastawienie lub podejrzliwość, sprawiamy, że takie emocje odbierają w naszej obecności także inni. Sabotujemy własną karierę i relacje poprzez nieświadome tworzenie uwarunkowań, których najbardziej się obawiamy. Postawa jest jednak czymś plastycznym. Doprowadzając do tego, aby nasza postawa stała się bardziej pozytywna, otwarta i tolerancyjna wobec innych ludzi, możemy zainicjować inną dynamikę — możemy zacząć uczyć się na błędach i przeciwnościach, z niczego tworzyć okazje i przyciągać do siebie innych. Musimy tylko zbadać granice siły własnej woli i określić, jak daleko może nas ona zaprowadzić. Najwyższa wolność Będąc dzieckiem, Antoni Czechow (1860 – 1904) — przyszły sławny pisarz — codziennie rano doświadczał uczucia lęku: czy tego dnia ojciec spuści mu lanie, czy może zostanie mu to w jakiś sposób oszczędzone? Ojciec Antoniego, Paweł Jegorowicz, okładał go bez ostrzeżenia i czasem bez żadnej widocznej przyczyny — trzciną, biczem lub po prostu ręką. Dezorientację chłopca dodatkowo pogłębiał fakt, że ojciec najwyraźniej nie bił go z powodu złej woli czy gniewu. Sam powiedział, że robi to z miłości. Dzieci powinny być bite, bo tylko w ten sposób można im zaszczepić pokorę — oto wola Boga. Po każdym laniu Antoni musiał całować ojca w rękę i prosić o wybaczenie, ale przynajmniej nie był w cierpieniu sam — jego czterej bracia i siostra byli traktowani tak samo. Tak właśnie wychowywano dzieci w rodzinie Czechowów, a mimo to Antoni stał się dobrym człowiekiem. Bicie nie było jedyną rzeczą, której chłopiec się obawiał. Każdego popołudnia, słysząc kroki ojca, który zbliżał się do ich rozpadającego się drewnianego domu, drżał ze strachu. Ojciec zwykle przychodził do domu o tej porze i żądał, aby Antoni, który był jeszcze dzieckiem, zastępował go w należącym do rodziny sklepie spożywczym. Sklep mieścił się w zapomnianym przez Boga i ludzi rosyjskim miasteczku Taganrog, gdzie mieszkała także cała rodzina Antoniego. Przez większą część roku w sklepie było nieznośnie zimno. Pilnując lady, Antoni starał się odrabiać prace domowe, ale szybko drętwiały mu palce, a atrament w kałamarzu służącym do maczania pióra zamarzał. W tym zagraconym sklepie, w którym unosił się smród jełczejącego mięsa, Antoni musiał słuchać nieprzyzwoitych dowcipów ukraińskich chłopów, którzy tam pracowali, i obserwować sprośne zachowania bandy miejskich pijaczków, których przywiewało po codzienne porcje wódki. W całym tym zamieszaniu Antoni musiał dbać o to, aby nie pomylić się nawet o kopiejkę, bo inaczej nie uniknąłby dodatkowej porcji razów od ojca. Często przesiadywał w sklepie godzinami, a w tym samym czasie jego ojciec gdzieś się upijał. Matka Antoniego próbowała wprawdzie interweniować, ale była delikatną kobietą i nie potra ła przeciwstawiać się mężowi. Twierdziła, że chłopak jest zbyt młody, by pracować, potrzebuje czasu na naukę i przesiadując w lodowatym sklepie, rujnuje sobie zdrowie, ale ojciec grzmiał, że Antoni jest po prostu z natury leniwy i tylko dzięki ciężkiej pracy może zostać szanowanym obywatelem. Przed ojcem nie można było nigdzie uciec. W niedziele, gdy sklep był zamknięty, budził dzieci o czwartej lub piątej rano, aby ćwiczyły śpiew, bo występowały w kościelnym chórze, którego ich ojciec był kierownikiem. W domu, po porannej mszy, musiały kolejno powtarzać same wszystkie pieśni, a następnie wracać na popołudniowe nabożeństwo. Gdy wszystko się kończyło, były zbyt wyczerpane, by się bawić. W chwilach, które miał dla siebie, Antoni wędrował po mieście. Taganrog był w oczach dorastającego chłopca niezwykle ponurym miejscem. Drewniane fasady niemal wszystkich domów gniły i rozpadały się, jakby już od dawna były starożytnymi ruinami. Na ulicach nie było bruku, więc kiedy topniał śnieg, wszędzie pojawiały się zwały błota i gigantyczne doły, do których dziecko mogłoby wpaść po szyję. Nie było ulicznych latarni. Wszędzie walały się odpadki. Jedynym cichym i bezpiecznym miejscem były otaczające miasto cmentarze, które Antoni często odwiedzał. Podczas spacerów chłopak zastanawiał się nad sobą i światem. Czy naprawdę jest tak bezwartościowy, że zasługuje na niemal codzienne razy, jakich nie szczędził mu ojciec? Być może. Ale ojciec sam był przecież kłębowiskiem sprzeczności — ten leń i pijak z upodobaniem oszukiwał klientów, co nie przeszkadzało mu być jednocześnie fanatykiem religijnym. Równie dziwaczni i obłudni byli zresztą właściwie wszyscy mieszkańcy Taganrogu. Antoni obserwował ich na cmentarzu, gdy starali się zachowywać pobożnie podczas pogrzebów, ale z podnieceniem szeptali do siebie nawzajem o pysznych ciastach, które czekały na nich w domach rodzin zmarłych, jakby tylko po to się pojawiali. Jedyną ucieczką od cierpienia i nudy, których Antoni stale doświadczał, był śmiech ze wszystkiego. Został rodzinnym klaunem — naśladował mieszkańców Taganrogu i wymyślał opowieści o ich prywatnym życiu. Czasami jego poczucie humoru zabarwiało się agresją. Naigrywał się w okrutny sposób z dzieci z sąsiedztwa. Wysyłany na rynek przez matkę, często dręczył żywe kaczki czy kury, które nosił do domu w worku. Stawał się leniem i łobuzem. W 1875 roku w rodzinie Czechowa wszystko się jednak zmieniło. Jego dwaj starsi bracia, Aleksander i Mikołaj, mieli już dość ojca. Postanowili się przenieść razem do Moskwy — Aleksander chciał skończyć studia, a Mikołaj miał zamiar zostać artystą. Podważyli w ten sposób autorytet ojca, co go rozwścieczyło, ale nie mógł ich powstrzymać. Mniej więcej w tym samym czasie Paweł Jegorowicz musiał w końcu się przyznać do własnej niegospodarności w zakresie prowadzenia sklepu — przez całe lata pożyczał pieniądze od innych, więc w końcu trzeba było zacząć im je oddawać. W obliczu bankructwa i prawie pewnego więzienia za długi pewnego wieczoru, nie mówiąc nic żonie wymknął się z miasta i uciekł do Moskwy, gdzie zamierzał zamieszkać z synami. Matka została zmuszona do sprzedaży rodzinnego majątku, by spłacić długi. Lokator, który z nimi mieszkał, zaoferował jej pomoc w walce z wierzycielami, ale ku jej zaskoczeniu wykorzystał swoje koneksje w sądach, aby wyłudzić od Czechowów dom. Matka Antoniego, nie mając grosza przy duszy, musiała wraz z dziećmi także wyjechać do Moskwy. W Taganrogu został tylko Antoni, aby ukończyć naukę i zdobyć dyplom. Miał też wyprzedać resztę rodzinnego majątku i jak najszybciej wysłać pieniądze do Moskwy. Były lokator, a obecnie właściciel ich domu, udostępnił Antoniemu kąt w jednym z pokoi i pozostawiony w Taganrogu chłopak — w wieku szesnastu lat, bez pieniędzy i rodziny, która mogłaby się nim zaopiekować — musiał nagle zacząć jakoś sobie radzić. Antoni nigdy wcześniej nie był tak naprawdę sam. Całym jego życiem była rodzina — na dobre i na złe. A teraz znalazł się w czymś w rodzaju próżni. Nie było osoby, do której mógłby zwrócić się o jakąkolwiek pomoc. Za ten smutny los, za uwięzienie w Taganrogu, obwiniał ojca. Często dręczyła go złość i zgorzknienie, a kiedy indziej przygnębienie. Wkrótce stało się jednak jasne, że nie ma czasu na użalanie się nad sobą. Antoni nie miał pieniędzy ani innych zasobów, a przecież musiał jakoś przeżyć. Zatrudniał się więc jako korepetytor dzieci tylu rodzin, ile się dało. W czasie wakacji często w związku z tym całymi dniami głodował. Jedyna marynarka, jaką miał, była wyświechtana, a o kaloszach na deszczową pogodę mógł tylko pomarzyć. Wstydził się, gdy drżąc z zimna i z przemoczonymi nogami wchodził do domów obcych ludzi — ale przynajmniej był w stanie się utrzymać. Postanowił zostać lekarzem. Miał ścisły umysł, a lekarze żyli na wysokim poziomie. Aby dostać się do szkoły medycznej, musiał jednak uczyć się znacznie pilniej. Odwiedzając miejską bibliotekę, jedyne miejsce, w którym mógł pracować w ciszy i spokoju, zaczął oprócz pozycji poświęconych medycynie przeglądać także działy literatury i lozo i, i wkrótce poczuł, że jego myśli zaczynają wybiegać daleko poza granice Taganrogu. Mając książki, przestał czuć się więźniem. Wieczorami wracał do swojego kąta, pisał opowiadania i spał. Nie miał poczucia prywatności, ale w miejscu, w którym mieszkał, utrzymywał czystość i porządek, nietypowy dla wiecznie zabałaganionego domu Czechowów. W końcu zaczął się zadomawiać, a w jego głowie pojawiły się nowe myśli i emocje. Praca przestała być czymś, czego się obawiał; uwielbiał się uczyć, a prowadzenie zajęć w roli korepetytora sprawiało, że czuł dumę i radość — potra ł się o siebie zatroszczyć. Rodzina przysyłała mu listy — Aleksander stale wyrzekał i skarżył się na ojca, który znowu wszystkich zadręczał; Michał, najmłodszy brat Antoniego, czuł się bezwartościowy i przygnębiony. Antoni odpisał Aleksandrowi: „Przestań obsesyjnie troszczyć się o naszego ojca i zacznij dbać o siebie”. Do Michała napisał z kolei tak: „Dlaczego piszesz o sobie jako o moim »bezwartościowym, nieważnym młodszym bracie?«. Czy wiesz, przed kim powinieneś być świadomy swojej bezwartościowości? Być może przed Bogiem… ale nie przed ludźmi. Między ludźmi powinieneś być świadom własnej wartości”. Nowy ton przebijający z tych listów zaskakiwał nawet samego Antoniego. Pewnego dnia, kilka miesięcy po tym, jak został opuszczony, Antoni błąkał się po ulicach Taganrogu i nagle poczuł, jak wzbiera w nim ogromne, przytłaczające poczucie empatii i miłości do rodziców. Skąd to się wzięło? Nigdy wcześniej czegoś takiego nie czuł. W dniach poprzedzających tę chwilę długo i usilnie myślał o ojcu. Czy ten człowiek naprawdę ponosi winę za wszystkie swoje problemy? Ojciec Pawła, Jegor Michajłowicz, urodził się w rodzinie chłopa pańszczyźnianego, co było pewnym rodzajem niewolnictwa. Czechowowie żyli tak od kilku pokoleń. Jegor kupił w końcu swojej rodzinie wolność i postanowił, że jego trzej synowie zrobią karierę w różnych dziedzinach. Paweł został kupcem, ale niezbyt dobrze sobie z tym radził. Miał duszę artysty, mógł zostać utalentowanym malarzem lub muzykiem. Czuł się zrozpaczony własnym losem — losem właściciela sklepu spożywczego i ojca sześciorga dzieci. Bił go ojciec, więc i on bił swoje dzieci. I choć nie był już pańszczyźnianym chłopem, nadal kłaniał się i całował w rękę wszystkich lokalnych urzędników i właścicieli ziemskich, bo pozostał nim w sercu. Antoni zauważył, że on i jego rodzeństwo zaczynają postępować według tego samego wzorca — że są zgorzkniali, czują się bezwartościowi i stale chcą wyładowywać gniew na innych. Teraz gdy był sam i musiał o siebie zadbać, zapragnął być wolny w jak najbardziej dosłownym znaczeniu tego słowa. Chciał uwolnić się od przeszłości i od ojca. I gdy tak chodził po ulicach Taganrogu, nowe i nagłe emocje, których doznawał, podpowiedziały mu, jak to zrobić. Zrozumiawszy ojca, mógł go zaakceptować, a nawet pokochać. Ten człowiek nie był jakimś bezwzględnym tyranem, ale raczej bezradnym starcem. Nabierając dystansu, Antoni był w stanie poczuć dla niego współczucie i wybaczyć mu to, że bił dzieci. Przestały go dręczyć wszystkie negatywne uczucia, które wzbudzał w nim ojciec. Mógł także wreszcie docenić życzliwość swojej matki i przestać obwiniać ją o to, że była słaba. Gdy oczyścił umysł z urazy i obsesyjnych myśli o utraconym dzieciństwie, poczuł, jakby zdjęto mu nagle z barków nieznośny ciężar. Antoni przyrzekł sobie: koniec z przepraszaniem i kłanianiem się wszystkim naokoło, koniec z narzekaniami i obwinianiem się, koniec z byle jakim życiem i marnowaniem czasu. Odpowiedzią na wszystko miała być praca i miłość, praca i miłość. Musiał przekazać ten komunikat swojej rodzinie i ją ocalić. Musiał podzielić się nim z całą ludzkością w swoich opowiadaniach i dramatach. Ostatecznie w 1879 roku Antoni przeprowadził się do Moskwy, bo chciał być z rodziną i uczęszczać do szkoły medycznej, ale to, co tam zobaczył, wprawiło go w przygnębienie. Czechowowie wraz z kilkoma innymi lokatorami mieszkali w wyjątkowo podłej dzielnicy, w suterenie marnej kamienicy, stłoczeni w jednym pomieszczeniu. W mieszkaniu panował zaduch i prawie nie było w nim światła. A najgorzej było z nastrojami. Matkę Antoniego wykańczały ciągłe obawy związane z brakiem pieniędzy i mizerną, „podziemną” egzystencją. Ojciec pił coraz więcej i imał się dziwnych zajęć, które trudno było uznać za odpowiednie dla byłego kupca. I nadal bił swoje dzieci. Młodsze dzieci nie chodziły już do szkoły (rodzina nie mogła sobie na to pozwolić) i czuły się zupełnie bezwartościowe. Jeszcze bardziej przygnębiony niż kiedykolwiek wcześniej był zwłaszcza Michał. Aleksander dostał pracę jako autor artykułów do czasopism, ale miał poczucie, że zasługuje na coś lepszego, i zaczął dużo pić. Za swoje problemy winił ojca, wyrzucając mu, że przyjechał za nim do Moskwy i śledził każdy jego ruch. Mikołaj, artysta, spał do późna, pracował sporadycznie i spędzał większość czasu w miejscowym szynku. Cała rodzina staczała się w alarmującym tempie, do czego wydatnie przyczyniała się także okolica, w której mieszkali. Ojciec i Aleksander niedawno się wyprowadzili. Antoni zadecydował z kolei, że musi zrobić coś odwrotnego — wprowadzić się do ciasnej klitki i stać się katalizatorem zmian. Nie prawił kazań ani nie krytykował, dawał raczej dobry przykład. Istotne było to, aby rodzina trzymała się razem i jej członkowie wzajemnie podnosili się na duchu. Przytłoczonym bezmiarem trosk matce i siostrze Antoni ogłosił, że przejmuje obowiązki domowe. Jego bracia, widząc, że sprząta i prasuje, zgodzili się mu pomagać. Oszczędzał z otrzymywanego na uczelni stypendium i wydobył pieniądze od ojca i Aleksandra, aby posłać Michała, Iwana i Marię z powrotem do szkoły. Udało mu się znaleźć ojcu lepszą pracę. Korzystając z pieniędzy ojca i własnych oszczędności, przeprowadził całą rodzinę do znacznie większego mieszkania. Pracował nad poprawą wszystkich aspektów życia swoich bliskich. Zalecał braciom i siostrze lekturę książek, które dla nich wybierał, a potem, często do późnej nocy dyskutowali, omawiając najnowsze odkrycia w nauce i prądy lozo czne. Powoli wszyscy nawiązywali z nim więź na coraz głębszym poziomie i zaczęli nazywać go Papą Antoszą. W ten sposób Antoni stał się głową rodziny, a ciągłe użalanie się nad sobą i nieustające skargi, tak początkowo charakterystyczne dla zachowań członków jego rodziny, bezpowrotnie się skończyły. Jego dwaj młodsi bracia z ekscytacją rozmawiali teraz o tym, co będą robić, gdy dorosną. Najpoważniejszym zadaniem, jakie postawił przed sobą Antoni, miało być wydobycie z marazmu Aleksandra, którego uważał za najbardziej utalentowanego, ale i najbardziej doświadczonego przez los członka rodziny. Aleksander miał zwyczaj wracać do domu zupełnie pijany, obrażać matkę i siostrę, a także grozić Antoniemu, że go pobije. Rodzina przyjmowała te tyrady z rezygnacją, ale Antoni nie miał zamiaru ich tolerować. Pewnego dnia zapowiedział Aleksandrowi, że jeśli jeszcze raz podniesie głos na kogokolwiek z rodziny, zostanie wyrzucony z domu i przestanie być jego bratem. Aleksander miał odtąd traktować matkę i siostrę z szacunkiem, przestać winić ojca za to, że był pijakiem i kobieciarzem. Miał także zacząć zachowywać się godnie — dobrze się ubierać i dbać o siebie. Taki był nowy kodeks rodzinny. Aleksander przeprosił i zaczął zachowywać się lepiej, ale ciągłe zmagania z członkami rodziny wymagały całej cierpliwości i miłości, na jaką było stać Antoniego, bo skłonności Czechowów do autodestrukcji były w nich głęboko zakorzenione. To one doprowadziły Mikołaja do przedwczesnej śmierci z powodu alkoholizmu, a bez stałego nadzoru w jego ślady łatwo mógł także pójść Aleksander. Antoni pomagał mu jednak stopniowo zwalczać skłonność do alkoholu i wspomagał jego karierę dziennikarską, zapewniając Aleksandrowi w ostatecznym rozrachunku spokojne i satysfakcjonujące życie. Około 1884 roku Antoni zaczął pluć krwią i stało się dla niego jasne, że ma pierwsze objawy gruźlicy, ale odmówił pójścia na badania do znajomego lekarza. Wolał żyć w niewiedzy. Chciał nadal pisać i zajmować się medycyną, nie martwiąc się o przyszłość. Gdy jednak za sprawą swoich dramatów i opowiadań zaczął zdobywać coraz większą popularność, w jego życiu pojawił się nowy problem — zawiść i małostkowa krytyka ze strony innych pisarzy. Tworzyli oni różnorodne polityczne kliki i bez końca atakowali się nawzajem, a jednym z ulubionych wrogów całego tego środowiska stał się Antoni, który nie chciał być utożsamiany z jakimikolwiek rewolucyjnymi ideami. Wszystko to sprawiło, że Antoni czuł się coraz bardziej rozczarowany literackim światkiem. Podniosły nastrój, który tak starannie pielęgnował w sobie od czasów młodości w Taganrogu, bezpowrotnie zniknął. Był przygnębiony i rozważał całkowitą rezygnację z pisania. Pod koniec 1889 roku wymyślił jednak sposób na uwolnienie się od coraz głębszej depresji. Od czasów, gdy mieszkał w Taganrogu, fascynowali go najbiedniejsi i najbardziej pokrzywdzeni przez los członkowie społeczeństwa. Lubił pisać o złodziejach i oszustach, lubił wnikać do ich umysłów. Najniższą kastą rosyjskiego społeczeństwa byli wtedy więźniowie, którzy żyli w makabrycznych warunkach. A najbardziej osławione więzienie w Rosji znajdowało się na wyspie Sachalin, na północ od Japonii. Mieściło się w nim pięć kolonii karnych, w których przebywały setki tysięcy więźniów oraz ich rodziny. Wyspa była jak państwo w państwie — nikt w całej Rosji nie miał pojęcia, co się na niej tak naprawdę dzieje. Czechow uznał, że to właśnie może być lekarstwem na jego problemy. Odbędzie trudną wędrówkę przez Syberię na wyspę. Przeprowadzi wywiady z najbardziej zatwardziałymi przestępcami. Napisze szczegółową książkę o panujących tam warunkach. W izolacji od pretensjonalnego światka literatów stworzy więź z czymś niezwykle rzeczywistym i odtworzy w sobie wzniosły nastrój, który nawiedził go w Taganrogu. Przyjaciele i rodzina próbowali odwieść Czechowa od tego zamiaru. Stan jego zdrowia się pogorszył i taka podróż mogła go po prostu zabić. Im bardziej starali się mu to jednak wyperswadować, tym bardziej był pewien, że to jedyny sposób na ocalenie własnej duszy. Po trzymiesięcznej podróży w końcu przybył na wyspę w lipcu 1890 roku i od razu zatonął w nowym dla siebie świecie. Jego zadaniem było przeprowadzanie wywiadów z najróżniejszymi więźniami, nie wyłączając najokrutniejszych morderców. Badał każdy aspekt ich życia. Bywał świadkiem makabrycznych tortur zadawanych więźniom i towarzyszył osadzonym, którzy pracowali w kopalniach przykuci do taczek. Więźniowie kończący karę często musieli zostawać na wyspie w obozach pracy, więc na Sachalinie było całe mnóstwo kobiet, żon więźniów, które czekały, aby do nich w tych obozach dołączyć. Te kobiety i ich córki nierzadko, aby móc przeżyć, uciekały się do prostytucji. Wszystko było zaprojektowane tak, aby odbierać ludziom ducha i pozbawiać ich ostatnich resztek godności. Czechowowi przypominało to koleje losu jego rodziny, tyle że na znacznie większą skalę. Był to z pewnością najniższy krąg piekieł, jaki Antoni mógł odwiedzić, i jedyne w swoim rodzaju przeżycie. Teraz pragnął wrócić do Moskwy i napisać o tym, co zobaczył. Wróciło poczucie proporcji. W końcu uwolnił się od trywialnych myśli i obaw, które go przytłaczały. Mógł wreszcie wyjść ze swojej skorupy i znów poczuć wzniosłość. Książka, którą napisał, Sachalin, przyciągnęła uwagę publiczności i doprowadziła do znaczących reform w zakresie warunków życia na wyspie. W 1897 roku stan zdrowia Czechowa uległ pogorszeniu — zaczął regularnie kaszleć krwią. Nie mógł już ukrywać przed światem, że choruje na gruźlicę. Lekarz, u którego się leczył, doradził mu, by przestał pracować i opuścił Moskwę na zawsze. Potrzebował odpoczynku. Być może przebywając w sanatorium, mógłby przedłużyć sobie życie o kilka lat. Jednak Antoni nie posłuchał i żył tak, jakby nic się nie zmieniło. Wokół Czechowa zaczął powstawać swoisty kult, który promowali młodzi artyści i wielbiciele jego dramatów. Za sprawą tego uwielbienia Antoni stał się jednym z najsłynniejszych rosyjskich pisarzy. Wielbiciele masowo przybywali go odwiedzać, a on, choć nikł w oczach, roztaczał wokół siebie aurę spokoju, który zadziwiał niemal wszystkich. Skąd się to wzięło? Czy takim się urodził? Wydawał się całkowicie pochłonięty opowieściami i problemami innych. Nikt nigdy nie słyszał, by mówił o swojej chorobie. Zimą 1904 roku jego stan ciągle się pogarszał, ale pewnego razu Czechow nabrał ochoty na kulig. Chciał jeszcze raz usłyszeć dzwonki sań i odetchnąć zimnym powietrzem, bo zawsze była to dla niego jedna z największych przyjemności. Za jej sprawą odzyskiwał ducha, więc nie przejmował się konsekwencjami, które okazały się tragiczne. Zmarł kilka miesięcy później. Interpretacja. Gdy matka Antoniego zostawiła go samego w Taganrogu, chłopak poczuł się, jakby wpadł w pułapkę, jakby wtrącono go do więzienia. Poza nauką musiał zacząć ciężko pracować. Utknął na zapadłej i nudnej prowincji bez jakiegokolwiek wsparcia. Zamieszkał w kącie małego pokoju. W niewielu wolnych chwilach dręczyły go gorzkie myśli o własnym losie i o dzieciństwie, którego nigdy nie miał. Gdy jednak mijały tygodnie, Antoni zaczął zauważać coś bardzo istotnego — właściwie lubił wykonywaną przez siebie pracę korepetytora, mimo że wynagrodzenie było skromne i stale musiał biegać po całym mieście. Ojciec wmawiał mu, że jest leniwy, i Antoni wcześniej w to wierzył, ale teraz przestał mieć co do tego pewność. Każdy dzień był wyzwaniem — aby mieć co jeść, trzeba było ciągle szukać nowych uczniów. I udawało mu się to. Nie był po prostu nędznym robakiem, który zasługiwał wyłącznie na razy. Praca stała się dla niego sposobem na wyjście z własnej skorupy i poznanie problemów, z jakimi borykali się jego uczniowie. Książki, które czytał, oddalały go od przaśnej egzystencji w Taganrogu i skłaniały do interesujących przemyśleń, które pozostawały w jego głowie całymi dniami. Sam Taganrog też nie był zresztą taki zły. W każdym sklepie i w każdym domu można było znaleźć najdziwaczniejsze postacie i nieprzebrane bogactwo materiałów do opowiadań. Kąt, w którym Antoni mieszkał, stał się jego królestwem. Przestał czuć się uwięziony, teraz miał wrażenie, że się wyzwolił. A co się właściwie zmieniło? Na pewno nie uwarunkowania — ani w Taganrogu, ani w jego kącie. Tym, co uległo zmianie, była jego postawa, która otworzyła go na nowe doświadczenia i możliwości. Kiedy to poczuł, zaczął chcieć więcej. Największą przeszkodą ograniczającą jeszcze poczucie jego wolności była postać ojca. Niezależnie od tego, czego by próbował, nie mógł się pozbyć przemożnego uczucia goryczy. Czuł się tak, jakby stale był bity i słyszał niekończące się krytyczne uwagi. Ostatnia deską ratunku stała się dla Czechowa próba poddania ojca analizie w taki sposób, jakby był postacią z książki. Dzięki temu zaczął myśleć także o ojcu swojego ojca i o wielu wcześniejszych pokoleniach Czechowów. Zastanawiając się nad pełnym niekonsekwencji charakterem ojca i jego bujną wyobraźnią zrozumiał, że Czechow senior musiał się czuć o ara okoliczności — to właśnie było powodem jego picia i tego, że tyranizował rodzinę. Był bezradny, stał się bardziej o arą niż ciemiężcą. Zrozumiawszy ojca, Antoni stworzył w sobie fundament nagłego przypływu bezwarunkowej miłości, którą pewnego dnia poczuł do swoich rodziców. Kiedy pojawiło się to nowe uczucie, poczuł, że ostatecznie i całkowicie uwolnił się od gniewu i złości. Negatywne emocje z przeszłości w końcu go opuściły. Mógł teraz całkowicie otworzyć własny umysł. Uczucie, którego doświadczał, było tak radosne, że musiał podzielić się nim z braćmi i siostrą — i uwolnić także ich. Czechow zrozumiał wszystko za sprawą kryzysu, któremu musiał stawić czoła, gdy w tak młodym wieku został sam. Do kolejnego kryzysu doszło trzynaście lat później, kiedy Antoni wpadł w depresję z powodu małostkowości swoich kolegów pisarzy. Jego rozwiązaniem okazało się odtworzenie tego, co stało się w Taganrogu, ale na odwrót — teraz to Antoni miał porzucić innych, wywołując w sobie poczucie osamotnienia i bezbronności. W ten sposób mógł ponownie doświadczyć uczuć wolności i empatii, które odczuwał w Taganrogu. Ostatni kryzys wywołał przedwczesny wyrok śmierci z powodu gruźlicy. Czechow wyzbył się lęku przed śmiercią i gorzkich uczuć, które mogłyby towarzyszyć schyłkowi jego egzystencji, wybrał za to życie pełnią życia. To całkowite i ostateczne wyzwolenie stało się źródłem aury, jaką wyczuwali niemal wszyscy, którzy w tym okresie się z nim spotykali. Zrozum: historia Antoniego Czechowa to paradygmat czegoś, czego w życiu doświadczamy wszyscy. Od wczesnego dzieciństwa nosimy w sobie traumy i rany. Z wiekiem, prowadząc życie społeczne, kumulujemy rozczarowania i urazy. Także nas często prześladuje poczucie bezwartościowości i wrażenie, że nie zasługujemy w życiu na nic dobrego. Wszyscy miewamy chwile, w których w siebie wątpimy. Tego rodzaju emocje mogą prowadzić do obsesyjnych myśli, które potra ą przejąć kontrolę nad naszym umysłem. Sprawiają one, że w tym, czego doświadczamy, zaczynamy ograniczać się wyłącznie do tłumienia własnych lęków i rozczarowań. Prowadzą do tego, że aby uśmierzyć ból, zaczynamy nadużywać alkoholu lub oddawać się innym nałogom. Nie zdając sobie z tego sprawy, przyjmujemy wobec życia negatywną i pełną obaw postawę. Ta postawa to więzienie, w którym sami się zamykamy, a nie powinno tak być. Wolność, której doświadczył Czechow, wynikała z jego wyboru. Z nowego sposobu, w jaki zaczął spoglądać na świat. Ze zmiany postawy. Możemy tego dokonać także my. Tego rodzaju wolność wywodzi się w istocie od przyswojenia sobie ducha wielkoduszności — wobec innych i wobec siebie samych. Akceptując innych, ucząc się ich rozumieć, a jeśli to możliwe, nawet kochać ich ludzką naturę, możemy uwolnić umysł od obsesyjnych i małostkowych emocji. Możemy przestać reagować na wszystko, co inni ludzie robią i mówią. Możemy zapewnić sobie nieco dystansu i przestać brać wszystko do siebie, uwalniając tym samym część własnej mentalnej przestrzeni tak, aby móc doświadczać wyższych uczuć. Gdy czujemy wielkoduszność wobec innych, przyciągamy ich do siebie i sprawiamy, że także chcą doświadczać wrażeń podobnych do naszych. Gdy czujemy wielkoduszność wobec samych siebie, przestajemy odczuwać potrzebę płaszczenia się przed kimkolwiek i udawania pokory, doświadczając jednocześnie w skrytości ducha urazy związanej z tym, że sami nie odnosimy sukcesów. Wykonując swoją pracę i zdobywając to, na czym nam zależy samodzielnie, bez uzależniania się pod tym względem od innych, możemy z podniesionym czołem realizować własny potencjał — potencjał istot ludzkich. Możemy przestać odtwarzać negatywne emocje, które wibrują wokół nas. Czując ekscytującą moc tej nowej postawy, zechcemy wykorzystać ją w całej pełni. Wiele lat po opuszczeniu Taganrogu Czechow w liście do przyjaciela próbował podsumować swoje przeżycia w tym mieście, pisząc w trzeciej osobie: „Chcę napisać, jak ten młody człowiek kropla po kropli wyciska z siebie niewolnika i jak pewnego pięknego ranka budzi się, zdając sobie sprawę, że krew płynąca w jego żyłach nie jest już krwią niewolnika, lecz istoty prawdziwie ludzkiej”. Największe odkrycie moich czasów to prawda, że człowiek może zmienić siebie, zmieniając swój stosunek do świata. — WILLIAM JAMES Klucze do ludzkiej natury My, ludzie, lubimy sobie wyobrażać, że dysponujemy obiektywną wiedzą o świecie. Przyjmujemy za pewnik, że to, co widzimy na co dzień, jest rzeczywistością — i że ta rzeczywistość jest mniej więcej taka sama dla nas wszystkich. To jednak złudzenie. Nie istnieją dwie osoby, które postrzegałyby lub doświadczały świata w jednakowy sposób. To, co widzimy, jest naszą osobistą wersją rzeczywistości, naszą własną kreacją. Uświadomienie sobie tego faktu to kluczowy krok w kierunku zrozumienia ludzkiej natury. Wyobraź sobie następujący scenariusz: młody Amerykanin musi przez rok studiować w Paryżu. Jest nieco nieśmiały, ostrożny, podatny na depresję i ma niską samoocenę. Jest także podekscytowany tym, co go spotkało. Gdy tra a do Francji, odkrywa, że trudno mu się porozumiewać w obcym języku, a błędy, które popełnia, i nieco prześmiewcza postawa paryżan sprawiają, że trudno mu się uczyć. Stwierdza, że ludzie wcale nie są do niego przyjaźnie nastawieni. Pogoda nie rozpieszcza — jest wilgotno i ponuro. Jedzenie jest inne niż w domu. Nawet katedra Notre Dame wydaje się rozczarowywać, a na dodatek wszędzie jest pełno turystów. Chociaż tra ają się miłe chwile, ogólnie czuje się wyobcowany i nieszczęśliwy. Stwierdza, że Paryż jest przereklamowany i raczej nieprzyjemny. A teraz wyobraź sobie ten sam scenariusz, ale z udziałem dziewczyny, która jest bardziej niż opisany wyżej student ekstrawertyczna i żądna przygód. Nie zawraca sobie głowy tym, że popełnia błędy, mówiąc po francusku, ani słyszanymi od czasu do czasu sarkastycznymi uwagami paryżan. Uważa naukę języka za przyjemne wyzwanie. Inni uznają ją samą za interesującą. Łatwiej nawiązuje przyjaźnie i dzięki temu, że grono jej znajomych staje się coraz większe, zaczyna coraz lepiej mówić po francusku. Uznaje, że pogoda jest romantyczna i całkiem odpowiednia do miejsca, w który się znajduje. Miasto jest dla niej niekończącym się źródłem przygód i uważa je za czarujące. W tym przypadku dwie osoby postrzegają i oceniają to samo miasto w przeciwstawny sposób. Z perspektywy obiektywnej rzeczywistości pogoda w Paryżu nie ma pozytywnych ani negatywnych cech. Chmury po prostu płyną po niebie. To, czy paryżanie są przyjaźni, czy nie, zależy od subiektywnego osądu — od tego, kogo się spotka i w jaki sposób można go porównać z ludźmi znanymi z własnych stron. Katedra Notre Dame to po prostu budowla skonstruowana z misternie rzeźbionych kawałków kamienia. Świat po prostu istnieje i jest taki, jaki jest — obiekty czy zdarzenia nie są dobre ani złe, właściwe ani niewłaściwe, brzydkie ani piękne. To my za sprawą własnych punktów widzenia nadajemy lub odbieramy koloryt różnym obiektom i osobom. Koncentrujemy się albo na pięknej gotyckiej architekturze, albo na irytujących turystach. To my, za sprawą własnego nastawienia, możemy sprawiać, że inni będą na nas reagować w przyjazny lub nieprzyjazny sposób, w zależności od tego, czy jesteśmy otwarci, czy pełni niepokoju. To my sami zasadniczo kształtujemy postrzeganą przez siebie rzeczywistość na podstawie własnych nastrojów i emocji. Zrozum: każdy z nas widzi świat przez coś w rodzaju charakterystycznej wyłącznie dla siebie soczewki, która w określony sposób zabarwia i kształtuje nasze spostrzeżenia. Nazwijmy tę soczewkę naszą postawą. Słynny szwajcarski psycholog Carl Jung zde niował ją w następujący sposób: „Postawa to gotowość psychiki do działania lub reagowania w określony sposób […]. Posiadanie postawy oznacza gotowość na coś sprecyzowanego, nawet jeśli nieuświadamianego, bo posiadanie postawy jest równoznaczne z aprioryczną orientacją na określony obiekt”. Oznacza to, co następuje: każdego dnia nasz umysł reaguje na tysiące bodźców z otoczenia. W zależności od sposobu zaprogramowania naszego mózgu i naszej konstrukcji psychologicznej pewne bodźce — chmury na niebie czy tłumy ludzi — wywołują silniejsze reakcje od innych. Im silniejsza jest reakcja, tym bardziej zwracamy uwagę na bodziec. Niektórzy z nas są wrażliwi na bodźce, które inni w większości ignorują. Jeśli mamy podświadomą skłonność do odczuwania smutku — niezależnie od powodu — to chętniej odbieramy sygnały, które wywołują to uczucie. Będąc z natury podejrzliwi, wykazujemy większą niż inni ludzie wrażliwość na mimikę innych, odzwierciedlającą ewentualne przejawy ich negatywnego nastawienia i miewamy tendencję do wyolbrzymiania tego, co dostrzegamy. To właśnie ta „gotowość psychiki do […] reagowania w określony sposób”. Funkcjonowania tego procesu nigdy nie jesteśmy świadomi. Odczuwamy wyłącznie skutki takich wrażeń i objawów uaktywniania się mózgu; składają się one na nasz ogólny nastrój czy też pejzaż emocjonalny, który możemy nazwać depresją, wrogością, poczuciem niepewności, entuzjazmem lub duchem przygody. Doświadczamy wielu różnych nastrojów, ale ogólnie można stwierdzić, że dysponujemy określonym sposobem postrzegania i interpretowania świata, sposobem zdominowanym przez jedną konkretną emocję lub amalgamat kilku, na przykład wrogości i urazy. To nasza postawa. Osoby o postawie zasadniczo depresyjnej mogą odczuwać chwile radości, ale większą skłonność wykazują do odczuwania smutku; oczekują, że będą doświadczać tego uczucia w swoich codziennych kontaktach z innymi ludźmi. Jung ilustruje tę koncepcję w następujący sposób: wyobraź sobie, że podczas wędrówki grupa ludzi natra a na potok, który trzeba pokonać, aby tę wędrówkę kontynuować. Pierwsza osoba, bez głębszego zastanowienia, po prostu przeskakuje na drugą stronę, wykorzystując jeden czy dwa kamienie i nie martwiąc się o to, że mogłaby upaść. Temu człowiekowi podoba się czysto zyczne doświadczenie związane z przeskakiwaniem potoku — na potencjalnie negatywne konsekwencje związane z ewentualnym upadkiem do wody nie zwraca uwagi. Kolejna osoba także odczuwa ekscytację, ale to uczucie ma mniej wspólnego z zyczną radością, a więcej z wyzwaniem mentalnym, które symbolizuje potok. Ta osoba czerpie satysfakcję z tego, że jest w stanie szybko opracować najskuteczniejszy sposób przejścia na drugi brzeg. Trzecia osoba jest ostrożna i potrzebuje nieco czasu, aby wszystko przemyśleć. Konieczność przejścia przez potok nie sprawia jej przyjemności, to przeszkoda, która właściwie ją irytuje, ale chce kontynuować wędrówkę i zrobi wszystko, aby bezpiecznie przejść na drugą stronę. A czwarta po prostu zawraca. Nie widzi potrzeby przechodzenia przez potok i racjonalizuje swoje obawy stwierdzając, że wycieczka była już wystarczająco długa. Nikt z nas nie widzi ani nie słyszy po prostu wody płynącej po skałach. Nasze umysły nie dostrzegają tego, co tam faktycznie jest. Każda osoba postrzega ten sam potok inaczej i inaczej na niego reaguje, w zależności od konkretnej postawy, jaką przyjmuje — awanturniczej, lękliwej i tak dalej. Postawa, która charakteryzuje nas przez całe życie, ma kilka źródeł. Po pierwsze, przychodzimy na świat z pewnymi skłonnościami uwarunkowanymi genetycznie, które kierują nas w stronę wrogości, chciwości, empatii czy dobroci. Tego rodzaju różnice możemy na przykład zauważyć u dzieci Czechowów, które musiały reagować na zyczne kary wymierzane im przez ojca. Antoni już w bardzo młodym wieku przyjął nieco ironiczną postawę, charakteryzującą się skłonnością do śmiania się światu w nos i przyglądania się otoczeniu z pewnym dystansem. Ułatwiło mu to ponowne przeanalizowanie działań ojca, gdy był sam. Innym dzieciom brakowało umiejętności zdystansowania się od wydarzeń, w związku z czym łatwiej ulegały brutalności ojca. Wydawałoby się to wskazywać na pewną odmienność sposobu zaprogramowania mózgu Antoniego. Niektóre dzieci są bardziej zachłanne niż inne — wcześniej i w większym stopniu zaczynają odczuwać potrzebę zwracania na siebie uwagi. Zawsze wykazują tendencję do dostrzegania tego, czego im brakuje — tego, czego nie otrzymują od innych. Po drugie, w kształtowaniu się naszej postawy istotną rolę odgrywają najwcześniejsze doświadczenia i schematy więzi (patrz: rozdział 4.). Internalizujemy głosy postaci matki i ojca. Gdy te osoby mają cechy autorytarne i są skłonne do osądzania nas, stajemy się na ogół dla siebie bardziej surowi i bardziej krytycznie nastawieni do wszystkiego, co widzimy. Równie ważne są doświadczenia, które z wiekiem zdobywamy poza kręgiem rodzinnym. Kiedy kogoś kochamy lub podziwiamy, wykazujemy tendencję do internalizowania elementów jego obecności, które pozytywnie kształtują sposób, w jaki postrzegamy świat. Może tu chodzić o nauczycieli, mentorów lub rówieśników. Negatywne i traumatyczne przeżycia mogą mieć z kolei działanie hamujące — zamykać nasze umysły na wszystko, co mogłoby ewentualnie zmusić nas do ponownego doświadczenia pierwotnego cierpienia. Nasza postawa jest nieustannie kształtowana przez to, co nam się przydarza, ale pozostałości postawy najwcześniejszej są bezwzględnie trwałe. Czechow zrobił ogromne postępy, ale jego podatność na depresję i odczuwanie nienawiści do samego siebie nie zniknęły. Rozważając kwestie związane z postawą musimy zrozumieć nie tylko to, jak zabarwia ona nasz sposób postrzegania otoczenia, ale także jak aktywnie określa to, co przytra a się nam w życiu — nasze zdrowie, nasze relacje z ludźmi i nasze sukcesy. Naszą postawę charakteryzuje samospełniająca się dynamika. Przyjrzyjmy się jeszcze raz scenariuszowi z młodym człowiekiem w Paryżu. Czując się nieco spięty i niepewny, reaguje on defensywnie na błędy, które popełnia, ucząc się francuskiego. Utrudnia to mu naukę i sprawia, że kontakty z ludźmi stają się dla niego trudniejsze, co z kolei doprowadza go do coraz większego poczucia izolacji. Im bardziej poziom jego energii obniża się z powodu depresji, tym bardziej ten cykl się utrwala. Jego kompleksy mogą też odstraszać innych. Sposób, w jaki myślimy o innych ludziach, wywołuje ich reakcję zabarwioną podobnie. Jeśli czujemy wrogość i krytycyzm, wyzwala to zwykle krytyczne emocje u innych. Jeśli czujemy się defensywnie, sprawiamy, że inni także zaczynają czuć się defensywnie. Postawa naszego młodego człowieka skłania go do zamykania się w tej negatywnej dynamice. Postawa dziewczyny wyzwala z kolei dynamikę o charakterze pozytywnym. Ona nie ma problemów z uczeniem się języka i poznawaniem nowych ludzi, co podnosi jej nastrój i poziom energii, raz za razem czyniąc ją atrakcyjną i interesującą dla innych. Postawy występują w wielu odmianach i odcieniach, ale ogólnie możemy klasy kować je jako negatywne i ograniczające oraz pozytywne i ekspansywne. Osoby z postawą negatywną wykazują zasadniczo skłonność do działania z pozycji lęku przed życiem. Podświadomie chcą ograniczać to, co widzą i przeżywają, aby zapewnić sobie większy zasób kontroli nad tym, co je spotyka. Osoby z postawą pozytywną mają znacznie mniej lękliwe nastawienie. Są otwarte na nowe doświadczenia, idee i emocje. Gdybyśmy wyobrazili sobie, że postawa jest jak obiektyw, przez który patrzymy na świat, to postawa negatywna zamykałaby przysłonę tego obiektywu, a jej wariant pozytywny całkowicie by ją otwierał. Moglibyśmy poruszać się między tymi dwoma biegunami, ale zazwyczaj widzimy świat w obiektywie bardziej zamkniętym lub bardziej otwartym. Twoje zadanie jako badacza ludzkiej natury jest dwojakiego rodzaju: po pierwsze, musisz uświadomić sobie własną postawę i to, w jaki sposób kształtuje ona Twój punkt widzenia. Trudno zaobserwować to w codziennym życiu, bo postawa jest z nami bardzo ściśle związana, ale są sposoby umożliwiające chwytanie jej przebłysków w akcji. Zwróć uwagę na to, jak oceniasz innych w czasie, gdy są nieobecni. Czy błyskawicznie koncentrujesz się na ich negatywnych właściwościach i złych opiniach, czy też jesteś raczej wielkoduszny i skłonny do wybaczania im wad? Wyraźne elementy charakterystyki własnej postawy da się także dostrzec, analizując sposoby, na jakie stawiamy czoła przeciwnościom lub oporowi. Czy szybko zapominasz popełniane przez siebie błędy lub je tuszujesz? Czy za złe sytuacje, które Ci się przytra ają, instynktownie obwiniasz innych? Czy boisz się jakichkolwiek zmian? Czy wykazujesz tendencję do pogrążania się w rutynie i unikania wszystkiego, co nieoczekiwane lub niezwykłe? Czy denerwujesz się, gdy ktoś kwestionuje Twoje pomysły i założenia? Naszą postawę odzwierciedla także sposób, w jaki reagują na nas inni, zwłaszcza w sferze niewerbalnej. Czy zauważasz, że inne osoby stają się w Twojej obecności nerwowe lub defensywne? Czy często przyciągasz ludzi, którzy odgrywają w Twoim życiu rolę matki lub ojca? Gdy już dobrze wyczujesz konstrukcję własnej postawy, jej negatywny lub pozytywny rys, zyskasz znacznie większą moc, by ją zmienić i skierować w bardziej jednoznacznie pozytywną stronę. Po drugie, musisz nie tylko uświadamiać sobie rolę własnej postawy, ale także uwierzyć w jej wyjątkową moc zmieniania Twoich własnych uwarunkowań. Nie jesteś pionkiem w grze kontrolowanej przez innych; jesteś aktywnym graczem, który może dowolnie kształtować przebieg gry, a nawet zmieniać jej zasady. Od postawy zależy na przykład w dużej mierze stan Twojego zdrowia. Gdy czujesz ekscytację i otwartość na przygodę, możesz sięgać do rezerw energii, o których istnieniu nawet nie wiedziałeś. Umysł i ciało są jednością, a myśli wpływają na reakcje zyczne. Szczere pragnienie i siła woli umożliwiają szybszy powrót do zdrowia po chorobie. Nie rodzimy się z określonym zasobem inteligencji i odgórnie narzuconymi ograniczeniami. Mózg należy postrzegać jako niezwykłą konstrukcję przeznaczoną do ciągłego uczenia się i doskonalenia — aż do później starości. Dzięki rozlicznym odpowiedzialnym za kreatywność połączeniom nerwowym w mózgu, rozwijamy się do tego stopnia, że stajemy się coraz bardziej otwarci na nowe doświadczenia i koncepcje. Problemy i porażki należy uznawać za bodźce do nauki i coś, co nas hartuje. Dzięki uporowi da się pokonać wszystkie ograniczenia. Sposób, w jaki inni nas traktują, wynika w znacznej mierze z naszej własnej postawy, z czegoś, co jesteśmy w stanie kontrolować. Nie bój się popadać w przesadę w kontekście przypisywania wyjątkowo istotnego znaczenia sile woli. Taka przesada ma cel. Prowadzi do pozytywnej samospełniającej się dynamiki i na tym właśnie powinno Ci zależeć. Kształtowanie własnej postawy powinieneś uznać za najważniejszą kreację w swoim życiu i nigdy nie pozostawiać jej przypadkowi. Postawa ograniczająca (negatywna) Życie jest z natury chaotyczne i nieprzewidywalne. Ludzkie zwierzę nie reaguje jednak dobrze na niepewność. Ludzie, którzy czują się wyjątkowo słabi i wrażliwi, często przyjmują wobec życia postawę zawężającą to, czego doświadczają, aby ograniczać możliwość występowania nieoczekiwanych zdarzeń. Początki takiej negatywnej, ograniczającej postawy często pojawiają się we wczesnym dzieciństwie. Istnieją dzieci, które nie doświadczają znaczącej pomocy i wsparcia w obliczu kontaktów z przerażającym światem, więc tworzą różne strategie psychologiczne, które ograniczają to, co muszą widzieć i czego muszą doświadczać. Konstruują złożone mechanizmy obronne, które umożliwiają im ucieczkę przed innymi punktami widzenia. Stają się coraz bardziej zaabsorbowane sobą. W większości sytuacji oczekują, że wydarzy się coś złego, i zasadniczo kształtują hierarchię swoich życiowych celów tak, aby obracały się one wokół przewidywania i neutralizowania złych doświadczeń, bo wtedy łatwiej je kontrolować. Z wiekiem taka postawa staje się coraz bardziej zakorzeniona i coraz bardziej się zawęża, co sprawia, że rozwój psychiczny staje się prawie niemożliwy. Tego rodzaju postawy charakteryzuje dynamika autosabotażu. Ludzie tak postrzegający świat sprawiają, że inni odczuwają te same negatywne emocje, które dominują w ich własnej postawie, co pomaga im się utwierdzać we własnych przekonaniach na temat innych. Nie dostrzegają roli, jaką odgrywają ich własne działania, ani tego, jak często sami bywają inicjatorami negatywnych reakcji. Widzą tylko ludzi, którzy ich prześladują, lub pecha, od którego nie mogą się uwolnić. Odsuwając od siebie innych, znacząco utrudniają sobie odnoszenie w życiu jakichkolwiek sukcesów, a pozostając w izolacji, sprawiają, że ich postawa staje się coraz bardziej ograniczająca. Tra ają do błędnego koła. Poniżej znajdziesz opisy pięciu najbardziej typowych rodzajów postawy ograniczającej. Negatywne emocje mają siłę przyciągania — osoba odczuwająca gniew staje się bardziej podatna na doświadczanie uczuć podejrzliwości, głębokiej niepewności, urazy i tak dalej. Często zatem stykamy się z kombinacjami różnych negatywnych postaw, z których każda napędza i akcentuje pozostałe. Twoim celem powinno być rozpoznawanie różnorodnych oznak tajonych i hamowanych postaci tego rodzaju postaw w samym sobie i wykorzenianie ich; ustalanie, w jaki sposób w intensywniejszej formie funkcjonują one u innych ludzi, aby móc lepiej zrozumieć poglądy na życie innych osób; wreszcie uczenie się, jak postępować z ludźmi o takich postawach. Postawa wrogości. Tego rodzaju postawę przyjmują w bardzo młodym wieku niektóre dzieci. Interpretują one odstawienie od piersi i naturalne skądinąd odłączenie od rodziców jako działania będące przejawem wrogości. Inne dzieci muszą funkcjonować, mając rodziców, którzy lubią stosować kary i zadawać ból. W tego rodzaju przypadkach dzieci przyglądają się światu, który wydaje im się pełen wrogości, i reagują tak, jakby chciały zacząć go kontrolować, same stając się źródłem wrogości — bo wrogość z zewnątrz przynajmniej przestaje być wtedy tak przypadkowa i nagła. Z wiekiem tacy ludzie stają się mistrzami stymulowania gniewu i frustracji u innych, usprawiedliwiając tym samym swoją pierwotną postawę: „Widzicie, ludzie są przeciwko mnie, nikt mnie nie lubi, i to bez powodu”. W ramach relacji mąż demonstrujący postawę wrogości mógłby oskarżać żonę o to, że go nie kocha. Gdyby protestowała i stawała się defensywna, uznałby to za dowód, że stara się z całych sił ukryć prawdę. Gdyby się przestraszyła i nie reagowała, uznałby, że przez cały czas miał rację. Czując dezorientację, także żona mogłaby zacząć odkrywać w sobie jakiś rodzaj wrogości, co również potwierdziłoby podejrzenia męża. Ludzie o takiej postawie dysponują wieloma subtelnymi sztuczkami wywołującymi wrogość, którą skrycie chcą wobec siebie odczuwać — wycofując się na przykład z projektu w niewłaściwym momencie, stale się spóźniając, nie radząc sobie z obowiązkami czy celowo wywierając niekorzystne pierwsze wrażenie. Nigdy jednak nie uznają, że sami odgrywają jakąkolwiek rolę w wywoływaniu określonych reakcji. Wrogość przenika wszystko, co robią — sposób, w jaki się kłócą i prowokują (zawsze mają rację), per dne podteksty ich żartów, chciwość, z jaką domagają się uwagi, przyjemność, jaką sprawia im krytykowanie innych i bycie świadkami ich porażek. Da się ich rozpoznać po tym, jak łatwo w takich sytuacjach wpadają w gniew. Ich życie — jak sami je opisują — jest historią walk, zdrad, prześladowań, ale na pozór nie oni je inicjują. Zasadniczo sami narzucają własne wrogie uczucia innym ludziom i są skłonni doszukiwać się ich w niemal każdym, nawet pozornie niewinnym działaniu. Ich życiowym celem jest czuć się prześladowanymi i pragnąć jakiegoś rodzaju zemsty. Ludzie o takim rodzaju osobowości miewają zwykle problemy z karierą zawodową, ponieważ ich gniew i wrogość często znajdują ujście. Daje im to powód do narzekań i pozycję, z której mogą winić świat za to, że jest przeciwko nim. Istotnym krokiem, aby się od tego rodzaju postawy uwolnić, jest po prostu uświadomienie sobie tego, że dostrzegamy w sobie jej oznaki. Możesz także spróbować prostego eksperymentu: zacznij w kontaktach z ludźmi, których spotykasz po raz pierwszy lub których nie znasz zbyt dobrze, wywoływać w sobie rożne pozytywne myśli: „Lubię ich”, „Wydają się inteligentni” i tak dalej. Nie werbalizuj tego, ale rób wszystko, aby odczuwać takie emocje. Jeśli zareagują wrogo lub defensywnie, to być może świat naprawdę jest przeciwko Tobie. Najprawdopodobniej jednak nie zobaczysz niczego nawet w przybliżeniu negatywnego. Zauważysz coś wręcz przeciwnego i zyskasz dowód, że jedynym źródłem wszelkich wrogich reakcji jesteś oczywiście Ty sam. W kontaktach z ekstremalnymi przypadkami osób o tego rodzaju osobowościach staraj się z całych sił nie reagować na tych ludzi antagonizmem, którego oczekują. Zachowuj neutralność. Zdezorientuje ich to i na jakiś czas przestaną grać w swoją grę. Takich ludzi napędza Twoja wrogość, więc nie dostarczaj im paliwa. Postawa lękowa. Tacy ludzie w każdej sytuacji, w jakiej się znajdują, oczekują wystąpienia wszelkich możliwych przeszkód i trudności. Po innych często spodziewają się jakiegoś rodzaju krytyki, a nawet zdrady. Wszystko to stymuluje ich do odczuwania niezwykle silnego lęku, zanim do czegokolwiek dojdzie. Tym, czego się tak naprawdę obawiają, jest utrata kontroli nad sytuacją. Rozwiązaniem jest według nich ograniczanie liczby zdarzeń, do których może dojść, zawężanie świata, z którym mają do czynienia. Oznacza to ograniczanie liczby miejsc, w których chcą przebywać, i zakresu podejmowanych działań. W ramach relacji takie osoby starają się subtelnie dominować w domowych obrzędach i zwyczajach; wydają się kruche i wymagające szczególnej uwagi. A to zniechęca innych do ich krytykowania. Wszystko musi funkcjonować na ich warunkach. W pracy są fanatycznymi perfekcjonistami i mikromenedżerami, w ostatecznym rozrachunku sabotującymi samych siebie w próbach utrzymania pod kontrolą zbyt wielu kwestii. Poza własna strefą komfortu — domem lub relacją, w której dominują — stają się niezwykle rozdrażnione. Czasami mogą ukrywać potrzebę sprawowania kontroli po płaszczykiem miłości i troski. Kiedy w 1921 roku mający trzydzieści dziewięć lat Franklin Roosevelt zachorował na polio, jego matka Sara zaczęła robić wszystko, co mogła, aby ograniczyć horyzont jego życia do jednego pokoju w rodzinnym domu. Miał zrezygnować z kariery politycznej i całkowicie poddać się jej opiece. Żona Franklina, Eleanor, znała go jednak lepiej. Tym, czego Roosevelt chciał i potrzebował, był powolny powrót do czegoś, co przypominało jego dawne życie. Między matką i synową rozpoczęła się wojna, którą ostatecznie wygrała Eleanor. Matka ukrywała swoją lękliwą postawę i potrzebę dominacji nad synem pod pozorami miłości, zamierzając zrobić z niego bezradnego inwalidę. Kolejnym wybiegiem, podobnym do tego rodzaju miłości, jest dążenie do zadowalania innych i przypochlebianie się im, aby całkowicie uniemożliwić jakiejkolwiek nieprzewidywalne i nieprzyjazne działania z ich strony (patrz: rozdział 4., sekcja „Typy toksyczne”, „Zadowalacz”). Jeśli zauważasz takie tendencje w sobie, najlepszym antidotum jest skłanianie do pracy własnej energii. Działanie uspokajające ma koncentrowanie uwagi na jakimś zewnętrznym projekcie. Ograniczając własną tendencję do perfekcjonizmu, będziesz w stanie kanalizować potrzebę sprawowania kontroli i skłaniać się ku czemuś produktywnemu. W kontaktach z innymi ludźmi staraj się powoli otwierać na ich nawyki i tempo pracy, zamiast robić na odwrót. Dzięki temu zyskasz pewność, że nie musisz się niczego obawiać i możesz ograniczyć zakres kontroli nad wszystkim dookoła. Powinieneś rozmyślnie kreować okoliczności, których najbardziej się boisz, aby móc odkryć, że Twoje obawy są mocno przesadzone. Powoli wprowadzaj nieco chaosu w swoje uporządkowane życie. W kontaktach z osobami o takiej postawie staraj się nie zarażać ich lękiem i dążyć do zapewnienia im poczucia ukojenia, którego tak bardzo pożądały w latach najwcześniejszego dzieciństwa. Jeśli będziesz promieniować spokojem, Twój sposób bycia będzie miał na nie większy wpływ niż wypowiadane przez Ciebie słowa. Postawa unikowa. Ludzie o takiej postawie widzą świat przez pryzmat swoich kompleksów związanych na ogół z wątpliwościami dotyczącymi własnych kompetencji i inteligencji. Być może, gdy byli dziećmi, wywoływano w nich poczucie winy i niepewności za to, że starali się wyróżniać na tle rodzeństwa, albo doprowadzano do tego, by czuli się źle z powodu jakichś popełnianych przez siebie błędów lub zachowań postrzeganych jako niewłaściwe. Tym, czego najbardziej się obawiali, był osąd ze strony rodziców. Z wiekiem zasadniczym życiowym celem takich ludzi staje się unikanie jakiejkolwiek odpowiedzialności i wyzwań, które mogłyby postawić pod znakiem zapytania ich poczucie własnej wartości i za które mogliby być osądzani. Przecież jeśli nie będą się w życiu za bardzo starać, to nikogo nie zawiodą i nikt nie będzie ich krytykował. Ich strategia polega na ciągłym — świadomym bądź nieświadomym — poszukiwaniu dróg ucieczki. Znajdują doskonałe uzasadnienia dla wczesnego wychodzenia z pracy, zmieniania ścieżki kariery czy kończenia związków. W trakcie istotnych projektów nagle zaczynają chorować i idą na zwolnienie, bo są podatni na wszelkiego rodzaju psychosomatyczne dolegliwości. Albo zostają alkoholikami, osobami w jakiś sposób uzależnionymi, które zawsze znikają we właściwym momencie, obwiniając jednak za to trapiąca ich „chorobę” i złe wychowanie, za którego sprawą wpadli w nałóg. Gdyby nie alkohol, mogliby według własnych słów zostać świetnymi pisarzami czy przedsiębiorcami. Inne strategie obejmują marnowanie czasu i zbyt późne rozpoczynanie jakichś działań, zawsze z gotowym usprawiedliwieniem, dlaczego tak się stało. Mierne wyniki to nie ich wina. Osobom tego typu trudno jest się w cokolwiek zaangażować — i nie bez powodu. Jeśli pozostaną w pracy lub w związku, ich wady mogą się stać zbyt oczywiste dla innych. Lepiej wymknąć się we właściwym momencie i — zarówno na użytek samych siebie, jak i innych — podtrzymać iluzję, że na pewno byliby świetni, gdyby tylko… Ich motywację stanowi zasadniczo dojmujący lęk przed niepowodzeniem i tym, że będą osądzani, ale skrycie obawiają się także odnieść sukces — bo z sukcesem wiążą się zobowiązania i potrzeba, by im sprostać. Sukces może także przywoływać obawy z dzieciństwa związane z wyróżnianiem się i chęcią przewyższania innych. Takich ludzi łatwo zdradza niespójny przebieg kariery zawodowej i krótkotrwałe relacje osobiste. Zdarza się, że próbują ukrywać źródło swoich problemów, odgrywając świętoszkowatych i sprawiając wrażenie, że gardzą sukcesami oraz ludźmi, którym zależy na sprawdzaniu się. Często pozują na szlachetnych idealistów, propagując idee, których nie da się zrealizować, ale które sprzyjają roztaczanej przez nich aurze świętości. Przyznawanie się do posiadania ideałów może narazić ich na krytykę lub porażkę, więc wybierają takie, które są zbyt wzniosłe i nierealne, aby odpowiadać duchowi czasów, w jakich żyją. Niech Cię nie zwiedzie fakt, że wydają się świętsi od papieża. Zwracaj uwagę na ich działania, na brak osiągnięć czy na wspaniałe projekty, których nigdy nie zaczynają, zawsze mając dobrą wymówkę. Jeśli zauważasz przejawy takiej postawy w samym sobie, wartą zastosowania strategią jest zaangażowanie się w jakiś choćby najskromniejszy projekt i doprowadzenie go do końca, przy czym należy wziąć pod uwagę perspektywę porażki. Jeśli Ci się nie uda, skutki nie będą całkowicie katastrofalne, bo przewidziałeś ewentualne niepowodzenie i nie zaszkodzi Ci ono tak bardzo, jak mógłbyś to sobie wcześniej wyobrażać. Twoja samoocena wzrośnie, bo w końcu czegoś spróbowałeś i doprowadziłeś coś do końca. Gdy zaczniesz lepiej panować nad własnym lękiem, postępy staną się łatwiejsze. Będziesz chciał spróbować jeszcze raz. A jeśli Ci się uda, tym lepiej. Tak czy inaczej, wygrasz. Jeżeli chodzi o innych ludzi z tego rodzaju postawą, bądź bardzo ostrożny, nawiązując z nimi kontakty. To mistrzowie ucieczki w najmniej oczekiwanych momentach, którzy zmuszają nas do odwalania całej ciężkiej roboty i przyjmowania na siebie winy w przypadku porażek. Za wszelką cenę unikaj pokusy, by takim ludziom pomagać lub ratować ich przed negatywnym myśleniem. Są zbyt biegli w sztuce robienia uników. Postawa depresyjna. Ludzie z taką postawą w dzieciństwie nie czuli się kochani ani szanowani przez rodziców. Dla bezbronnych dzieci wyobrażanie sobie, że ich rodzice mogą być w błędzie lub wykazywać braki w zakresie umiejętności związanych z rodzicielstwem, to zbyt dużo. Nawet jeśli rodzice ich nie kochają, nadal są od nich zależne. Ich mechanizmem obronnym staje się zatem internalizacja negatywnego osądu i wyobrażanie sobie, że rzeczywiście są niegodne miłości, że coś jest z nimi nie tak. W ten sposób mogą pielęgnować w sobie złudzenie, że ich rodzice są silni i kompetentni. Wszystko to dzieje się zasadniczo podświadomie, ale poczucie bycia bezwartościowymi prześladuje tego rodzaju ludzi przez całe życie. W głębi duszy wstydzą się tego, kim są, i tak naprawdę nie wiedzą, dlaczego tak się czują. Jako dorośli tacy ludzie oczekują w swoich życiowych doświadczeniach poczucia porzucenia, straty i smutku, chętnie dostrzegając w otaczającym ich świecie oznaki wszystkiego, co jest potencjalnie przygnębiające. Skrycie przyciągają ich ponure obszary rzeczywistości, coś, co można określić jako ciemne strony życia. Jeśli odczuwaną w ten sposób depresyjność potra ą wytwarzać sami, to przynajmniej pozostaje ona pod ich kontrolą. Myśl, że świat jest ponurym miejscem, to dla nich pocieszenie. Strategia, którą stosują przez całe swoje życie, polega na czasowym wycofaniu się z życia i maksymalnym ograniczaniu kontaktów z innymi ludźmi. Napędza to ich depresję i sprawia, że staje się ona czymś, co mogą w pewnym zakresie kontrolować, w przeciwieństwie do traumatycznych doświadczeń, które zostały im narzucone. Doskonałym przykładem tego rodzaju człowieka był utalentowany niemiecki kompozytor i dyrygent Hans von Bülow (1830 – 1894). W 1855 roku von Bülow poznał Cosimę Liszt (1837 – 1930) i zakochał się w tej charyzmatycznej córce kompozytora Franciszka Liszta. Cosimę pociągał smutek von Bülowa. Kompozytor mieszkał ze swoją dominującą i pełną wrogości matką, więc Cosima poczuła dla niego współczucie. Chciała go ocalić i zrobić z niego wielkiego kompozytora. Wkrótce się pobrali. Z czasem Cosima zaczęła zauważać, że Hans czuje się od niej — kobiety o nieprzeciętnej inteligencji i wielkiej sile woli — kimś znacznie gorszym. Wkrótce uznał, że Cosima już go chyba nie kocha. Doświadczając ciągłych nawrotów depresji, zaczął jej unikać. Kiedy zaszła w ciążę, nagle, aby z nią nie przebywać, zapadł na tajemniczą chorobę. Często bez ostrzeżenia stawał się także chłodny i nieobecny. Czując się niekochana i zaniedbywana, Cosima wdała się w romans ze słynnym kompozytorem Ryszardem Wagnerem, który był przyjacielem i współpracownikiem von Bülowa. Miała przy tym wrażenie, że von Bülow jest podświadomie zadowolony z tego romansu. Kiedy w końcu go opuściła, aby związać się z Wagnerem, von Bülow zaczął bombardować ją listami, w których o to, co się stało, obwiniał siebie. Twierdził, że nie jest godny jej miłości, narzekał na niewłaściwy przebieg własnej kariery i na rozliczne choroby. Przyznawał się także do skłonności samobójczych. Chociaż sam siebie krytykował, Cosima nie mogła się uwolnić od poczucia winy i depresyjnych myśli związanych z tym, że w jakiś sposób czuła się za to wszystko odpowiedzialna. Opowiadając o wszelakich nieszczęściach, jakie go spotykały, von Bülow wydawał się w subtelny sposób ja ranić. Cosima porównywała każdy list do „sztyletu wbijającego się w serce”. A listy przychodziły i przychodziły, rok po roku, aż von Bülow ponownie się ożenił i zaczął powtarzać ten sam wzorzec z nową żoną. Tego typu osoby często mają skrytą potrzebę ranienia innych, zachęcając ich na przykład od zdrady lub krytyki, bo to napędza ich depresję. Osiągając jakiś sukces, wykazują natomiast skłonność do autosabotażu, bo w głębi duszy czują, że na ten sukces nie zasługują. W pracy mnożą przeszkody lub chętnie przyjmują krytykę, aby móc dojść do wniosku, że nie powinny kontynuować kariery. Osoby depresyjne często przyciągają do siebie innych ludzi wrażliwością charakteru; stymulują chęć pomagania sobie. Podobnie jak von Bülow zaczynają jednak krytykować i ranić tych, którzy chcą im pomóc, a następnie naturalnie się wycofują. Funkcjonowanie tego rodzaju mechanizmu postępowo-zwrotnego wywołuje dezorientację, ale gdy się znajdzie pod urokiem takich ludzi, trudno się od nich uwolnić bez poczucia winy. Mają dar zarażania innych przygnębieniem — to paliwo, które ich napędza. Większość z nas miewa tendencje depresyjne i przeżywa chwile dojmującego smutku. Gdy się pojawiają, najlepiej po prostu uświadomić sobie, że są niezbędne — to sposób, w jaki nasz organizm i umysł skłaniają nas do zwalniania tempa, do obniżania poziomu energii i wycofywania się. Cykle depresyjne mogą służyć pozytywnym celom, należy jednak uświadamiać sobie ich przydatność i tymczasowość. Depresji, którą odczuwasz dzisiaj, za tydzień nie będzie, a Ty przetrwasz. Jeśli to możliwe, znajdź sposób na podniesienie poziomu własnej energii, bo to pomoże Ci wydobyć się zycznie ze złego nastroju. Najlepszym sposobem radzenia sobie z nawracającą depresją jest ukierunkowywanie energii na pracę, zwłaszcza twórczą. Skoro jesteś przyzwyczajony do wycofywania się i samotności, wykorzystaj ten czas, aby wejrzeć w to, czego sobie nie uświadamiasz. Uzewnętrznij swoją niezwykłą wrażliwość i mroczne uczucia, których doznajesz, kierując je na pracę. Nigdy nie próbuj pocieszać depresyjnych osób, prawiąc im kazania o tym, jak cudowne jest życie. Najlepiej jest dzielić z nimi ponure opinie o świecie, a jednocześnie, powstrzymując się od podejmowania działań bezpośrednich, subtelnie wciągać je w pozytywne doświadczenia, które mogą poprawić im nastrój i zapewnić energię. Postawa urazy. Jako dzieci tego rodzaju osoby zawsze odczuwały de cyt rodzicielskiej miłości i troski — zawsze pożądały większej uwagi. To poczucie nieusatysfakcjonowania i rozczarowania towarzyszy im przez całe życie. Nigdy nie doświadczają uznania, na jakie zasługują. Są ekspertami w doszukiwaniu się na twarzach innych ludzi oznak braku szacunku lub lekceważenia. Wszystko odnoszą do siebie; jeśli ktoś ma więcej niż oni, to jest to oznaka niesprawiedliwości, osobista zniewaga. Mając poczucie, że inni nie okazują im szacunku i uznania, nie wybuchają gniewem. Tacy ludzie są na ogół ostrożni i zwykle kontrolują własne emocje. Narasta w nich jednak cierpienie, a gdy obsesyjnie koncentrują się na poczuciu niesprawiedliwości, staje się ono coraz silniejsze. Niełatwo zapominają i w dogodnej chwili dokonują zemsty za sprawą jakiegoś sprytnie zaplanowanego aktu sabotażu lub pasywnej agresji. Doświadczają nieustającego poczucia krzywdy i wykazują tendencję do przenoszenia go na świat, wszędzie widząc prześladowców. W ten sposób często stają się przywódcami tych, którzy czują się uciśnieni i ciemiężeni. Gdy takim ludziom zdarza się zdobywać władzę, często stają się wyjątkowo okrutni i mściwi, bo w końcu mogą dać upust swym urazom. Ogólnie rzecz biorąc, otaczają się aurą arogancji; są ponad, nawet jeśli nikt inny tego nie dostrzega. Trochę zbyt wysoko noszą głowę; często miewają na twarzach lekceważący uśmieszek lub wyraz pogardy. Z wiekiem nabierają skłonności do małostkowych kon iktów, nie mogąc całkowicie powstrzymać własnych uraz, które kumulują się w czasie. Ich negatywna postawa odstrasza wielu ludzi, więc często nawiązują kontakty z innymi osobami o zbliżonej postawie, tworząc pewnego rodzaju społeczności. Za najbardziej klasyczny przykład człowieka o takim typie osobowości można byłoby chyba uznać rzymskiego cesarza Tyberiusza (42 rok p.n.e. – 37 rok n.e.). Już gdy był dzieckiem, jego wychowawca zauważył, że dzieje się z nim coś złego, i napisał kiedyś w liście do przyjaciela: „Jest jak dzban uformowany z krwi i żółci”. Pisarz Swetoniusz, który znał Tyberiusza, opisał go następująco: „Chodził z dumnie podniesioną głową […] Prawie się nie odzywał, tylko od czasu do czasu wypowiadał pojedyncze słowa […] I nawet wtedy robił to z ogromną niechęcią, zawsze wykonując przy tym palcami pogardliwy gest”. Cesarz Oktawian August, jego ojczym, musiał nieustannie przepraszać senatorów za „jego paskudne, pełne wyniosłości maniery”. Tyberiusz nienawidził własnej matki — nigdy wystarczająco go nie kochała. Stale czuł się niedoceniany przez Augusta, przez jego żołnierzy, przez lud Rzymu. Kiedy został cesarzem, powoli i metodycznie, w zimny i okrutny sposób zaczął się mścić na tych, którzy go w jego własnym mniemaniu lekceważyli. Z wiekiem stawał się coraz bardziej niepopularny. Miał mnóstwo wrogów. Wyczuwając nienawiść poddanych, udał się na wyspę Capri, gdzie spędził ostatnie jedenaście lat swego panowania, niemal w ogóle nie pojawiając się w Rzymie. Był znany z tego, że w ostatnich latach życia powtarzał innym: „Po mnie niech ogień zniszczy ziemię!”. Po jego śmierci Rzym wybuchł radością, a tłumy wyrażały swoje uczucia, skandując słynną frazę: „Tyberiusz do Tybru!”. Gdy zauważasz tego rodzaju tendencje w samym sobie, najlepiej będzie, jeśli nauczysz się zapominania o krzywdach i rozczarowaniach, jakie spotykają Cię w życiu. Lepiej wybuchnąć chwilowym gniewem, nawet jeśli jest to irracjonalne, niż rozpamiętywać zniewagi, które prawdopodobnie sobie wyobraziłeś lub które wyolbrzymiasz. Innym Twój los jest zasadniczo obojętny, nie są wobec Ciebie tak negatywnie nastawieni, jak sobie to wyobrażasz, i bardzo niewiele ich działań ma tak naprawdę z Tobą jakikolwiek związek. Przestań brać wszystko do siebie. Szacunek to coś, na co trzeba zasłużyć osiągnięciami, a nie coś, co jest nam dane po prostu dlatego, że jesteśmy ludźmi. Musisz wyrwać się z błędnego koła uraz, stając się bardziej wielkodusznym wobec innych ludzi i pobłażliwym w stosunku do ludzkiej natury. W kontaktach z ludźmi o takim typie osobowości musisz zachowywać najwyższą ostrożność. Mogą się oni wprawdzie uśmiechać i sprawiać wrażenie miłych, ale tak naprawdę stale oceniają nas pod kątem potencjalnych zniewag, jakich moglibyśmy się wobec nich dopuścić. Da się ich rozpoznać po historii kon iktów, w jakie angażowali się w przeszłości, i nagłych rozstań z innymi ludźmi oraz po tym, jak łatwo wszystkich wokół siebie osądzają. Możesz próbować powoli zdobywać ich zaufanie i uśmierzać podejrzenia, ale pamiętaj, że im dłużej przebywasz w ich kręgu, tym więcej zapewniasz paliwa ich potencjalnemu poczuciu urazy, a reakcja, jaką w końcu wywołasz, może być dość okrutna. Jeśli to możliwe, lepiej tego rodzaju ludzi unikać. Postawa ekspansywna (pozytywna) Mniej więcej pięćdziesiąt lat temu wielu ekspertów w dziedzinie medycyny zaczęło myśleć o zdrowiu w nowy i rewolucyjny sposób. Zamiast koncentrować się na konkretnych problemach, takich jak mechanizmy trawienne, choroby skóry czy stan serca, zdecydowano, że lepiej jest traktować ludzkie ciało jako całość. Gdyby udało się skłonić ludzi do odpowiedniej diety i ćwiczeń, miałoby to korzystny wpływ na wszystkie narządy, bo ciało jest czymś w rodzaju systemu naczyń połączonych. Dziś wydaje się to oczywiste, ale taki organiczny sposób myślenia ma także zastosowanie do kwestii zdrowia psychicznego. Dziś bardziej niż kiedykolwiek wcześniej koncentrujemy się na własnych specy cznych problemach — na depresji, braku motywacji, braku umiejętności społecznych czy nudzie — a pozycję nadrzędną nad wszystkimi tymi pozornie niezwiązanymi ze sobą problemami ma nasza postawa, czyli to, jak na co dzień postrzegamy świat. To, że właśnie tak a nie inaczej widzimy i interpretujemy zdarzenia. Jeżeli zatem podniesiemy jakość naszej postawy w znaczeniu ogólnym, poprawi się także wszystko inne — poziom naszej kreatywności, umiejętności w zakresie radzenia sobie ze stresem, pewność siebie, relacje, w jakie wchodzimy z innymi ludźmi. Koncepcję tę jako pierwszy przedstawił w 1890 roku wielki amerykański psycholog William James, ale wciąż pozostaje ona rewolucją, na której wybuch czekamy. Negatywna, ograniczająca postawa spłyca wieloaspektowość życia, utrudniając nam cieszenie się poczuciem własnej kreatywności, spełnienia, rozwijania więzi społecznych i pełni witalnej energii. Nie marnuj kolejnego dnia w takich okolicznościach, Twoim celem powinno być wyrwanie się z tego zaklętego kręgu, pogłębienie tego, co dostrzegasz i czego doświadczasz. Otwórz przysłonę obiektywu tak szeroko, jak to tylko możliwe. Oto przewodnik. Jak widzieć świat. Zostań odkrywcą. Dzięki darowi świadomości stoisz przed ogromnym i nieznanym wszechświatem, który my, ludzie, dopiero zaczęliśmy badać. Większość z nas lubi trzymać się pewnych idei i zasad, z których wiele przyswoiliśmy sobie na początku życia. W skrytości ducha boimy się tego, co nieznane i niepewne. Zastępujemy ciekawość przekonaniem. Mając trzydzieści lat, zachowujemy się tak, jakbyśmy wiedzieli wszystko, co powinniśmy wiedzieć. Ty, jako odkrywca, powinieneś wyzbyć się tej pewności. Twoje zadanie to ciągłe poszukiwanie nowych idei i nowych sposobów myślenia. Nie ma ograniczeń co do miejsc, w jakie może zawędrować Twój umysł, i nie powinno martwić Cię to, że nagle pojawiają się w nim koncepcje, które nie są spójne z czymś, w co wierzyłeś kilka miesięcy wcześniej, a nawet całkowicie temu czemuś zaprzeczają. Koncepcje to coś, czym należy się bawić. Jeśli trzymasz się ich zbyt długo, stają się martwe. Powinieneś wrócić do ducha dzieciństwa i do ciekawości, jakiej wtedy doświadczałeś — do czasów, zanim pojawiło się Twoje ego i to, aby mieć rację, stało się ważniejsze od więzi ze światem. Eksploruj wszelkie postacie wiedzy wywodzące się ze wszystkich możliwych kultur i okresów historycznych. Goń za wyzwaniami. Otwierając umysł w ten sposób, dotrzesz do pokładów kreatywności, z których istnienia dotąd nie zdawałeś sobie sprawy, i zapewnisz swojemu umysłowi niezapomniane doznania. Aby to osiągnąć, bądź otwarty na spostrzeżenia wywodzące się z Twojej własnej podświadomości, które ujawniają się podczas snu, w chwilach zmęczenia i w wydobywających się co jakiś czas na światło dzienne tłumionych pragnieniach. Nie masz się czego bać, nie musisz także niczego tłumić. Podświadomość to po prostu kolejny obszar, który możesz swobodnie eksplorować. Jak traktować przeciwności losu. W naszym życiu nieuchronnie pojawiają się przeszkody, frustracja, ból i rozłąka. Sposób, w jaki radzimy sobie z tego rodzaju doznaniami we wczesnych latach życia, ma zasadnicze znaczenie z punktu widzenia kształtowania się naszej postawy. Trudne chwile bywają dla wielu ludzi bodźcem do ograniczania zakresu tego, co życzą sobie widzieć i czego chcą doświadczać. Tacy ludzie idą przez życie, próbując unikać wszelkiego rodzaju przeciwności losu, nawet jeśli oznacza to, że nigdy tak naprawdę nie będą stawiać sobie wyzwań i nie odniosą jakichkolwiek sukcesów. Zamiast czerpać naukę z negatywnych doświadczeń, oni dążą do ich tłumienia. Twoim celem powinno być podążanie w przeciwnym kierunku i uznawanie wszelkich przeszkód za doświadczenia o charakterze edukacyjnym, za środki do wzmacniania własnego ja. W ten sposób staniesz się zaprzysięgłym zwolennikiem życia jako takiego. W 1928 roku aktorka Joan Crawford robiła karierę w Hollywood, ale czuła się coraz bardziej sfrustrowana ograniczonym zakresem ról, jakie otrzymywała. Zauważała, że lepiej wiedzie się innym, nawet mniej utalentowanym aktorkom. Być może problem polegał na tym, że nie była wystarczająco asertywna. Zadecydowała, że musi podzielić się swoimi przemyśleniami z jednym z najpotężniejszych producentów w wytwórni MGM, Irvingiem Thalbergiem. Nie zdawała sobie sprawy, że Thalberg uzna to za zuchwalstwo i że jest z natury mściwy. Obsadził ją w westernie, wiedząc, że to ostatnia rzecz, jakiej by pragnęła i że tego rodzaju role okazywały się już nieraz ślepym zaułkiem dla wielu aktorek. Joan, którą wiele to nauczyło, postanowiła wykorzystać sytuację. Została miłośniczką westernów. Doskonale opanowała jazdę konną. Przeczytała sporo książek o Dzikim Zachodzie i zafascynował ją charakterystyczny dla tych stron folklor. Skoro miało to być niezbędne dla jej kariery, uznała, że zostanie czołową aktorką występującą w westernach. Ostatecznie nic nie traciła, w najgorszym razie miała okazję chociażby poprawić poziom własnych umiejętności aktorskich. Dzięki takiej postawie na zawsze zmieniła swoje podejście do pracy i wyzwań, z jakimi musiały się borykać hollywoodzkie aktorki, których kariery bywały najczęściej bardzo krótkie. Każdą porażkę zaczęła traktować jako szansę dalszego rozwoju. W 1946 roku dwudziestojednoletni Malcolm Little (znany później jako Malcolm X) rozpoczął odbywanie kary więzienia, która miała trwać od ośmiu do dziesięciu lat. W większości przypadków więzienie zasadniczo hartuje przestępców i dodatkowo zawęża ich już i tak ograniczony sposób postrzegania świata. Malcolm zdecydował się jednak przewartościować swoje życie. Zaczął spędzać sporo czasu w więziennej bibliotece, polubił książki i proces uczenia się. Zauważył, że więzienie stało się dla niego najlepszym możliwym sposobem na to, aby zmienić samego siebie i swój stosunek do życia. Mając dużo czasu, mógł się uczyć i zdobyć dyplom. Mógł przyswoić sobie dyscyplinę, której zawsze mu brakowało. Mógł trenować retorykę i zostać doskonałym mówcą. Przyjął to doświadczenie bez jakiejkolwiek goryczy i odrodził się silniejszy niż kiedykolwiek wcześniej. Kiedy opuścił więzienie, zaczął uznawać wszelkie trudności, zarówno drobne, jak i poważne, za próby, dzięki którym mógł testować własna siłę woli i hart ducha. Przeciwności i cierpienie pozostają z reguły poza naszą kontrolą, ale my dysponujemy siłą, która umożliwia nam określanie, w jaki sposób na nie zareagujemy, i decydowanie o losie, jaki nas potem spotka. Jak postrzegać siebie. Z wiekiem zaczynamy wykazywać tendencję do ograniczania zakresu własnych życiowych możliwości. Z biegiem lat internalizujemy krytykę i wątpliwości innych. Akceptując to, co uważamy za granice własnej inteligencji i kreatywności, wytwarzamy samospełniająca się dynamikę. Stają się one naszymi ograniczeniami. Żyjąc na tym świecie, nie musisz być aż tak pokorny i skromny. Taki rodzaj pokory nie jest cnotą, ale raczej wartością propagowaną po to, aby ograniczać Twoje możliwości. Niezależnie od tego, co robisz teraz, jesteś tak naprawdę w stanie osiągnąć znacznie więcej i myśląc o tym, stworzysz zupełnie inną dynamikę. W czasach starożytnych wielcy przywódcy, tacy jak Aleksander Wielki czy Juliusz Cezar, uważali, że pochodzą od bogów i po części nimi są. To przekonanie przekładało się na wysoki poziom ich pewności siebie, który inni wyczuwali i którym się karmili — zostawało samospełniającą się przepowiednią. Ty nie musisz oddawać się tak bombastycznym myślom, ale poczucie, że jesteś przeznaczony do czegoś wielkiego lub ważnego, zapewni Ci pewien zasób odporności, gdy inni będą Ci się sprzeciwiać lub opierać. Nie będziesz przyswajać pojawiających się w takich chwilach wątpliwości. Zyskasz ducha przedsiębiorczości. Będziesz — nawet podejmując ryzyko — nieustannie próbował nowych rzeczy, mając pewność, że potra sz nie przejmować się porażkami i że Twoim przeznaczeniem jest odniesienie sukcesu. Kiedy Czechow doznał objawienia o ostatecznej wolności, którą mógł dla siebie wykreować, było to coś, co amerykański psycholog Abraham Maslow nazwał „doznaniem szczytowym”. Tego rodzaju doznania pojawiają się w chwilach oderwania od codziennej harówki, gdy czujemy, że w życiu jest coś bardziej istotnego i bardziej wysublimowanego, czego dotąd nam brakowało. W przypadku Czechowa wywołał je kryzys i samotność, a ich następstwem było poczucie całkowitej akceptacji ludzi i otaczającego go świata. Takie chwile mogą być pokłosiem pokonywania czegoś, co uznawaliśmy za własne ograniczenia, przezwyciężania skomplikowanych problemów, zdobywania szczytów gór, nawiązywania kontaktów z ludźmi z innych kultur czy doświadczania głębokiej więzi w ramach wszelkich rodzajów miłości. Powinieneś celowo poszukiwać takich chwil i jeśli to możliwe, także je stymulować. Mają one, podobnie jak w przypadku Czechowa, wpływ na Twoją postawę, bo ją trwale zmieniają. Pogłębiają to, co myślisz o swoich możliwościach i o życiu, sprawiając, że to zapamiętujesz, a pamięć to coś, do czego zawsze będziesz wracał, bo zapewnia ona każdemu człowiekowi jeden z najdoskonalszych, jakie można sobie wyobrazić, rodzajów inspiracji. Ogólnie rzecz biorąc, taki sposób przyglądania się sobie jest sprzeczny z chłodną, ironiczną postawą, którą w postmodernistycznym świecie lubi przyjmować wielu ludzi — nigdy nie należy być zbyt ambitnym, zbyt pozytywnie nastawionym do życia, zawsze trzeba epatować nonszalancją i wyjątkowo fałszywą skromnością. Tacy ludzie postrzegają pozytywną, ekspansywną postawę jako przesadnie optymistyczną i nazbyt prostoduszną. Tak naprawdę jednak ich chłód jest maską, pod którą skrywają swoje poważne lęki — przed wstydem, przed porażką, przed okazywaniem nadmiernych emocji. I podobnie jak wszystkie takie tendencje w kulturze, to chłodne nastawienie do życia i innych w końcu zniknie, pozostając wspomnieniem z początków XXI wieku. Podążając w przeciwnym kierunku, okażesz się znacznie bardziej postępowy. Jak traktować energię i zdrowie. Chociaż wszyscy jesteśmy śmiertelni i podatni na choroby, na które nie mamy wpływu, musimy zrozumieć rolę, jaką w kontekście naszego zdrowia odgrywa siła woli. Wszyscy to w większym lub mniejszym stopniu odczuliśmy. Kiedy się zakochujemy lub czujemy ekscytację związaną z pracą, nagle się okazuje, że mamy więcej energii i szybko pokonujemy wszelkie dolegliwości, natomiast pogrążeni w depresji lub niezwykle zestresowani, stajemy się ich o arami. Związki postawy ze zdrowiem są niezwykle ścisłe. Od jakiegoś czasu są one przedmiotem badań naukowych, które będą kontynuowane i pogłębiane w nadchodzących dziesięcioleciach. Ogólnie rzecz biorąc, możesz bezpiecznie wykraczać poza to, co uważasz za własne zyczne ograniczenia, wzbudzając w sobie ekscytację i emocje związane z pojawiającymi się przed Tobą wyzwaniami płynącymi z określonych projektów czy przedsięwzięć. Akceptując zyczne granice swoich możliwości, przedwcześnie się starzejemy i sprawiamy, że tego rodzaju działania zaczynają przypominać samospełniający się cykl. Ci z nas, którzy starzeją się zdrowo, stale angażują się w aktywność zyczną, dopasowując ją po prostu w umiarkowany sposób do swoich możliwości. Wszyscy dysponujemy zasobami energii i zdrowia, których jeszcze nie wykorzystaliśmy. Jak postrzegać innych ludzi. Najpierw musisz spróbować pozbyć się naturalnej tendencji do przyjmowania tego, co inni robią i mówią, jako czegoś skierowanego do Ciebie osobiście, zwłaszcza jeśli to, co ci inni mówią lub robią, jest nieprzyjemne. Krytykując Cię lub działając wbrew Twoim interesom, inni ludzie najczęściej starają się dawać odpór głębokiemu cierpieniu, którego doznali wcześniej; stajesz się po prostu wygodnym celem dla ich frustracji i resentymentów, które narastały przez całe lata — celem, na który mogą przenosić własne negatywne uczucia. Jeśli nauczysz się postrzegać innych ludzi w ten sposób, łatwiej Ci będzie powstrzymywać się od reakcji, unikać gniewu i nie wikłać się w małostkowe potyczki. A gdy okaże się, że określona osoba ma naprawdę złe zamiary, unikając emocjonalnego zaangażowania, zapewnisz sobie lepszą pozycję do wyprowadzenia przemyślanej kontrofensywy. Uratujesz się przed akumulowaniem krzywd i gorzkich uczuć. Powinieneś postrzegać ludzi jako fakty natury. Istnieją ich najróżniejsze odmiany, tak jak w przypadku kwiatów czy rodzajów skał. Są głupcy i święci, socjopaci, megalomani i szlachetni wojownicy; są osoby wrażliwe i niewrażliwe. I wszyscy oni odgrywają jakąś rolę w naszej ekologii społecznej. Nie oznacza to oczywiście, że nie możemy próbować wpływać na zmianę szkodliwych zachowań ludzi będących blisko nas lub w naszej stre e wpływów, ale faktem jest, że nie możemy stworzyć na nowo ludzkiej natury. Nawet zresztą gdyby się to nam w jakiś sposób udało, wynik mógłby być o wiele gorszy od tego, czym dysponujemy. Musisz zaakceptować różnorodność i fakt, że ludzie są tacy, jacy są. Tego, że różnią się od Ciebie, nie powinieneś uznawać za zagrożenie dla swojego ego lub poczucia własnej wartości, ale za coś, co warto zaakceptować i docenić. Z takiej bardziej neutralnej pozycji możesz następnie spróbować lepiej, na głębszym poziomie zrozumieć ludzi, z którymi miewasz do czynienia — tak jak Czechow zrobił to, myśląc o ojcu. Z im większym przekonaniem będziesz się temu oddawał, tym bardziej tolerancyjny staniesz się wobec innych ludzi i ogólnie ludzkiej natury. Demonstrowana przez Ciebie otwartość i wielkoduszność sprawią, że Twoje interakcje społeczne staną się bardziej satysfakcjonujące i zaczniesz przyciągać do siebie innych ludzi. Na koniec zastanówmy się nad współczesną koncepcją postawy w świetle starożytnej idei duszy. Koncepcje duszy można znaleźć w prawie wszystkich rdzennych kulturach i cywilizacjach przednowoczesnych. Pierwotnie odnosiła się ona do zewnętrznych sił duchowych przenikających wszechświat i ludzi, u których tworzyły duszę. Dusza nie jest umysłem ani ciałem, raczej najogólniejszą postacią ducha, którą ucieleśniamy za sprawą naszego sposobu doświadczania świata. To właśnie czyni z nas jednostki, a nie tylko byty, a poza tym koncepcja duszy związana jest z najwcześniejszymi ideami dotyczącymi osobowości. Zgodnie z tą koncepcją dusza człowieka może mieć określony zakres głębi. Są tacy, którzy dysponują większym zasobem duchowości, mają duszę. Inni mogą mieć osobowość, której tej duchowości brakuje i są w pewnym sensie bezduszni. Wszystko to ściśle się wiąże z naszą koncepcją postawy. We współczesnej idei duszy zastępujemy zewnętrzną siłę duchową samym życiem lub czymś, co można nazwać siłą witalną. Życie jest z natury złożone i nieprzewidywalne — ma tak wiele aspektów, że nie jesteśmy w stanie ani w pełni go zrozumieć, ani kontrolować — a siła witalna znajduje odzwierciedlenie zarówno w naturze, jak i w ludzkiej społeczności, zapewniając obu tym obszarom niezwykłą różnorodność. Z jednej strony można znaleźć ludzi, których życiowym celem jest wchłanianie i kontrolowanie tej siły. Prowadzi ich to do strategii autodestrukcyjnych. Muszą ograniczać swobodę własnych myśli i pozostawać wierni ideom, które tracą znaczenie. Muszą ograniczać to, czego doświadczają. Wszystko musi się obracać wokół nich, ich małostkowych potrzeb i problemów osobistych. Często obsesyjnie pragną konkretnego celu, który wypełni wszystkie ich myśli, może nim być na przykład zarabianie pieniędzy czy chorobliwe dążenie do zwracania na siebie uwagi. Wszystko to sprawia, że tacy ludzie pozostają w swoim wnętrzu martwi, bo zamykają się na bogactwo życia i niezwykłą różnorodność ludzkich doświadczeń, zbaczając tym samym w stronę bezduszności, braku wewnętrznej głębi i elastyczności. Twoim celem powinno być podążanie zawsze w przeciwnym kierunku — odkrywanie na nowo ciekawości, jaką miałeś kiedyś, będąc dzieckiem. Wszystko i wszystkich traktuj jak źródło fascynacji. Nieustannie się ucz, ciągle pogłębiając wiedzę i zakres własnych doświadczeń. Dla innych, nawet dla wrogów i ludzi uwięzionych w poczuciu bezduszności, bądź wielkoduszny i tolerancyjny. Nie pogrążaj się w goryczy i urazie. Zamiast obwiniać za swoje niepowodzenia innych lub okoliczności, zrozum, jaką rolę odgrywają w nich wszystkich działania, jakie podejmujesz, i Twoja własna postawa. Dostosowuj się do okoliczności, zamiast na nie narzekać. Akceptuj i ceń niepewność oraz to, co nieoczekiwane, jako wartościowe cechy życia. W ten sposób Twoja dusza zacznie rozprzestrzeniać się na sferę życia jako takiego i wypełni je siłą witalną. Naucz się oceniać ludzi, z którymi miewasz do czynienia, na podstawie głębi ich duszy i jeśli to możliwe nawiązuj jak najwięcej kontaktów z osobami o postawie ekspansywnej. Dlatego właśnie takie same zewnętrzne wydarzenia lub okoliczności nie wpływają na dwie osoby w identyczny sposób; nawet w niemal identycznym otoczeniu każdy żyje we własnym świecie. […] Świat, w którym żyje człowiek, kształtuje się głównie poprzez sposoby, w jaki tenże człowiek go postrzega, i dlatego bywa różny dla różnych ludzi; dla jednych jest jałowy, nudny i powierzchowny, dla innych bogaty, interesujący i pełen znaczeń. Na wieść o interesujących wydarzeniach, które wynikają z doświadczeń innych, wielu ludzi żałuje, że coś podobnego nie wydarzyło się także w ich życiu, całkowicie zapominając o tym, że powinni zazdrościć im raczej zdolności umysłowych, które nadały tym wydarzeniom znaczenie, jakie mają dla tych, którzy je opisują. — ARTUR SCHOPENHAUER Rozdział 9. Stań twarzą w twarz ze swoją ciemną stroną Prawo wyparcia Ludzie rzadko okazują się takimi, jakimi się wydają. Pod uprzejmą, sympatyczną powierzchownością nieuchronnie skrywają mroczną stronę składająca się z kompleksów i agresywnych, samolubnych impulsów, które tłumią i starannie ukrywają przed innymi. Ta mroczna strona ujawnia się jednak w zachowaniach, które są niepokojące i krzywdzące dla innych. Naucz się rozpoznawać wskazujące na jej istnienie sygnały, zanim staną się toksyczne. Zapamiętaj, że cechy demonstrowane na zewnątrz — surowość, świętoszkowatość i tak dalej — służą ukrywaniu czegoś całkowicie odwrotnego. Musisz także zdać sobie sprawę, że i Ty masz ciemną stronę. Mając tego świadomość, będziesz mógł kontrolować i kanalizować kreatywną energię, która istnieje w Twojej podświadomości. Doprowadzając do zintegrowania ciemnej strony z własną osobowością, staniesz się bardziej spełnionym człowiekiem i zaczniesz promieniować autentycznością, co przyciągnie do Ciebie innych ludzi. Ciemna strona Piątego listopada 1968 roku republikanin Richard Nixon zapewnił sobie prawdopodobnie największy comeback w historii amerykańskiej polityki, pokonując o włos rywala z Partii Demokratów, Huberta Humphreya, i zostając trzydziestym siódmym prezydentem Stanów Zjednoczonych. Zaledwie osiem lat wcześniej Nixon przegrał z kretesem swój pierwszy wyścig do prezydentury z Johnem F. Kennedym. Liczba głosów na obu kandydatów była zbliżona, ale o porażce Nixona przesądził najwyraźniej szereg intryg wyborczych w stanie Illinois, za którymi stał chicagowski komitet wyborczy Partii Demokratów. Dwa lata później Nixonowi nie udało się zostać gubernatorem Kalifornii. Zgorzkniały przedwyborczą nagonką i prowokacjami ze strony dziennikarzy dzień po porażce wypowiedział się w mediach, stwierdzając na zakończenie: „Pomyślcie tylko, jak wiele stracicie. Nixon, którym można było poniewierać, zniknie, bo jest to, drodzy panowie, moja ostatnia konferencja prasowa”. Reakcja na te słowa była zasadniczo negatywna. Nixona oskarżono o to, że z lubością użala się nad sobą. Stacja ABC News wyemitowała specjalny półgodzinny program pod tytułem Polityczny nekrolog Richarda Nixona. W poświęconym mu artykule na łamach magazynu „Time” można było przeczytać, co następuje: „Wyjąwszy cuda, Richard Nixon musi porzucić wszelkie nadzieje na to, że zostanie jeszcze kiedykolwiek wybrany na jakikolwiek urząd polityczny”. Według wszelkich znaków na niebie i ziemi jego kariera polityczna powinna była się zakończyć w 1962 roku. Życie Richarda Nixona było jednak niekończącą się serią kryzysów i niepowodzeń, które wyłącznie zwiększały poziom jego determinacji. Jako młody człowiek marzył o tym, aby dostać się do którejś ze szkół Ivy League, bo miało to kluczowe znaczenie z punktu widzenia zdobycia w Ameryce odpowiedniej pozycji i zaangażowania się w walkę o władzę. Młody Richard był wyjątkowo ambitny, ale jego rodzina nie dysponowała wystarczającymi środkami, aby móc pozwolić sobie na opłacenie jego nauki. Nixon pokonał tę pozornie niemożliwą do sforsowania barierę, zostając wzorowym uczniem, zapracowując sobie na przydomek Żelazny Tyłek za wręcz nieludzkie oddanie pracy i zdobywając stypendium, które umożliwiło mu rozpoczęcie nauki na Wydziale Prawa Uniwersytetu Duke. Aby zachować stypendium, musiał być jednym z najlepszych studentów i udało mu się to dzięki pracy tak ciężkiej, że niewielu byłoby w stanie ją wytrzymać. Po kilku latach w senacie w 1952 roku Dwight D. Eisenhower uznał, że Nixon będzie dobrym kandydatem na wiceprezydenta z ramienia Partii Republikanów, ale szybko tej decyzji pożałował. Nixon zarządzał tajnymi funduszami partii i zarzucono mu, że wykorzystuje te środki do celów prywatnych. Tak naprawdę był niewinny, ale Eisenhower nie czuł się dobrze w jego towarzystwie, więc postanowił się go pozbyć. Gdyby do tego doszło, kariera polityczna Nixona niemal na pewno dobiegłaby końca. Po raz kolejny przyjął więc wyzwanie i wystąpił na żywo w telewizji, wygłaszając mowę swojego życia, w której bronił się przed zarzutami. Okazało się to tak skuteczne, że opinia publiczna wymogła na Eisenhowerze, aby go nie wyrzucał, i przez kolejne osiem lat Nixon pełnił funkcję wiceprezydenta. Miażdżące porażki z 1960 i 1962 roku okazały się zatem dla Nixona wydarzeniami, za sprawą których nabrał jeszcze większego hartu ducha i wskrzesił swoją karierę. Był jak kot o dziewięciu życiach. Nic nie mogło go zabić. Przyczaił się na kilka lat, po czym wrócił z impetem na wybory w 1968 roku. Był teraz „nowym Nixonem”, bardziej zrelaksowanym i sympatycznym, lubiącym kręgle i pikantne dowcipy. Wyciągnąwszy wnioski ze swoich licznych wcześniejszych porażek, przeprowadził jedną z najspokojniejszych i najsprytniejszych kampanii we współczesnej historii i sprawił, że wszyscy jego wrogowie i ci, którzy w niego zwątpili, musieli przełknąć żabę, gdy pokonał Humphreya. Gdy Nixon został prezydentem, wydawało się, że zdobył szczyt władzy. W jego głowie pozostało jednak jeszcze jedno marzenie, być może najtrudniejsze do spełnienia, ale i najbardziej pożądane. Wrogowie Nixona z obozu liberałów uważali go za polityczne zwierzę, które aby wygrać wybory, jest w stanie uciec się do wszelkich możliwych sztuczek. Dla ludzi z elit z Wschodniego Wybrzeża, którzy go nienawidzili, był kmiotem z Whittier w Kalifornii, mającym aż nazbyt oczywiste ambicje. Nixon postanowił udowodnić, że nikt z nich nie ma racji. Że nie jest tym, za kogo go uważają. W głębi serca był nie bezwzględnym politykiem, a idealistą. Jego ukochana matka, Hannah, była gorliwą kwakierką, która wpoiła mu, że wszystkich ludzi należy taktować tak samo, a najwyższym dobrem na świecie jest pokój. Chciał zostawić po sobie dziedzictwo, które świadczyłoby o tym, że był jednym z najlepszych prezydentów w historii. Zamierzając uczcić pamięć niedawno zmarłej matki, pragnął stać się uosobieniem jej kwakierskich ideałów i pokazać swoim przeciwnikom, że odczytywali go całkowicie błędnie. Jego politycznymi wzorcami byli tacy ludzie, jak francuski prezydent Charles de Gaulle, którego poznał osobiście i podziwiał. De Gaulle emanował autorytetem i miłością do ojczyzny. Nixon robił to samo. W prowadzonych przez siebie notatnikach zaczął nadawać sobie przydomek RN — jako samemu siebie w roli światowego lidera. RN był silny, rezolutny, pełen empatii, ale jednocześnie wyjątkowo męski. Amerykę, której przywódcą miał zostać, trapiły antywojenne protesty, zamieszki w miastach i wzrost przestępczości. RN miał zakończyć wojnę i pracować na rzecz pokoju na świecie, zapewnić dobrobyt wszystkim Amerykanom, wspierać prawo i porządek i wpajać poczucie godności narodowi, który je stracił. Osiągając to, zająłby miejsce obok prezydentów, których darzył najwyższym szacunkiem — Abrahama Lincolna i Woodrowa Wilsona. I naprawdę, siłą własnej woli, chciał do tego doprowadzić — tak jak zawsze. W pierwszych miesiącach sprawowania władzy działał szybko. Stworzył najwyższej klasy gabinet, w którym jako swojego doradcę do spraw bezpieczeństwa narodowego umieścił genialnego Henry’ego Kissingera. Osobisty personel Nixona tworzyli prostolinijni młodzi ludzie, którzy byli wobec niego żarliwie lojalni i służyli za narzędzia do realizacji jego wielkich ambicji związanych z Ameryką. Byli wśród nich szef personelu Bob Haldeman, odpowiadający za politykę wewnętrzną John Ehrlichman, sekretarz Białego Domu John Dean i doradca Białego Domu Charles Colson. Nixon nie chciał wokół siebie intelektualistów, zależało mu na ludziach, którzy wiedzą, czego chcą. Nie był jednak naiwny. Rozumiał, że lojalność w polityce to efemeryda, więc już we wczesnym okresie swoich rządów kazał zainstalować w całym Białym Domu tajny system rejestrowania rozmów, o którym wiedzieli tylko nieliczni. W ten sposób mógł dyskretnie nadzorować swój personel i podejmować działania zapobiegawcze, gdyby wśród jego ludzi znalazł się jakiś zdrajca lub wtyczka. Zapewniał sobie także dowody, które mógłby wykorzystać, gdyby ktokolwiek próbował fałszywie interpretować jakiekolwiek odbywane z nim rozmowy. A najważniejsze było to, że po zakończeniu przez Nixona prezydentury zmontowane taśmy można byłoby wykorzystać, by pokazać jego wielkość jako przywódcy i ujawnić, w jak klarowny i racjonalny sposób podejmował swoje decyzje. Taśmy miały zabezpieczyć jego dziedzictwo. Przez pierwsze kilka lat Nixon pracował nad realizacją swojego planu. Był jako prezydent bardzo aktywny. Podpisywał ustawy, których celem była ochrona środowiska, zdrowia zatrudnionych i praw konsumentów. W ramach polityki zagranicznej próbował bez większego powodzenia zakończyć wojnę w Wietnamie. Wkrótce potem przygotował jednak grunt dla swojej pierwszej wizyty w Związku Radzieckim i słynnej podróży do Chin oraz podpisał z Rosjanami porozumienie o ograniczeniu rozprzestrzeniania broni jądrowej. Wszystko to było zresztą dopiero początkiem, Nixon miał bowiem w zanadrzu jeszcze wiele innych koncepcji. A jednak, mimo relatywnie bezproblemowych pierwszych lat prezydentury, z Richardem Nixonem zaczęło się dziać coś dziwnego. Nie mógł pozbyć się uczucia niepokoju, którego doświadczał przez całe życie. Zaczęło się ono ujawniać na zamkniętych, późnowieczornych, zakrapianych alkoholem spotkaniach z członkami osobistego personelu. Nixon dzielił się z ich uczestnikami historiami ze swojej barwnej przeszłości, ujawniając w ich trakcie szereg dawnych politycznych ran i dając upust goryczy, którą odczuwał w głębi duszy. Nixon miał wyjątkową obsesję na punkcie sprawy Algera Hissa. Hiss był wysokim urzędnikiem Departamentu Stanu, którego w 1948 roku oskarżono o bycie komunistycznym szpiegiem. Hiss, elegancki i wymuskany ulubieniec liberałów, zaprzeczył zarzutom. Nixon, wtedy młodszy kongresmen z Kalifornii, wyczuł fałsz. Inni kongresmeni postanowili zostawić Hissa w spokoju, ale Nixon reprezentujący Komisję Śledczą do spraw Badania Działalności Antyamerykańskiej nie miał zamiaru się poddać. Podczas przesłuchania Hissa, gdy Nixon przypomniał mu o karze za krzywoprzysięstwo, Hiss odparł: „Znam prawo. Uczęszczałem do Harvard Law School. A pan, o ile się nie mylę, do Whittier?” (chodziło o nieszczególnie poważany college, który ukończył Nixon). Bezwzględnie prześladując Hissa, Nixon skutecznie doprowadził do oskarżenia go o krzywoprzysięstwo i Hiss tra ł do więzienia. To zwycięstwo sprawiło, że Nixon zdobył sławę, ale jak powiedział ludziom ze swojego personelu, dorobił się także zaprzysięgłych wrogów u elit ze Wschodniego Wybrzeża, którzy uważali go za obłudnego parweniusza z Whittier. W latach pięćdziesiątych ludzie z tych elit, wśród których było wielu absolwentów Harvardu, po cichu wykluczyli Nixona i jego żonę Pat z własnego kręgu, ograniczając także zasięg jego kontaktów politycznych. Ich sprzymierzeńcy w prasie bezlitośnie wyśmiewali jego potknięcia i wszystko, co uważali za występki. Tak, Nixon nie był aniołem. Lubił wygrywać, a hipokryzja tych liberałów doprowadzała go do szału — Bobby Kennedy był królem brudnych politycznych sztuczek, a jednak żaden dziennikarz tego nie nagłaśniał. Zagłębiając się coraz bardziej w historiach, które noc za nocą opowiadał członkom swojego personelu, Nixon przypominał im, że jego przeszłość pozostaje nadal żywa. Dawni wrogowie nadal działali przeciwko niemu. Był wśród nich na przykład korespondent CBS, Daniel Schorr, który wydawał się nienawidzić Nixona wyjątkowo zajadle. Jego raporty z Wietnamu zawsze wydobywały na światło dzienne najgorsze aspekty wojny i sprawiały, że Nixon wypadał źle. Była także Katharine Graham, właścicielka „Washington Post”, która wydawała się od wielu lat prowadzić przeciwko niemu osobistą wendettę. Graham była nestorką społeczności Georgetown, która od lat ignorowała Nixona i Pat. A najgorszy ze wszystkich był Larry O’Brien, ówczesny lider Partii Demokratycznej, któremu jako kluczowemu doradcy administracji Kennedy’ego udało się doprowadzić do przesłuchania Nixona przez urzędników administracji skarbowej. Nixon uważał O’Briena za politycznego geniusza zła, za człowieka, który zrobiłby wszystko, by zapobiec jego reelekcji w 1972 roku. Wrogowie byli wszędzie i byli nieustępliwi — umieszczali szkalujące Nixona materiały w prasie, nagłaśniali potknięcia jego administracji i szpiegowali go, gotowi rzucić się na najmniejszy skandal. A co — pytał swoich ludzi — robimy my? Skoro jego zespół nie wykazywał skłonności do jakichkolwiek reakcji, to była to wyłącznie wina zespołu. Spuścizna Nixona i jego ambicje były zagrożone. Gdy historie o antywojennych demonstracjach i wycieki informacji dotyczących prowadzonych przez prezydencką administrację działań związanych z wojną w Wietnamie zaczęły się nawarstwiać, Nixon coraz bardziej pogrążał się w gniewie i frustracji, a rozmowy, jakie prowadził ze swoim personelem, stawały się dla obu stron coraz bardziej nieprzyjemne. Pewnego razu gdy Colson mówił o tym, że trzeba się zemścić na szczególnie dokuczliwych oponentach, Nixon przerwał mu, mówiąc: „Pewnego dnia ich dopadniemy — dopadniemy ich tam, gdzie będzie nam to najbardziej odpowiadało. A potem potraktujemy ich obcasami, przyciśniemy i zaczniemy wiercić, prawda, Chuck, prawda?”. Kiedy Nixon dowiedział się, że wielu pracowników Biura Statystyki Pracy jest Żydami, uznał, że to najbardziej prawdopodobna przyczyna publikowanych przez to biuro złych wskaźników ekonomicznych. „W rządzie jest pełno Żydów — powiedział Haldemanowi — a większość Żydów jest nielojalna”. Żydzi byli według Nixona ostoją establishmentu ze Wschodniego Wybrzeża, którego członkowie tak bardzo mu się przeciwstawiali. Innym razem powiedział Haldemanowi: „Proszę, podaj mi nazwiska Żydów, wiesz, tych, którzy zapewniają potężne wsparcie demokratom… Czy moglibyśmy rozpocząć dochodzenia przeciwko przynajmniej niektórym z tych sk…synów?”. Dochodzenia były według niego w porządku. Miał też paskudne pomysły na to, jak skrzywdzić Katharine Graham i zawstydzić Daniela Schorra. Nixon zaczął także odczuwać coraz większy niepokój w kwestii swojego publicznego wizerunku, tak istotnego dla spuścizny. Zadręczał swój personel, w tym nawet Henry’ego Kissingera, by promowano go w prasie jako silnego przywódcę. W wywiadach mieli nazywać go Mr. Peace, bo uważał, że to nie Kissinger, a on sam jest godzien najwyższego uznania. Chciał też wiedzieć, co mówią o nim przedstawiciele elit na przyjęciach w Georgetown. Może w końcu zmienili zdanie na temat Richarda Nixona? Pomimo nerwowości Nixona w 1972 roku było jasne, że wydarzenia układają się dla niego pomyślnie. Jego przeciwnikiem w kolejnych wyborach prezydenckich był senator George McGovern, zagorzały liberał. Nixon prowadził w sondażach, ale miał apetyt na znacznie więcej. Chciał miażdżącego zwycięstwa i uzyskania mandatu na sprawowanie władzy od szerokich rzesz społeczeństwa. Mając pewność, że ludzie w rodzaju O’Briena dysponują całym arsenałem brudnych sztuczek, zaczął nalegać, aby Haldeman zajął się szpiegowaniem i zebrał trochę kompromitujących informacji o demokratach. Chciał, aby Haldeman stworzył zespół ludzi, których nazwał „obcinaczami jaj” — mieli oni wykonać niezbędną krecią robotę z maksymalną efektywnością. Szczegóły pozostawił podwładnemu. Ku swojemu rozczarowaniu w czerwcu 1972 roku Nixon przeczytał w „Washington Post” o nieudanym włamaniu do hotelu Watergate, w którym grupa mężczyzn usiłowała założyć podsłuch w biurach Larry’ego O’Briena. Doprowadziło to do aresztowania trzech mężczyzn — Jamesa McCorda, E. Howarda Hunta i G. Gordona Liddy’ego — powiązanych z Komitetem na rzecz Reelekcji Prezydenta Nixona. Włamanie zostało przeprowadzone wyjątkowo nieudolnie, więc Nixon zaczął podejrzewać, że to podstęp demokratów. Obcinacze jaj nie okazali się skutecznym zespołem, na którym mu zależało. Kilka dni później, 23 czerwca, Nixon omówił włamanie z Haldemanem. Sprawę badało FBI. Niektórzy z aresztowanych byli byłymi agentami CIA. Być może, zaproponował Haldeman, mogliby skłonić kierownictwo CIA do wywarcia presji na FBI, aby wstrzymano śledztwo. Nixon zaaprobował ten pomysł, ale powiedział Haldemanowi: „Z tym, że ja nie zamierzam się w to angażować”. Haldeman odpowiedział: „Nie, panie prezydencie, my też tego nie chcemy”. Po namyśle Nixon dodał: „Bądźcie twardzi. Tak właśnie grają oni i tak będziemy grać my”. Nadzorowanie wewnętrznego śledztwa Nixon zlecił swojemu doradcy, Johnowi Deanowi, udzielając mu jasnych instrukcji, że powinien stosować obstrukcję wobec FBI i ukrywać wszelkie powiązania z Białym Domem. Fakty były zresztą takie, że Nixon bezpośrednio nie zlecił włamania. Watergate było drobnostką, niczym, co mogłoby zepsuć jego reputację. Cała afera miała zniknąć w pomroce dziejów, tak jak inne brudne polityczne sprawki, których nigdy nie wykryto i nie zapisano w podręcznikach historii. Okazało się, że rzeczywiście miał rację — przynajmniej na początku — bo opinia publiczna nie zwróciła na włamanie szczególnej uwagi. Nixon osiągnął jeden z najlepszych wyników w całej historii wyborów prezydenckich. Zwyciężył we wszystkich stanach poza Massachusetts i Dystryktem Kolumbii. Zdobył nawet poparcie znacznej części demokratów. Teraz miał cztery kolejne lata na utrwalenie swojego dziedzictwa i nie było nic, co mogłoby go powstrzymać. Jego popularność nigdy nie była większa. Wydarzenia z hotelu Watergate stale jednak powracały i Nixon nie mógł się od nich uwolnić. W styczniu 1973 roku senat podjął decyzję o wszczęciu dochodzenia. W marcu McCord w końcu puścił farbę, sugerując, że włamania dokonano na zlecenie szeregu członków personelu Białego Domu. Hunt zaczął żądać pieniędzy w zamian za milczenie, inaczej miał ujawnić to, co wiedział. Wyjście z całego tego bałaganu wydawało się proste i jasne — należało zatrudnić prawnika z zewnątrz, który przy pełnej współpracy Nixona i jego zespołu przeprowadziłby wewnętrzne dochodzenie w sprawie włamania i ujawnił wszystkie szczegóły. Ucierpiałaby reputacja prezydenta, parę osób tra łoby do więzienia, ale Nixon pozostałby w polityce i jako mistrz powstawania z martwych na pewno by sobie poradził. Takiego kroku Nixon nie potra ł jednak wykonać. Doszłoby do zbyt wielu bezpośrednich szkód. Myśl o wyjawieniu tego, co wiedział, sprawiała, że wpadał w popłoch. Na spotkaniach z Deanem kontynuował rozmowy o przykrywkach, sugerując nawet, skąd dałoby się pozyskać pieniądze na zamknięcie ust różnym osobom. Dean ostrzegał go, żeby aż tak się nie angażował, ale Nixona wydawał się dziwnie fascynować coraz większy mętlik, do którego sam doprowadził, i nie mógł się powstrzymać przed nurzaniem się w nim. Wkrótce został zmuszony do zwolnienia Haldemana i Ehrlichmana, bo obaj mieli niemożliwe do zatuszowania związki z włamaniem. Konieczność zrobienia tego osobiście była dla niego udręką — kiedy przyszedł powiedzieć o zwolnieniu Ehrlichmanowi, załamał się i rozpłakał. Mimo wszystko wyglądało jednak na to, że nie może zrobić nic, aby wstrzymać rozpędzone śledztwo w sprawie Watergate, którego nici coraz bardziej go oplatały, przez co czuł się jak szczur uwięziony w pułapce. 19 lipca 1973 roku otrzymał najgorszą ze wszystkich wiadomości, jakie ostatnio do niego dotarły: członkowie komisji senackiej, która badała aferę Watergate, dowiedzieli się o tajnym systemie rejestrującym zainstalowanym w Białym Domu i zażądali, aby taśmy zostały przekazane komisji dla celów dowodowych. Nixon przestał myśleć o czymkolwiek poza poczuciem nieprawdopodobnego wstydu, jakiego dozna, gdy taśmy zostaną upublicznione. Stałby się pośmiewiskiem całego świata. Myślał o języku, jakiego używał, i o wielu paskudnych rzeczach, do których nawoływał. Jego wyobrażenia o sobie, jego dziedzictwo, wszystkie ideały, do których spełnienia dążył, wszystko to miało zostać pogrzebane za jednym zamachem. Myślał o matce i swojej rodzinie — nikt z nich nigdy nie słyszał, jakich słów używał w zaciszu własnego biura. Było tak, jakby na taśmach została nagrana inna osoba. Alexander Haig, który był teraz szefem personelu, powiedział Nixonowi, że powinien zdemontować, a właściwie po prostu wyrwać ze ścian elementy systemu rejestracji rozmów i natychmiast zniszczyć taśmy, zanim otrzyma o cjalne wezwanie do ich udostępnienia. Nixon, gdy to usłyszał, zaczął przypominać kogoś dotkniętego paraliżem: zniszczenie taśm byłoby przyznaniem się do winy. Być może za ich sprawą oczyściłyby się z zarzutów, bo były dowodem na to, że nigdy bezpośrednio nie zażądał przeprowadzenia włamania, ale przerażała go myśl o tym, że treść którejkolwiek z taśm mogłaby tra ć do opinii publicznej. Wałkował to wszystko w myślach, ale ostatecznie postanowił, że ich nie zniszczy. Powołując się na prezydenckie prawo do nieujawniania informacji, mógłby nie przekazywać ich komisji. Ciśnienie nie przestawało jednak rosnąć, więc w kwietniu 1974 roku Nixon postanowił wydać transkrypcje taśm w formie liczącej tysiąc dwieście stron księgi, mając nadzieję, że wszystko skończy się dobrze. Opinia publiczna była jednak tą lekturą przerażona. Tak, wielu uważało go za podstępnego krętacza, ale wulgarny język, przekleństwa, nierzadko histeryczny i paranoiczny ton jego wypowiedzi oraz zupełny brak skrupułów i wahań podczas zlecania różnych nielegalnych działań ujawniły istnienie takiego rysu charakteru Nixona, o jaki nikt nigdy go nie podejrzewał. Zszokowani byli nawet członkowie jego rodziny. W obliczu afery Watergate Nixon stawał się coraz słabszy i coraz bardziej niezdecydowany, zupełnie nie przypominając de Gaulle’a, którego chciał naśladować. Nigdy nie okazał nawet śladu chęci poznania prawdy i ukarania złoczyńców. Gdzie się podział prawy i porządny człowiek? Ostateczny upadek Nixona zaczął się 24 lipca: Sąd Najwyższy USA nakazał mu przekazanie taśm, wśród których był zapis rozmowy z 23 czerwca 1972 roku, w której prezydent zaaprobował wykorzystanie CIA do zawieszenia śledztwa prowadzonego przez FBI. Była to informacja w stylu „dymiącego pistoletu”, dowód na to, że był zaangażowany w aferę od samego początku. W obliczu całkowitej klęski, choć było to wbrew wszystkiemu, w co wierzył, na początku sierpnia Nixon postanowił ustąpić ze stanowiska. Następnego ranka, po wygłoszeniu przemówienia do narodu, Nixon po raz ostatni zwrócił się do członków swojego personelu i starając się kontrolować emocje, zakończył: „Nigdy się nie zniechęcajcie, nigdy nie bądźcie małostkowi; zawsze pamiętajcie o tym, że inni mogą was nienawidzić, ale ci, którzy was nienawidzą, nie zwyciężą, o ile wy nie zaczniecie nienawidzić ich, a potem nie zniszczycie samych siebie”. Potem wraz z rodziną wsiadł do śmigłowca, który miał go zabrać na polityczne wygnanie. Interpretacja. Dla ludzi, którzy ściśle z nim współpracowali, Richard Nixon był zagadką. Według Raya Price’a, który pisał teksty jego przemówień, Nixonów było dwóch, jeden jasny, a drugi ciemny. Jasny Nixon był „wyjątkowo troskliwy, sentymentalny, wielkoduszny i miły”. Ciemny był „zły, mściwy, porywczy i męczący”. Obie strony charakteru prezydenta pozostawały według niego „w stanie permanentnej wojny”. Najbardziej spostrzegawczym obserwatorem Nixona i osobą najbliższą rozwiązania jego zagadki stał się jednak chyba Henry Kissinger, któremu zależało na tym, aby go jak najlepiej poznać, bo chciał nim sterować, a nawet wykorzystywać go do własnych celów. Według Kissingera klucza do charakteru i rozdwojenia jaźni Nixona należało szukać w jego dzieciństwie. „Czy możecie sobie wyobrazić — zauważył kiedyś Kissinger — jaki byłby ten człowiek, gdyby ktoś go kochał?”. Jako dziecko Nixon wydawał się niezwykle żądny uwagi. Był nieznośnym beksą; trzeba było wielkiego wysiłku, by go uspokoić, ciągle tonął we łzach. Chciał być oczkiem w głowie wszystkich dookoła i bywał skłonny do manipulacji, gdy mu tego nie zapewniano. Jego rodzicom nie podobały się te cechy ich dziecka. Dorastali w południowej Kalifornii w czasach pionierów i woleliby spokojnego, samodzielnego potomka. Ojciec Nixona był zapewne chłodny, a nawet skłonny do przemocy. Jego matka była bardziej troskliwa, ale często przygnębiona i bardzo kapryśna. Musiała stawiać czoła niepowodzeniom biznesowym męża i opiekować się dwoma chorowitymi braćmi Richarda, którzy zmarli w młodym wieku. Często na wiele miesięcy opuszczała chłopca, aby opiekować się jego braćmi, co Richard musiał uznawać za swego rodzaju odrzucenie. W kontaktach z trudnymi rodzicami ukształtowała się osobowość Nixona. Starając się pokonać lub ukryć swoje słabości, stworzył wizerunek, który dobrze mu służył, najpierw na potrzeby rodziny, a potem opinii publicznej. W jego ramach akcentował swoje mocne strony i tworzył nowe. Stał się wyjątkowo twardy, odporny, zaciekły, zdecydowany i racjonalny, został kimś, z kim trzeba było się liczyć, zwłaszcza w dyskusjach. (Według Kissingera: „Niczego nie obawiał się bardziej niż posądzeń o słabość”). Ale słabe i bezbronne dziecko w jego wnętrzu nie zniknęło w cudowny sposób, tylko umieściło swoje nigdy niezaspokojone potrzeby w podświadomości, w cieniach osobowości, gdzie czekały, aby zacząć się ujawniać w nietypowy sposób. Tak właśnie Richard Nixon stworzył swoją ciemną stronę. W przypadku Nixona, gdy odczuwał on stres lub wyjątkowy lęk, ta ciemna strona wzbierała z głębin jego wnętrza w postaci poważnych kompleksów („Nikt mnie nie docenia”), podejrzeń (że wszędzie czają się wrogowie), nagłych wybuchów i napadów złości oraz silnego pragnienia manipulowania tymi, którzy jak uważał, wchodzili mu w drogę, a wreszcie krzywdzenia ich. Nixon tłumił i wypierał ten aspekt swojej osobowości z niezwykłą gwałtownością aż do samego końca, nawet kierując ostatnie słowa do swojego personelu. Często mówił, że nigdy nie płacze, nie żywi do nikogo urazy i nie dba o to, co inni o nim myślą, a było wręcz przeciwnie. Przez większość czasu dobrze odgrywał rolę RN. Kiedy jednak pojawiał się cień, zaczynał zachowywać się dziwnie, sprawiając, że ludzie, którzy widywali go regularnie, odnosili wrażenie, że naprawdę mają do czynienia z dwoma Nixonami. Według Kissingera wyglądało to tak, jakby do życia wracało niekochane dziecko. Ciemna strona Nixona stała się w końcu czymś namacalnym za sprawą taśm. Nixon wiedział, że wszystko, co mówi, jest nagrywane, a jednak nigdy się nie hamował ani nie cenzurował swoich wypowiedzi. Obrażał bliskich przyjaciół za ich plecami, pozwalał sobie na dzikie ataki paranoi i rojeń o zemście, marudził nad najprostszymi decyzjami. Był człowiekiem, który obsesyjnie bał się najdrobniejszego nawet wycieku informacji i podejrzewał o zdradę niemal wszystkich ze swojego otoczenia, a jednak powierzył swój los taśmom, które jak sądził, nigdy nie zostaną upublicznione w niezredagowanej formie. Nawet gdy wydawało się, że jednak do tego dojdzie, i doradzano mu, aby je zniszczył, nie zrobił tego zahipnotyzowany przez drugiego Nixona, który pojawił się w międzyczasie. Wyglądało to tak, jakby potajemnie pragnął kary — dziecko i ciemna strona mściły się za to, że zostały tak bardzo wyparte. Zrozum: opowieść o Nixonie jest bliżej Ciebie i Twojej rzeczywistości, niż mógłbyś sobie wyobrazić. Podobnie jak Nixon, stworzyłeś na użytek publiczny maskę, która podkreśla Twoje mocne strony i ukrywa słabości. Podobnie jak on, stłumiłeś niechętnie akceptowane społecznie cechy, które w naturalny sposób miałeś jako dziecko. Stałeś się niezwykle miły i uprzejmy. Ale podobnie jak on, masz ciemną stronę, do której nie chcesz się przyznać i której nie masz ochoty zgłębiać. Zawiera ona Twoje najgłębsze kompleksy, Twoje skrywane pragnienia, aby ranić innych, nawet najbliższych, Twoje rojenia o zemście, Twoje podejrzenia wobec innych, Twój głód większej uwagi i władzy. Ta ciemna strona nawiedza Twoje sny. Pojawia się w chwilach niewytłumaczalnej depresji, niezwykłego lęku, gdy stajesz się drażliwy, zaczynasz czuć, że czegoś Ci brak i gdy nawiedzają Cię podejrzane myśli. Wyzwala się w bezceremonialnych komentarzach, których później żałujesz. Czasami, podobnie jak w przypadku Nixona, może to nawet prowadzić do destrukcyjnych zachowań. Zwykle miewamy skłonność do obwiniania za takie nastroje i zachowania okoliczności lub inne osoby, ale one powracają, bo nie jesteśmy świadomi ich źródła. Depresja i lęk pojawiają się dlatego, że nie jesteśmy w pełni sobą, że zawsze odgrywamy jakąś rolę. Utrzymywanie tej ciemnej strony w ryzach wymaga ogromnej energii, ale czasem nieodpowiednie zachowania i tak się ujawniają jako sposób na uwalnianie się od wewnętrznego napięcia. Twoim zadaniem jako badacza ludzkiej natury powinno być poznanie i zbadanie tej ciemnej strony własnego charakteru. Poddana świadomej analizie traci ona swoją niszczycielską moc. Gdy nauczysz się wykrywania w sobie jej przejawów (przydatne do tego celu informacje znajdziesz w kolejnych podrozdziałach), będziesz mógł ukierunkowywać tę ciemną energię na produktywne działania. Będziesz mógł przekształcać potrzebę zwracania na siebie uwagi i drażliwość w empatię. Będziesz mógł wykorzystywać swoje agresywne impulsy do realizowania wartościowych celów i posługiwać się nimi w pracy. Będziesz mógł zaakceptować własne ambicje i pragnienie władzy zamiast mieć w ich kontekście poczucie winy i działać ukradkiem. Będziesz mógł monitorować swoją podejrzliwość i sposób przenoszenia własnych negatywnych emocji na innych. Będziesz mógł stwierdzić, że także w Tobie tkwią samolubne i szkodliwe impulsy, że nie jesteś takim aniołem i takim siłaczem, jak to sobie wyobrażasz. Dzięki świadomości istnienia własnej ciemnej strony zyskasz równowagę i większy zasób tolerancji dla innych. Mogłoby się wydawać, że sukcesy mogą odnosić wyłącznie ci, którzy nieustannie roztaczają wokół siebie aurę siły i świętości, ale tak nie jest. Angażując się bez reszty w odgrywane przez siebie role, ciągle starając się sprostać ideałom, które nie są realne, przekazujemy fałsz, który inni wyczuwają. Zwróć uwagę na znane osobistości publiczne, takie jak Abraham Lincoln czy Winston Churchill. Oni posiedli umiejętność analizowania swoich wad i błędów, potra li się z siebie śmiać. Stawali się autentycznie ludzcy i to właśnie było źródłem ich uroku. Tragedia Nixona polegała na tym, że miał olbrzymi talent polityczny i inteligencję, ale nie potra ł wejrzeć w siebie i ocenić mocy ciemnej strony swojego charakteru. To tragedia, która dotyka nas wszystkich w tak znaczącym stopniu, że całkowicie ją wypieramy. To pragnienie popełnienia szaleństwa pozostaje z nami przez całe życie. Kto z nas, stojąc z kimś nad otchłanią lub na wysokiej wieży, nie doświadczał nagłego impulsu, by go zepchnąć? I jak to jest, że krzywdzimy tych, których kochamy, chociaż wiemy, że będziemy mieć wyrzuty sumienia? Cała nasza istota to wyłącznie walka z tkwiącymi w nas siłami ciemności. Życie to wojna z trollami w sercu i duszy. Pisanie polega na osądzaniu samego siebie. — HENRIK IBSEN Klucze do ludzkiej natury Myśląc o ludziach, których znamy i widujemy regularnie, najczęściej miewamy wrażenie, że są oni zasadniczo mili i sympatyczni. Większość z nich wydaje się cieszyć naszym towarzystwem, być osobami względnie otwartymi i pewnymi siebie, odpowiedzialnymi społecznie, mającymi umiejętność pracy w zespole, dbającymi o siebie i dobrze traktującymi innych. Od czasu do czasu dostrzegamy jednak u takich przyjaciół, znajomych i współpracowników przebłyski zachowań, które wydają się sprzeczne z tym, co widzimy na co dzień. Może to przybierać różne postacie: nagle, ni stąd ni zowąd, ktoś taki może wygłosić krytyczny, a nawet okrutny komentarz na nasz temat lub pozwala sobie na stosunkowo surową ocenę naszej pracy lub osobowości. Czy naprawdę coś takiego czuje i stara się to ukryć? Bo przez chwilę odnosimy wrażenie, że wcale nie jest tak miły, jak nam się wydawało. Albo słyszymy, że za zamkniętymi drzwiami źle traktuje członków swojej rodziny czy ludzi, którzy dla niego pracują. Albo nagle wdaje się w romans z całkowicie nieodpowiednim partnerem i oczywiście nie prowadzi to do niczego dobrego. Albo topi pieniądze w jakimś absurdalnym i ryzykownym przedsięwzięciu nansowym. Albo robi coś pochopnego, co stawia pod znakiem zapytania dalszy ciąg jego kariery zawodowej. Albo łapiemy go na jakimś kłamstwie bądź manipulacji. Tego rodzaju momenty niewłaściwego zachowania czy postępowania wbrew własnej reputacji da się także zauważyć u znanych postaci i celebrytów, którzy następnie gubią się w zawiłych przeprosinach za dziwne nastroje, które nimi zawładnęły. Tym, co wychodzi na jaw w takich chwilach, jest ciemna strona naszego charakteru, którą szwajcarski psycholog Carl Jung nazwał cieniem. Cień składa się ze wszystkich cech, które ludzie próbują wypierać i tłumić. Poziom tego tłumienia jest tak głęboki i jest ono na tyle skuteczne, że zazwyczaj nie jesteśmy świadomi istnienia swojego cienia; funkcjonuje on podświadomie. Według Junga cień charakteryzuje się także określoną gęstością, w zależności od tego, jak głęboki jest poziom wyparcia i ile ukrywanych cech tłumimy. Cień Nixona musiał być na przykład wyjątkowo gęsty. Gdy przeżywamy chwile, w których inni ludzie odsłaniają swoją ciemną stronę, możemy zauważyć, że zmienia się wyraz ich twarzy, ton głosu i język ciała — prawie tak, jakby nagle stawała przed nami inna osoba — i widoczne stają się nagle cechy rozhisteryzowanego dziecka. Czujemy, że ich cień wzbiera i wyłania się z otchłani. Cień skrywamy głęboko we wnętrzu, ale uaktywnia się on w chwilach stresu lub gdy zostają pobudzone nasze głębokie lęki i kompleksy. Ma także tendencję do pojawiania się częściej, gdy się starzejemy. Kiedy jesteśmy młodzi, wszystko wydaje się nam ekscytujące — w tym także różne role społeczne, które musimy odgrywać. Na kolejnych etapach życia noszenie masek zaczyna nas jednak męczyć i przebłyski cienia stają się częstsze. Ponieważ rzadko widujemy cień, ludzie, z którymi miewamy do czynienia, są dla nas w pewnym sensie obcy. Jest tak, jakbyśmy mogli dostrzec wyłącznie ich dwuwymiarowy, spłaszczony wizerunek — ich uprzejmą prospołeczną stronę. Wiedza o tym, że ci ludzie mają cień, i znajomość jego konturów sprawia, że stają się dla nas trójwymiarowi. Ta zdolność holistycznego postrzegania innych jest kluczowym zagadnieniem w kontekście zdobywania przez nas wiedzy o ludzkiej naturze. Uzbrojeni w tę wiedzę możemy przewidywać zachowania innych ludzi w momentach stresu, pojmować ukryte motywy ich działań i unikać ulegania autodestrukcyjnym tendencjom. Cień powstaje w najwcześniejszych latach naszego życia, a jego źródłem są dwie przeciwstawne siły, które wtedy odczuwamy. Przychodzimy na świat pełni energii i chcemy doświadczać życia w całej jego intensywności. Nie rozumiemy różnic między zachowaniem akceptowalnym a niedopuszczalnym, doświadczamy tylko naturalnych impulsów. Niektóre z tych impulsów bywają związane z agresją. Zależy nam na tym, aby zmonopolizować uwagę naszych rodziców i otrzymywać znacznie więcej niż nasze rodzeństwo. Przeżywamy chwile głębokiego afektu, ale doświadczamy także uczuć intensywnej antypatii i nienawiści, nawet w stosunku do własnych rodziców, gdy nie spełniają naszych potrzeb. Chcemy czuć, że jesteśmy w jakiś sposób lepsi od innych — pod względem wyglądu, siły czy inteligencji — i pragniemy, aby nas za to doceniano. Bywamy bardzo samolubni, gdy odmawia się nam tego, czego chcemy, i uczymy się stosować podstępy i manipulacje, aby to zdobyć. Zdarza się nawet, że znajdujemy przyjemność w ranieniu innych lub fantazjujemy o zemście. Doświadczamy pełnej gamy emocji i wyrażamy ją. Nie jesteśmy niewinnymi aniołkami, za jakie dorośli zwykle uważają dzieci. Jednocześnie pozostajemy całkowicie bezbronni i zależni od rodziców w kwestii przetrwania. Ta zależność ciągnie się przez wiele lat. Bacznie obserwujemy naszych rodziców, dostrzegając na ich twarzach każdy sygnał świadczący o aprobacie lub dezaprobacie. Rodzice karcą nas za nadmiar energii i życzą sobie, abyśmy byli spokojni. Czasami uważają nas za nazbyt samowolnych i samolubnych. Czują, że inni ludzie oceniają ich przez pryzmat zachowania ich dzieci, więc chcą, byśmy byli mili na pokaz, byśmy zachowywali się jak słodkie aniołki. Nalegają, abyśmy byli chętni do współpracy i zachowywali się fair w stosunku do innych, chociaż my sami chcielibyśmy czasem zachowywać się inaczej. Zachęcają nas do ograniczania własnych potrzeb, abyśmy byli im bardziej przydatni w pełnym stresów życiu, jakie wiodą. Aktywnie zwalczają nasze napady złości i wszelkie przejawy nieposłuszeństwa. Gdy dorastamy, tego rodzaju naciski związane z koniecznością ukrywania się za określoną fasadą zaczynają wywierać na nas także inne osoby — rówieśnicy i nauczyciele. Dobrze jest wykazywać się pewnymi ambicjami, ale nie nadmiernymi, bo możemy zacząć sprawiać wrażenie aspołecznych. Warto wzbudzać zaufanie, ale niezbyt nachalnie, bo inni uznają, że mamy poczucie wyższości. Naszą główną motywacją zaczyna być potrzeba dostosowania się do grupy, więc uczymy się tłumić i ograniczać ciemną stronę naszej osobowości. Przyswajamy sobie wszystkie ideały naszej kultury — zaczynamy być mili i demonstrujemy wartości prospołeczne. Wiele z tych zachowań ma zasadnicze znaczenie z punktu widzenia sprawnego funkcjonowania w życiu społecznym, ale jednocześnie wiele z naszej natury przenosi się w ukrycie, do cienia. (Oczywiście, są tacy, którzy nie potra ą się nauczyć kontrolowania tych mrocznych impulsów, co kończy się tak, że po prostu kierują one nimi w realnym życiu — to kryminaliści. Jednak nawet oni zazwyczaj starają się robić dobre wrażenie i usprawiedliwiać swoje zachowania). Większości z nas udaje się zostać zwierzętami społecznymi o pozytywnej postawie, ale ma to swoją cenę. W końcu zaczyna brakować nam intensywności, której doświadczaliśmy w dzieciństwie, pełnej gamy emocji, a nawet kreatywności, która wiązała się z tą nieokiełznaną energią. Skrycie tęsknimy, aby to wszystko w jakiś sposób odzyskać. Pociąga nas to, co jednoznacznie zabronione — seksualnie czy społecznie. Może się to skończyć ucieczką w alkohol, narkotyki czy innego rodzaju stymulanty, bo czujemy, że nasze zmysły są przytępione, a umysł nazbyt ograniczany przez różnorodne konwencje. Jeżeli po drodze doświadczamy szeregu cierpień i zaczynamy żywić urazę do wielu ludzi, starając się ukrywać to przed innymi, cień staje się coraz gęstszy. Jeżeli natomiast odnosimy w życiu sukces, to uzależniamy się od uwagi, jaką darzą nas inni, i w chwilach, gdy narkotyk w postaci tejże uwagi w nieunikniony sposób przestaje działać, nasz cień także zostaje pobudzony i się uaktywnia. Ukrywanie tej ciemnej strony wymaga energii, co może być wyczerpujące, bo ciągle musimy pamiętać o tym, aby na użytek innych dysponować miłą i świadczącą o pewności siebie fasadą. A cień chce, żebyśmy się pozbyli nadmiaru wewnętrznego napięcia i wrócili do życia. Jak napisał kiedyś Horacy: Naturam expellas furca, tamen usque recurret („Choćbyś naturę widłami wypędzał, ona i tak powróci”). Musisz nauczyć się rozpoznawać takie momenty uwalniania się od napięcia u innych i interpretowania ich, aby dostrzegać zarysy cienia, które się wtedy pojawiają. Oto szereg ich najbardziej charakterystycznych przykładów. Sprzeczne zachowania. To najbardziej wymowny sygnał ze wszystkich, jakie istnieją. Można go opisać jako zestaw działań, które zadają kłam starannie skonstruowanej fasadzie tworzonej przez ludzi na użytek innych. Przykładem może być sytuacja, w której osoba powszechnie znana z kaznodziejskich zapędów zostaje nagle przyłapana w bardzo kompromitującej sytuacji. Albo inna, w której ktoś uznawany przez ogół za twardego człowieka, zaczyna w niewłaściwym momencie ujawniać swoje kompleksy i wpadać w histerię. I kolejna, gdy osoba głosząca przywiązanie do wolnej miłości i nieskrępowanej otwartości nagle staje się apodyktyczna i autorytarna. Dziwne, sprzeczne zachowania są bezpośrednimi przejawami uwalniania się cienia. (Więcej informacji o takich sygnałach i o tym, jak należy je interpretować, znajdziesz w podrozdziale zaczynającym się na stronie 244). Wybuchy emocji. Przykładem tego rodzaju sygnałów mogą być sytuacje, w których ktoś nagle traci typową dla siebie samokontrolę i ujawnia głębokie rozżalenie lub mówi coś, co jest zjadliwe i bolesne. Po czymś takim próbuje się zazwyczaj zrzucać winę na stres i zaręczać, że mieliśmy na myśli coś innego, ale tak naprawdę jest na odwrót — przemówił cień. Takie wypowiedzi powinniśmy zatem przyjmować wprost. Nieco mniej intensywnym przejawem tego rodzaju sygnałów jest pojawiająca się nagle niezwykła wrażliwość i drażliwość, gdy w jakiś sposób uaktywniają się najgłębsze lęki i kompleksy z dzieciństwa. Sprawia to, że ludzie robią się wyjątkowo wyczuleni na wszystko, co uważają za zniewagę, i także reagują na to wybuchami tłumionych wcześniej emocji. Żarliwe wyparcie. Według Freuda jedynym sposobem, w jaki coś nieprzyjemnego lub niekomfortowego z naszej podświadomości może się dostać do świadomego umysłu, jest aktywne wyparcie. Wyrażamy przeciwieństwo tego, co tkwi w naszym wnętrzu. Przykładem mogłoby być zachowanie osoby pomstującej na homoseksualizm, która tak naprawdę czuje coś przeciwnego. Tego rodzaju wyparcia często przydarzały się Nixonowi, gdy na przykład wyjątkowo dobitnie zapewniał innych, że nigdy nie płakał, nie żywił urazy, nie okazywał słabości ani nie dbał o to, co myślą o nim inni. Wyparcie należy interpretować jako jednoznaczny przejaw pragnień cienia. Zachowania „przypadkowe”. Wiele osób mówi o zrywaniu z jakimś nałogiem, powstrzymywaniu się od wyjątkowo ciężkiej pracy albo o nieangażowaniu się w autodestrukcyjny związek, a następnie zaczyna robić właśnie to, czego według własnych słów chciały uniknąć, obwiniając o to niemożliwą do kontrolowania chorobę lub uzależnienie. Dzięki temu w swoim sumieniu mogą bez przeszkód oddawać się ciemnej stronie — po prostu nic nie mogą na to poradzić. Ignoruj ich usprawiedliwienia i dostrzegaj, jak wyzwala się i działa cień. Pamiętaj też, że kiedy jesteśmy pijani i zachowujemy się inaczej, to często przemawia przez nas nie alkohol, ale cień. Nadidealizacja. to być może jedna z najefektywniejszych masek cienia. Załóżmy, że wierzymy w jakąś sprawę, na przykład w istotność klarowności działań, zwłaszcza w sferze polityki. Albo podziwiamy lidera promującego taką właśnie sprawę i go wspieramy. Albo uznajemy, że jakiś nowy rodzaj inwestycji nansowej — na przykład papiery wartościowe zabezpieczone hipoteką — jest najnowszym i najbardziej wyra nowanym sposobem na wzbogacenie się. W takich sytuacjach wykazujemy się czymś znacznie silniejszym niż zwykły entuzjazm. Zostajemy naładowani głębokim przekonaniem. Prześlizgujemy się nad wszelkimi wadami, niespójnościami czy możliwymi minusami. Widzimy wszystko w czarno-białych barwach — nasza sprawa jest moralna, nowoczesna i postępowa; druga strona, w tym ci, którzy wątpią, jest zła i reakcyjna. Zaczynamy wierzyć, że cel uświęca środki. Nasza sprawa jest istotna, więc uzasadnia wszystko — kłamstwa, oszustwa, manipulacje, szpiegostwo, fałszowanie danych naukowych czy zemstę. Wszystko, co robi lider, jest uzasadnione. W przypadku inwestycji uważamy, że zasadne jest podejmowanie ryzyka, które w normalnych okolicznościach postrzegalibyśmy jako bardzo wysokie, ale przecież tym razem mamy do czynienia z instrumentem nansowym, który jest inny, nowy i nie podlega zwykłym zasadom. Możemy być tak chciwi, jak nam się podoba, nie martwiąc się o konsekwencje. Wykazujemy tendencję do popadania w oszołomienie w kontakcie z siłą przekonań innych i interpretowania takich przesadnych zachowań w kategoriach zwykłej nadgorliwości. Powinniśmy jednak spojrzeć na nie pod innym kątem. Nadmiernie idealizując jakąś sprawę, osobę lub obiekt, popuszczamy cugli cieniowi. To nasza podświadoma motywacja. Zastraszanie, manipulację i chciwość kryjące się pod płaszczykiem poparcia dla jakiejś sprawy czy obiektu należy przyjmować wprost — przesadnie silne przekonanie to po prostu przykrywka dla dawania upustu tłumionym emocjom. Zagadnieniem powiązanym z tym, co omówiliśmy powyżej, jest sposób, w jaki ludzie wykorzystają swoje głębokie przekonania podczas sporów — jako doskonałą metodę ukrywania własnych pragnień, zastraszania i onieśmielania przeciwnika. Wyszukują statystyki i anegdoty (które da się znaleźć zawsze), aby poprzeć swoje słowa, a następnie przystępują do lżenia drugiej strony czy nawet podawania w wątpliwość jej uczciwości. Mówią, że to tylko wymiana idei, ale warto zwracać uwagę na ich ton, w którym rozbrzmiewa groźba, i nie dać się oszukać. Subtelniejsi bywają intelektualiści. Próbują nas oswajać, posługując się hermetycznym językiem i koncepcjami, których nie jesteśmy w stanie rozszyfrować, przez co sprawiają, że zaczynamy czuć się gorsi z powodu własnej ignorancji. Zawsze powinniśmy uznawać to za tłumioną agresję, która znajduje sposób, aby się ujawnić. Projekcja. To zdecydowanie najczęstszy sposób radzenia sobie z cieniem, bo umożliwia uwalnianie niechcianych emocji niemal na co dzień. Nie możemy przyznawać się do pewnych pragnień — seksu, pieniędzy, władzy, wyższości w jakiejś dziedzinie — i dlatego przenosimy te pragnienia na innych. Czasami po prostu wyobrażamy sobie takie pragnienia i posługujemy się projekcją bez żadnych podstaw, tylko po to, aby móc osądzać i potępiać innych. Kiedy indziej wyszukujemy ludzi, którzy wyrażają w jakiś sposób takie zakazane pragnienia, i uwydatniamy je, aby usprawiedliwić własną niechęć lub nienawiść. Możemy na przykład w ramach kon iktu oskarżać inną osobę o autorytarne pragnienia, a ona po prostu się broni. To my jesteśmy stroną, która w skrytości ducha dąży do dominacji, ale dostrzegając najpierw tego rodzaju dążenia u drugiej strony, możemy uwolnić nasze wyparte pragnienie w postaci osądu i usprawiedliwić własną autorytarną reakcję. Załóżmy, że stosunkowo wcześnie stłumiliśmy nasze asertywne i spontaniczne impulsy, tak naturalne dla dziecka. Nieświadomie chcemy odzyskać tego rodzaju cechy, ale nie możemy pokonać wewnętrznych tabu. Szukamy osób, które wykazują mniejsze zahamowania, są bardziej asertywne i otwarte z punktu widzenia własnych ambicji. A my te tendencje uwydatniamy i natychmiast możemy zacząć takimi osobami pogardzać. Myśląc o nich, dajemy upust temu, do czego sami przed sobą — lub na własny temat — nie potra my się przyznać. Wielki dziewiętnastowieczny niemiecki kompozytor Richard Wagner często wyrażał antysemickie poglądy. Winił Żydów za niszczenie zachodniej muzyki za sprawą eklektycznych gustów, sentymentalizmu i zwracania nadmiernej uwagi na kwestie techniczne. Tęsknił za czystszą, naprawdę niemiecką muzyką, którą sam chciał tworzyć. Większość z tego, za co w sferze muzyce obwiniał Żydów, była czystym wymysłem, a Wagner, o dziwo, sam miał wiele cech, których wydawał się nienawidzić u Żydów. Jego gust był raczej eklektyczny. Miał sentymentalne tendencje. Wielu pianistów i dyrygentów, z którymi pracował, było Żydami, bo chodziło mu o to, aby jego współpracownicy dysponowali doskonałą techniką. Zapamiętaj: za przejawami żarliwej nienawiści często skrywa się tajona i wyjątkowo niesmaczna zazdrość wobec osoby lub osób, przeciwko którym ta nienawiść jest skierowana. I tylko dzięki nienawiści da się ją w jakiś sposób uwolnić z podświadomości. Podejmując próby składania wizerunku cienia z dostępnych fragmentów, bądź jak detektyw. Wychwytując różnorodne sygnały, możesz wypełniać zarys tłumionych pragnień i impulsów innych ludzi. Umożliwi Ci to przewidywanie przyszłych przebłysków cienia i dziwnych zachowań przezeń inspirowanych. Zapewniam Cię, że takie zachowania nigdy nie pojawiają się jednokrotnie i że występują w różnych obszarach. Jeśli na przykład w sposobie, w jaki ktoś prowadzi spór, zauważysz tendencje do zastraszania oponenta, to zobaczysz ją także w jego innych działaniach. Być może uważasz, że koncepcja cienia jest nieco przestarzała. W końcu żyjemy dziś w znacznie bardziej racjonalnym, naukowo zorientowanym kręgu kulturowym. Ludzie są bardziej otwarci i bardziej samoświadomi niż kiedykolwiek wcześniej. Jesteśmy znacznie mniej ograniczani niż nasi przodkowie, którzy musieli funkcjonować w ramach różnego rodzaju nacisków ze strony zorganizowanych religii. Faktycznie jednak jest być może właśnie odwrotnie. Pod wieloma względami jesteśmy bardziej niż kiedykolwiek rozczłonkowani pomiędzy naszą świadomą, społeczną jaźnią a podświadomym cieniem. Żyjemy w kulturze wymuszającej funkcjonowanie w ramach potężnych kodów poprawności, których musimy przestrzegać, albo narazimy się na ostracyzm, tak obecnie powszechny w mediach społecznościowych. Mamy żyć zgodnie z ideałami bezinteresowności, choć sprostanie im jest dla nas niemożliwe, bo nie jesteśmy aniołami. Wszystko to sprowadza ciemną stronę naszych osobowości coraz głębiej. Sygnały tego stanu możemy odczytywać w sposobie, w jaki głęboko i skrycie wciąga nas ciemna strona naszej kultury. Ekscytujemy się, oglądając programy, w których różne makiaweliczne postacie manipulują innymi, oszukują ich i dominują nad nimi. Z upodobaniem chłoniemy wiadomości o ludziach, którzy zostali przyłapani na jakiegoś rodzaju niewłaściwych zachowaniach, i czerpiemy radość z potępienia, jakie się z tym dla nich wiąże. Oczarowują nas seryjni mordercy i szatańscy przywódcy sekt. Za sprawą tego rodzaju programów i wiadomości zawsze możemy odgrywać rolę moralistów i mówić o tym, jak bardzo gardzimy wszelakimi złoczyńcami, ale prawda jest taka, że kultura nieustannie karmi nas właśnie informacjami o takich postaciach, bo po prostu pragniemy doświadczać ciemnej strony. Wszystko to umożliwia nam choć częściowe uwalnianie się od napięcia, jakiego doświadczamy, gdy jesteśmy zmuszeni udawać anioły i prezentować wszem wobec niezwykłą poprawność. To stosunkowo nieszkodliwe formy uwalniania emocji, ale istnieją także bardziej niebezpieczne, zwłaszcza w sferze polityki. Coraz bardziej pociągają nas przywódcy, którzy dają upust ciemnej stronie, ujawniając wrogość i urazę, jakie wszyscy skrycie odczuwamy. Mówią to, czego my nie odważylibyśmy się powiedzieć. Będąc bezpieczni w grupie i w poczuciu, że wspieramy jakąś sprawę, zyskujemy mandat na przenoszenie własnego spleenu na osoby, które stają się dla nas dogodnymi kozłami o arnymi. Idealizując lidera i sprawę, umożliwiamy sobie działanie w taki sposób, jakiego jako jednostki byśmy się wstydzili. Tego rodzaju demagogowie potra ą wyolbrzymiać zagrożenia, przed którymi stoimy, przedstawiając wszystko wyłącznie w czerni i bieli. Wzbudzają lęki, kompleksy i pragnienie zemsty, które zostały głęboko ukryte, ale czekają w gotowości, by eksplodować pod ochroną grupy. Doświadczając w coraz większym stopniu wewnętrznych napięć i tłumionych emocji, znajdujemy sobie zwykle takich ludzi coraz więcej. Pisarz Robert Louis Stevenson zaprezentował tę dynamikę w opublikowanej w 1886 roku noweli Doktor Jekyll i pan Hyde. Główny bohater, dr Jekyll, jest szanowanym i zamożnym lekarzem naukowcem o nienagannych manierach, przypominającym wzorce poprawności występujące w naszej kulturze. Jekyll opracowuje miksturę, która przemienia go w pana Hyde’a, ucieleśnienie jego cienia — i zaczyna mordować, gwałcić oraz oddawać się najbardziej wyuzdanym zmysłowym przyjemnościom. Koncepcja Stevensona polega na tym, że im bardziej cywilizowani i moralni staramy się być na zewnątrz, tym bardziej potencjalnie niebezpieczny staje się cień, którego istnieniu tak gwałtownie zaprzeczamy. Jak opisuje to dr Jekyll: „Mój szatan, długo więziony w klatce, wyrwał się na swobodę z opętańczym rykiem”. Rozwiązaniem nie jest w tym przypadku skuteczniejsze tłumienie emocji i większy zasób poprawności. Nie uda nam się zmienić ludzkiej natury wymuszaniem posłuszeństwa. Przymus nie zadziała. Bezskuteczne jest także poszukiwanie sposobów ma wyładowywanie emocji typowych dla cienia w grupie, która jest niestabilna i niebezpieczna. Zamiast tego powinniśmy zobaczyć własny cień w akcji i wejść na wyższy szczebel samoświadomości. Trudno jest przenosić na innych nasze własne skrywane impulsy lub nadmiernie idealizować jakieś kwestie, gdy uświadamiamy sobie działający w nas mechanizm. Za sprawą poznania samych siebie w taki sposób możemy nauczyć się produktywnie i twórczo integrować ciemną stronę z własną świadomością. (Więcej informacji na ten temat znajdziesz w ostatnim podrozdziale tego rozdziału). W ten sposób stajemy się bardziej autentyczni i spełnieni, bo wykorzystujemy do maksimum energię, którą w naturalny sposób posiadamy. Rozszyfrowywanie cienia: sprzeczne zachowania W toku życia zdarza się nam napotykać niezwykle empatycznych ludzi. Cechy, które ich wyróżniają i wydają się być źródłem ich siły, to na przykład niezwykła pewność siebie, wyjątkowa uprzejmość i takt, wysokie standardy moralne i aura świętości, twardość i surowa męskość czy onieśmielający intelekt. Przyglądając im się bliżej, możemy jednak zauważyć w kontekście uzewnętrzniania przez nich tych cech lekką przesadę, tak jakby ci ludzie odgrywali jakąś rolę lub przerysowywali swoje zachowania. Jako badacz ludzkiej natury musisz zrozumieć rzeczywistość: empatia to zwykle kamu aż ukrywający przed widokiem publicznym cechy całkowicie jej przeciwstawne. Bywa to widoczne w dwóch postaciach: na wczesnym etapie życia niektórzy ludzie wyczuwają, że miękkość, wrażliwość czy brak pewności siebie mogą okazać się kłopotliwe lub niewygodne. Nieświadomie rozwijają więc w sobie cechy przeciwstawne — odporność czy wytrzymałość — które zaczynają tworzyć ich zewnętrzną, ochronną powłokę. A oto drugi scenariusz: istnieją ludzie mający cechy, które uważają za potencjalnie aspołeczne — na przykład nadmiar ambicji lub skłonność do bycia samolubnymi. Także oni rozwijają w sobie zatem cechy przeciwstawne, coś wyjątkowo prospołecznego. W obu powyższych przypadkach tacy ludzie całymi latami doskonalą swój publiczny wizerunek i doprowadzają go do perfekcji, a skrywana słabość lub to, co aspołeczne, staje się kluczowym komponentem ich cienia —czymś wypieranym i tłumionym. Zgodnie jednak z tym, co dyktują prawa ludzkiej natury, im większy jest poziom tłumienia, tym zwiększa się także zakres zmienności cienia. Z wiekiem lub w związku z przeżywanymi stresami w fasadach takich ludzi zaczynają pojawiać się pęknięcia, bo odgrywają oni swoje role do upadłego, co jest męczące. Ich prawdziwa jaźń zaczyna się zatem buntować, to objawia się w postaci nietypowych nastrojów, obsesji, tajonych przywar i zachowań, które są zupełnie sprzeczne z ich wizerunkiem i często bywają autodestrukcyjne. Twoje zadanie jest proste: bądź bardzo ostrożny w kontaktach z wyjątkowo empatycznymi ludźmi. Bardzo łatwo jest się nabrać na wygląd i pierwsze wrażenia. Uważaj na pojawiające się z czasem sygnały, które świadczą o czymś wręcz przeciwnym. O wiele łatwiej jest radzić sobie z ludźmi o takim typie osobowości, gdy ich wcześniej zrozumiemy. Oto siedem najczęstszych empatycznych typów osobowości, które musisz nauczyć się rozpoznawać i odpowiednio z nimi postępować. Twardziel. Roztacza wokół siebie aurę szorstkiej męskości, aby onieśmielać innych. Jest zarozumiały i pewny siebie, co sygnalizuje, że nie należy z nim zadzierać. Ma skłonność do chwalenia się swoją przeszłością — kobietami, które zdobył, awanturami, w jakich uczestniczył, chwilami, w których narzucał innym swoje zdanie. Gdy opowiada takie historyjki, wydaje się niezwykle przekonujący, ale sprawiają one wrażenie przesadzonych, takich, w które niemal trudno uwierzyć. Nie daj się zwieść pozorom. Tacy ludzie uczą się ukrywać swoją miękkość, wewnętrzną wrażliwość emocjonalną, która ich przeraża. Czasami można dostrzec tę ich wrażliwą stronę — zdarza się, że zaczynają płakać, wpadają w furię albo nagle okazują komuś współczucie. A ponieważ ich to zawstydza, szybko tuszują swoją delikatność ostrym, nawet okrutnym czynem lub komentarzem. Dla bejsbolisty Reggiego Jacksona taką osobą był menedżer drużyny Yankees Billy Martin. Jackson rozpoznawał jego wewnętrzną delikatność za sprawą drażliwości Martina, gdy chodziło o jego ego, jego zmiennych nastrojów (niezbyt męskich) i wybuchów emocji ujawniających głębokie kompleksy. Tacy ludzie pod wpływem emocji, które starają się ukrywać i tłumić, ale które nieuchronnie się uzewnętrzniają, często podejmują idiotyczne decyzje. Choć lubią dominować nad kobietami, często znajdują sobie żony, które jednoznacznie dominują nad nimi, bo oni skrycie tego pragną. Nie dawaj się zastraszać takim ludziom, gdy ukrywają się za swoją fasadą, ale uważaj także, aby nie wyzwalać w nich najgłębszych kompleksów przez sprawianie wrażenia, że wątpisz w prawdziwość ich niewiarygodnych historii lub w ich męskość. To ludzie niezwykle drażliwi i przeczuleni na swoim punkcie; na ich twarzach — gdy dotykamy ich kompleksów — często można dostrzec mikroekspresje niezadowolenia, które starają się szybko ukrywać za gwałtownymi grymasami. Gdy tacy ludzie są naszymi rywalami, wykazują tendencję do przesadnych reakcji, które ujawniają, że jest w nich coś, co trudno uznać za szczególnie męskie. Święty. Tacy ludzie to symbole dobroci i czystości. Wspierają najlepsze i najbardziej postępowe idee. Bywają niezwykle uduchowieni, gdy obracają się w wymagających tego kręgach; sprawiają wrażenie, że są ponad korupcją i kompromisami, jakie wiążą się z polityką, albo mają niewyczerpane zasoby współczucia dla wszelkiego rodzaju o ar. Taką świątobliwą powierzchowność wytwarzają wcześnie, to ich sposób na ukrycie żądzy władzy i zwracania na siebie uwagi lub silnych żądz o charakterze seksualnym. Jak na ironię, często bywa tak, że przenosząc na innych swoją rozdętą do granic możliwości aurę świętości, faktycznie zdobywają wielką władzę, stając się guru sekt lub liderami partii politycznych. A gdy są już u władzy, cień zyskuje przestrzeń do działania. Stają się nietolerancyjni, ciskają gromy na nieczystych i karzą ich, gdy uznają to za konieczne. Tego rodzaju człowiekiem był na przykład Maximilien Robespierre (zwany Nieprzekupnym), który doszedł do władzy podczas rewolucji francuskiej. W czasach jego rządów gilotyna pracowała jak nigdy wcześniej. Takie osoby skrycie pragną też seksu, pieniędzy, bycia w centrum uwagi i tego, co jest jednoznacznym tabu w kontekście akurat ich własnej odmiany świętości. Nie są się w stanie oprzeć pokusom — to tacy guru, którzy sypiają ze swoimi uczniami. Publicznie demonstrują swoją świętość, ale członkowie ich rodzin czy partnerzy w domowym zaciszu często widują demoniczną stronę ich osobowości (patrz: opowieść o Tołstojach z rozdziału 2.). Istnieją oczywiście także autentyczni święci, ale oni nie odczuwają potrzeby rozpowiadania o tym, co robią, ani nie pragną władzy. Aby nauczyć się odróżniać prawdę od fałszu, pamiętaj, żeby ignorować ich słowa i aurę, którą przenoszą na innych, i koncentrować się zamiast tego na ich czynach i szczegółach z ich życia — na tym, jak bardzo wydają się cieszyć władzą i uwagą, jaka przyciągają, na tym, jak zadziwiające zgromadzili bogactwa, na liczbie ich kochanek, na poziomie ich egocentryzmu. Gdy będziesz już wiedział, z jakim typem osobowości masz do czynienia, nie stawaj się naiwnym naśladowcą kogoś takiego. Zachowaj pewien dystans. A jeśli taka osoba jest Twoim wrogiem, czekaj po prostu na wyraźne oznaki hipokryzji. Za rodzaj wariacji na ten temat można uznać ludzi, którzy propagują lozo ę wolnej miłości i tego, że wszystko jest dozwolone, ale tak naprawdę im chodzi o władzę. Lubią seks z osobami, które są od nich zależne. I oczywiście wszystko jest dozwolone tylko o tyle, o ile odbywa się na ich warunkach. Pasywno-agresywny uwodziciel. Gdy pierwszy raz się z nimi stykamy, ludzie o takim typie osobowości są niezwykle mili i przychylni, tak bardzo, że miewamy tendencję do zapraszania ich do własnego życia bez większych oporów. Często się uśmiechają. Są optymistyczni i zawsze chętni do pomocy. W pewnym momencie może się zdarzyć, że chcemy odwzajemnić przysługę, przyjmując ich do pracy lub pomagając im w ich karierze. Po drodze da się jednak wykryć w ich fasadzie szereg pęknięć — jakieś pojawiające się znikąd krytyczne komentarze albo informacje od znajomych, że obmawiają nas za plecami. A potem pojawia się coś niesympatycznego — wybuch złości, akt sabotażu lub zdrady — co zupełnie nie pasuje do tej miłej, uroczej osoby, z którą się zaprzyjaźnialiśmy. Prawda jest taka, że ludzie o osobowości tego typu bardzo wcześnie zdają sobie sprawę, że mają tendencje do agresji i zawiści, które trudno im kontrolować. Pragną władzy, ale intuicyjnie wyczuwają, że takie skłonności utrudnią im życie. Całymi latami prezentują zatem wszystkim dookoła fasadę świadcząca o czymś wręcz przeciwnym — to, że są sympatyczni ma w sobie coś niemal agresywnego. Dzięki temu fortelowi są w stanie zdobyć odpowiednią pozycję społeczną, ale w skrytości ducha odczuwają niechęć wobec faktu, że muszą odgrywać taką rolę i być tak pełni szacunku dla innych. Nie mogą tego wytrzymać. Pod wpływem stresu lub zmęczenia ciągłym wysiłkiem, zaczynają nas atakować i ranić. A poznawszy dobrze nas i nasze czułe punkty, są w stanie robić to wyjątkowo skutecznie. I oczywiście za to, do czego dochodzi, winią nas. Najlepszą obroną jest bycie ostrożnym wobec ludzi, którzy zbyt szybko usiłują nas oczarowywać i się z nami zaprzyjaźniać, od początku nieco zbyt miłych i zbyt przychylnie do nas nastawionych. Taka ekstremalna uprzejmość nigdy nie jest naturalna. Zachowuj dystans i szukaj wczesnych objawów ich prawdziwych zachowań, takich jak pasywno-agresywne komentarze. Jeśli zauważysz, że — w jakiś sposób za sprawą własnego charakteru — tacy ludzie pozwalają sobie na złośliwe plotki o kimś innym, możesz być pewny, że przemawia cień i że pewnego dnia celem takich plotek staniesz się także Ty. Fanatyk. Jesteśmy pod wrażeniem gorliwości, z jaką tacy ludzie wspierają jakąś sprawę. Mówią zdecydowanie. Nie dopuszczają kompromisów. Tak, oczyszczą wszystko, przywrócą wielkość. Promieniują siłą i przekonaniem, dzięki czemu zyskują naśladowców. Mają talent do dramatyzmu i przyciągają uwagę. Jednak w kluczowych momentach, kiedy mogą spełnić to, co obiecywali, niespodziewanie zawodzą. W najmniej odpowiednich momentach nie potra ą podjąć decyzji, wypalają się i zaczynają chorować lub podejmują tak nieprzemyślane działania, że wszystko się wali. Jest tak, jakby nagle stracili wiarę lub wręcz skrycie dążyli do porażki. Prawda jest taka, że ludzie o tego rodzaju osobowości od wczesnego dzieciństwa mają kolosalne kompleksy. Wątpią we własną wartość, bo nigdy nie czuli się wystarczająco kochani czy podziwiani. Trawieni lękiem i niepewnością, skrywają te uczucia pod maską żarliwej wiary — w siebie i w sprawę. W ich przeszłości da się zauważyć szereg zmian w systemie przekonań, czasem wyjątkowo radykalnych. Dochodzi do nich dlatego, że istotne są dla nich nie same przekonania, ale intensywne przeświadczenia, które zmieniają tak, aby pasowały do zmieniających się uwarunkowań. Przekonania są dla nich jak narkotyk. Ale wątpliwości wracają. W skrytości ducha takie osoby zdają sobie sprawę, że nie potra ą robić tego, co do nich należy, więc pod wpływem stresu stają się niezdecydowane i pełne wątpliwości. Nagle zwalniają swoich asystentów czy kierowników podległych jednostek, aby sprawić wrażenie, że coś się dzieje, ale podświadomie — wprowadzając niepotrzebne zmiany — uprawiają autosabotaż. Zawsze wszystko psują i — naturalnie — obwiniają za to innych. Nie daj się ponieść sile przekonań innych i ich darowi kreowania dramatyzmu. Zawsze działaj zgodnie z zasadą, że im głośniej tacy ludzie krzyczą, tym większe mają kompleksy i wątpliwości. Nie stawaj się ich wyznawcą, bo zrobią z Ciebie durnia. Zaprzysięgły racjonalista. Wszyscy miewamy irracjonalne tendencje. To trwałe dziedzictwo naszych pierwotnych korzeni. Nigdy się ich nie pozbędziemy. Mamy skłonność do oddawania się przesądom i doszukiwania się związków między zdarzeniami, które są od siebie całkowicie niezależne. Fascynują nas zbiegi okoliczności. Antropomor zujemy nasze uczucia — przenosimy je na innych ludzi i otaczający nas świat. Skrycie sprawdzamy wykresy astrologiczne. I musimy to po prostu zaakceptować. Prawdę mówiąc, często uciekamy się do irracjonalności, traktując ją jako pewien sposób na odprężenie się: opowiadamy głupie dowcipy, oddajemy się bezsensownym działaniom, okazjonalnie próbujemy okultyzmu. Nieustanna racjonalność może być męcząca. Niektórym ludziom sprawia to jednak bardzo poważny problem. Uznają taki prymitywny sposób myślenia za przejaw słabości, za mistycyzm, za przeciwieństwo nauki i technologii. Wszystko musi być całkowicie klarowne i analityczne. Tacy ludzie stają się pobożnymi ateistami, nie zdając sobie sprawy, że koncepcji Boga nie da się udowodnić ani obalić. To tak czy owak wiara. To, co tłumione, zawsze jednak powraca. Ich wiara w naukę i technologię ma w sobie wręcz religijną aurę. Kiedy dochodzi do sporu, promują swoje idee w otoczce wyjątkowego intelektualizmu, a nawet z odrobiną agresji, która dowodzi, że to, co w ich wnętrzu pozostaje prymitywne, zostało poruszone i że mają ukrytą emocjonalną potrzebę zastraszania innych. W skrajnych przypadkach tacy ludzie angażują się w całkowicie irracjonalne i sprzeczne z ich wizerunkiem romanse, jak profesor, który ucieka z nastoletnią modelką. Albo dokonują niewłaściwego wyboru w ramach kariery zawodowej, dają się nabrać na jakiś absurdalny schemat nansowy lub angażują się w jakąś teorię spiskową. Są także podatni na dziwne zmiany nastrojów i wybuchy emocji, gdy cień daje o sobie znać. Prowokując takie przesadne reakcje, przekłuwamy otaczającą ich bańkę intelektualnej wyższości. Ludzie prawdziwie racjonalni powinni trzeźwo myśleć i wykazywać sceptycyzm wobec własnych inklinacji, a nie lansować się i wystawiać je na widok publiczny. Snob. Tacy ludzie mają ogromną potrzebę odróżniania się od innych, to dla nich coś w rodzaju sposobu okazywania wyższości reszcie tłuszczy. To oni mogą się wykazać najbardziej wyra nowanym gustem estetycznym w kwestii sztuki, krytyki lmowej, doboru win, wykwintnych potraw czy punkrockowych płyt z wczesnych lat siedemdziesiątych. Mają o tym wszystkim imponującą wiedzę. Przywiązują dużą wagę do wyglądu — są bardziej „alternatywni” od innych i mają bardziej wyjątkowe tatuaże. W wielu przypadkach wydają się pochodzić z bardzo interesujących środowisk i mieć niezwykle ekscytujących przodków. Wszystko, co ich otacza, jest niezwykłe. Oczywiście później okazuje się, że opowiadając o swoim pochodzeniu, przesadzali lub wręcz kłamali. Beau Brummell, osławiony snob i dandys z początków XIX wieku, wywodził się z nudnej klasy średniej, będącej przeciwieństwem tego, o czym rozpowiadał. Rodzina Karla Lagerfelda, obecnego dyrektora kreatywnego Chanel, nie odziedziczyła majątku — zbiła go w jak najbardziej burżuazyjny sposób — czyli zupełnie inaczej niż Lagerfeld przedstawiał to w swoich opowieściach. Prawda jest taka, że banalność jest elementem naszej egzystencji. Znaczną część życia poświęcamy na robienie absolutnie nudnych i żmudnych rzeczy. Rodzice większości z nas mieli normalną, niezbyt ekscytującą pracę. Wszyscy mamy przeciętne cechy charakteru i umiejętności. Osoby będące snobami są na te kwestie szczególnie wyczulone, bo mają kompleksy na punkcie własnego pochodzenia i tego, że być może są przeciętne. Sposobem, w jaki sobie z tym radzą, jest odwracanie uwagi innych i zwodzenie ich pozorami (nawet gdy ich rzeczywiste działania naprawdę wykazują znamiona oryginalności), otaczanie się niezwykłością i niszową wiedzą. A pod tym wszystkim jest prawdziwy człowiek, który czeka, aby się uwolnić — raczej zwyczajny i wcale nie aż tak bardzo odmienny od wszystkich innych. Chodzi o to, że jednostki naprawdę oryginalne i wyróżniające się na tle innych nie muszą robić z tego przedstawienia. Prawdę mówiąc, tacy ludzie często bywają zakłopotani faktem, że są tak odmienni, i uczą się sprawiać wrażenie bardziej pokornych. (Przykładem może być opowieść o Abrahamie Lincolnie w jednym z kolejnych podrozdziałów). Bądź bardzo ostrożny w kontaktach z ludźmi, którzy robią wszystko, aby dowieść, że są wyjątkowi. Ekstremalny przedsiębiorca. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że tacy ludzie dysponują bardzo pozytywnymi cechami, zwłaszcza w kontekście pracy, bo zachowują bardzo wysokie standardy i zwracają baczną uwagę na szczegóły. Są gotowi brać na siebie większość obowiązków. W połączeniu z talentem często prowadzi to do sukcesów już na wczesnych etapach ich życia. Pod tą fasadą zakorzeniają się jednak nasiona porażki. Najpierw zaczyna się to przejawiać w ich niezdolności do słuchania innych. Nie są w stanie korzystać z rad. Nikt nie jest im potrzebny. Tak naprawdę wręcz nie ufają ludziom, którzy nie mają tak samo wysokich standardów jak oni. A odnosząc sukcesy, muszą brać na siebie coraz większą odpowiedzialność. Gdyby naprawdę byli samodzielni, wiedzieliby o tym, jak istotne znaczenie ma delegowanie obowiązków (i uprawnień) na niższe szczeble, aby móc utrzymać kontrolę nad całokształtem działań, ale kipi w nich coś jeszcze — cień. Wkrótce sytuacja staje się chaotyczna. Muszą pojawić się inni ludzie i przejąć rmę. Zdrowie i nanse ekstremalnych przedsiębiorców popadają w ruinę i stają się oni całkowicie zależni od lekarzy lub zewnętrznych konsultantów nansowych. Totalna kontrola nad wszystkim zamienia się w totalne uzależnienie od innych. (Przypomnij sobie gwiazdę muzyki pop Michaela Jacksona pod koniec życia). Zewnętrzna fasada samodzielności często skrywa w ich przypadku ukryte pragnienie zdawania się na innych, na ludzi, którzy zajmowaliby się nimi, umożliwiając im powrót do układu zależności z czasów dzieciństwa. Nie potra ą przyznać się do tego sami przed sobą i nigdy nie wykazują żadnych oznak tego rodzaju słabości, ale podświadomie kreują taki poziom chaosu, którego sami nie wytrzymują i który zmusza ich do poddania się jakiemuś rodzajowi zależności. Wcześniej pojawiają się naturalnie określone sygnały: powtarzające się problemy zdrowotne czy nagłe potrzeby, których codziennego zaspokajania domagają się od innych. Jednoznacznym sygnałem jest natomiast w ich przypadku utrata kontroli nad biegiem wydarzeń i odmowa podejmowania działań zmierzających do naprawy sytuacji. Najlepiej unikać takich ludzi, zwłaszcza na późniejszych etapach ich kariery, bo wykazują wtedy tendencję do generowania znacznych strat ubocznych. Zintegrowany człowiek W toku życia nieuchronnie spotykamy ludzi, którzy wydają się w szczególny sposób pogodzeni z samymi sobą. Wykazują pewne cechy, które pomagają wywoływać takie wrażenie: potra ą śmiać się z samych siebie, przyznawać do pewnych wad własnego charakteru oraz do błędów, jakie zdarzało im się popełniać. Miewają w sobie coś zabawnego, a czasem nawet psotnego, jak gdyby zachowali w sobie coś z dziecka. Potra ą podchodzić do swoich życiowych ról z odrobiną dystansu (patrz: ostatni podrozdział rozdziału 3.). Czasami bywają także uroczo spontaniczni. Tym, co tacy ludzie nam sygnalizują, jest znaczny zasób autentyczności. O ile większość z nas straciła wiele naturalnych cech w toku uspołeczniania się i dorastania, o tyle ludziom o osobowości, którą charakteryzuje autentyczność w jakiś sposób udało się je zachować i sprawić, że pozostały aktywne. Łatwo można zestawić takie osoby z osobowościami typu przeciwstawnego — z ludźmi, którzy są przeczuleni na własnym punkcie, wykazują nadwrażliwość wobec wszelkich potencjalnych uraz i sprawiają wrażenie, że czują się ze sobą nieco nieswojo i mają coś do ukrycia. My, ludzie, jesteśmy mistrzami w wyczuwaniu różnicy. Jesteśmy w stanie niemal to wywąchiwać w niewerbalnych zachowaniach innych — w rozluźnieniu lub napięciu ciała, w zapraszającym lub trzymającym na dystans tonie głosu, w sposobie, w jaki na nas patrzą, w prawdziwym uśmiechu lub jego braku. Jedno jest pewne: osoby autentyczne bezwarunkowo nas przyciągają, a takie, które są ich przeciwieństwem, traktujemy z podświadomym dystansem. Powód jest prosty: wszyscy skrycie opłakujemy dziecięcy rys własnego charakteru, to, co utraciliśmy — dzikość, spontaniczność, intensywność doświadczeń, otwartość umysłu. To, czego już nie mamy, zmniejsza zasób naszej całkowitej energii. A ci, którzy roztaczają wokół siebie aurę autentyczności, sygnalizują nam, że istnieje też inna możliwość — da się być człowiekiem, któremu udało się zintegrować w sobie i dziecko, i dorosłego, ciemność i światło, podświadomość i świadomy umysł. I chcemy mieć z takimi ludźmi kontakt, bo marzymy o tym, aby choć część ich energii spłynęła na nas. Richard Nixon pod wieloma względami uosabia nieautentyczny typ osobowości, ale łatwo znaleźć wiele przykładów inspirująco przeciwstawnych — w polityce mogłyby nimi być postacie Winstona Churchilla i Abrahama Lincolna, w sferze sztuki na przykład Charlie Chaplin i Josephine Baker, w dziedzinie nauki Albert Einstein, w ramach życia społecznego Jacqueline Kennedy Onassis. Tacy ludzie wskazują nam drogę, którą powinniśmy podążać, koncentrując się w przeważającej mierze na samoświadomości. Mając świadomość obecności cienia, możemy go kontrolować, ukierunkowywać i scalać. Dysponując wiedzą o tym, co straciliśmy, możemy ponownie połączyć się z tą częścią nas samych, którą pochłonął cień. Oto cztery praktyczne etapy umożliwiające osiągnięcie takiego stanu. Zobacz cień. To najtrudniejszy etap całego procesu. Cień jest czymś, co negujemy i tłumimy. O wiele łatwiej jest wydobywać na światło dzienne grzeszki innych i deliberować o ich mrocznych stronach. Niemal nienaturalne jest natomiast zagłębianie się w sobie i obserwowanie takich cech samemu. Pamiętaj jednak, że pozostawiając je w swoim wnętrzu, będziesz człowiekiem tylko w połowie. Bądź dzielny i dąż do celu. Najlepszym sposobem, aby zacząć, jest szukanie sygnałów pośrednich, którymi zajmowaliśmy się we wcześniejszych podrozdziałach. Zwróć na przykład uwagę na wszelkie nietypowe, jednostronne cechy świadczące o Twojej własnej empatii. Załóż, że głęboko w Twoim wnętrzu ukryta jest cecha przeciwstawna, i spróbuj dostrzec we własnym zachowaniu jak najwięcej oznak jej funkcjonowania. Przyjrzyj się wybuchom emocji, których doświadczasz, i chwilom skrajnej drażliwości. Ktoś lub coś uruchamia wtedy bodziec. Twoja emocjonalna reakcja na jakąś uwagę lub zarzut wskazuje, że pobudzony został cień, wprawiając Cię w poczucie głębokiej niepewności. Wydobądź to na światło dzienne. Przyjrzyj się uważnie własnym tendencjom do przenoszenia emocji na innych i przypisywania złych cech ludziom, których znasz, a nawet całym ich grupom. Załóżmy na przykład, że szczerze nienawidzisz narcyzów albo ludzi, którzy są nachalni. Wszystko polega jednak na tym, że najprawdopodobniej ścierasz się z własnymi narcystycznymi tendencjami i utajonym pragnieniem bycia kimś bardziej asertywnym, maskując to gwałtownym wyparciem lub nienawiścią. Jesteśmy szczególnie wyczuleni na takie cechy charakteru i słabości innych, jakie sami w sobie tłumimy. Przyjrzyj się chwilom z własnej młodości (gdy byłeś nastolatkiem lub tuż po dwudziestce), w których bywałeś raczej mało wrażliwy, a nawet okrutny. Kiedy byłeś młodszy, nie kontrolowałeś cienia w stopniu, w jakim nauczyłeś się tego później, więc znajdował on sobie drogi ujścia w bardziej naturalny sposób, nie stając się tłumioną siłą tak charakterystyczną dla późniejszych lat Twojego życia. Na późnym etapie swojej kariery pisarz Robert Bly (urodzony w 1926 roku) zaczął odczuwać przygnębienie. Jego twórczość stała się sterylna, brak jej było emocjonalnego tonu. Zaczął coraz głębiej zastanawiać się nad mroczną stroną swojego charakteru — nad własnym cieniem. Koniecznie chciał znaleźć jego oznaki i świadomie je przeanalizować. Bly należał do artystycznej cyganerii i był bardzo aktywny w sferze kontrkultury lat sześćdziesiątych. Jego artystyczne korzenie sięgają przypadającej na początek XIX wieku ery romantyzmu — epoki, w której wszelkiego autoramentu artyści wychwalali spontaniczność i naturalność. W większości swoich dzieł Bly ciskał gromy na ludzi z branży reklamowej i biznesmenów, których uważał za osoby wyrachowane, planujące wszystko w najdrobniejszych szczegółach, obawiające się chaosu codziennego życia i skłonne do manipulacji. Potem zajrzał jednak także do własnego wnętrza i dostrzegł tam identyczne cechy świadczące o wyrachowaniu i skłonności do manipulacji. On także skrycie obawiał się w życiu chaosu, lubił planować wszystko z góry i kontrolować zdarzenia. Bywał dosyć złośliwy w stosunku do ludzi, których uważał za całkowicie odmiennych od siebie samego, ale tak naprawdę miał w sobie coś z maklera giełdowego i agenta reklamowego. Być może była to po prostu głębsza sfera jego własnej jaźni. Zdaniem innych jego gust i sposób pisania (w kontekście zasad konstruowania narracji) były raczej klasyczne, co go dręczyło, bo uważał, że jest wręcz przeciwnie. Gdy jednak stawał się wobec siebie coraz bardziej uczciwy, zaczął sobie uświadamiać, że ci inni mają rację. (Ludzie często lepiej widzą nasz cień niż my sami, więc mądrze jest prosić ich o szczere opinie na ten temat). Bly krok po kroku odkrywał w sobie coraz więcej mrocznych cech — nadmierną bezkompromisowość, skłonność do moralizowania i inne — zyskując tym samym ponownie dostęp do głęboko skrywanych pokładów własnej psychiki. Mógł zacząć być szczery wobec siebie i kreatywnie kanalizować swój cień. Depresja i niemoc twórcza minęły. Skoncentruj się na tym procesie, analizując od nowa wcześniejszą wersję siebie. Przyjrzyj się swoim cechom z dzieciństwa, których pozbawili Cię rodzice i rówieśnicy — pewnym słabościom czy objawom bezbronności — właściwościom, których się wstydziłeś. Być może rodzicom nie podobały się Twoje skłonności do introspekcji albo zainteresowania pewnymi tematami, które im nie odpowiadały. Zamiast tego ukierunkowywali Cię więc na taki rodzaj kariery zawodowej i zainteresowania, które były im bliskie. Przypomnij sobie emocje, do odczuwania których kiedyś byłeś skłonny, idee, które wywoływały w Tobie zachwyt lub ekscytację, a potem zniknęły. Z wiekiem stałeś się bardziej podobny do innych ludzi, więc teraz musisz na nowo odkryć utraconą autentyczność. A na koniec przyjrzyj się swoim snom — to najbardziej bezpośredni i klarowny obraz Twojego cienia. Tylko w nich znajdziesz takie rodzaje zachowań, jakich starannie unikasz w świadomym życiu. Cień przemawia do Ciebie na wiele sposobów. Nie szukaj symboli ani ukrytych znaczeń, lecz zwracaj uwagę na emocjonalny ton i ogólne uczucia, które inspiruje, gdy stale o nim pamiętamy. Mogą to być objawy nieoczekiwanie odważnych zachowań lub intensywny lęk, jaki wywołują w Tobie pewne sytuacje, albo wrażenie zycznego uwięzienia, unoszenia się ponad wszystkim czy odkrywania miejsc, które są zakazane, i przekraczania granic. Lęki mogą odnosić się do kompleksów, których się nie wyzbywasz, a szybowanie i odkrywanie tajemnych miejsc to ukryte pragnienia, które próbują się przebić do Twojej świadomości. Naucz się pamiętać o tym, aby zapisywać swoje sny i zwracaj uwagę na wiążące się z nimi napięcie emocjonalne. Im dalej będziesz się posuwał w ramach tego procesu i im bardziej szczegółowo będziesz w stanie zobaczyć zarysy swojego cienia, tym stanie się to łatwiejsze. Zaczniesz dostrzegać coraz więcej sygnałów świadczących o tym, że rozluźniają się napięte „mięśnie” tłumionych przez Ciebie emocji. W pewnym momencie ból z tym związany zamieni się w ekscytację tym, co będziesz odkrywać. Zaakceptuj cień. Naturalną reakcją, gdy odkrywamy naszą ciemną stronę i stawiamy jej czoła, jest odczucie dyskomfortu i tylko powierzchowna świadomość tego, co się dzieje. Twoim celem musi coś zupełnie przeciwnego — nie tylko całkowita akceptacja cienia, ale także pragnienie zintegrowania go z Twoją aktualną osobowością. Abraham Lincoln od najmłodszych lat lubił poddawać się autoanalizie, a powtarzającym się tematem jego dociekań było rozdwojenie jaźni — z jednej strony w jego naturze tkwiła ambicja i coś niemal okrutnego, a z drugiej czułość i delikatność, które często go deprymowały. Te dwie strony jego natury sprawiały, że czuł się nieswojo i dziwnie. Jeżeli chodzi o „twardą i męską” stronę, uwielbiał na przykład boks i poniewieranie przeciwnikami na ringu. W sferze prawa i polityki miał także dość zjadliwe poczucie humoru. Kiedyś napisał do pewnej gazety kilka anonimowych listów, atakując polityka, którego uważał za bufona. Listy były tak cięte, że ich adresat oszalał z wściekłości. Dowiedział się, że ich autorem jest Lincoln, i wyzwał go na pojedynek. Sprawa znalazła się na ustach całego miasta i okazała się dla Lincolna dosyć kłopotliwa. Udało mu się wykręcić od pojedynku, ale przysiągł sobie, że nigdy więcej nie pozwoli sobie na to, aby okrutna strona jego charakteru manifestowała się w tak niebezpieczny sposób. Rozpoznał w sobie tę cechę i przestał ją wypierać. Zamiast tego skierował swoją energię związaną z agresją i dążeniem do współzawodnictwa na wygrywanie debat i wyborów. Delikatność Lincolna przejawiała się z kolei w tym, że kochał poezję, bardzo lubił zwierzęta i nienawidził wszelkiego rodzaju zycznego okrucieństwa. Nie znosił alkoholu i nie podobało mu się to, do czego doprowadza on ludzi. A najgorsze było to, że z lubością oddawał się głębokiej melancholii i rozmyślaniom o śmierci. Ogólnie rzecz biorąc, czuł, że jak na polityka jest zbyt wrażliwy. Zamiast jednak wypierać tę cechę własnego charakteru, ukierunkowywał ją na nieprawdopodobną empatię dla będących członkami społeczeństwa zwyczajnych ludzi — na przeciętnych mężczyzn i kobiety. Głęboko trapiły go straty w zabitych podczas wojny, więc starał się ją zakończyć jak najszybciej. Nie przenosił gniewu na Południe, lecz raczej współczuł losowi zamieszkujących je ludzi i planował pokój wolny od mściwości. Pamiętając o swoim cieniu, potra ł także śmiać się sam z siebie, często żartując ze swojej brzydoty, wysokiego głosu i skłonności do oddawania się rozmyślaniom. Przyjmując do wiadomości istnienie tych przeciwstawnych cech i integrując je ze swoim publicznym wizerunkiem, Lincoln wywoływał wrażenie, że jest niesamowicie autentyczny. Ludzie mogli identy kować się z nim silniej niż z jakimkolwiek innym przywódcą politycznym. Eksploruj cień. Przyjmij do wiadomości, że cień ma głębię, która zawiera wielki zasób twórczej energii. Powinieneś dążyć do poznania tej głębi, która mieści całą gamę prymitywnych myśli i najciemniejszych impulsów pochodzących od naszej zwierzęcej natury. Gdy byliśmy dziećmi, nasze umysły były znacznie bardziej elastyczne i otwarte. Tworzyliśmy zupełnie zaskakujące i wyjątkowo twórcze skojarzenia różnorodnych idei. Z wiekiem staramy się to jednak ograniczać. Żyjemy w wyra nowanym, zaawansowanym technologicznie świecie, zdominowanym przez statystyki i koncepcje tworzone na podstawie wielkich zbiorów danych. Swobodne skojarzenia idei, obrazy ze snów, przeczucia i intuicja wydają się irracjonalne i subiektywne. Prowadzi do jednak do całkowitego wyjaławiania procesów myślowych. Podświadomość — wszechobecna w tych zakątkach umysłu, którymi włada cień — dysponuje mocami, które musimy nauczyć się wykorzystywać. Tak naprawdę zresztą najbardziej kreatywni spośród nas właśnie takiemu sposobowi myślenia aktywnie się oddają. Albert Einstein oparł jedną ze swoich teorii względności na obrazie ze snu. Matematyk Jacques Hadamard dokonywał swoich najistotniejszych odkryć, wsiadając do autobusu lub biorąc prysznic, i uznawał, że jego natchnieniem bywały wtedy przeczucia lub coś, co uważał za podświadomość. Wielkie odkrycia Ludwika Pasteura związane ze szczepieniami były pokłosiem stosunkowo swobodnych skojarzeń, jakie pojawiały się w jego umyśle po wypadku w laboratorium. Steve Jobs twierdził, że podstawą jego najlepszych pomysłów były przeczucia doznawane w chwilach, kiedy mógł błądzić myślami w najzupełniej swobodny sposób. Zrozum: świadomy sposób myślenia, na którym zasadniczo polegamy, jest dość ograniczony. W pamięci krótko- i długoterminowej możemy przechowywać tylko skończony zasób informacji. Podświadomość zawiera natomiast prawie nieograniczoną ilość materiałów pochodzących ze wspomnień, doświadczeń i informacji nabytych w ramach procesów empirycznych. Po długich badaniach lub pracach nad określonym problemem, gdy relaksujemy się we śnie lub wykonujemy niezwiązane z wcześniejszą konkretnie ukierunkowaną aktywnością banalne czynności, do pracy zabiera się podświadomość, zaczynając kojarzyć różne rodzaje losowych idei, z których jedne są bardzo interesujące, a inne ledwie powierzchowne. Wszyscy miewamy marzenia, przeczucia i swobodne skojarzenia, ale często świadomie nie zwracamy na nie uwagi lub nie traktujemy ich poważnie. Zamiast tego powinieneś nauczyć się jak najczęściej wykorzystywać ten sposób myślenia, zapewniając sobie nieco wyłączonego ze struktur codziennej aktywności czasu, w którym będziesz mógł rozważać różnorodne idee, poszerzać zakres dostępnych sobie opcji i poświęcać uwagę temu, co przychodzi Ci do głowy wtedy, gdy Twój umysł jest mniej świadomy. W podobnym duchu powinieneś eksplorować swoje najmroczniejsze impulsy, nawet takie, które mogą wydawać się zbrodnicze. Znajdź sposób, aby móc zacząć wykorzystywać je w swojej pracy lub uzewnętrzniać w inny sposób, na przykład zapisując w dzienniku. Wszyscy miewamy agresywne i antyspołeczne pragnienia, których obiektami bywają nawet ci, których kochamy. Od najmłodszych lat przeżywamy także traumy związane z emocjami, o których wolimy nie pamiętać. Tę głębię odzwierciedlają w jakiś sposób najdoskonalsze wytwory wszelkich dziedzin sztuki, wywołując w nas nieprawdopodobnie silne reakcje właśnie dlatego, że tak bardzo zaprzeczamy jej istnieniu. Na tym właśnie polega siła lmów Ingmara Bergmana czy powieści Fiodora Dostojewskiego. I Ty także możesz zdobyć tę moc, uzewnętrzniając swoją ciemną stronę. Demonstruj cień. Przez większość czasu skrycie cierpimy z powodu wszechobecnych zasad społecznych, których musimy przestrzegać. Mamy obowiązek wyglądać na ładnych i sympatycznych i zawsze zgadzać się z grupą. Lepiej nie popisywać się nadmiernie pewnością siebie czy ambicją. Trzeba się starać sprawiać wrażenie skromnych i podobnych do wszystkich innych — takie są reguły gry. Podążając tą ścieżką, zyskujemy komfort dopasowania, ale stajemy się także defensywni i skrycie mściwi. Bycie miłym przemienia się w nawyk, który łatwo przeradza się w nieśmiałość, brak pewności siebie i niezdecydowanie. A w tym samym czasie — podświadomie, w wybuchowych atakach i zrywach — ujawnia się cień, często działając na naszą szkodę. Mądrze byłoby brać przykład z tych, którzy odnoszą sukcesy w swoich dziedzinach. W nieuchronny sposób dostrzeżemy wtedy, że większość z nich w znacznie mniejszym stopniu krępują zasady społeczne niż innych. Są na ogół bardziej asertywni i jawnie ambitni. Mniej dbają o to, co myślą o nich inni. Otwarcie i z dumą lekceważą konwencje. I nie są karani, ale hojnie wynagradzani. Klasycznym przykładem kogoś takiego jest Steve Jobs, który ujawniał szorstką, przynależną cieniowi stronę swojej osobowości w sposobie, w jaki pracował z innymi. My, przyglądając się osobom w rodzaju Jobsa, wykazujemy tendencję do podziwiania ich kreatywności i pomijania bardziej mrocznych cech jako nieistotnych. Gdyby tylko Jobs był milszy, zostałby świętym. Tak naprawdę jednak ciemna strona była nierozerwalnie spleciona z jego siłą i kreatywnością. Umiejętność odrzucania sugestii innych, podążania własną drogą i bycia nieco szorstkim w obejściu były kluczowymi elementami sukcesu Jobsa, który tak wychwalamy. I tak samo jest z wieloma innymi kreatywnymi, silnymi ludźmi. Gdybyśmy pozbawili ich aktywnego cienia, staliby się tacy jak wszyscy inni. Zrozum: wyższą cenę płacimy za to, że jesteśmy wyjątkowo mili i godni szacunku niż za świadome demonstrowanie swojego cienia. Po pierwsze, aby podążać tą drugą ścieżką, trzeba zacząć w większym stopniu polegać na własnych opiniach, a w mniejszym na cudzych, zwłaszcza w obszarach naszej specjalizacji, w sferach, w których poruszamy się na co dzień. Zaufaj geniuszowi, który tkwi w Tobie od urodzenia, i ideom, które przychodzą Ci do głowy. Po drugie, naucz się być na co dzień bardziej pewny siebie i mniej skłonny do kompromisów. Rób to jednak w kontrolowany sposób i we właściwych momentach. Po trzecie, przestań aż tak bardzo zamartwiać się tym, co myślą o Tobie inni ludzie. Zyskasz poczucie nieprawdopodobnego wyzwolenia. Po czwarte, zrozum, że czasem nie da się uniknąć urażania, a nawet ranienia ludzi, którzy stoją Ci na drodze, którzy hołdują niewłaściwym wartościom lub niesprawiedliwie Cię krytykują. Wykorzystuj takie momenty jawnej niesprawiedliwości, aby wydobywać na światło dzienne swój cień i dumnie się z nim obnosić. Po piąte, nie czuj skrępowania, gdy odgrywasz zuchwałe, uparte dziecko, które kpi z głupoty i hipokryzji innych. I jeszcze jedna uwaga na koniec. Naucz się lekceważyć konwencje, których inni tak skrupulatnie przestrzegają. Od wieków do dzisiaj najsilniej zakorzenioną w życiu społecznym konwencją ze wszystkich są role płciowe. To, co mężczyźni i kobiety mogą zrobić lub powiedzieć, jest ściśle kontrolowane — do tego stopnia, że wydaje się wynikać niemalże z różnic biologicznych, a nie z konwencji społecznych. Dotyczy to zwłaszcza kobiet, od których społeczeństwo wymaga, aby były wyjątkowo miłe i sympatyczne, więc czują ciągłą presję, by dostosowywać się do tego obrazu, i mylą go z czymś naturalnym i biologicznym. Niektóre z najbardziej wpływowych kobiet w historii świadomie zrywały z tego rodzaju zasadami. Należały do nich na przykład aktorki Marlena Dietrich i Josephine Baker, znana ze sfery polityki Eleanor Roosevelt czy skuteczna bizneswoman Coco Chanel. Podkreślały swój cień i demonstrowały go, działając w sposób tradycyjnie uznawany i gmatwając zastane role płciowe. za męski — zmieniając Nawet Jacqueline Kennedy Onassis zyskała ogromną władzę, zadając kłam wizerunkowi typowej żony polityka. Pani Kennedy miała w sobie coś wyraźnie psotnego. Kiedy w 1960 roku po raz pierwszy spotkała się z Normanem Mailerem i wydawała się z niego wyśmiewać, pisarz dostrzegł, że „w jej oczach pojawiło się coś pociesznego i zarazem twardego, jak gdyby była bardzo niegrzeczną ośmiolatką”. Gdy za kimś nie przepadała, demonstrowała to raczej otwarcie. Nie dbała o to, co myślą o niej inni. I za sprawą naturalności, którą emanowała, stała się sensacją. Ogólnie rzecz biorąc, możesz to wszystko uznać za pewien rodzaj egzorcyzmów. Gdy demonstrujesz swoje pragnienia i impulsy, to przestają się one skrywać w zakamarkach Twojej osobowości i działać w tajemny sposób. Uwalniając swoje demony, stajesz się bardziej autentyczny jako człowiek. W ten sposób cień zostaje Twoim sprzymierzeńcem. Niestety nie ma wątpliwości, że człowiek rozumiany kompleksowo nie jest tak dobry, jak sobie wyobraża lub jak chciałby być. Każdy nosi w sobie cień, a im mniej jest on widoczny w świadomym życiu danej jednostki, tym jest ciemniejszy i gęstszy. — CARL JUNG Rozdział 10. Uważaj na delikatne ego Prawo zazdrości Jako ludzie wykazujemy naturalne inklinacje do porównywania się z innymi. Nieustannie sprawdzamy, jaki jest ich status oraz zasób szacunku i uwagi, jaki sobie zapewniają, i zauważamy wszelkie różnice między tym, co mamy my, a tym, co mają oni. Niektórym z nas potrzeba porównywania się z innymi służy za bodziec umożliwiający osiąganie coraz lepszych wyników w pracy. Innych może wpędzać w głęboką zazdrość, w poczucie niższości i frustrację, które prowadzą do zawoalowanych ataków i aktów sabotażu. Nikt nie przyznaje się do działań wynikających wyłącznie z zazdrości. Musisz nauczyć się rozpoznawać wczesne sygnały ostrzegawcze — pochlebstwa i oferty przyjaźni, które wydają się nazbyt wylewne i pozbawione proporcji; subtelne przytyki skrywane pod pozorami dobrodusznego humoru; jawne problemy w godzeniu się z Twoim sukcesem. Najczęściej tego typu zachowania pojawiają się w gronie znajomych lub współpracowników. Naucz się odpierać zazdrość, odwracając od siebie uwagę. Rozwijaj poczucie własnej wartości na podstawie standardów wewnętrznych, a nie ciągłego porównywania się z innymi. Zgubna przyjaźń Pod koniec 1820 roku Mary Shelley (1797 – 1851), autorka powieści Frankenstein, i jej dwudziestoośmioletni mąż, poeta Percy Bysshe Shelley, po kilku latach podróżowania po Włoszech osiedli w Pizie. Mary przeżywała ciężki okres. Jej dwoje małych dzieci zmarło we Włoszech na febrę. Szczególnie bliski Mary był syn William, którego śmierć wpędziła ją w głęboką depresję. Niedawno urodziła kolejne dziecko, chłopca imieniem Percy, i ciągle zamartwiała się o jego zdrowie. Poczucie winy i przygnębienie, jakie odczuwała w związku ze śmiercią dzieci, doprowadziły także w ostatecznym rozrachunku do szeregu tarć między nią a mężem. Byli ze sobą tak blisko, doświadczyli razem tak wiele, że potra li niemal odczytywać swoje myśli i nastroje. A teraz mąż oddalał się od niej, wykazując coraz większe zainteresowanie innymi kobietami. Mary miała nadzieję, że w Pizie będą mogli wreszcie osiąść na dłużej, ponownie odnaleźć się nawzajem i zacząć więcej pisać. Na początku 1821 roku do Pizy przyjechało młode angielskie małżeństwo, Jane i Edward Williamsowie, którzy natychmiast po pojawieniu się w mieście złożyli wizytę Shelleyom. Byli bliskimi przyjaciółmi jednego z kuzynów Percy’ego Shelleya, chcieli zamieszkać w Pizie i wyraźnie fascynowała ich aura gwiazdorstwa otaczająca słynną parę. Mary była przyzwyczajona do tego rodzaju gości — ona i jej mąż byli tak sławni, że ciekawscy przedstawiciele bohemy z całej Europy przybywali, aby się na nich pogapić i spróbować się z nimi zaprzyjaźnić. Williamsowie, podobnie jak wszyscy inni goście, z pewnością wiedzieli o przeszłości Shelleyów. Wiedzieli, że oboje rodzice Mary należą do elity angielskich intelektualistów. Jej matka — Mary Wollstonecraft (1759 – 1797), zapewne pierwsza w historii wielka pisarka feministka, znana za sprawą swoich książek i skandali związanych z licznymi romansami — umarła, rodząc Mary. Ojcem Mary był William Godwin (1756 – 1836), sławny pisarz i lozof, który był zwolennikiem wielu radykalnych idei, nawoływał między innymi do wyzbywania się prywatnej własności. Mary odwiedzali w dzieciństwie słynni pisarze, bo z jaskrawo rudymi włosami po matce, z niezwykle wyrazistymi oczyma i nieprawdopodobną jak na jej wiek inteligencją i wyobraźnią, była obiektem fascynacji. Williamsowie prawie na pewno wiedzieli także o tym, że w wieku szesnastu lat Mary poznała poetę Percy’ego Shelleya, co doprowadziło do niesławnego romansu. Shelley, arystokrata, który miał odziedziczyć fortunę po bogatym ojcu, poślubił młodą piękność o imieniu Harriet, ale zostawił ją dla Mary, a następnie wraz z nią i jej przyrodnią siostrą Claire zaczął podróżować po Europie. Żyli razem i wzbudzali skandale wszędzie, gdzie się pojawiali. Shelley był żarliwym zwolennikiem wolnej miłości i zdeklarowanym ateistą. Jego żona Harriet popełniła później samobójstwo — Mary obwiniała się za nie do końca życia, wyobrażając sobie nawet, że dzieci, które miała z Shelleyem, zostały w jakiś sposób dotknięte związaną z tą śmiercią klątwą. Krótko po śmierci Harriet Mary i Percy się pobrali. Williamsowie wiedzieli także bez wątpienia o związku Shelleyów z innym wielkim buntownikiem tamtych czasów — poetą lordem Byronem. Poznali go w Szwajcarii i właśnie tam, zainspirowana nocnymi dyskusjami o horrorach, Mary postanowiła napisać swoją epokową powieść Frankenstein, którą ukończyła, mając dziewiętnaście lat. Lord Byron sam był bohaterem wielu skandali, oddawał się licznym romansom. Cała trójka stała się przedmiotem nieustających plotek, bo Byron zamieszkał z Shelleyami także we Włoszech. Angielska prasa nazwała ich Ligą Kazirodztwa i Ateizmu. Początkowo Mary nie zwracała szczególnej uwagi na nową angielska parę, która pojawiła się na scenie — nawet po kilku wspólnych kolacjach. Uznała Jane Williams za nieco nudną i pretensjonalną. Do męża, którego przez kilka tygodni nie było, napisała: „Jane jest z pewnością bardzo ładna, ale chce ożywienia i poczucia sensu; rozmowa z nią to nic szczególnego, mówi powoli i monotonnie”. Jane nie była zbyt oczytana. Najbardziej lubiła układać kwiaty, grać na har e pedałowej, śpiewać pieśni z Indii, w których mieszkała jako dziecko, i pozować na ślicznotkę. Czy rzeczywiście mogła być aż tak powierzchowna? Co jakiś czas Mary przyłapywała Jane na tym, że wpatruje się w nią nieprzyjaźnie, a wtedy Jane szybko przywoływała na twarz radosny uśmiech. Istotniejsze było jednak to, że wspólny przyjaciel, który znał Williamsów z podróży po Europie, ostrzegł Mary w liście, by trzymała Jane na dystans. Edward Williams był natomiast uroczy. Wydawał się wielbić Shelleya i chciał być taki jak on. Pragnął zostać pisarzem. Chętnie robił Shelleyowi przysługi i był na każde jego skinienie. Pewnego dnia opowiedział Mary o historii swojego romansu z Jane, sprawiając, że poczuła się poruszona. Wiliamsowie tak naprawdę nie byli małżeństwem. Jane Cleveland, która pochodziła z klasy średniej, wyszła za angielskiego o cera wysokiej rangi, ale niedługo potem się okazało, że jest on tępym brutalem. Kiedy poznała przystojnego Edwarda Williamsa — również wojskowego, który tak jak ona mieszkał w Indiach — natychmiast się w nim zakochała. W 1819 roku, chociaż Jane wciąż była żoną swojego pierwszego męża, ona i Edward wyjechali na kontynent, udając małżeństwo. Podobnie jak Shelleyowie, najpierw zamieszkali w Szwajcarii, a do Włoch przybyli w poszukiwaniu przygód i dobrej pogody. Jane oczekiwała drugiego dziecka z Edwardem, a Mary także znowu była w ciąży. Wyglądało na to, że mają ze sobą wiele wspólnego — co miało okazać się brzemienne w skutki. W dodatku Mary głęboko przeżywała ich romans i imponowało jej to, jak wiele dla siebie nawzajem poświęcili. Potem Jane urodziła drugie dziecko. Teraz obie kobiety mogły nawiązać także nić porozumienia jako młode matki. Mary miała w końcu bratnią duszę, z którą mogła rozmawiać o trudnościach wychowywania dzieci na obczyźnie, czyli o czymś, do czego jej mąż nie przywiązywał wagi. Poza tym Shelleyowie nie mieli przyjaciół Anglików, bo angielscy emigranci we Włoszech unikali ich jak ognia. Codzienne towarzystwo Jane w okresie pełnym życiowych zawirowań okazało się dla Mary zbawienne. Szybko uzależniła się od jej obecności i zapomniała o jakichkolwiek obawach, które mogłaby wobec niej żywić. Shelley także wydawał się traktować młodą parę coraz cieplej. Edward wykazywał niezwykłą gorliwość w swojej chęci pomagania mu we wszystkim. Uwielbiał żeglować i chwalił się swoimi umiejętnościami nawigacyjnymi. Żeglarstwo było także obsesją Shelleya, mimo że nigdy nie nauczył się pływać. Być może Edward mógłby pomóc mu zaprojektować doskonałą żaglówkę? A Jane intrygowała go tym bardziej, im więcej czasu z nią spędzał. Była zupełnie inna niż Mary. Nigdy się nie spierała. Patrzyła na niego wyłącznie z podziwem i przytakiwała wszystkiemu, co mówił. Była taka pogodna. Mógłby zostać jej nauczycielem i wprowadzać ja w arkana poezji, a ona być może zostałaby jego nową muzą, przyjmując rolę, której jego będąca w depresji żona nie była już w stanie sprostać. Percy kupił Jane gitarę i z przyjemnością słuchał indyjskich pieśni, które tak dobrze znała. Miała piękny głos. Pisał wiersze na jej cześć i powoli się w niej zakochiwał. Mary wszystko to zauważała. Dobrze znała wzorzec zachowań męża. Percy zawsze szukał kobiety całkowicie odmiennej od tej, z którą aktualnie był, aby zapewniać sobie inspirację i zrywać z monotonią związków. Jego pierwsza żona, Harriet, przypominała Jane, była ładniutka i nieskomplikowana, więc zakochał się w Mary, która miała znacznie bardziej złożoną osobowość. Teraz wzorzec się powtarzał, bo Shelley zakochał się w nieskomplikowanej Jane. Ale czy Mary naprawdę miała uznać Jane za poważną rywalkę? Przecież była taka zwyczajna, a on ją idealizował. W końcu zobaczy, jaka jest naprawdę, i się nią znudzi. Mary nie obawiała się, że go straci. W 1822 roku Shelleyowie i Williamsowie, w tamtym czasie właściwie nierozłączni, postanowili się przenieść razem do domu położonego na wybrzeżu dalej na północ, z widokiem na zatokę Lerici. Mary od początku znienawidziła to miejsce i błagała męża, aby znalazł coś innego. Żyli w całkowitym odosobnieniu. Trudno było zdobywać zapasy. Miejscowi wieśniacy wydawali się brutalni i nieprzyjaźni. Obie pary były całkowicie zależne od swojej służby. Nikt oprócz Mary nie wydawał się zainteresowany prowadzeniem domu, a najmniej Jane, która okazała się dość leniwa. Najgorsze było jednak to, że Mary miała straszne przeczucia co do tego miejsca. Bardzo się obawiała o los swojego syna, Percy’ego, który miał zaledwie trzy lata. Czuła, że w murach stojącej na pustkowiu willi, którą zajmowali, zdarzy się coś przerażającego. Zaczęła być nerwowa i często wpadała w histerię. Wiedziała, że jej zachowanie jest dla wszystkich uciążliwe, ale nie mogła stłumić lęku. Jedyną reakcją Shelleya było to, że zaczął spędzać coraz więcej czasu z Jane. Kilka miesięcy po tym, jak wprowadzili się do willi, Mary poroniła i o mało nie umarła. Mąż opiekował się nią przez kilka tygodni, aż wyzdrowiała. W tym samym czasie jego myśli zaczął jednak coraz bardziej zaprzątać nowy plan, który przerażał Mary. Shelley chciał z pomocą Edwarda zaprojektować pięknie wyglądającą, smukłą i szybką łódź. W czerwcu tego roku do Włoch przybyła para dawnych przyjaciół Shelleyów — Leigh Hunt i jego żona. Hunt był wydawcą promującym młodych poetów, a Shelley jego ulubieńcem. Shelley planował popłynąć wraz z Edwardem na północ wzdłuż wybrzeża, aby spotkać się z Huntami. Mary desperacko błagała go, żeby tego nie robił. Shelley próbował ją uspokajać: Edward był przecież doświadczonym nawigatorem, a łódź, którą wspólnie zbudowali, mała być majstersztykiem sztuki szkutniczej. Mary w to nie wierzyła. Łódź wydawała się zbyt delikatna do żeglowania po wzburzonych wodach, których w okolicy nie brakowało. Shelley i Edward wypłynęli mimo wszystko — 1 lipca, zabierając ze sobą jeszcze jednego członka załogi. Gdy 8 lipca wyruszali w drogę powrotną, napotkali jeden z charakterystycznych dla tego rejonu sztormów. Ich łódź okazała się rzeczywiście źle zaprojektowana i zatonęła. Ciała całej trójki wyłowiono z morza kilka dni później. Mary niemal natychmiast pogrążyła się w wyrzutach sumienia i poczuciu winy. Odtwarzała w myślach wszystkie gniewne słowa, jakie kiedykolwiek wypowiedziała do męża, wszystkie krytyczne uwagi o jego pracy, wszystkie sytuacje, w których mógł mieć wątpliwości co do tego, że żona naprawdę go kochała. W końcu, przytłoczona ciężarem rozpaczy, postanowiła ostatecznie, że resztę życia poświęci na to, by rozsławić poezję Shelleya. Jane początkowo wydawała się całkowicie przybita tragedią, ale odzyskała siły szybciej niż Mary. Musiała myśleć praktycznie. Mary mogła liczyć na jakąś pomoc ze strony rodziny Shelleya, a Jane nie miała nic. Jane postanowiła więc, że wróci do Londynu i znajdzie jakiś sposób, aby zapewnić przyszłość dwójce swoich dzieci. Mary bardzo jej współczuła. Dała jej listę wpływowych ludzi, których Shelleyowie znali w Anglii, znalazło się na niej między innymi nazwisko Thomasa Hogga, najlepszego przyjaciela Shelleya z młodości, obecnie prawnika. Hogg miał własne problemy — zawsze zakochiwał się w najbliższych Shelleyowi osobach, najpierw w jego siostrze, potem pierwszej żonie, a wreszcie także w Mary, którą próbował uwieść. Było to jednak dawno, pozostali z Mary dobrymi przyjaciółmi, a jako prawnik Hogg mógł pomóc Jane. Mary postanowiła zostać we Włoszech. Nie miała tam już prawie żadnych przyjaciół poza Huntami, więc z przerażeniem zauważyła, że Leigh Hunt zaczął jej okazywać zaskakujący chłód. W tych najtrudniejszych dla Mary chwilach najwyraźniej stracił dla niej wszelką sympatię i nie mogła zrozumieć dlaczego, więc czuła się jeszcze bardziej nieszczęśliwa. Czy to możliwe, żeby nie wiedział, jak bardzo kochała swojego męża i jak głęboki żal odczuwa po jego stracie? Mary nie była osobą okazującą emocje tak otwarcie jak Jane, ale w głębi duszy cierpiała bardziej, niż ktokolwiek mógłby to sobie wyobrazić. Inni byli przyjaciele także emanowali chłodem. Pozostał przy niej tylko lord Byron, z którym połączyła Mary bliska więź. Wkrótce okazało się, że rodzice Shelleya, zszokowani libertyńskim sposobem życia syna, nie zamierzają uznawać Percy’ego za swojego wnuka co najmniej tak długo, jak będzie pozostawał pod opieką Mary. Nie mogła liczyć na jakiekolwiek pieniądze, więc uznała, że jedynym rozwiązaniem będzie powrót do Londynu. Być może rodzina Shelleya zmieni zdanie, gdy pozna Percy’ego i przekona się, jaką oddaną matką jest Mary? Napisała do Jane i do Hogga, którzy w międzyczasie stali się bliskimi przyjaciółmi, prosząc ich o radę. Hogg wydawał się uważać, że Mary powinna wstrzymać się z powrotem, jego list był wyjątkowo chłodny. Mary zauważyła, że odsunęła się od niej kolejna osoba. Najbardziej zaskoczyła ją jednak reakcja Jane, która poradziła Mary, żeby zostawiła Percy’ego, ale nie przyjeżdżała do Anglii. Gdy Mary usiłowała wyjaśniać, że to dla niej niemożliwe z powodów emocjonalnych, Jane stawała się coraz bardziej nieugięta i fanatycznie broniła swojego zdania. Jej argumenty były praktyczne — dowodziła, że Mary nie będzie mile widziana w Londynie, a rodzina Shelleya jeszcze bardziej usztywni swoje stanowisko — wydawała się jednak całkowicie pozbawiona empatii. Podczas kilku miesięcy spędzonych we Włoszech po śmierci mężów obie kobiety zbliżyły się do siebie. Jane była ostatnim ogniwem, jakie łączyło Mary z Shelleyem. Mary wybaczyła Jane wszelkie próby romansowania z mężem. Utrata przyjaźni Jane byłaby dla niej jak doświadczenie kolejnej śmierci. Postanowiła, że jednak wróci z synem do Londynu i odnowi przyjaźń z Jane. Mary przyjechała do Londynu w sierpniu 1823 roku i ku swemu zaskoczeniu zdała sobie sprawę, że zdobyła tam pewną sławę. Na podstawie jej powieści Frankenstein powstał scenariusz sztuki, w którym uwydatniono elementy horroru zawarte w książce. Spektakl okazał się sensacją, a sama opowieść i nazwisko Frankenstein przeniknęły do kultury popularnej. Ojciec Mary, który został księgarzem i wydawcą, opublikował nową edycję powieści, na której okładce po raz pierwszy pojawiło się jej nazwisko (pierwszy nakład został wydany anonimowo). Mary wraz z ojcem i Jane wybrali się do teatru, aby zobaczyć wersję sceniczną, i uświadomili sobie, że Mary stała się obiektem ogólnospołecznej fascynacji — czy to możliwe, żeby taka delikatna, wrażliwa kobietka napisała tak przerażającą książkę?! Gdy niedługo po jej powrocie do Londynu w Grecji zmarł lord Byron, Mary stała się jeszcze bardziej sławna, bo była jedną z jego najbliższych przyjaciółek. Wszyscy znani angielscy intelektualiści chcieli się z nią spotykać, aby dowiedzieć się więcej o niej samej, o Byronie oraz o jej mężu. Nawet Jane znowu zaczęła okazywać jej przyjaźń, choć chwilami wydawała się oddalać od Mary. Pomimo sławy Mary była nieszczęśliwa. Nie chciała być przedmiotem zainteresowania, bo łączyło się ono z niekończącymi się plotkami o przeszłości Mary i insynuacjami na temat jej moralności. Była zmęczona tym, że wszyscy ją oceniają i osądzają. Chciała się ukryć i w spokoju wychowywać syna. Zdecydowała się zamieszkać niedaleko Jane, w dosyć odległej od centrum okolicy Londynu. Tam Percy mógłby znowu zacząć spotykać się z dziećmi Jane, a Mary i Jane żyć dla siebie nawzajem, dzielić się wspomnieniami i przywoływać przeszłość. Jane była niezwykle pogodna, a Mary potrzebowała wesołości. W zamian chciała roztoczyć opiekę nad Jane. Latem 1824 roku obie kobiety często widywały się ze sobą. W międzyczasie stało się oczywiste, że Hogg zabiega o Jane, ale był tak dziwacznym i nieprzyjemnym w obejściu człowiekiem, że Mary wydawało się niemożliwe, aby Jane mogła odwzajemniać jego względy. A poza tym tak niewiele czasu upłynęło przecież od śmierci jej męża. Pewnego styczniowego wieczoru Mary zrozumiała jednak, że od jakiegoś czasu była oszukiwana. Zasiedziała się wtedy do późna w domu Jane, Percy bawił się z dziećmi przyjaciółki, a Mary chciała z nią jeszcze porozmawiać. Pojawił się Hogg i Jane nagle wybuchła, a grymas na jej twarzy nie przypominał niczego, co Mary widziała kiedykolwiek wcześniej. Wyprosiła Mary w niezwykle gwałtowny i niegrzeczny sposób, więc stało się jasne, że po pierwsze ona i Hogg mają romans, a po drugie, że Jane nie jest w stanie dłużej ukrywać nieprawdopodobnej irytacji, do jakiej przyjaciółka ją doprowadza. Mary już od jakiegoś czasu dostrzegała, że Jane staje się coraz bardziej chłodna i coraz mniej skłonna do przebywania w jej towarzystwie. Teraz zrozumiała to lepiej. Mimo wszystko pozostały przyjaciółkami. Mary współczuła losowi samotnej wdowy, która chce znaleźć męża. Jane zaszła w międzyczasie w ciążę i miała urodzić dziecko Hogga. Mary usiłowała opanować urazę i pomagać Jane najlepiej, jak potra ła. Widywały się jednak coraz rzadziej. Aby pozbyć się poczucia samotności, Mary zaprzyjaźniła się z piękną młodą kobietą, Isabel Robinson, która potrzebowała pomocy — urodziła nieślubne dziecko, a jej ojciec z pewnością wydziedziczyłby ją, gdyby poznał prawdę. Całymi tygodniami Mary snuła tajemne plany, aby jej pomóc, zakładając, że Isabel wyjedzie do Paryża i zamieszka z „mężczyzną”, który miał udawać ojca dziecka — mężczyzną miała być w tym przypadku kobieta znana jako panna Dods, słynna lesbijka, uwielbiająca ubierać się jak mężczyzna i mogąca z łatwością za mężczyznę uchodzić. Mary była zachwycona swoją przebiegłością, ale pewnego popołudnia przed wyjazdem z Isabel do Paryża doznała największego szoku w dotychczasowym życiu: Isabel szczegółowo zwierzyła się jej z opowieści, jakimi od miesięcy raczyła ją Jane — o tym, że Shelley nigdy tak naprawdę nie kochał swojej żony, że ją podziwiał, ale nie darzył jej uczuciem, że nie była kobietą, która byłaby mu potrzebna lub której by pożądał, że wielką miłością jego życia była Jane. Jane wspomniała nawet, że Mary unieszczęśliwiała Shelleya tak bardzo, że w dniu, w którym wyprawiał się na swoją żałosną żeglarską wyprawę, skrycie pragnął umrzeć, a zatem Mary była za jego śmierć w jakiś sposób odpowiedzialna. Mary nie mogła w to uwierzyć, ale Isabel nie miała powodu, by zmyślać — gdy więc Mary zaczęła się zastanawiać nad wszystkim głębiej, przebieg wydarzeń nagle nabrał sensu: raptowny chłód Hogga, Leigh Hunta i innych, którzy na pewno także usłyszeli te opowieści, spojrzenia, jakie Jane od czasu do czasu rzucała Mary, gdy ta była w centrum uwagi, grymas na jej twarzy, kiedy wyrzucała Mary z domu, gwałtowność, z jaką pragnęła, aby Mary trzymała się z dala od Londynu i porzuciła swoje dziecko, co oznaczałoby całkowite sprzeniewierzenie się pamięci męża. Przez te wszystkie lata Jane nie była jej przyjaciółką, ale konkurentką, a teraz dodatkowo okazywało się niemal pewne, że to nie Shelley gonił za Jane, tylko ona aktywnie uwodziła go swoimi pozami, kokieteryjnymi spojrzeniami, grą na gitarze i delikatnością na pokaz. Była fałszywa do szpiku kości, co stanowiło dla Mary największy cios od czasu śmierci męża. A Jane nie tylko sama wierzyła w te niestworzone historie, ale także skłaniała do tego innych. Mary wiedziała, jak bardzo Shelley ją kochał przez wszystkie spędzone razem z nią lata i dzięki ogromowi wspólnych przeżyć. Opowieści Jane o tym, że Mary w jakiś sposób przyczyniła się do jego śmierci, były bardziej niż bolesne; przypominały nóż zatopiony w starej ranie. Mary napisała w swoim dzienniku: „Moja przyjaciółka okazała się fałszywa i zdradziecka. Czyż nie byłam głupia?”. Po kilku miesiącach rozmyślań Mary w końcu spotkała się z Jane, która urządziła jej scenę, wybuchając płaczem. Chciała wiedzieć, kto rozsiewa te okropne plotki o jej zdradzie, i wszystkiemu zaprzeczała. Oskarżyła Mary o to, że jest zimna i nieczuła. Mary czuła się jednak tak, jakby w końcu obudziła się ze snu. Teraz dostrzegała udawane oburzenie, fałszywą miłość, sposób, w jaki Jane myliła rzeczywistość ze swoimi wymysłami. Nie było odwrotu. Mary nie zerwała stosunków z Jane, ale ich relacja zaczęła w kolejnych latach funkcjonować całkowicie na jej warunkach. Mary nie mogła się przy tym pozbyć uczucia przewrotnej satysfakcji, widząc, jak życie Jane powoli się rozpada, a jej związek z Hoggiem nieuchronnie zmierza ku katastro e. Sama Mary zdobywała coraz większą sławę za sprawą swoich kolejnych powieści oraz tego, że wydawała wiersze Shelleya. Nawiązywała kontakty z największymi pisarzami i politykami swoich czasów oraz powoli odcinała się od Jane. I nigdy już jej nie zaufała. Kilka lat później w swoim dzienniku napisała o tym tak: „Życie nie jest całkowicie stracone, dopóki nie chcemy zapomnieć. To właśnie Jane w typowy dla siebie sposób zainspirowała mnie tym nędznym, przenikającym całe lata uczuciem — pozbawiając pamięć słodyczy i nasączając ją w zamian jadem węża”. Interpretacja. Przyjrzyjmy się licznym transformacjom, jakie zazdrość wywołuje w umyśle, co wyraźnie widać na przykładzie Jane Williams. Kiedy Jane poznała Mary, opanowały ją sprzeczne emocje. Z jednej strony Mary miała wiele cech, które dało się lubić i które były warte podziwu. Była dobrze wychowana, zdecydowanie błyskotliwa i głęboko przywiązana do swojego syna. Bywała także niezwykle wielkoduszna. Z drugiej strony sprawiała jednak, że Jane czuła się kimś znacznie od niej gorszym. Jane brakowało wielu przymiotów, które miała Mary, ale uważała, że także zasługuje na uwagę — za posiadane talenty, za gotowość do poświęceń w imię miłości, za urok i wdzięk. Afekt do Mary nieuchronnie pociągnął za sobą zazdrość — pragnienie zapewnienia sobie tego samego, co miała Mary, poczucie bycia do tego uprawnioną, ale jednocześnie absolutna niemożność zdobycia tego w prosty czy też zgodny z obowiązującymi konwencjami społecznymi sposób. Zazdrość pociąga za sobą skryte pragnienie zadawania ran, krzywdzenia i okradania osoby będącej jej obiektem, aby powetować sobie niesprawiedliwość wynikającą z przekonania o wyższości osoby, której zazdrościmy. Jane miała wiele powodów, by ukrywać, a nawet tłumić kipiącą w niej zazdrość. Po pierwsze, okazywanie zazdrości jest ze społecznego punktu widzenia toksyczne. Ujawnia głęboką niepewność oraz wrogość, a to bardzo niebezpieczna mieszanka, która jest jednoznacznie odpychająca dla innych ludzi. Po drugie, Jane i jej mąż zakładali, że Shelleyowie zapewnią im w przyszłości źródło utrzymania, więc zamiarem Jane było związać Edwarda z Shelleyem w roli przyjaciela, asystenta i eksperta w dziedzinie żeglarstwa. Shelley był wręcz chorobliwie hojny, a ewentualne wrogie działania wobec Mary mogłyby tę hojność drastycznie ograniczyć. Oprócz tego zazdrość rodzi bolesne emocje — konieczność przyznania się do poczucia niższości, czegoś, co jest dla nas nie do zniesienia. Nie jest to rodzaj emocji, nad którym chcielibyśmy się z upodobaniem rozwodzić. Wolimy ukrywać ją przed sobą i nie uświadamiać sobie tego, co motywuje nasze działania. Biorąc to wszystko pod uwagę, Jane w naturalny sposób wykonała kolejny krok: zaprzyjaźniła się z Mary, reagując na jej awanse, a potem dodając także sporo od siebie. W pewnym sensie Mary jej zresztą odpowiadała i Jane czuła się mile połechtana tym, że ktoś tak sławny okazuje jej uwagę — bo Jane bardzo chciała zwracać na siebie uwagę. Jak mogłaby wyobrażać sobie, że jest zazdrosna o Mary, skoro zdecydowała się zostać jej przyjaciółką? Im więcej czasu spędzała jednak w towarzystwie Mary, tym bardziej oczywisty stawał się brak symetrii tej relacji. To Mary miała wspaniałego, przystojnego męża, świetlane perspektywy nansowe, głęboką przyjaźń z lordem Byronem i bogatą wyobraźnię, która zapewniła jej tak wielki talent. Im zatem więcej czasu Jane spędzała z Mary, tym silniejsza stawała się trawiąca ją zazdrość. Aby ukryć tę zazdrość przed sobą i innymi, należało wykonać kolejny krok, który podpowiadała logika: Jane musiała mentalnie zmienić Mary w kogoś niesympatycznego. A zatem Mary wcale nie była aż tak utalentowana — miała po prostu szczęście, gdyby nie sławni rodzice i otaczający ją mężczyźni, nigdy nie zdobyłaby pozycji, jaką miała, nie zasługiwała na sławę, była irytująca w obejściu, kapryśna, depresyjna, niesamodzielna i mało zabawna, nie była kimś miłym i kochającym dla swojego męża i w ogóle była niezbyt kobieca. Jane z lubością oddawała się takim myślom i przyjazne uczucia, jakie odczuwała wobec Mary, stopniowo zaczęła zastępować wrogość. Poczuła, że ma pełne prawo aktywnie uwodzić Percy Shelleya i ukrywać swoje prawdziwe uczucia przed Mary. A najbardziej niszczycielskie dla małżeństwa Mary było, jak się wydaje, to, że zawsze kiedy Percy narzekał na Mary w obecności Jane, ona potwierdzała jego opinie swoimi spostrzeżeniami lub obserwacjami, pogłębiając rozdźwięk między nimi. Robiąc z Mary wyjątkowo niesympatyczną osobę, Jane musiała oczywiście świadomie ignorować kontekst — zapominać o tym, że dwójka ukochanych dzieci Mary niedawno zmarła z powodu choroby, o chłodzie, z jakim Shelley traktował własną żonę, i o tym, że uganiał się za innymi kobietami. Aby poczuć się uprawnieni do podejmowania szkodliwych działań, zazdrośnicy muszą na własne potrzeby tworzyć pewien rodzaj narracji: wszystko, co robi druga osoba, musi mieć jakąś negatywną cechę — ta osoba po prostu nie zasługuje na swoją uprzywilejowaną pozycję. I Jane osiągnęła to, czego chciała — zapewniła sobie uwagę i afekt Percy’ego Shelleya, izolując go jednocześnie od żony. Gdy Shelley utonął, mogła dalej karmić swoją zazdrość, szerząc bluźniercze plotki na temat tego, jakoby Mary wcale nie wydawała się szczególnie zrozpaczona śmiercią męża, co dla wszystkich, którym to opowiadała — między innymi dla Leigh Hunta — było tak niepokojące, że się od Mary odsuwali. Po powrocie do Londynu, gdy Mary dołączyła do Jane, historia się powtórzyła. Mary w pewnym sensie nadal przyciągała Jane, bo przebywały w swoim towarzystwie całe lata i wiele razem przeżyły. Im więcej jednak czasu Jane z nią spędzała, tym bardziej kłuła ją w oczy coraz większa sława Mary, grono jej znakomitych przyjaciół, jej wielkoduszność i chęć niesienia pomocy źle traktowanym kobietom, jej całkowite oddanie synowi i pamięci męża. Nie zgadzało się to ze stworzoną przez nią narracją, więc musiała wykonać w myślach jeszcze jeden krok: „Mary jest fałszywa, wciąż podpiera się spuścizną męża i wykorzystuje łatwowierność innych, motywuje ją chciwość, a nie hojność. I nikt tego nie dostrzega”. A potem odebrała Mary przyjaciela, Hogga, zyskując marną imitację aktu odebrania jej męża. I dalej snuła niestworzone opowieści o Mary, ale tym razem z pikantnym dodatkiem w postaci informacji, że to ona była ostatnią wielką miłością Shelleya, że Percy nigdy nie kochał swojej żony i że Mary doprowadziła go do samobójstwa. Rozpowiadała te ponure historie po całym Londynie, czym do reszty zrujnowała reputację Mary. Trudno wyobrazić sobie ogrom bólu, jaki Jane przez całe lata zadawała Mary — kłótnie z mężem, które zaogniała, nagły, tajemniczy chłód najbliższych przyjaciół Mary, przyciąganie i odpychanie, wycofywanie się zawsze, gdy Mary potrzebowała bliskości, i w końcu ostateczna zdrada wraz z myślą, która miała prześladować Mary całymi latami — że tak wiele osób uwierzyło w opowieści Jane. Aż nie sposób sobie wyobrazić, że wystarczy jedna zazdrosna osoba, aby zadać komuś tak wiele cierpienia. Zrozum: zazdrość najczęściej i najboleśniej objawia się między przyjaciółmi. My zakładamy, że przyjaciel odwrócił się od nas za sprawą czegoś, co zaistniało w trakcie trwania tej relacji. Czasem zdajemy sobie sprawę wyłącznie ze zdrady czy sabotażu, jakich się dopuszcza, albo z tego, że nas w nieładny sposób krytykuje, i nie rozumiemy, że inspiracją dla tych działań jest po prostu fundamentalna zazdrość. Musimy zrozumieć pewien paradoks: ludzi skłonnych do zazdrości często motywuje przede wszystkim chęć stania się naszymi przyjaciółmi. Podobnie jak Jane, takie osoby odczuwają mieszankę rzeczywistego zainteresowania, afektu i zazdrości, jeśli mamy jakieś cechy, które sprawiają, że czują się od nas gorsze. Stając się naszymi przyjaciółmi, mogą tę zazdrość ukrywać. Często posuwają się nawet dalej i dokładają wszelkich starań, aby przyjaźń stała się jak najgłębsza i najtrwalsza. Wraz z coraz silniejszą więzią coraz poważniejszy staje się jednak także ich problem. Fundamentalna zazdrość, która odczuwają, jest nieustannie pobudzana. Cechy, które stymulują w nich poczucie bycia kimś gorszym — nasza pozycja społeczna, etyka pracy, którą wyznajemy, to, że jesteśmy lubiani — zaczynają być dla nich widoczne codziennie. I jak w przypadku Jane, stopniowo konstruowana jest narracja: osoba będąca obiektem zazdrości ma po prostu szczęście, jest przesadnie ambitna i wcale nie aż tak doskonała. Jako nasi przyjaciele zazdrośnicy łatwo mogą odkrywać nasze słabe punkty i ustalać, co potencjalnie może sprawić nam największy ból. Przyjaźniąc się z nami, dysponują także doskonałą pozycją wyjściową do sabotowania nas, do odebrania nam małżonka, do siania chaosu. Gdy nas atakują, często czujemy się winni i zdezorientowani: „Może w jakiś sposób zasługuję na tę krytykę?”. Jeśli reagujemy gwałtownie, wyłącznie potwierdzamy ich wymysły i zapewniamy paliwo narracji o tym, że tak naprawdę nie da się nas lubić. Zazdrośnik był naszym przyjacielem, więc czujemy się tym bardziej zranieni i zdradzeni, a im głębsze są nasze rany, tym większą satysfakcję on odczuwa. Można byłoby nawet spekulować, czy zazdrośnik nie pragnie zaprzyjaźnić się z osobą, której zazdrości właśnie dlatego, aby zyskać moc umożliwiającą mu ranienie jej jak najskuteczniej. Tego rodzaju fałszywi przyjaciele są trudni do rozpracowania i podstępni, ale zawsze pojawiają się sygnały ostrzegawcze. Naucz się zwracać uwagę na pierwsze wrażenie. (Gdyby tylko Mary to wiedziała!). Często wyczuwamy, że druga osoba jest nieszczera, ale później o tym zapominamy, gdy wykonuje przyjazne gesty. Zawsze czujemy się lepiej z ludźmi, którzy nas lubią, zazdrośnicy doskonale o tym wiedzą. Warto zwracać się o opinię do przyjaciół i neutralnych osób trzecich. Wielu przyjaciół Mary uznawało Jane za przebiegłą, a nawet nieco przerażającą. Zazdrość ze strony kogoś, kogo uważamy za przyjaciela, często ujawnia się w nagłych spojrzeniach i uwagach, które nas dotykają. Zazdrośnicy wykazują także tendencje do udzielania mylących rad — zalecają coś, co wydaje się sprzeczne z naszymi interesami, ale dobrze uzasadnione z ich strony. Chcą, żebyśmy popełniali błędy, i często próbują znajdować sposoby, aby nas do nich skłaniać. Każdy nasz sukces czy to, że inni zaczynają nam poświęcać większą uwagę, powoduje, że ich prawdziwe uczucia zaczynają się w coraz większym stopniu ujawniać. Nie chodzi o to, że masz się stać paranoikiem, ale bądź po prostu czujny, gdy zauważysz jakieś sygnały świadczące o możliwej zazdrości. Naucz się rozpoznawać ludzi o osobowościach szczególnie podatnych na uczucie zazdrości (więcej informacji na ten temat znajdziesz w kolejnym podrozdziale), zanim zostaniesz głęboko wciągnięty w ich dramaty. Trudno ocenić, co zyskasz, unikając ataku zazdrości, ale pomyśl o tym w następujący sposób: ból zadany przez zazdrosnego przyjaciela może się odzywać i zatruwać Cię całymi latami. Za każdym razem, gdy przyjaciel odnosi sukces, coś we mnie umiera. — GORE VIDAL Klucze do ludzkiej natury Zazdrość jest najtrudniejsza do rozpoznania i najbardziej nieuchwytna ze wszystkich ludzkich uczuć. Bardzo trudno jest odróżnić zazdrość od innych emocji, które motywują określone osoby do działania, a nawet jednoznacznie stwierdzić, że jesteśmy obiektem ataku czyjejś zazdrości. Dlatego właśnie tak trudno sobie z nią radzić i dlatego jest aż tak niebezpieczna. Powód tej nieuchwytności jest prosty: prawie nigdy nie wyrażamy odczuwanej przez siebie zazdrości bezpośrednio. Jeśli odczuwamy gniew z powodu czegoś, co ktoś powiedział lub zrobił, możemy z różnych przyczyn próbować go ukrywać, ale jesteśmy świadomi, że czujemy wrogość. Poza tym nasz gniew zawsze w końcu znajduje ujście w postaci jakiegoś niewerbalnego zachowania. Jeśli do działania motywuje nas gniew, to jego obiekt o tym wie i najczęściej zdaje sobie także sprawę, co go akurat w tym konkretnym momencie wywołuje. Zazdrość jest natomiast czymś zupełnie innym. Zazdrość odczuwamy wszyscy, każdemu z nas zdarza się mieć poczucie, że inni mają więcej czegoś, czego sami pragniemy — zasobów, uwagi, szacunku. Uważamy, że zasługujemy na tyle samo (co najmniej), ale w kwestii zapewnienia sobie tego czegoś czujemy pewną bezradność. Jak jednak stwierdziliśmy wcześniej, zazdrość pociąga za sobą poczucie bycia kimś gorszym od drugiej osoby w kontekście czegoś, co jest dla nas cenne. Do tego poczucia niższości trudno nam się, po pierwsze, przyznać przed samymi sobą, a po drugie — co jest jeszcze gorsze — mamy świadomość, że to, co czujemy, widzą także inni. Gdy zatem pojawiają się pierwsze objawy zazdrości, natychmiast staramy się je ukryć — to, co czujemy, nie jest zazdrością, tylko niesprawiedliwością w zakresie dystrybucji dóbr czy uwagi, sprzeciwem wobec tej niesprawiedliwości czy nawet gniewem. Co więcej, druga osoba nie jest tak naprawdę lepsza od nas — ma po prostu szczęście, jest nazbyt ambitna lub pozbawiona skrupułów. Dlatego właśnie osiągnęła to, co ma. A ponieważ sami przekonujemy siebie, że motywuje nas nie zazdrość, tylko coś innego, więc innym tym trudniej jest naszą zazdrość rozpoznawać. Widzą tylko gniew, oburzenie, krytykę, podszyte jadem komplementy i tak dalej. W dawnych czasach ludzie, którzy odczuwali intensywną zazdrość, mogli stosować przemoc, odbierając innym to, czego chcieli siłą — posuwając się nawet do morderstwa. W Starym Testamencie Kain zamordował Abla z zazdrości, bracia Józefa wrzucili go na pustyni do jamy, by tam umarł, bo wydawało im się, że ojciec go faworyzuje, król Saul kilkakrotnie próbował zabić młodszego od siebie, przystojnego i wszechstronnie uzdolnionego Dawida, aż w końcu oszalał z zazdrości. W dzisiejszych czasach ludzi charakteryzuje jednak znacznie większa świadomość poprawności politycznej — nie są tak bezpośredni, potra ą kontrolować wszelkie własne otwarcie agresywne impulsy i ukrywać to, co czują. Zamiast stosować przemoc, zazdrośnicy sabotują naszą pracę, rujnują relacje, niszczą reputację i dręczą nas krytyką, której celem są nasze najbardziej pierwotne kompleksy. Umożliwia im to krzywdzenie nas bez utraty własnej pozycji społecznej, a ludzie, przeciwko którym się zwracają, nawet nie podejrzewają, że motywuje ich zazdrość. Na własne potrzeby zazdrośnicy także zresztą usprawiedliwiają swoje działania koniecznością położenia kresu temu, co uważają za brak równowagi lub niesprawiedliwość. Jeśli ktoś jest na nas wściekły i działa na tej podstawie, możemy przeanalizować gniew, jaki odczuwa, i obmyślić sposób na jego rozładowanie lub ustalić, jak się przed nim bronić. Zazdrości jednak zwykle nie widzimy, więc wrogie działania podejmowane przez zazdroszczącą nam osobę w nieuchronny sposób nas dezorientują, co podwaja ból, którego doświadczamy. „Dlaczego inni nagle stali się dla mnie tak chłodni?”, „Dlaczego ten projekt tak niespodziewanie przepadł?”, „Dlaczego zostałem zwolniony?”, „Dlaczego ta osoba jest przeciwko mnie?”. Twoim zadaniem jako badacza ludzkiej natury jest doprowadzenie do mistrzostwa umiejętności wykrywania zazdrości. Powinieneś bezwzględnie analizować i z determinacją docierać do korzeni tego, co motywuje innych. Sygnały świadczące o tym, że przesłanką określonych działań innych ludzi jest zazdrość, są dosyć trudne do rozpoznania, ale istnieją i da się opanować ich język, jeśli poświęcimy temu nieco wysiłku i nauczymy się subtelności w kwestii określania różnorodnych stanów emocjonalnych. Pomyśl o tym jak o wyzwaniu intelektualnym. Dzięki umiejętności rozszyfrowywania zazdrości nie będziesz odczuwać aż takiej dezorientacji. Spoglądając wstecz, będziesz wiedział, że stawałeś się obiektem ataków zazdrości, co ułatwi Ci ograniczanie ich skutków. Poznasz sposoby rozpoznawania z wyprzedzeniem sygnałów ostrzegawczych informujących o takich atakach oraz dowiesz się, jak je neutralizować lub odpierać. Wiedząc o tym, jaki utajony ból niesie ze sobą każdy dobrze wymierzony atak zazdrości, oszczędzisz sobie emocjonalnych ran, które mogą się jątrzyć całymi latami. I nie popadniesz w paranoję, tylko nauczysz się lepiej odróżniać fałszywych przyjaciół (lub współpracowników) od prawdziwych, takich, którym możesz naprawdę ufać. Zanim rozpoczniemy analizę subtelności emocji związanych z zazdrością, musisz wiedzieć, że rozróżniamy zazdrość pasywną i aktywną. Każdy z nas każdego dnia w nieuchronny sposób odczuwa ukłucia zazdrości, bo podświadomie obserwujemy osoby z naszego otoczenia i wyczuwamy, że mogą mieć czegoś więcej. Życie społeczne jest tak skonstruowane, że zawsze znajdzie się ktoś, kto przewyższa nas pod względem zasobności, inteligencji, umiejętności wzbudzania sympatii i tak dalej. Gdy te ukłucia zazdrości osiągają poziom świadomości i zaczynają być w pewien sposób dokuczliwe, zdarza nam się mówić coś bolesnego lub złośliwego, bo dzięki temu uwalniamy własne emocje, ale zasadniczo gdy doświadczamy takiej pasywnej odmiany zazdrości, nie robimy nic, co mogłoby w jakikolwiek znaczący sposób zaszkodzić relacji z przyjacielem czy współpracownikiem. Wykrywając zatem u innych oznaki pasywnej zazdrości (w rodzaju drobnych złośliwostek czy zdawkowo-negatywnych komentarzy), nie warto zwracać na nie uwagi, bo wynikają po prostu z faktu, że jesteśmy istotami społecznymi. Czasami jednak pasywna zazdrość staje się aktywna. Fundamentalne poczucie niższości bywa zbyt silne do opanowania, co prowadzi do wrogości, której nie jest w stanie rozładować byle komentarz czy złośliwostka. Długotrwałe pielęgnowanie w sobie zazdrości może być bolesne i frustrujące, a poczucie usprawiedliwionego oburzenia wobec osoby, której zazdrościmy, bywa wyjątkowo ożywcze. Działania, których motywacją jest zazdrość, robienie czegoś, aby zaszkodzić drugiej osobie, przynosi zazdrośnikom satysfakcję, jak w przypadku Jane, ale jest ona krótkotrwała, bo tego rodzaju ludzie szybko znajdują sobie nowy obiekt zazdrości. Twoim celem powinno być wykrywanie tej dokuczliwej postaci zazdrości, zanim stanie się ona niebezpieczna. Możesz to robić na trzy sposoby: poznając wysyłane przez innych sygnały świadczące o zazdrości, dowiadując się, jacy ludzie (w kontekście typów osobowości) wykazują szczególną skłonność do działań motywowanych zazdrością, oraz poznając okoliczności i uwarunkowania, które mogą wywoływać u innych aktywną zazdrość. Wszystkich możliwych działań motywowanych zazdrością nie da się rozpoznać — jesteśmy po prostu zbyt efektywni w jej ukrywaniu — ale dzięki tym trzem narzędziom deszyfrującym zyskasz większe szanse powodzenia. Oznaki zazdrości Oznaki zazdrości są subtelne, ale ich przebłyski wykazują tendencję do ujawniania się i da się je wykryć, jeśli jesteśmy spostrzegawczy. Pojedyncze oznaki tego rodzaju mogą wskazywać, że obserwowana przez nas zazdrość jest pasywna lub po prostu niezbyt intensywna. Zanim wejdziesz w tryb alarmowy, powinieneś poszukać kombinacji tych oznak lub sprawdzić, czy się powtarzają, czy tworzą jakiś wzorzec. Mikroekspresje. Doświadczając pierwszych przejawów zazdrości, nie jesteśmy przygotowani, aby na własny użytek uznać, że to coś innego, więc wykazujemy tendencję do dostrzegania świadczących o niej sygnałów skuteczniej niż później. Właśnie dlatego pierwsze wrażenia są często najistotniejsze i należy zwracać na nie szczególną uwagę. Zazdrość najlepiej widać w oczach. Po łacinie zazdrość to invidia, a źródłosłów tego wyrazu oznacza „świdrować kogoś oczyma, przeszywać go spojrzeniem jak sztyletem”. Dawne znaczenie tego słowa wiązało się ze „złym okiem” i przekonaniem, że za pomocą spojrzenia można rzucić na kogoś klątwę i zycznie go skrzywdzić. Oczy to zatem faktycznie istotny wskaźnik, ale mikroekspresje związane z zazdrością wpływają na całokształt wyrazu twarzy. Widać, że zazdrośnik błyskawicznie przewierca nas oczyma z wyrazem twarzy sugerującym pogardę z dodatkiem wrogości. Wygląda jak dziecko, które poczuło się oszukane. Gdy ktoś spogląda na nas w ten sposób, kąciki jego ust często skierowane bywają w dół, nos sprawia wrażenie szyderczo zadartego, a podbródek jest wysunięty do przodu. Takie spojrzenie jest zwykle nieco zbyt bezpośrednie i zbyt powłóczyste, ale zasadniczo trwa zaledwie sekundę lub dwie. Zazwyczaj towarzyszy mu wymuszony, fałszywy uśmiech. Często tego rodzaju spojrzenia można dostrzec przypadkiem, gdy nagle odwracamy głowę w kierunku danej osoby, lub poczuć na sobie jej palący wzrok, gdy na nią bezpośrednio nie patrzymy. Niemiecki lozof Arthur Schopenhauer (1788 – 1860) opracował szybki sposób na wykrywanie tego rodzaju spojrzeń i testowanie ich pod kątem zazdrości. Poinformuj potencjalnego zazdrośnika, że przydarzyło Ci się coś dobrego — że dostałeś awans, poznałeś kogoś interesującego czy podpisałeś umowę na wydanie książki. Na jego twarzy zauważysz ulotny wyraz rozczarowania, a ton jego głosu, gdy będzie Ci gratulować, ujawni napięcie i zniecierpliwienie. Możesz także powiedzieć komuś takiemu, że spotkało Cię jakieś nieszczęście, i zwrócić uwagę na niekontrolowaną mikroekspresję radości z powodu Twojego bólu, będącą wyrazem emocji powszechnie znanej jako Schadenfreude. Oczy zazdrośnika na chwilę wtedy rozbłyskują. Zazdrośnicy nie są w stanie powstrzymać uczucia pewnego rodzaju radości, gdy słyszą o pechu tych, którym zazdroszczą. Jeśli dostrzegasz takie spojrzenia podczas pierwszych kilku spotkań z określoną osobą — tak jak w przypadku Mary i Jane — i pojawiają się one częściej niż raz, bądź czujny, bo w Twoje życie właśnie wkracza niebezpieczny zazdrośnik. Toksyczne pochwały. Właściwy atak zazdrości często poprzedzają jej niewielkie ukłucia — kąśliwe komentarze, w fachowy sposób sformułowane tak, aby Cię dotknąć. Jedną z ich powszechnie spotykanych postaci są dwuznaczne pochwały. Załóżmy, że ukończyłeś jakiś projekt — książkę, lm czy inne twórcze przedsięwzięcie — i wstępne reakcje ogółu są całkiem pozytywne. Zazdrośnik skomentuje to jednak tak, aby podkreślić, że zaczniesz teraz lepiej zarabiać, sugerując, że zasadniczo właśnie z tego powodu zająłeś się tą sprawą. Ty oczekujesz pochwały za samą swoją pracę i wysiłek, jaki w nią włożyłeś, a ktoś zamiast tego insynuuje, że zrobiłeś to dla pieniędzy, że się sprzedałeś. Jesteś zdezorientowany — ktoś Cię chwali, ale w sposób, który sprawia, że czujesz się niekomfortowo. Poza tym komentarze tego rodzaju pojawiają się w niezwykle trafnie dobranych momentach, w których mogą wywoływać maksymalne wątpliwości i najwięcej szkód, na przykład tuż po tym, jak otrzymujemy dobre nowiny i czujemy przypływ radości. Podobnie zauważenie naszego sukcesu przez zazdrośników może iść w parze z odniesieniem tegoż sukcesu do najmniej pożądanych odbiorców, do fanów czy konsumentów, którzy delikatnie mówiąc, nie są naszą wymarzona grupą docelową. „Cóż, jestem pewien, że wierchuszka na Wall Street na pewno będzie zachwycona”. Coś takiego pojawia się zwykle między innymi, zwykłymi komentarzami, ale za sprawą odpowiedniego skojarzenia w naszej głowie rodzi się poczucie winy. Często zazdrośnicy zaczynają także wychwalać coś, gdy to stracimy — pracę, dom w miłej okolicy, współmałżonka, który nas opuścił. „To był piękny dom. Jaka szkoda” — mówią to tonem, który wydaje się współczujący, ale ma nieprzyjemny efekt. Toksyczne pochwały prawie zawsze oznaczają zazdrość. Zazdrośnicy czują, że powinni nas pochwalić, ale dominującym uczuciem, którego doznają, jest fundamentalna wrogość. Jeśli ktoś ma zwyczaj chwalenia Cię w ten sposób, jeśli doświadczysz czegoś takiego więcej niż raz, to z dużym prawdopodobieństwem masz do czynienia z osobą, w której wnętrzu kipi coś znacznie bardziej intensywnego. Obgadywanie. Ludzie lubią plotkować, zwłaszcza o wspólnych znajomych, więc możesz być pewien, że plotkują także o Tobie. Plotki są częstą przykrywką dla zazdrości, wygodnym sposobem dawania jej upustu poprzez dzielenie się z innymi złośliwymi pogłoskami i wyssanymi z palca historyjkami. Gdy plotkarze obmawiają innych za ich plecami, można dostrzec, że ich oczy zaczynają błyszczeć, a głos staje się znacznie bardziej ożywiony — plotkowanie daje im radość porównywalną z Schadenfreude. Cieszy ich formułowanie wszelkiego rodzaju negatywnych opinii o znajomych. Częstym tematem ich plotek bywa to, że nikt nie jest aż tak wspaniały, jak mogłoby się wydawać, i że ludzie nie są tacy, jakich udają. Jeśli kiedykolwiek nabierzesz podejrzeń, że ktoś rozsiewa o Tobie pogłoski o subtelnie lub mniej subtelnie negatywnej wymowie, powinieneś natychmiast wzmóc czujność. Na aktywną zazdrość wskazuje w takim przypadku to, że choć określona osoba jest Twoim przyjacielem, to jednak czuje potrzebę dawania upustu swojej skrywanej wrogości w obecności osoby trzeciej, zamiast zachowywać tę wrogość dla siebie. Gdy zauważysz, że Twoi przyjaciele lub współpracownicy nagle, bez wyraźnego powodu, zaczynają okazywać Ci chłód, którego nie doświadczałeś wcześniej, to źródłem ich zachowania mogą być właśnie plotki i warto to sprawdzić. Pamiętaj też, że seryjni plotkarze nigdy nie bywają lojalnymi i godnymi zaufania przyjaciółmi. Przyciąganie i odpychanie. Z opowieści o Jane Williams można wyciągnąć wniosek, że zazdrośnicy z upodobaniem wykorzystują przyjaźń i intymność, aby ranić ludzi, którym zazdroszczą. Wykazują niezwykłą żarliwość, chcąc zostać naszym przyjacielem. Poświęcają nam całą swoją uwagę. Gdy w jakikolwiek sposób odczuwamy niepewność, bywa to bardzo skuteczne. Chwalą nas nieco zbyt wylewnie i zaczynają to robić nieco zbyt wcześnie. Zbliżając się do nas, mogą gromadzić istotne informacje i wynajdować nasze słabe punkty. I nagle, gdy już zaangażujemy się emocjonalnie, zaczynają nas w ostry sposób krytykować. Ich krytyka wywołuje w nas dezorientację, bo nie wiąże się z niczym, co zrobiliśmy, ale i tak mamy poczucie winy. Następnie powracają do stanu początkowego i wzorzec zaczyna się powtarzać. Zostajemy uwięzieni pomiędzy żarliwą przyjaźnią a okazjonalnym bólem, który nam zadają. Krytykując nas, wykazują się mistrzostwem w uwypuklaniu wszelkich możliwych wad naszego charakteru czy też słów, których moglibyśmy żałować — i nadawaniu im kolosalnego znaczenia. Są jak prawnicy gromadzący przeciwko nam materiał dowodowy. Gdy mamy już dość i uznajemy, że zaczniemy się bronić, krytykować z kolei ich albo zakończymy przyjaźń, zwykle zaczynają przypisywać nam złośliwość czy nawet okrucieństwo i rozpowiadać o tym innym. W ich przeszłości nietrudno znaleźć inne intensywne relacje, które się rozpadły w dramatyczny sposób — zawsze z winy drugiej osoby. Źródłem tego wzorca, a przy okazji czymś, co stosunkowo trudno wychwycić, jest fakt, że tacy ludzie celowo wybierają sobie na przyjaciół osoby, którym zazdroszczą jakiejś cechy, a następnie subtelnie je torturują. Ogólnie rzecz biorąc, krytyka skierowana przeciwko Tobie, która wydaje się szczera, ale niezwiązana bezpośrednio z czymkolwiek, co faktycznie zrobiłeś, jest zazwyczaj silną oznaką zazdrości. Zazdrośnikom zależy na tym, aby nękać nas i przytłaczać czymś negatywnym, z jednej strony nas raniąc, a z drugiej ukrywając wszelkie oznaki zazdrości. Rodzaje zazdrośników Według psychoanalityczki Melanie Klein (1882 – 1960) istnieją osoby podatne na odczuwanie zazdrości przez całe życie, a zaczyna się to we wczesnym dzieciństwie. W pierwszych tygodniach i miesiącach życia matka i niemowlę są niemal całkowicie nierozłączni. Potem jednak niemowlęta muszą radzić sobie z nieobecnością matki przez dłuższy czas, co pociąga za sobą bolesną konieczność wprowadzania zmian we własnym zachowaniu. Niektóre niemowlęta są przy tym bardziej wrażliwe od innych i silniej przeżywają to, że matka może się czasowo wycofywać. Chciwie domagają się pożywienia i uwagi. Uświadamiają sobie obecność ojca, z którym muszą rywalizować o względy matki. Mogą także zacząć uświadamiać sobie obecność rodzeństwa, które postrzegają jako rywali. Klein, która specjalizowała się w badaniach nad okresem niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa, zauważyła, że niektóre dzieci odczuwają większą niż inne wrogość i niechęć w stosunku do ojca i rodzeństwa za sprawą uwagi, jaką te osoby przyciągają ich (zazdrośników) kosztem, a w stosunku do matki za to, że nie otrzymują od niej wystarczająco wiele. Istnieją oczywiście rodzice, którzy wytwarzają lub intensy kują tego rodzaju zazdrość, faworyzując jedne dzieci kosztem innych czy celowo się wycofując, aby zwiększyć stopień ich uzależnienia od siebie. Niemowlęta czy też dzieci odczuwające taką zazdrość wcale nie okazują wdzięczności i nie uważają, że są kochane za sprawą poświęcanej im uwagi, ale przeciwnie, czują się stale z czegoś wyzute i nieusatysfakcjonowane. Powstaje wzorzec, który będzie obecny w całym ich dalszym życiu — stają się dziećmi (a później dorosłymi), dla których nic nigdy nie będzie wystarczająco dobre. Wszystkie potencjalnie pozytywne doświadczenia ogranicza w ich przypadku poczucie, że powinny mieć więcej lub coś lepszego. Czegoś im brakuje i wyobrażają sobie, że to inni pozbawiają ich tego, co powinni mieć. Zaczynają obserwować najdrobniejsze oznaki wszystkiego, co mają inni, a czego brakuje im samym. Staje się to ich życiową pasją. Większość z nas doświadcza w dzieciństwie chwil, w których czujemy, że inna osoba przyciąga uwagę, na którą zasługujemy my, ale jesteśmy w stanie przeciwstawić im chwile, w których doświadczamy niezaprzeczalnej miłości i wdzięczności za nią, co zapewnia nam równowagę. Z wiekiem zaczynamy przelewać tego rodzaju pozytywne emocje na szereg osób — na rodzeństwo, nauczycieli, mentorów, przyjaciół, kochanków i małżonków. Na przemian pragniemy więcej i jesteśmy względnie zadowoleni i wdzięczni za to, co mamy. Osoby skłonne do zazdrości nie doświadczają jednak życia w taki sposób. Zamiast tego przelewają swoją pierwotną zazdrość i wrogość na tych, którzy ich, jak uważają, rozczarowali lub zranili. Chwile zadowolenia i wdzięczności są w ich przypadku rzadkie lub nie pojawiają się w ogóle. Zawsze mówią sobie: „Potrzebuję więcej, chcę więcej”. Zazdrość wiąże się z bolesnymi emocjami, więc jednostki o takim typie osobowości opracowują długoterminowe strategie łagodzenia lub tłumienia negatywnych uczuć, których doświadczają. Dyskredytują wszystko i wszystkich, których można byłoby uznać za dobrych. Oznacza to, że według nich tak naprawdę nie istnieją ludzie, którym warto byłoby zazdrościć. Albo stają się wyjątkowo niezależni. Skoro inni nie będą im do niczego potrzebni, sami nie będą narażeni na żadne scenariusze, w których mogłaby pojawić się zazdrość. A w skrajnych przypadkach poddają się autodewaluacji. Nie zasługują w życiu na nic dobrego, więc nie muszą konkurować z innymi o uwagę i pozycję. Według Klein te powszechnie spotykane strategie mają kruche podstawy i rozpadają się pod wpływem stresów wywoływanych na przykład spowolnieniem kariery, napadami depresji czy zranieniem ego. Zazdrość, której tacy ludzie doświadczali w najwcześniejszych latach życia, stale w nich jest, utajona i przygotowana tak, aby mogli skierować ją na innych. Oni dosłownie poszukują ludzi, którym mogliby zazdrościć, aby ponownie przeżywać pierwotne emocje. Takie osoby, w zależności od ich konstrukcji psychicznej, można zaliczyć do kilku grup. Warto nauczyć się odpowiednio wcześnie rozpoznawać ich poszczególne kategorie, bo właśnie należący do nich ludzie są najbardziej skłonni do działań motywowanych zazdrością. Oto pięć klasycznych odmian zazdrośników, sposobów, w jakie zwykle ukrywają swoje inklinacje, i typowych trybów ataku, jakie stosują. Niwelator. Gdy spotykamy kogoś takiego po raz pierwszy, może się wydawać zabawny i interesujący. Niwelatorzy miewają skłonność do szelmowskiego poczucia humoru. Dobrze wychodzą im drwiny z tych, którzy są u władzy, i spuszczanie powietrza z pretensjonalnych bubków. Wydaje się też, że mają nosa do niesprawiedliwości i niegodziwości tego świata. Od innych ludzi, naprawdę empatycznych wobec słabszych, niwelatorzy różnią się jednak tym, że nie są w stanie przyznać, że ktoś jest wybitny, i to docenić, chyba że ten ktoś nie żyje. Mają kruche ego. Ci, którzy coś osiągnęli w życiu, sprawiają, że niwelatorzy czują się niepewnie. Są bardzo podatni na poczucie niższości. Zazdrość odczuwaną początkowo wobec tych, którzy odnoszą sukcesy, szybko zaczynają maskować oburzeniem. Wyrzekają na ludzi sukcesu, zarzucając im, że przechytrzyli system, że są stanowczo zbyt ambitni albo że po prostu mają szczęście i wcale nie zasługują na uznanie. Przyzwyczajają się do kojarzenia osiągnięć z niesprawiedliwością, to sposób, w jaki koją własne kompleksy. Da się zauważyć, że takie osoby potra ą wydrwiwać innych, ale niezbyt dobrze znoszą żarty na własny temat. Często cenią kulturę, którą trudno uznać za wysoką, i różnego rodzaju śmieci, bo przeciętność nie pobudza ich kompleksów. Poza cynicznym poczuciem humoru ludzi o tego typu osobowości można rozpoznać po tym, w jaki sposób mówią o własnym życiu: uwielbiają opowiadać o niezliczonych niesprawiedliwościach, jakich doznali. I zawsze są bez winy. Takim ludziom można byłoby zaproponować, aby zostali zawodowymi krytykami — mogliby wtedy wykorzystywać swoje umiejętności do dyskredytowania tych, którym potajemnie zazdroszczą, i jeszcze dostawać za to pieniądze. Ich głównym celem jest sprowadzanie wszystkich innych do wspólnego mianownika przeciętności, którą sami sobą reprezentują. Czasem oznacza to sprowadzanie do jednego, przeciętnego poziomu nie tylko ludzi, którzy osiągają sukcesy lub mają władzę, ale także takich, którym jest dobrze, którzy wydają się bardzo zadowoleni z życia czy którzy mają zbyt daleko idące poczucie celowości własnych działań — czego niwelatorom brakuje. Uważaj na takie osoby, zwłaszcza w miejscu pracy, bo potra ą sprawiać, że zaczniesz mieć poczucie winy w kontekście własnych dążeń do doskonałości. Zaczynają od pasywnoagresywnych komentarzy, w których pobrzmiewa niesympatyczne słowo „ambicja”, zaliczając nas być może tym samym do kasty ciemiężycieli. Potem zaczynają nas w wyjątkowo per dny i bolesny sposób krytykować. Mogą także posuwać się do aktywnego sabotowania naszej pracy, co dla własnych potrzeb uzasadniają koniecznością odpłacania nam pięknym za nadobne i przywracania sprawiedliwości. Zadufany w sobie wałkoń. We współczesnym świecie wielu ludzi ma słuszne poczucie, że zasługują na sukcesy i dobre życie, rozumiejąc przy tym zazwyczaj, że będzie to wymagało poświęcenia i ciężkiej pracy. Istnieją jednak także tacy ludzie, którzy uważają, że uwaga i rozliczne nagrody im się należą w naturalny sposób — tylko dlatego, że są. Tacy zadufani w sobie wałkonie bywają zwykle dosyć narcystyczni. Piszą na przykład ledwie konspekt powieści lub scenariusza, który chodził im po głowie, lub wpadają na „pomysł” doskonałego interesu, i uważają, że to wystarczy, by przyciągnąć uwagę i uznanie. W głębi duszy tacy wałkonie mają jednak poważne wątpliwości czy są w stanie osiągnąć to, czego chcą, dlatego nigdy tak naprawdę nie uczą się dyscypliny. Gdy w ich otoczeniu są ludzie sukcesu, którzy ciężko pracują i zasługują za to, czego dokonali, na rzeczywisty szacunek, wałkonie uświadamiają sobie wątpliwości na własny temat, które próbowali tłumić. I szybko przestają być zazdrośnikami, a stają się wrogami. Christopher Wren (1632 – 1723) był jednym z największych geniuszy swoich czasów, wybitnym naukowcem i jednym z czołowych architektów przełomu XVII i XVIII wieku, którego najbardziej znanym dziełem jest katedra Świętego Pawła w Londynie. Wren był też ogólnie lubiany przez prawie wszystkich, z którymi pracował. Jego entuzjazm, oczywista biegłość w kwestiach architektonicznych i to, że poświęcał pracy niemal cały swój czas sprawiły, że zdobył popularność zarówno w oczach opinii publicznej, jak i ludzi, którzy pracowali przy jego projektach. Był jednak pewien człowiek, który odczuwał wobec niego głęboką zazdrość — William Talman, mniej uzdolniony architekt, który był asystentem Wrena przy kilku ważnych zleceniach. Talman uważał, że ich stanowiska powinny były zostać obsadzone odwrotnie, miał o sobie bardzo wysokie mniemanie, był człowiekiem dosyć zgryźliwym i charakteryzował go wyraźny rys lenistwa. Gdy na dwóch budowach Wrena doszło do kilku wypadków, w których śmierć ponieśli robotnicy, Talman wszedł w tryb przeforsowywania i zaczął oskarżać swojego szefa o niedbalstwo. Dokopywał się do wszelkich możliwych potknięć w długiej karierze Wrena, próbując udowodnić, że nie zasłużył on na szacunek, jakim się cieszył. Całymi latami prowadził kampanię mającą na celu zdyskredytowanie Wrena i zniszczenie jego reputacji, zarzucając mu, że nie liczy się z ludzkim życiem i pieniędzmi, ogólnie — jest przereklamowany. Namącił tak bardzo, że król w końcu przydzielił mu kilka ważnych zleceń, doprowadzając Wrena do furii. Talman ciągle kradł i przypisywał sobie wiele wprowadzanych przez Wrena innowacji. Bezpardonowa walka z Talmanem przyprawiła Wrena o depresję, która trwała całymi latami. Pamiętaj, aby w środowisku pracy zachowywać szczególną ostrożność wobec osób, które swoją pozycję zawdzięczają raczej urokowi i politycznym gierkom niż po prostu robieniu tego, co powinny robić. Tacy ludzie wykazują wyjątkową skłonność do zazdrości i nienawiści wobec tych, którzy ciężko pracują i osiągają dobre wyniki. To osoby, które mogą zacząć Cię oczerniać i sabotować Twoją pracę bez jakiegokolwiek ostrzeżenia. Maniak statusu. Jako istoty społeczne my, ludzie, przywiązujemy bardzo dużą wagę do pozycji, jakie zajmujemy we wszelkiego rodzaju grupach. Wartość naszego statusu oceniamy na podstawie uwagi i szacunku, jakie sobie zapewniamy. Stale monitorujemy różnice między sobą a innymi i stale się z innymi porównujemy. Istnieją jednak także osoby, dla których status jest czymś więcej niż tylko sposobem ustalania własnej pozycji społecznej — to dla nich najistotniejszy wyznacznik własnej wartości. Takich maniaków da się rozpoznać na podstawie zadawanych przez nich pytań — o to, ile zarabiamy, czy mamy własny dom, w jakiej okolicy mieszkamy, czy czasem latamy w klasie biznesowej i o wszelkie inne drobiazgi, jakie mogą wykorzystywać w roli punktów odniesienia. Jeżeli nasz status społeczny jest wyższy niż ten, którym mogą pochwalić się oni, ukrywają swoją zazdrość, pozując na osoby, które nas podziwiają, bo osiągamy sukcesy. Jeżeli natomiast ich poziom odpowiada naszemu lub z nimi pracujemy, zaczynają się doszukiwać wszelkich możliwych przejawów faworyzowania nas ich kosztem czy przywilejów, które my mamy, a oni nie, po czym w podstępny sposób nas atakują, osłabiając naszą pozycję w grupie. Dla legendy bejsbolu Reggiego Jacksona (ur. 1946) idealnym odwzorowaniem takiego typu osobowości był jego kolega z drużyny Yankees, Graig Nettles. Jackson uważał, że Nettles przywiązuje ogromną wagę do tego, co według niego w kontekście uwagi i apanaży otrzymują inni, a on nie. Zawsze dyskutował o wynagrodzeniach i porównywał kwoty, które otrzymywał sam z tym, ile zarabiali inni. Jacksonowi zazdrościł nie tylko pieniędzy, ale także uwagi, jaką poświęcały mu media. Jackson zapracował sobie na pensję i uwagę, jaką przyciągał, umiejętnościami w roli pałkarza i barwną osobowością, ale zazdrosny Nettles widział to inaczej. Uważał, że Jackson po prostu wie, jak pogrywać z mediami i przypochlebiać się właścicielowi klubu Yankees George’owi Steinbrennerowi. Uznał, że Jackson jest manipulantem. Zazdrość Nettlesa ujawniała się w złośliwych drwinach z Jacksona, toksycznych pochwałach i wrogich spojrzeniach. Nettles sprawił, że większość zawodników klubu Yankees zwróciła się przeciwko Jacksonowi i doprowadził do tego, że życie legendy bejsbolu stało się udręką. Jackson w swojej autobiogra i pisał o nim tak: „Zawsze miałem wrażenie, że stoi za mną i jest gotów wbić mi nóż w plecy”. Czuł także, że w zazdrości Nettlesa tkwi skrywany rasizm, tak jakby czarny sportowiec nie mógł zarabiać znacznie więcej niż biały. Maniaków statusu można rozpoznać po tym, że sprowadzają wszystko do kwestii materialnych. Gdy wypowiadają się na temat ubrań, które nosimy, czy samochodu, jakim jeździmy, wydają się koncentrować na tym, ile trzeba było za te rzeczy zapłacić, a dodatkowo można w ich zachowaniu dostrzec coś dziecinnego, jakby przeżywali rodzinny dramat, mając poczucie, że zostali oszukani przez rodzeństwo, które dostało coś lepszego. Nie daj się zwieść pozorom, temu, że ktoś taki jeździ starym samochodem czy nosi tanie ubrania. Ludzie o takim typie osobowości często próbują potwierdzać wyższość swojego statusu, pozując na przeciwników konsumpcjonizmu i idealistycznych hipisów, a jednocześnie skrycie tęsknią za luksusami, których nie mogą mieć, bo wymaga to ciężkiej pracy. Jeśli w Twoim otoczeniu są takie osoby, po pierwsze, staraj się umniejszać lub ukrywać wartość tego, co masz, aby nie wywoływać ich zazdrości, a po drugie, jak najczęściej nawiązuj w rozmowach do tego, co mają oni, a także do ich zdolności i statusu. Przylepa. We wszelkiego rodzaju środowiskach związanych z władzą (które przypominają dwory) nieuchronnie znajdziemy ludzi, których jednostki odnoszące sukcesy lub mające władzę przyciągają nie dlatego, że wzbudzają ich podziw, ale za sprawą skrywanej zazdrości. Tacy ludzie znajdują sposoby, aby się do takich wybitnych postaci zbliżać w roli przyjaciół lub asystentów. I stają się użyteczni. Pod pewnymi względami podziwiają swojego szefa, ale w głębi duszy uważają, że zasługują na część poświęcanej mu uwagi bez włożenia w to ciężkiej pracy. Im dłużej znajdują się w kręgu człowieka sukcesu, tym bardziej to uczucie ich dręczy. Mają talent, mają marzenia — więc dlaczego uprzywilejowana ma być tylko osoba, dla której pracują? Dobrze radzą sobie z ukrywaniem trawiącej ich zazdrości, bo umieją w przesadny sposób okazywać zachwyt swoim patronom, ale tak naprawdę przyłączają się do nich dlatego, że ranienie osoby, która ma więcej, zapewnia im pewnego rodzaju satysfakcję. Ciągnie ich do potężnych ludzi, bo pragną ich w jakiś sposób krzywdzić. Skrajnym przykładem jednostki o takim typie osobowości jest Yolanda Saldivar (ur. 1960), która najpierw założyła o cjalny fanklub popularnej piosenkarki Seleny, a następnie została szefową sieci jej sklepów odzieżowych, zapewniając sobie w ten sposób sporą władzę. Nikt nie przypochlebiał się Selenie bardziej niż ona. Ponieważ jednak bardzo zazdrościła Selenie sławy i w związku z tym odczuwała wobec niej coraz większą wrogość, zaczęła przywłaszczać sobie rmowe pieniądze, uważając, że w pełni jej się one należą. Kiedy dowiedział się o tym ojciec Seleny, zaczęła przygotowywać się do pozbawienia piosenkarki życia, czego ostatecznie dokonała w 1995 roku. Ludzie o tego typu osobowości mają pewną cechę, która jest dosyć charakterystyczna dla wszystkich zazdrośników: brakuje im wyraźnie określonego celu w życiu (więcej informacji na ten temat znajdziesz w rozdziale 13.). Nie znają swojego powołania, mogą — jak uważają — robić wiele rzeczy i często próbują różnych zajęć. Tułają się tu i tam, czując wewnętrzną pustkę. W naturalny sposób zazdroszczą tym, którzy działają z poczuciem celu, i w końcu przyklejają się do ich życia, aby po pierwsze, zapewnić sobie choć trochę tego, czego im brakuje, a po drugie, skrzywdzić swojego patrona. Zasadniczo należy uważać na osoby, które za bardzo chcą do nas dołączać, za bardzo pragną być przydatne. Tacy ludzie próbują wciągać nas w relację nie za sprawą własnych doświadczeń i kompetencji, ale poprzez pochlebstwa i uwagę, jaką nam poświęcają. Następnie gromadzą wszelkie możliwe informacje na nasz temat i przypuszczają atak, rozpowiadając je lub plotkując na prawo i lewo, czym naturalnie szkodzą naszej reputacji. Naucz się zatrudniać takich pracowników i pracować z takimi ludźmi, którzy są nie tylko mili w obejściu, ale mają także doświadczenie. Zakompleksiony mistrz. Dla niektórych ludzi osiągnięcie wysokiej pozycji oznacza, że ich wysoka opinia o sobie jest uzasadniona, co z kolei pozytywnie wpływa na ich poczucie własnej wartości. Istnieją jednak także ludzie nieco lękliwi, u których zajmowanie wysokich stanowisk pogłębia starannie ukrywane kompleksy. Tacy ludzie w skrytości ducha wątpią, czy są tych stanowisk godni, i z zazdrością przyglądają się innym ludziom, być może bardziej utalentowanym, nawet jeżeli zajmują oni niższe stanowiska. Pracujemy dla takich ludzi, zakładając, że są pewni siebie i stanowczy. Przecież gdyby szef taki nie był, nie byłby szefem! Pracujemy wyjątkowo ciężko, aby zrobić na kimś takim wrażenie i dowieść, że jesteśmy godni zaufania, ale po kilku miesiącach nagle zostajemy zdegradowani lub zwolnieni, co nie ma większego sensu, bo osiągaliśmy bez wątpienia dobre wyniki. Nie zdawaliśmy sobie jednak sprawy, że mamy do czynienia z zakompleksionym mistrzem, bezwiednie jego kompleksy uruchomiliśmy i doprowadziliśmy do tego, że w siebie zwątpił. Tacy ludzie skrycie zazdroszczą nam młodości, energii, tego, że jesteśmy obiecujący, i oznak talentu. A jeszcze gorzej, jeśli mamy zdolności społeczne, a oni nie. To, że nas zwalniają lub degradują, takie osoby wspierają zawsze określoną narracją, którą sobie wymyślają, więc właściwie nie jesteśmy w stanie poznać prawdy. Właśnie taki typ osobowości ma Michael Eisner, który przez dwadzieścia lat był wszechwładnym prezesem studia Disneya. W 1995 roku Eisner zwolnił swojego zastępcę i szefa studia lmowego Je reya Katzenberga, rzekomo z powodu zbyt szorstkiego obejścia i nieumiejętności pracy w zespole. Prawda była jednak taka, że Katzenberg odniósł na swoim stanowisku zbyt wielki sukces: lmy, których produkcję nadzorował, stały się głównym źródłem dochodów studia Disneya. Wszystko, czego dotykał, zamieniało się w złoto. Eisner nigdy się do tego przed sobą nie przyznał, ale wyraźnie zazdrościł Katzenbergowi talentu, więc zaczął odczuwać wobec niego wrogość. Ten wzorzec powtarzał się zresztą raz za razem, gdy zatrudniał kolejnych kreatywnych ludzi. Przyjrzyj się ludziom zajmującym wyższe od Twojego stanowiska pod kątem oznak ich niepewności i zazdrości. Takie osoby zawsze zwalniają innych z dziwnych powodów. Doskonałe raporty, które im przedkładamy, nie wzbudzają w nich szczególnej radości. Pamiętaj, aby zawsze dmuchać na zimne, sprawiając, że na Twoim tle będą się sobie wydawali lepsi, i zaskarbiając sobie w ten sposób ich zaufanie. Wmawiaj im, że Twoje genialne pomysły to ich pomysły. Niech to oni zbierają pochwały za Twoją ciężką pracę. Twój czas, aby zabłysnąć, nadejdzie, ale nie stanie się tak, jeśli będziesz beztrosko pobudzać kompleksy takich ludzi. Wyzwalacze zazdrości Pewni ludzie są bardziej skłonni do zazdrości niż inni, ale należy także pamiętać, że zdarzają się okoliczności, które są w stanie wywołać zazdrość niemal u każdego z nas. W takich sytuacjach musisz zachowywać wyjątkową czujność. Najczęstszym wyzwalaczem zazdrości jest nagła zmiana statusu, która wpływa na charakter naszych relacji z przyjaciółmi i współpracownikami. Dotyczy to zwłaszcza osób z naszej własnej grupy zawodowej i jest znane od dawien dawna. Jak w VIII wieku p.n.e. zauważył Hezjod: „Garncarz zazdrości garncarzowi, rzemieślnik rzemieślnikowi, pisarz pisarzowi”. Gdy odnosimy sukces w swojej dziedzinie, inni, którzy zajmują się tym samym i mają podobne aspiracje, ale wciąż go nie osiągnęli, w naturalny sposób zaczynają nam zazdrościć. W takich sytuacjach należy pamiętać o tym, aby być tolerancyjnym, bo gdyby stało się na odwrót, prawdopodobnie czulibyśmy się tak samo. Nie należy zatem brać ich płytkich pochwał i zawoalowanej krytyki aż tak bardzo do siebie. Warto natomiast pamiętać, że u niektórych z tych ludzi zazdrość może się uaktywnić i okazać się niebezpieczna. W dobie renesansu artyści, którzy nagle dostawali zlecenia, stawali się obiektami zazdrości swoich rywali, często wyrażanej w wyjątkowo okrutny sposób. Michał Anioł na pewno zazdrościł młodszemu i także niezwykle utalentowanemu Rafaelowi, i robił, co było w jego mocy, aby zepsuć mu reputację i utrudnić pozyskiwanie zleceń. Także pisarze znani są z tego, że małostkowo zazdroszczą innym pisarzom, zwłaszcza tym, którzy mają szczęście zawierać bardziej intratne niż oni umowy wydawnicze. Najlepszym, co można zrobić w takich sytuacjach, jest sięganie po autoironię i powstrzymywanie się od świecenia innym w oczy naszym sukcesem, w którego osiągnięciu niewątpliwie mogła nam przecież pomóc pewna doza szczęścia. Rozmawiając o tym sukcesie z innymi, którzy mogliby nam zazdrościć, warto zawsze kłaść nacisk właśnie na element szczęścia. Osobom będącym najbliżej nas należy zaproponować wsparcie, pamiętając jednak, żeby nie odbierały tego jako protekcjonalność. Podobnie nigdy nie wolno chwalić jakiegoś pisarza w obecności innego pisarza czy w ogóle artysty w obecności innego artysty, chyba że osoba, którą chwalimy, nie żyje. A jeśli mimo wszystko zauważymy u naszych znajomych czy współpracowników oznaki aktywnej zazdrości, należy uciekać gdzie pieprz rośnie. Pamiętaj, że z wiekiem, gdy ich kariera zbliża się do końca, ludzie zaczynają mieć coraz bardziej delikatne ego i wykazują coraz większą podatność na odczuwanie zazdrości. Czasami najintensywniejszą nienawiść wzbudzają naturalne talenty i umiejętności. Możemy dążyć do osiągnięcia biegłości w danej dziedzinie, ale nie możemy przekonstruować własnej zjologii. Niektórzy z nas rodzą się z lepszym od innych wyglądem czy koordynacją ruchów, z niezwykle żywą wyobraźnią lub otwartym i pełnym wielkoduszności charakterem. Gdy takich obdarzonych naturalnymi darami ludzi charakteryzuje także etyczny sposób pracy i to, że mają w życiu szczęście, zazdrość towarzyszy im wszędzie, gdzie się pojawiają. Dodatkowo wszystko pogarsza fakt, że takie osoby często bywają dość naiwne. Same nie czują zazdrości wobec innych, więc w ogóle nie rozumieją tego uczucia i związanych z nim emocji. Nieświadome niebezpieczeństw, w naturalny sposób dają upust swoim talentom, wywołując tym samym oczywiście jeszcze większą zazdrość. Taka właśnie była Mary Shelley — obdarzona wspaniałą wyobraźnią i niezwykłymi zdolnościami intelektualnymi, ale także dosyć naiwna. Co gorsza, zazdrośnicy skrycie nienawidzą tych, którzy są odporni na zazdrość, bo za sprawą takich ludzi ich własna zazdrosna natura staje się dla nich tym bardziej uciążliwa, co dodatkowo pobudza w nich pragnienie ranienia innych i przysparzania im cierpień. Jeśli masz jakieś naturalne talenty, które sprawiają, że jesteś w jakimś sensie lepszy od innych, musisz zdawać sobie sprawę z wiążących się z tym niebezpieczeństw i unikać a szowania się nimi. Zamiast tego powinieneś w strategiczny sposób przyznawać się do pewnych wad, tłumiąc tym samym zazdrość innych i ukrywając swoją naturalną wyższość. Jeśli masz uzdolnienia naukowe, powinieneś dawać do zrozumienia innym, że bardzo brakuje Ci umiejętności społecznych. Warto także, abyś podkreślał swoje braki intelektualne w sferach pozostających poza obszarem Twojej wiedzy fachowej. John F. Kennedy wydawał się amerykańskiej opinii publicznej kimś niemal zbyt idealnym. Był tak przystojny, inteligentny i charyzmatyczny, miał tak piękną żonę, że trudno się było z nim utożsamiać czy nawet chociażby go lubić. Gdy jednak na początku kadencji popełnił wielki błąd, decydując o nieudanej inwazji na Kubę (znanej jako inwazja w Zatoce Świń), po czym wziął na siebie pełną odpowiedzialność za klęskę, wskaźniki jego poparcia w sondażach wystrzeliły pod niebiosa. Ten błąd go uczłowieczył, mimo że nie było to zamierzone. Ty także możesz osiągnąć podobny efekt, przyznając się do błędów popełnianych w przeszłości i wykazując pewne oznaki braku umiejętności czy zdolności w określonych obszarach w sposób nieobniżający Twojej ogólnej reputacji. Częstymi obiektami zazdrości i wrogości stają się kobiety, które osiągają sukcesy i sławę, przy czym ta zazdrość i wrogość jest zawsze maskowana i przedstawiana jako coś innego — o takich kobietach mówi się, że są zimne, nazbyt ambitne czy niekobiece. Często podziwiamy ludzi, którzy osiągają wielkie rzeczy, a podziw jest przeciwieństwem zazdrości. W obliczu doskonałości takich ludzi nie miewamy poczucia niższości czy niepewności. Chętnie ich także naśladujemy, wykorzystując ich przykład jako bodziec do tego, aby próbować osiągać więcej. W przypadku kobiet sukcesu zdarza się to jednak rzadko. Kobiety sukcesu wywołują większe poczucie niższości, zarówno u innych kobiet, jak i u mężczyzn („Ja miałbym być gorszy od kobiety?”), co prowadzi do zazdrości i wrogości, a nie podziwu. Coco Chanel, najbardziej skuteczna przedsiębiorczyni swoich czasów (zwłaszcza w kontekście faktu, że była sierotą i miała trudne dzieciństwo — patrz: rozdział 5.), cierpiała z powodu tego rodzaju zazdrości przez całe życie. W 1931 roku, gdy była na szczycie, poznała Paula Iribe’a, ilustratora i projektanta, którego kariera wyraźnie zniżkowała. Iribe był ekspertem w dziedzinie uwodzenia, więc mieli ze sobą wiele wspólnego. Po kilku miesiącach związku Iribe’a zaczął jednak krytykować Coco za ekstrawagancję i dręczyć ją z powodu innych cech, które uważał za wady. Chciał kontrolować wszystkie aspekty jej życia. Chanel, samotna i zdesperowana, chcąc ratować związek, została z nim, ale później napisała o nim tak: „Moja rosnąca sława przyćmiła jego upadającą chwałę […]. Iribe mnie kochał, żywiąc w tajemnicy nadzieję, że mnie zniszczy”. Miłość i zazdrość wcale się zatem wzajemnie nie wykluczają. Kobiety sukcesu będą musiały nieść to brzemię do czasu, aż tego rodzaju głęboko zakorzenione fundamentalne wartości nie zmienią się, wykazując się w międzyczasie wyjątkową biegłością w wymanewrowywaniu zazdrości i odgrywaniu pokornych. Robert Rubin (ur. w 1938 r.), sekretarz skarbu w gabinecie Billa Clintona, był wielkim mistrzem maskowania własnych przymiotów i rozbrajania zazdrości. Swoją karierę zawodową rozpoczął w 1966 roku w banku Goldman Sachs, powoli awansował w jego strukturach, by w 1990 roku stać się jego wiceprezesem. Był jedną z kluczowych osób, którym Goldman Sachs zawdzięcza stanie się najpotężniejszym bankiem inwestycyjnym na Wall Street. Pracowity i doskonale znający nanse Rubin, piastując coraz wyższe stanowiska, stawał się także coraz bardziej skromny w interakcjach z innymi. Podczas spotkań, na których był wyraźnie najbardziej kompetentną osobą, zawsze prosił o opinię najmłodszych stażem pracowników i z wielką uwagą słuchał tego, co mieli do powiedzenia. Pytany przez podwładnych o to, co należy zrobić w związku z jakąś kryzysową sytuacją lub problemem, zawsze najpierw spoglądał na nich spokojnie i pytał: „A co ty o tym sądzisz?”. I traktował to, co mówili, zupełnie poważnie. Jeden z byłych współpracowników Rubina powiedział o nim: „Nikt nie był bardziej biegły w sztuczce ze skromnością niż Bob. Zwrot »Chciałbym poznać twoją opinię« był czymś, co wygłaszał po kilkanaście razy dziennie”. Niezwykłe jest to, że w wyjątkowo konkurencyjnym środowisku, charakterystycznym dla branży nansowej, Rubin zaskarbił sobie podziw tak wielu ludzi i tak niewielu miało na jego temat do powiedzenia coś złego. W taki właśnie sposób da się oszukiwać zazdrość — zamiast na siebie zwracając uwagę na innych i angażując się z nimi w istotne relacje. Jeśli staniesz się obiektem ataku zazdrości, najlepszą strategią jest kontrolowanie własnych emocji. Znacznie łatwiej to robić, gdy zdajemy sobie sprawę, że chodzi właśnie o zazdrość. Zazdrośnicy karmią się naszymi przesadnymi reakcjami — one właśnie zapewniają im możliwość krytykowania nas, usprawiedliwiania własnych działań i wikłania nas w kolejne dramaty. Za wszelką cenę zachowuj spokój. Jeśli to możliwe, stwórz także pewien dystans w sensie zycznym — zwolnij taką osobę, zerwij z nią kontakt, zrób, co się da. Nie miej nadziei na to, że dasz radę w jakiś sposób naprawić relację. Twoja wielkoduszność w tym zakresie doprowadzi wyłącznie do tego, że zazdrośnik zacznie mieć jeszcze większe poczucie niższości. I uderzy znowu. Broń się na wszelkie dostępne sposoby przed przypuszczanymi przez niego publicznymi atakami i plotkami, jakie rozpowszechnia, ale nie snuj marzeń o zemście. Zazdrośnik to ktoś żałosny i nieszczęśliwy. Najlepszą strategią jest zachowywanie dystansu i przyglądanie się, jak taka osoba truje się własnym jadem, nie dysponując jakimikolwiek możliwościami zranienia nas — tak właśnie Mary postąpiła z Jane. Chroniczny brak poczucia szczęścia jest dla takich ludzi wystarczającą karą. I wreszcie być może myślisz sobie, że zazdrość jest we współczesnym świecie zjawiskiem stosunkowo rzadkim. Ostatecznie to prymitywne, dziecinne uczucie, a my żyjemy przecież w czasach niezwykłego wręcz wyra nowania. Co więcej, niezbyt wielu ludzi uznaje zazdrość za istotny czynnik społeczny. Prawda jest jednak taka, że zazdrość jest obecnie zjawiskiem bardziej rozpowszechnionym niż kiedykolwiek wcześniej, głównie za sprawą mediów społecznościowych. Media społecznościowe zapewniają nam nieustanny wgląd w życie przyjaciół, pseudoprzyjaciół i celebrytów. To, co widzimy, nie jest jednak pozbawionym upiększeń obrazem ich świata, tylko mocno wyidealizowaną fasadą, jaką sami nam przedstawiają. Widzimy tylko ekscytujące zdjęcia z wakacji, szczęśliwe twarze ich przyjaciół i dzieci, relacje o tym, jak się stale rozwijają, fascynujących ludzi, z którymi się spotykają, wielkie sprawy i projekty, w które się angażują, i liczne sukcesy, jakie osiągają w swoich przedsięwzięciach. Czy my sami też tak dobrze się bawimy? Czy też jesteśmy tak spełnieni, jak spełnieni wydają się oni? Czy może czegoś nam brakuje? Zasadniczo wierzymy, i nie bez powodu, że zasługujemy na udział w dobrym życiu, ale jeśli ludzie o podobnej do naszej pozycji społecznej wydają się mieć więcej, to ktoś lub coś musi ponosić za to winę. Tym, czego doświadczamy w tym przypadku jest uogólnione poczucie niezadowolenia. Wewnątrz nas czai się zazdrość, która tylko czeka, aby się uaktywnić, gdy coś, co przeczytamy lub zobaczymy, zintensy kuje nasze kompleksy. Taka zazdrość rozproszona w dużych grupach ludzi może się nawet stawać narzędziem polityki, bo demagogowie mogą ją kierować przeciwko pewnym osobom lub grupom ludzi, którym jest lub wydaje się być łatwiej niż innym. Ukryta zazdrość może jednoczyć ludzi, ale podobnie jak w przypadku jej wariantu jednostkowego, nikt się do tego nie przyznaje ani nie da się tego jednoznacznie stwierdzić. Publiczną zazdrość, zwłaszcza w postaci Schadenfreude, można łatwo ukierunkowywać przeciwko osobom publicznym, gdy doświadczają one niepowodzeń. (Przypomnij sobie, jak ogromna wrogość narosła wokół Marthy Stewart, gdy wydawało się, że weszła w kon ikt z prawem). Plotki o ludziach mających władzę stają się przemysłem. Oznacza to coś bardzo prostego: zaczniemy znajdować wokół siebie coraz więcej osób skłonnych do odczuwania pasywnej zazdrości mogącej w każdej chwili — jeśli nie będziemy ostrożni — przekształcać się w postać aktywną. Musimy być przygotowani na odczuwanie jej skutków ze strony przyjaciół, współpracowników i, jeśli jesteśmy osobami publicznymi, także ogółu. W tak niespokojnym otoczeniu społecznym umiejętność rozpoznawania oznak zazdrości i identy kowania rodzajów zazdrośników jest absolutnie niezbędna i należy ją w sobie bezwzględnie rozwijać. A ponieważ wszyscy jesteśmy obecnie bardziej niż kiedykolwiek wcześniej podatni na odczuwanie zazdrości, musimy także nauczyć się radzić sobie z własnymi emocjami, przekształcając je w coś pozytywnego i produktywnego. Poza zazdrością Podobnie jak większość ludzi, na pewno masz tendencję do zaprzeczania, że w ogóle zdarza Ci się doświadczać zazdrości, a już na pewno nie takiej, która byłaby wystarczająco silna, aby skłaniać Cię do określonych działań. No cóż, po prostu nie jesteś wobec siebie uczciwy. Jak ustaliliśmy wyżej, uświadamiasz sobie wyłącznie oburzenie lub urazę, które maskują początkowe ukłucia zazdrości. Musisz pokonać naturalny opór przed doświadczaniem związanych z nią emocji, gdy zaczynasz je odczuwać. Wszyscy porównujemy się do innych; wszyscy czujemy niepewność wobec tych, którzy są od nas lepsi w jakiejś cenionej przez nas dziedzinie; i wszyscy reagujemy na coś takiego odczuwaniem jakiegoś rodzaju zazdrości (jest to zaprogramowane w naszej naturze, badania wykazały, że zazdrość czują także małpy). Możesz zacząć od prostego eksperymentu: gdy usłyszysz lub przeczytasz o nieoczekiwanym sukcesie kogoś ze swojej dziedziny, zwróć uwagę na nieuchronne uczucie pragnienia tego samego (ukłucie) i pojawiającą się potem, w pewien sposób niejasną, wrogość wobec osoby, której zazdrościsz. Dzieje się to szybko i łatwo przegapić ten moment przejściowy, ale postaraj się to zrobić. Doświadczanie sekwencji takich emocji jest naturalne i nie powinno się wiązać z poczuciem winy. Monitorowanie własnych reakcji i dostrzeganie kolejnych tego rodzaju przypadków pomoże Ci w powolnym procesie wydostawania się poza zazdrość. Bądźmy jednak realistami i pamiętajmy o tym, że uwolnienie się od przymusu porównywania się z innymi jest prawie niemożliwe. Jesteśmy istotami społecznymi i ten przymus jest głęboko zakorzeniony w naszej naturze. Zamiast tego musimy dążyć do stopniowego przekształcania naszej skłonności do porównywania się z innymi w coś pozytywnego, produktywnego i prospołecznego. Oto pięć prostych ćwiczeń, które pomogą Ci to osiągnąć. Zbliż się do tego, czego zazdrościsz. Zazdrość rozwija się we względnej bliskości — w środowisku korporacyjnym, w którym określone osoby widują się każdego dnia, w rodzinie, w sąsiedztwie, we wszelkich grupach osób o zbliżonej pozycji. Ludzie wykazują jednak tendencję do ukrywania swoich problemów i pokazywania się z jak najlepszej strony. My słyszymy wyłącznie o ich zwycięstwach, ich nowych związkach, ich błyskotliwych pomysłach, które zapewnią im góry złota. Gdybyśmy jednak się do nich zbliżyli — gdybyśmy stali się świadkami kłótni toczonych za zamkniętymi drzwiami lub dowiedzieli się, że nowa świetna praca to także okropny szef — mielibyśmy mniej powodów, by odczuwać zazdrość. Nic nigdy nie jest tak doskonałe, jak mogłoby się wydawać. Często dostrzegalibyśmy, że się mylimy, gdybyśmy tylko przyglądali się określonym kwestiom wystarczająco uważnie. Spróbuj spędzić nieco czasu z rodziną, której zazdrościsz i żałujesz, że nie jest to Twoja rodzina, a niewątpliwie zaczniesz wery kować swoją opinię. Jeśli zazdrościsz innym sławy i uwagi, jaką przyciągają, przypomnij sobie, że z zainteresowaniem innych wiąże się zwykle sporo wrogości i niesprawiedliwych ocen, co może być dosyć bolesne. Bogaci ludzie często bywają nieszczęśliwi. Przeczytaj jakąkolwiek relację o ostatnich dziesięciu latach życia Arystotelesa Onassisa (1906 – 1975), jednego z najbogatszych ludzi w historii, męża wspaniałej Jacqueline Kennedy, a przekonasz się, że bogactwo było w jego przypadku źródłem niekończących się koszmarów, z których nie najmniej dotkliwym były wyjątkowo rozpieszczone i pozbawione empatii dzieci. Proces zbliżania się powinien przebiegać dwutorowo: z jednej strony spróbuj wejrzeć za lśniące fasady prezentowane przez innych, a z drugiej wyobraź sobie po prostu nieuniknione wady sytuacji, w jakiej się oni znajdują. To nie to samo, co sprowadzanie ich do niższego poziomu. Nie umniejszasz osiągnięć ludzi, którzy są wielcy, tylko łagodzisz zazdrość, którą mógłbyś odczuwać wobec tego, co niesie ze sobą życie osobiste innych ludzi. Porównuj się z tymi, którzy mają mniej. Zazwyczaj koncentrujemy się na tych, którzy wydają się mieć więcej niż my, ale mądrzej byłoby przyglądać się tym, którzy mają mniej. Nietrudno znaleźć ludzi, którzy mogliby stać się obiektami takiego porównania, bo żyją w trudniejszych warunkach, miewają do czynienia z poważniejszymi zagrożeniami i z większą niepewnością spoglądają w przyszłość. Być może gorzej od Ciebie wiedzie się nawet któremuś z Twoich przyjaciół. Powinno to pobudzać nie tylko empatię dla wielu takich, którzy mają mniej od nas, ale także wdzięczność za to, co sami posiadamy. Taka wdzięczność jest najlepszym antidotum na zazdrość. Dodatkowym ćwiczeniem mogłoby być opisywanie wszystkiego, co jest pozytywne w Twoim życiu, a co przyjmujesz za pewnik — ludzi, którzy byli dla Ciebie mili i pomocni czy stanu zdrowia, którym się aktualnie cieszysz. Wdzięczność to „mięsień”, który trzeba trenować, bo inaczej dochodzi do jego atro i. Praktykuj Mitfreude. Schadenfreude, doświadczanie przyjemności za sprawą bólu innych ludzi, jest, jak wykazał szereg badań, jednoznacznie powiązane z zazdrością. Kiedy komuś zazdrościmy, stajemy się skłonni do odczuwania ekscytacji, a nawet radości, gdy doświadcza on niepowodzenia lub w jakiś sposób cierpi. Mądrze byłoby jednak praktykować coś przeciwnego, coś, co lozof Fryderyk Nietzsche nazwał Mitfreude — „współradością”. Napisał o tym tak: „Wąż, który nas kąsa, ma zamiar nas skrzywdzić i raduje go, że to czyni; ból innych potra wyobrazić sobie nawet najpośledniejsze ze zwierząt. Wyobrażanie sobie radości innych i umiejętność cieszenia się nią jest jednak najwyższym przywilejem zwierząt najdoskonalszych”. Oznacza to, że zamiast po prostu gratulować ludziom uśmiechów fortuny, co jest łatwe i o czym się łatwo zapomina, należy aktywnie próbować wczuwać się w ich radość, traktując to jako pewną postać empatii. Może się to wydawać nieco nienaturalne, bo naszą podstawową tendencją jest odczuwanie ukłuć zazdrości, ale warto potrenować wyobrażanie sobie, jak muszą czuć się inni, doświadczając szczęścia lub satysfakcji. Nie tylko oczyszcza to nasz umysł z nieprzyjemnej zazdrości, ale także wytwarza niezwykły rodzaj wzajemnego zrozumienia. Będąc obiektem Mitfreude, nie tylko słyszymy to, co mówi o naszym szczęściu druga osoba, ale czujemy, że nasze szczęście naprawdę ją ekscytuje, co zwrotnie skłania nas do odczuwania tego samego. Mitfreude to niezwykle rzadkie uczucie i ma wielką moc tworzenia więzi między ludźmi, a nam samym internalizacja radości innych ludzi umożliwia pogłębianie własnej zdolności do odczuwania związanych z tym uczuciem emocji w kontekście naszych własnych doświadczeń. Przekształcaj zazdrość w emulację. Mechanizmu porównywania się z innymi nie możemy w swoim umyśle zatrzymać, więc najlepiej przekierowywać jego działanie na coś produktywnego i kreatywnego. Zamiast odczuwać chęć skrzywdzenia czy pozbawienia czegoś osoby, która osiągnęła więcej, powinniśmy pragnąć wznieść się na jej poziom. W ten sposób zazdrość staje się bodźcem dążenia do doskonałości. Praktykując tego rodzaju działania, możemy starać się znaleźć w otoczeniu ludzi, którzy stymulują pragnienia współzawodnictwa, ludzi, którzy są nieco zdolniejsi od nas samych. Aby było to skuteczne, niezbędne są jednak pewne zmiany psychologiczne. Po pierwsze, musimy uwierzyć, że jesteśmy w stanie wznieść się na wyższy poziom. Pewność, że dysponujemy ogólnymi umiejętnościami uczenia się i doskonalenia, stanie się doskonałym antidotum na zazdrość. Zamiast chcieć tego, co ma ktoś inny, i posuwać się z bezradności do aktów sabotażu, powinniśmy pragnąć zdobyć to samo dla siebie i wierzyć, że jesteśmy do tego zdolni. Po drugie, aby móc tego dokonać, musimy wytworzyć w sobie niewzruszalną etykę pracy. Jeśli będziemy wytrwali i systematyczni, pokonamy wszelkie przeszkody i poprawimy swoją pozycję. Ludzie leniwi i niezdyscyplinowani są znacznie bardziej skłonni do zazdrości. Związaną z tym kwestią jest to, że świetny sposób uodparniania się na zazdrość stanowi poczucie celu, życiowego powołania. Koncentrujmy się na własnym życiu i planach, które są jasne i motywujące. Tym, co zapewni nam satysfakcję, będzie realizacja własnego potencjału — nie zwracajmy uwagi na ulotne objawy zainteresowania innych i przestańmy mieć potrzebę porównywania się z nimi. Nasze poczucie własnej wartości powinno pochodzić z wnętrza, a nie z zewnątrz. Podziwiaj wielkość innych ludzi. Podziw jest całkowitym przeciwieństwem zazdrości — bo doceniamy osiągnięcia innych ludzi i je fetujemy, nie odczuwając kompleksów. Przyznajemy, że ci ludzie są od nas lepsi w dziedzinie sztuki, nauki czy biznesu. Nie odczuwamy z tego powodu bólu. Ale to nie wszystko. Uznając, że ktoś jest wielkim człowiekiem, doceniamy wyjątkowy potencjał naszego gatunku. Doświadczamy Mitfreude wobec tego, co jest najlepsze w ludzkiej naturze. Odczuwamy dumę z wszystkich wielkich ludzkich osiągnięć. Taki podziw unosi nas ponad drobne sprawy życia codziennego i działa uspokajająco. Łatwiej jest oczywiście bez żadnych objawów zazdrości podziwiać tych, którzy zmarli, ale powinniśmy umieścić w naszym panteonie co najmniej jedną żywą osobę. Jeśli jesteśmy wystarczająco młodzi, takie obiekty podziwu mogą również, przynajmniej do pewnego stopnia, służyć nam jako wzorce do naśladowania. I wreszcie: warto świadomie przeżywać chwile, w których odczuwamy ogromną satysfakcję i szczęście bez związku z własnymi sukcesami czy osiągnięciami. Bywa tak często, gdy znajdujemy się w miejscach o pięknym krajobrazie — w górach, nad morzem, w lesie. Nie czujemy na sobie wścibskich spojrzeń innych, którzy się z nami porównują, nie odczuwamy potrzeby zwracania na siebie uwagi ani konieczności potwierdzania własnej wartości. Jesteśmy po prostu pod wrażeniem tego, co widzimy — a taki stan ma niezaprzeczalny walor terapeutyczny. Może się to także zdarzać, gdy kontemplujemy ogrom Wszechświata, niezwykły splot okoliczności, które musiały zaistnieć, abyśmy się urodzili, rozległe otchłanie czasu przed nami i po nas. To chwile wzniosłości, skrajnie odległe od małostkowości i jadu zazdrości. Niewielu przedsię znajdziesz takich między nami, Co patrzą bez zawiści na szczęśliwą dolę Swych bliźnich, chociaż zazdrość podwaja nam bole, Albowiem, gdy do serca wsączy swą truciznę, Rozkrwawia jeszcze bardziej naszą krwawą bliznę: Niedosyć, że nas brzemię troski własnej trudzi, Lecz jeszcze nas przygniata szczęście innych ludzi. — AJSCHYLOS Rozdział 11. Poznaj własne ograniczenia Prawo megalomanii My, ludzie, odczuwamy głęboką potrzebę myślenia o sobie. Jeśli nasza własna opinia o tym, że jesteśmy dobrzy, wielcy i wspaniali, odbiega od rzeczywistości, stajemy się megalomanami. Wyobrażamy sobie własną wyższość nad innymi. Często nawet niewielkie sukcesy wznoszą naszą naturalną megalomanię na jeszcze bardziej niebezpieczne poziomy, bo nasza wysoka opinia o samych sobie zostaje potwierdzona przez obiektywne zdarzenia. Zapominamy o tym, jaką rolę w naszym sukcesie mogło odegrać szczęście czy udział innych osób. Wyobrażamy sobie, że wszystko, czego dotykamy, zamienia się w złoto. Tracąc kontakt z rzeczywistością, podejmujemy irracjonalne decyzje. I dlatego pasma naszych sukcesów zwykle nie są długie. Szukaj w sobie samym i w innych ludziach objawów megalomanii — nadmiernej pewności co do pozytywnych efektów własnych planów, przesadnej wrażliwości na krytykę, pogardy dla wszelkiego rodzaju autorytetów. Przeciwdziałaj skłonnościom do poddawania się megalomanii, realistycznie oceniając siebie i własne ograniczenia. Poczucie wielkości zarezerwuj dla swojej pracy, osiągnięć i działań na rzecz społeczeństwa. Ułuda sukcesu Latem 1984 roku Michael Eisner (urodzony w 1942 roku), prezes Paramount Pictures, nie mógł już ignorować niepokoju, który dręczył go od miesięcy. Niecierpliwił się, bo zależało mu na tym, aby zacząć działać na większą skalę i wstrząsnąć fundamentami Hollywoodu. Taki niepokój odczuwał przez całe życie. Rozpoczął karierę w ABC, ale zamiast osiąść wygodnie w którymś z działów rmy, po dziewięciu latach kolejnych awansów osiągnął stanowisko dyrektora programowego obszaru prime-time. Od jakiegoś czasu czuł się jednak w telewizji tak, jakby coś go ograniczało, jakby była dla niego zbyt mała. Potrzebował większej skali, poważniejszej sceny. W 1976 roku Barry Diller — były szef ABC, a ówcześnie prezes Paramount Pictures — zaproponował mu pracę w studiu lmowym Paramount i Eisner skorzystał z tej szansy. Wytwórnia Paramount od dawna odczuwała objawy zastoju, ale Eisner z Dillerem, za sprawą niezwykle udanych lmów, takich jak Gorączka sobotniej nocy, Flashdance czy Czułe słówka, doprowadzili do tego, że stała się najsłynniejszym studiem w Hollywoodzie. Diller naturalnie odegrał w tym wszystkim znaczącą rolę, ale Eisner uważał, że wytwórnia odniosła sukces wyłącznie dzięki niemu. W końcu to właśnie on opracował metodę, która dawała pewność, że lmy będą dochodowe. Formuła Eisnera polegała na cięciu kosztów, co skądinąd było jego obsesją. Aby było to możliwe, lm musiał opierać się na doskonałej koncepcji: oryginalnej, łatwej do pokazania i dramatycznej. Jeśli podstawowy pomysł był słaby, szefostwo studia mogło sobie zatrudniać najdroższych scenarzystów, reżyserów i aktorów, a pieniądze i tak szły na marne. A lmy bazujące na dobrej koncepcji sprzedawały się same. Studio mogło produkować takie stosunkowo niedrogie lmy tuzinami i chociaż większość z nich nie stawała się murowanymi hitami, to jednak wszystkie gwarantowały stały dochód. Taki sposób myślenia był sprzeczny z typową dla lat siedemdziesiątych polityką wielkich kasowych przebojów, ale nikt nie mógł zaprzeczyć, że Eisner zapewniał Paramountowi niepoślednie zyski. Sam Eisner unieśmiertelnił swoją formułę w notatce, która wkrótce dotarła do wszystkich w Hollywoodzie i stała się ewangelią. Po wielu latach dzielenia się w Paramouncie sławą z Dillerem, po licznych próbach zadowalania różnych prezesów i po zmaganiach z dyrektorami do spraw marketingu i ludźmi od nansów Eisner miał jednak dosyć. Gdyby tylko mógł mieć własne studio i zarządzać nim wedle własnej woli! Dysponował stworzoną przez siebie formułą i nadal był niezwykle ambitny, więc mógł stworzyć największe i najbardziej dochodowe imperium rozrywki na świecie. Miał już dość tego, że inni podpinają się pod jego pomysły i sukcesy. Będąc samodzielnym szefem, mógłby mieć wszystko pod kontrolą i wszelkie osiągnięcia przypisywać wyłącznie sobie. Zastanawiając się latem 1984 roku nad kolejnym fundamentalnym etapem swojej kariery, uznał w końcu, że idealnym celem jego ambicji będzie Walt Disney Company. Na pierwszy rzut oka ten wybór mógł być zagadkowy. Po śmierci Walta Disneya w 1966 roku wytwórnia lmowa jego imienia wydawała się czymś zastygłym w czasie, co z każdym rokiem stawało się coraz bardziej dziwaczne. Wszystko funkcjonowało tak, jakby studio było rodzajem klubu dla dżentelmenów. Członkowie kadry kierowniczej kończyli pracę po lunchu i spędzali popołudnia na grze w karty lub wypoczywali w znajdującej się na miejscu łaźni parowej. Prawie nikogo nie zwalniano. Studio co cztery lata produkowało jeden lm animowany, a w roku 1983 nakręcono w nim zaledwie trzy lmy aktorskie. Ostatnim hitem był Kochany chrabąszcz z 1966 roku. Siedziba wytwórni w Burbank przypominała miasto duchów. Aktor Tom Hanks, który pracował w niej w 1983 roku, stwierdził, że wyglądała jak „przystanek autobusów Greyhound z lat pięćdziesiątych”. Z powodu tego stanu zawieszenia Walt Disney Company była jednak idealnym miejscem dla Eisnera, miejscem, w którym mógłby rozpocząć swoje czary. Studio i korporacja znajdowały w dołku, więc zasadniczo możliwe były wyłącznie zmiany na lepsze. Członkowie zarządu desperacko walczyli o to, żeby rma zaczęła przynosić zyski, bo chcieli uniknąć wrogiego przejęcia. Eisner, jako potencjalny szef, mógł dyktować warunki. Zaprezentowawszy się Royowi Disneyowi — siostrzeńcowi Walta i największemu udziałowcowi wytwórni Disneya — jako zbawca rmy, opracował szczegółowy i inspirujący plan przeprowadzenia radykalnych zmian na lepsze, większych niż w przypadku Paramountu, i Roy to kupił. Z błogosławieństwem Roya nietrudno było przekonać zarząd do zatwierdzenia wyboru nowego szefa i we wrześniu 1984 roku Eisner został mianowany prezesem i dyrektorem generalnym Walt Disney Company. Dyrektorem operacyjnym został Frank Wells, były szef Warner Bros, który miał się skoncentrować na kwestiach biznesowych. We wszystkich sprawach szefem był Eisner, Wells natomiast miał mu pomagać i służyć. Eisner nie tracił czasu. Rozpoczął poważną restrukturyzację rmy, która doprowadziła do zwolnienia ponad tysiąca pracowników. Zaczął obsadzać stanowiska kierownicze ludźmi z Paramountu, pamiętając zwłaszcza o Je reyu Katzenbergu (urodzonym w 1950 roku), swojej prawej ręce w Paramouncie, który został mianowany prezesem Walt Disney Studios. Katzenberg był szorstki, wręcz chamski, ale w Hollywoodzie nikt nie był od niego bardziej skuteczny i nikt nie pracował tak ciężko jak on. Katzenberg robił po prostu to, co było do zrobienia. Już po kilku miesiącach wytwórnia Disneya, wykorzystując formułę Eisnera, zaczęła masowo produkować kolejne lmowe hity. Piętnaście z siedemnastu pierwszych lmów (między innymi Włóczęga z Beverly Hills i Kto wrobił królika Rogera?) wygenerowało zyski, co było pasmem sukcesów, o jakich większość innych hollywoodzkich wytwórni mogłaby tylko pomarzyć. Pewnego dnia, rozglądając się po siedzibie wytwórni w Burbank, Eisner i Wells weszli do biblioteki i odkryli tam setki kreskówek ze złotej ery animacji, które nigdy nie zostały wyświetlone. Na półkach ciągnących się w nieskończoność stały wspaniałe animowane hity Disneya. Na widok tego skarbu Eisnerowi zaświeciły się oczy. Mógł wydać wszystkie te animacje na wideo (rynek home video dynamicznie się wtedy rozrastał) i byłby to czysty zysk. Dzięki znalezionym kreskówkom rma mogła także otworzyć sklepy, które promowałyby różne postacie Disneya. Wytwórnia Disneya była kopalnią złota, która tylko czekała, aby ktoś zaczął wydobywać. Eisner miał zamiar w pełni to wykorzystać. je Wkrótce sklepy zostały otwarte, kasety wideo szły jak woda, lmowe hity nadal generowały zyski, a cena akcji Disneya zaczęła rosnąć. Wytwórnia zastąpiła Paramount na pozycji najbardziej dochodowego studia lmowego w mieście. Eisner, któremu zależało na tym, aby stać się postacią nieco bardziej publiczną, postanowił przywrócić emisję programu The Wonderful World of Disney, godzinnego show z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, którego prowadzącym był wtedy sam Walt Disney. Tym razem program miał prowadzić Eisner, który nie czuł się zbyt swobodnie przed kamerą, ale uważał, że widzowie go polubią. Miał podobnie jak Disney uspokajający wpływ na dzieci, co skłoniło go do uznania, że są z Disneyem w jakiś magiczny sposób połączeni, tak jakby Eisner nie był wyłącznie szefem korporacji, ale kimś więcej: rodzonym synem i następcą Walta Disneya. Mimo tych wszystkich sukcesów powrócił jednak dawny niepokój. Eisner znów potrzebował nowego przedsięwzięcia, większego wyzwania i wkrótce je znalazł. Firma Walt Disney Company planowała zbudować w Europie nowy park rozrywki. Disneyland otwarty ostatnio (w 1983 roku) w Tokio okazał się strzałem w dziesiątkę. Decydenci zajmujący się parkami rozrywki wybrali dla nowego Disneylandu dwie możliwe lokalizacje: w Hiszpanii, w pobliżu Barcelony i pod Paryżem. Hiszpańska lokalizacja była korzystniejsza z ekonomicznego punktu widzenia, bo panowała tam znacznie lepsza pogoda, jednak Eisner wybrał Francję. Nowy Disneyland miał być czymś więcej niż parkiem rozrywki. Miał być deklaracją kulturową. Eisner zatrudnił najlepszych architektów na świecie. Inaczej niż w przypadku znanych z innych parków rozrywki zamków z włókna szklanego, w Euro Disney — jak zaczęto nazywać to miejsce — zamki miały zostać zbudowane z różowego piaskowca i ozdobione ręcznie robionymi witrażami przedstawiającymi sceny z różnych baśni. Miało to być miejsce, które wzbudzi ekscytację nawet w przedstawicielach snobistycznych francuskich elit. Eisner, który uwielbiał architekturę, mógł teraz zostać współczesnym Medyceuszem. Mijał rok za rokiem, a koszty związane z Euro Disney rosły. Eisner zrezygnował ze swojego przysłowiowego wręcz skąpstwa, bo uznał, że jeśli park zostanie zbudowany zgodnie z jego wizją, to pojawią się tłumy i Euro Disney w końcu zacznie na siebie zarabiać. Kiedy jednak ostatecznie park zgodnie z planem otwarto w 1992 roku, szybko stało się jasne, że Eisner nie znał francuskich gustów i zwyczajów urlopowych. Francuzi nie wykazywali szczególnej ochoty, by czekać w kolejce na przejażdżki karuzelami, zwłaszcza przy brzydkiej pogodzie. Podobnie jak w innych parkach rozrywki, także w Euro Disney nie wolno było sprzedawać piwa i wina, co Francuzom wydawało się nie do pomyślenia. Pokoje hotelowe były zbyt drogie, żeby przeciętna rodzina mogła w nich spędzić więcej niż jedną noc. I mimo całej dbałości o szczegóły zamki z różowego piaskowca przypominały wyłącznie kiczowate wersje oryginałów. Frekwencja była o połowę mniejsza od tego, czego spodziewał się Eisner. Długi rmy związane z budową parku rosły w astronomicznym tempie, a pieniądze od odwiedzających nie były w stanie pokryć nawet odsetek od zaciągniętych kredytów. Powoli zaczynało to wyglądać na katastrofę, pierwszą w chwalebnej karierze Eisnera, który zrozumiawszy to w końcu, doszedł jednak do przekonania, że winę za niepowodzenie ponosi Frank Wells. To on miał nadzorować nansową stronę przedsięwzięcia i najwyraźniej sobie z tym nie poradził. Eisner, który wcześniej miał o współpracy z Wellsem jak najlepsze zdanie, teraz zaczął coraz częściej narzekać na swojego zastępcę i zastanawiał się nad jego zwolnieniem. Przytłoczony kolejnymi niepowodzeniami Eisner dostrzegł na horyzoncie nowe zagrożenie — Katzenberga. Kiedyś nazywał go swoim golden retrieverem, tak bardzo Je rey był wobec niego lojalny i pracowity. To właśnie Katzenberg nadzorował produkcję kolejnych wczesnych hitów studia, w tym największego ze wszystkich: Pięknej i Bestii — lmu, który zainicjował odrodzenie działu animacji Disneya. Coś w Katzenbergu sprawiało jednak, że Eisner coraz bardziej się denerwował. Być może było to pismo Katzenberga z 1990 roku, w którym analizował szereg niedawnych klap lmów fabularnych z wytwórni Disneya: „Od 1984 roku powoli porzucaliśmy naszą pierwotną wizję prowadzenia rmy”. Katzenberg skrytykował decyzję studia, by zacząć kręcić lmy o większych budżetach, takie jak Dick Tracy, i próbować tworzyć „ lmy-wydarzenia”. Włodarze studia Disneya wybrali według niego „mentalność kasowych hitów”, tracąc w ten sposób duszę. Pismo Katzenberga sprawiło, że Eisner poczuł się nieswojo. Dick Tracy był jego ukochanym projektem. Czy Katzenberg pośrednio krytykował zatem swojego szefa? Kiedy Eisner o tym myślał, wydawało mu się, że chodziło o wyraźne nawiązanie do jego własnej, niesławnej notatki służbowej z czasów Paramountu, w której opowiadał się za tańszymi lmami o dobrych scenariuszach. Teraz przyszło mu do głowy, że Katzenberg uważa się za kolejnego Eisnera. Być może subtelnie podważał autorytet swojego szefa, aby pozbawić go stanowiska? I dlaczego przestał go zapraszać na spotkania produkcyjne? Wszystko to zaczęło Eisnera dręczyć. Dział animacji wkrótce stał się podstawowym generatorem zysków studia dzięki nowym przebojom, takim jak Aladyn, a później Król Lew, który był „dzieckiem” Katzenberga — to on wpadł na pomysł fabuły i od początku do końca nadzorował tworzenie scenariusza. Czasopisma zaczęły przedstawiać Katzenberga jako twórczego geniusza, którego zasługą było odrodzenie się w wytwórni Disneya gatunku, jaki na dobrą sprawę zapoczątkowała. A co z Royem Disneyem, wiceprezesem do spraw animacji? A co z Eisnerem, który odpowiadał za wszystko? Eisner uznał, że Katzenberg celowo przyciąga uwagę mediów, umacniając w ten sposób swoją pozycję. Jeden z dyrektorów opowiadał, że Eisner przechadza się po wytwórni, mówiąc: „To ja jestem Waltem Disneyem dzisiejszych czasów”. Podejrzenie szybko przerodziło się w nienawiść. Eisner przestał tolerować obecność Katzenberga w swoim otoczeniu. A potem, w marcu 1994 roku, Frank Wells zginął w wypadku śmigłowca podczas wyjazdu na narty. Aby uspokoić akcjonariuszy i Wall Street, Eisner szybko ogłosił, że przejmie po Wellsie stanowisko dyrektora operacyjnego. Nagle jednak pojawił się Katzenberg, który zaczął zadręczać Eisnera telefonami i pismami, przypominając, że to on miał otrzymać stanowisko Wellsa, gdyby ten kiedykolwiek opuścił rmę. Cóż za brak wrażliwości, przecież dopiero co doszło do tragedii! Eisner przestał odbierać telefony od Katzenberga. Ostatecznie w sierpniu 1994 roku Eisner zwolnił Je reya Katzenberga, wprawiając w osłupienie niemal wszystkich w Hollywoodzie. Wyrzucił najbardziej efektywnego szefa studia w całej fabryce snów. Przecież Król Lew stał się jednym z najbardziej kasowych lmów w historii Hollywoodu. Katzenberg był też odpowiedzialny za przejęcie przez Disneya studia Miramax, co zostało uznane za doskonały ruch w kontekście późniejszego sukcesu Pulp Fiction. Decyzja Eisnera wydawała się szaleństwem, ale on miał to gdzieś. Uwolniwszy się od patrzącego mu na ręce Katzenberga, mógł się zrelaksować i wznieść wytwórnię Disneya na wyższy poziom — na własnych warunkach i bez żadnych więcej zakłóceń. Aby udowodnić, że nie stracił instynktu, wkrótce wprawił świat rozrywki w oszołomienie, doprowadzając do wykupienia przez studio Disneya wytwórni ABC. Niebywała śmiałość tego posunięcia sprawiła, że Eisner po raz kolejny znalazł się w centrum uwagi. Tworzył obecnie imperium rozrywki z rozmachem wykraczającym poza wszystko, co ktokolwiek kiedykolwiek próbował zrobić czy wręcz był w stanie sobie wyobrazić. Te działania zaczęły mu jednak sprawiać problem. Firma stała się prawie dwukrotnie większa. Była teraz zbyt skomplikowana, zbyt duża dla jednego człowieka. A Eisner zaledwie rok wcześniej przeszedł operację na otwartym sercu i nie bardzo radził sobie z dodatkowym stresem. Potrzebował kolejnego Franka Wellsa i szybko zaczął myśleć o swoim starym przyjacielu, Michaelu Ovitzu, który był jednym z założycieli i szefem Creative Artists Agency. Ovitz był łowcą najlepszych kontraktów w historii Hollywoodu i być może najpotężniejszym człowiekiem w mieście. Razem mogliby zdominować branżę. Wiele osób ostrzegało jednak Eisnera przed zatrudnianiem Ovitza — to nie był człowiek pokroju Franka Wellsa, nie znał się na nansach i nie był mistrzem detalu, czemu zresztą nie zaprzeczał. Eisner zignorował jednak dobre rady. Uznał że inni myślą zbyt konwencjonalnie. Postanowił skłonić Ovitza do odejścia z CAA, oferując mu bardzo lukratywny pakiet nansowy i stanowisko wiceprezesa. Podczas kilku rozmów, jakie odbyli, zapewniał Ovitza, że choć będzie on „drugim po Bogu”, to właściwie rmę będą prowadzić wspólnie. Rozmawiając z Eisnerem przez telefon, Ovitz zgodził się na wszystkie warunki, ale po odłożeniu słuchawki Eisner uświadomił sobie, że popełnił największy błąd w swoim życiu. Co on sobie myślał? Może i byli najlepszymi przyjaciółmi, ale w jaki sposób dwaj tak ekspansywni ludzie mieliby ze sobą współpracować? Dodatkowo Ovitz był żądny władzy co najmniej dwa razy bardziej niż Katzenberg. Było już jednak za późno. Zarząd wyraził zgodę na zatrudnienie Ovitza. Reputacja i proces decyzyjny Eisnera jako prezesa zostały zagrożone. Musiał niezwłocznie zacząć działać. Szybko zdecydował się na następującą strategię — ograniczy zakres obowiązków Ovitza, będzie go trzymał na krótkiej smyczy i poczeka, aż nowy nabytek sprawdzi się jako wiceprezes. W ten sposób Ovitz mógłby zdobyć zaufanie Eisnera i zapewnić sobie większą władzę. Od samego początku Eisner zamierzał dać Ovitzowi do zrozumienia, kto jest szefem. Zamiast udostępnić mu w siedzibie rmy dawne biuro Franka Wellsa, na szóstym piętrze, obok własnego gabinetu, Eisner umieścił go w niezbyt reprezentacyjnym biurze na piątym piętrze. Ovitz lubił trwonić pieniądze na prezenty i wystawne imprezy, oczarowując w ten sposób potencjalnych kontrahentów, ale Eisner polecił swojemu zespołowi ściśle nadzorować jego wydatki związane z tego rodzaju działaniami i obserwować każdy jego ruch. Czy Ovitz na pewno nie kontaktował się za jego plecami z innymi przedstawicielami kierownictwa? Eisner nie chciał wyhodować na własnej piersi kolejnego Katzenberga. Wkrótce ujawnił się następujący paradygmat ich relacji: Ovitz przychodził do Eisnera, proponując potencjalną transakcję, a Eisner zachęcał go, by działał dalej. Gdy jednak nadchodził czas, aby zawrzeć umowę, Ovitz słyszał od niego stanowcze „nie”. Stopniowo w branży zaczęły się szerzyć pogłoski, że Ovitz stracił instynkt i nie potra już nalizować transakcji. Ovitz wpadł w panikę. Chciał za wszelką cenę udowodnić, że jego zatrudnienie nie było pomyłką. Zaproponował, że przeniesie się do Nowego Jorku, aby pomóc zarządzać ABC, bo w następstwie fuzji obu rm nie wszystko działało gładko, lecz Eisner się nie zgodził. Zalecił także członkom swojego personelu, aby trzymali się z dala od Ovitza, bo nie jest to człowiek, któremu można ufać. Eisner wiedział, że Ovitz jest synem właściciela hurtowni alkoholi w San Fernando Valley, i uważał go, podobnie jak ojca, wyłącznie za dobrego sprzedawcę. Co więcej, był przekonany, że Ovitz jest uzależniony od przyciągania uwagi mediów. Ovitz popadł w całkowitą izolację. Wszystko to trwało miesiącami. Ovitz widział, co się dzieje, i zaczął czynić Eisnerowi gorzkie wyrzuty. Przecież dla Disneya opuścił własną agencję, zaryzykował swoją reputację, chcąc udowodnić, że sprawdzi się jako wiceprezes, a Eisner tę reputację zniszczył. Nikt w branży już Ovitza nie szanował, a Eisner traktował go w sposób, który można określić jako wręcz sadystyczny. Eisner uznał jednak, że Ovitz po prostu nie zdał przygotowanego przez niego egzaminu, nie okazał się cierpliwy, nie był Frankiem Wellsem. W grudniu 1996 roku, po zaledwie czternastu miesiącach pracy, Ovitz został zwolniony z kolosalną odprawą. Popadł w niełaskę błyskawicznie i bezpowrotnie. Naprawiwszy swój wielki błąd, Eisner zaczął konsolidować władzę w rmie. ABC nie radziła sobie zbyt dobrze. Konieczna była interwencja i przejęcie nad nią kontroli, przynajmniej w pewnym zakresie. Eisner zaczął uczestniczyć w spotkaniach programowych; opowiadał o własnych dokonaniach w ABC i o tym, jakie wspaniałe programy tam tworzył, na przykład Laverne & Shirley czy Happy Days. Wytwórnia ABC musiała według niego powrócić do tej dawnej lozo i i zacząć ponownie produkować przemyślane programy dla całej rodziny. Kiedy pojawił się internet, Eisner zdecydował się zaangażować w nowe przedsięwzięcie z wielkim rozmachem. Członkowie kierownictwa zalecali wykupienie Yahoo!, ale Eisner odmówił. Zamiast tego Disney miał uruchomić własny portal internetowy o nazwie Go. Po latach doświadczeń Eisner wiedział jedno: zawsze lepiej jest stworzyć i prowadzić własny program. Disney miał zdominować internet. Przecież Eisner już dwa razy udowodnił, że jest geniuszem zmian na lepsze, więc teraz, gdy wytwórnia Disneya przechodzi kryzys, zrobi to po raz trzeci. Wkrótce jednak przez rmę przetoczyła się fala kolejnych katastrof. Zwolniony Katzenberg pozwał Disneya o premię za wyniki, która zgodnie z umową mu się należała. Ovitz, będąc wiceprezesem, próbował załatwić sprawę polubownie przed skierowaniem jej do sądu i skłonił Katzenberga, aby zgodził się na dziewięćdziesiąt milionów dolarów, ale Eisner w ostatniej chwili anulował ich uzgodnienia, bo był pewien, że nie jest Katzenbergowi nic winien. W 2001 roku zapadł korzystny dla Katzenberga wyrok i okazało się, że trzeba mu wypłacić astronomiczną kwotę dwustu osiemdziesięciu milionów dolarów. Disney wydał poza tym ogromne pieniądze na stworzenie portalu Go, który okazał się całkowitą klapą i jedynym wyjściem było zamknięcie całego projektu. Potężnym obciążeniem dla rmy były także koszty generowane przez Euro Disney. Wytwórnia współpracowała wprawdzie z Pixarem, czego efektem były takie hity jak Toy Story, ale potem dyrektor generalny Pixara, Steve Jobs, dał wszem wobec jednoznacznie do zrozumienia, że nie ma zamiaru tej współpracy kontynuować, bo mikromenedżerskie skłonności Eisnera doprowadzają go do szału. ABC działała na pół gwizdka. Wiele lmów produkowanych przez Disneya było nie tylko klapami, ale drogimi klapami, a kulminacją okazała się największa z nich, lm Pearl Harbor, który tra ł na ekrany w maju 2001 roku. Nagle zaczęło wyglądać na to, że Roy Disney stracił wiarę w Eisnera. Cena akcji leciała na łeb na szyję, więc Roy stwierdził, że najlepiej będzie, jeśli Eisner złoży rezygnację. Cóż za niewdzięczność, jaka pycha! To przecież on, Eisner, był człowiekiem, który własnymi siłami wskrzesił rmę z martwych. To on uratował Roya przed katastrofą i zarobił dla niego fortunę! Zrobił to dla Roya, którego wszyscy uważali za głupkowatego bratanka Walta. A teraz, w najciemniejszej dla Eisnera godzinie, Roy go zdradza? Eisner nigdy nie czuł większej wściekłości. Zareagował błyskawicznie, zmuszając Roya do rezygnacji z członkostwa w zarządzie. To jednak tylko ośmieliło Roya, który zorganizował bunt akcjonariuszy znany pod nazwą Save Disney. W marcu 2004 roku akcjonariusze głosowali, aby udzielić Eisnerowi nagany za nieudolność. Wkrótce potem zarząd zadecydował o pozbawieniu Eisnera stanowiska prezesa zarządu. Imperium, które stworzył, rozpadało się. We wrześniu 2005 roku, nie mając prawie w ogóle sojuszników, na których mógłby polegać, Eisner, czując się osamotniony i zdradzony, o cjalnie zrezygnował z kierowania wytwórnią Disneya. Jak to możliwe, że wszystko rozegrało się tak szybko? „Jeszcze za mną zatęsknią” — zapewniał znajomych i miał na myśli cały Hollywood; przecież to niemożliwe, aby kiedykolwiek mógł się im przydarzyć drugi taki ktoś jak on. Interpretacja. Można powiedzieć, że w pewnym momencie swojej kariery Michael Eisner uległ rodzajowi złudzenia związanego z władzą, a jego procesy myślowe tak bardzo oderwały się od rzeczywistości, że zaczął podejmować decyzje biznesowe o katastrofalnych konsekwencjach. Prześledźmy proces pogłębiania się tego złudzenia, od jego pojawienia się po zapanowanie nad umysłem Eisnera. Na początku kariery w ABC młody Eisner miał bezwzględne poczucie rzeczywistości. Był niezwykle praktyczny. Rozumiał i wykorzystywał do maksimum swoje mocne strony — ambitną i skłonną do współzawodnictwa naturę, etykę intensywnej pracy, wyczucie gustów przeciętnego Amerykanina w kwestii rozrywki. Miał lotny umysł i dysponował umiejętnością zachęcania innych do kreatywnego myślenia. Bazując na tych mocnych stronach, szybko wspinał się po szczeblach drabiny kariery. Był głęboko przekonany o sile swoich talentów, a kolejne awanse w ABC tylko tę wysoką samoocenę potwierdzały. Mógł sobie pozwolić na nieco zarozumiałości, bo wiele nauczył się o branży, a jego umiejętności jako twórcy programów rozrywkowych znacznie wzrosły. Szybko zdążał w kierunku szczytu, który osiągnął w wieku trzydziestu czterech lat, otrzymując w ABC stanowisko szefa programów prime-time. Jako człowiek o wysokich ambicjach wkrótce poczuł jednak, że świat telewizji nieco go ogranicza i w sferze rozrywki nie jest w stanie robić wszystkiego, na czym mogłoby mu zależeć. Świat lmu oferował coś bardziej przestrzennego, bardziej efektownego i wspanialszego. To zatem naturalne, że Eisner przyjął stanowisko w Paramouncie. Ale w wytwórni wydarzyło się coś, co zapoczątkowało subtelny proces wytrącania z równowagi jego umysłu. Scena była większa, a on został szefem studia, więc zaczął zwracać na siebie uwagę mediów i opinii publicznej. Jego twarz zaczęła się pojawiać na okładkach magazynów, które opisywały go jako najzdolniejszego w Hollywoodzie przedstawiciela branży lmowej. Różniło się to znacznie od uwagi i satysfakcji związanej z awansami w ABC. Teraz podziwiały go miliony ludzi. Czy to możliwe, żeby opinie tych ludzi były błędne? Dla nich wszystkich Eisner był geniuszem, nowym bohaterem zmieniającym krajobraz systemu studiów lmowych. Był to rodzaj odurzenia, za którego sprawą wiara Eisnera we własne zdolności w nieuchronny sposób uległa pogłębieniu. Ale wiązało się z tym także wielkie niebezpieczeństwo. Sukces, jaki Eisner odniósł w Paramouncie, nie był wyłącznie jego zasługą. Kiedy pojawił się w studiu, kilka lmów było już w fazie przedprodukcyjnej — w tym Gorączka sobotniej nocy, obraz, który faktycznie sprawił, że wszystko zmieniło się na lepsze. Doskonałym tłem dla Eisnera był także Barry Diller. Spierał się z nim bez końca o koncepcje, zmuszając Eisnera do ich doprecyzowywania. Jednak Eisner, zachwycony uwagą, jaką mu poświęcano, wyobrażał sobie zapewne, że na widoczne na każdym kroku przejawy uwielbienia zasługuje wyłącznie za sprawą własnych działań, i w naturalny sposób odejmował od swojego sukcesu elementy wyczucia czasu i wkładu innych. Teraz jego umysł zaczynał subtelnie oddzielać się od rzeczywistości. Zamiast rygorystycznie koncentrować się na widzach i na tym, jak zapewniać im rozrywkę, Eisner zaczął coraz bardziej skupiać się na sobie, wierząc w rozpowszechniany przez innych mit o swojej wielkości. Wyobraził sobie, że wszystko, czego dotyka, zamienia się w złoto. W wytwórni Disneya ten wzorzec nie tylko się powtórzył, ale stał się także bardziej intensywny. Eisner grzał się w blasku swojego niesamowitego sukcesu, szybko zapominając o tym, jak nieprawdopodobnie szczęśliwym zbiegiem okoliczności było odkrycie biblioteki Disneya w momencie eksplozji na rynku kaset wideo i rodzinnej rozrywki. Ignorował też fundamentalną rolę, jaką w sprowadzaniu go na ziemię odgrywał Wells. Rosnące poczucie własnej wielkości sprawiło jednak, że Eisner stanął przed dylematem. Uzależnił się od uwagi, jaką wywoływało sianie fermentu, dokonywanie wielkich rzeczy. Zwykłe osiągnięcia i rosnące zyski nie były już w stanie go zadowolić. Musiał pompować swój mit, aby utrzymać go przy życiu. Rozwiązaniem miał być park Euro Disney. Eisner chciał pokazać światu, że jest nie tylko prezesem korporacji, ale także człowiekiem renesansu. Podejmując decyzję o budowie parku, nie posłuchał doświadczonych ekspertów, którzy zalecali mu wybór okolic Barcelony i doradzali ograniczenie rozmachu inwestycji, aby utrzymać koszty na niskim poziomie. Nie zwracał też uwagi na uwarunkowania kulturowe Francji i kierował wszystkim z Burbank. Działał w przekonaniu, że jego umiejętności jako szefa studia lmowego można przetransferować na dziedzinę parków tematycznych i architektury. Z pewnością przeceniał swoje zdolności w sferze kreatywnej, w związku z czym jego decyzje biznesowe zaczynały tak bardzo oddalać się od rzeczywistości, że można było uznać je za urojenia. Problem polega na tym, że gdy tego rodzaju brak równowagi umysłowej się utrzymuje, może być tylko gorzej, bo powrót na ziemię oznacza przyznanie się do tego, że nasza wcześniejsza wysoka samoocena była błędem, a istota ludzka przyznać się przed sobą do czegoś takiego w zasadzie nie jest w stanie. Zamiast tego pojawia się tendencja do obwiniania za każdą porażkę i każde niepowodzenie innych. Pod wpływem takich urojeń Eisner popełnił swój najpoważniejszy błąd: zwolnił Je reya Katzenberga. System Disneya opierał się na stałym dopływie animowanych hitów, które zapewniały sklepom i parkom tematycznym nowe postacie, gadżety, urządzenia rozrywkowe i rozgłos. Katzenberg zdecydowanie miał talent do tworzenia takich hitów, czego przykładem może być bezprecedensowy sukces Króla Lwa. Zwolnienie go naraziło na ryzyko całą linię produkcyjną. Kto miałby to wszystko przejąć? Z pewnością nie Roy Disney ani sam Eisner. Co więcej, Eisner musiał wiedzieć, że Katzenberg wykorzysta swoje zdolności gdzie indziej, do czego faktycznie doszło, gdy został współzałożycielem nowego studia, DreamWorks. W nim właśnie wymyślał kolejne animowane hity. Pojawienie się nowego studia sprawiło, że wzrosły stawki dla wykwali kowanych animatorów, co znacznie zwiększyło koszty produkcji lmów animowanych i zagroziło całemu systemowi nansowemu Disneya. Jednak Eisner, zamiast koncentrować się bez reszty na tych nowych realiach, był bardziej zainteresowany rywalizacją o uwagę. Sukcesy Katzenberga zagroziły jego wybujałej opinii o sobie, więc musiał poświęcić zyski i praktyczność, aby ukoić własne ego. Zaczęło się staczanie po równi pochyłej. Przejęcie ABC w przekonaniu, że im więcej, tym lepiej, dowiodło, że Eisner staje się coraz bardziej oderwany od rzeczywistości. W dobie nowych mediów model biznesowy telewizji bezpowrotnie się kończył. Nie była to zatem realistyczna decyzja biznesowa, ale gra pod publiczkę w nadziei na zapewnienie sobie rozgłosu. Eisner stworzył rozrywkowego potwora, bezkształtny twór bez wyraźnej tożsamości. Zatrudnienie i zwolnienie Ovitza dowiodły z kolei, że urojenia Eisnera osiągnęły kolejny, jeszcze wyższy poziom. Ludzie stali się dla niego jedynie narzędziami. Ovitz był uznawany za najbardziej przerażającego i najpotężniejszego człowieka w Hollywoodzie. Być może Eisnerem kierowało zatem podświadome pragnienie upokorzenia go? Skoro był w stanie sprawić, żeby Ovitz błagał o okruchy, to właśnie on, Eisner, musiał być najpotężniejszym człowiekiem w Hollywoodzie. Wkrótce wszystkie problemy wynikające z opartego na złudzeniach procesu myślowego Eisnera zaczęły się spiętrzać — rosnące wciąż koszty parku Euro Disney, premia Katzenberga, brak hitów w obu działach lmowych, stałe wycofywanie zasobów z ABC, odprawa Ovitza. Członkowie zarządu nie mogli już ignorować spadających cen akcji. Zwolnienie Katzenberga i Ovitza spowodowało, że Eisner stał się najbardziej znienawidzonym człowiekiem w Hollywoodzie, a skoro jego szczęśliwa karta się odwróciła, znikąd pojawili się wszyscy możliwi wrogowie, aby go zniszczyć. Jego upadek okazał się szybki i spektakularny. Zrozum: historia Michaela Eisnera dotyczy Cię bardziej, niż Ci się wydaje. Jego los mógłby być Twoim, choć zapewne na mniejszą skalę. Powód jest prosty: ludzi cechuje pewna słabość, która tkwi w nas wszystkich i popycha nas w kierunku urojeń, a my jesteśmy zupełnie nieświadomi jej dynamiki. Ta słabość wynika z naszej naturalnej tendencji do przeceniania własnych zdolności i umiejętności. Nasza opinia o sobie jest zwykle nieco lepsza od obiektywnej. Mamy głęboką potrzebę odczuwania, że jesteśmy pod jakimś względem lepsi od innych — może chodzić o inteligencję, urodę, urok, popularność czy dobroć. Może to być coś pozytywnego. Pewien poziom pewności siebie skłania nas do podejmowania wyzwań, przekraczania samodzielnie ustanawianych granic i uczenia się w trakcie tych działań. Gdy jednak osiągamy sukces na jakimkolwiek poziomie — zaczynając przyciągać uwagę jakiejś osoby lub grupy osób, zdobywając awans czy nansowanie dla jakiegoś projektu — to poziom naszej pewności siebie często zaczyna rosnąć zbyt szybko i pojawia się coraz większa rozbieżność między naszą opinią o nas samych a rzeczywistością. Wszystkie sukcesy, jakie odnosimy w życiu, w nieuchronny sposób zależą od szczęścia, wyczucia czasu i wkładu innych: nauczycieli, którzy nam pomogli, czy kaprysów ogółu, chcącego czegoś nowego. My wykazujemy jednak tendencję do zapominania o tym i wyobrażania sobie, że wszelkie sukcesy zawdzięczamy wyłącznie własnej zjawiskowej jaźni. Zakładamy, że potra my poradzić sobie z nowymi wyzwaniami zdecydowanie wcześniej, niż faktycznie jesteśmy na to gotowi. W końcu inni potwierdzili naszą wspaniałość, okazując nam uwagę, i chcemy to kontynuować. Wyobrażamy sobie, że wszystko, czego dotkniemy, zamieni się w złoto i że możemy w magiczny sposób przenieść nasze zdolności do innego medium czy innej dziedziny. Nie zdając sobie z tego sprawy, coraz bardziej dostrajamy się do własnego ego i własnych fantazji, zapominając o ludziach, dla których pracujemy, i o naszej publiczności. Nabieramy dystansu do tych, którzy nam pomagają, widząc w nich tylko narzędzia, których możemy dowolnie używać. I za wszystkie porażki skłonni jesteśmy obwiniać innych. Sukces ma w sobie nieodparte przyciąganie, które zaćmiewa umysł. Masz przed sobą następujące zadanie: po odniesieniu sukcesu zawsze analizuj jego komponenty. Zwróć uwagę na pierwiastek szczęścia, który jest tam niewątpliwie obecny, a także na rolę, jaką odegrali w nim inni ludzie, na przykład mentorzy. Tego rodzaju działania neutralizują tendencję do rozdymania ego. Nie zapominaj, że sukces często wpędza nas w samozadowolenie, a poza tym uwaga innych staje się dla nas ważniejsza od własnych działań, więc zaczynamy powtarzać dawne strategie. Odnosząc sukces, musisz wzmóc czujność. Każdy nowy projekt zaczynaj z czystym kontem, od zera. Staraj się nie zważać na aplauz, gdy staje się on coraz głośniejszy. Określ granice tego, co możesz osiągnąć, i miej je w pamięci, wykorzystując to, co masz. Nie wierz, że im więcej, tym lepiej; często lepszym wyborem bywa konsolidacja i koncentracja sił. Uważaj, aby swoim rosnącym poczuciem wyższości nie obrażać innych — będziesz potrzebować sojuszników. Rekompensuj efekt odurzenia, jaki wywołuje odnoszenie sukcesów, mocno stąpając po ziemi. Władza, jaką zapewnisz sobie w tego rodzaju powolny i organiczny sposób, będzie bardziej realna i trwała. Zapamiętaj: bogowie są bezlitośni dla tych, którzy wznoszą się zbyt wysoko na skrzydłach megalomanii, i żądają za nią wysokiej ceny. Samo istnienie nigdy mu nie wystarczało; zawsze chciał czegoś więcej. Może to właśnie ta jego siła pragnień kazała mu wtedy uwierzyć, że jest człowiekiem, któremu wolno więcej niż innym. — FIODOR DOSTOJEWSKI, ZBRODNIA I KARA Klucze do ludzkiej natury Załóżmy, że chcesz zrealizować jakiś projekt albo przekonać do zrobienia czegoś jakąś osobę lub grupę osób. Realistyczne podejście do osiągnięcia takiego celu moglibyśmy opisać następująco: zapewnianie sobie tego, czego chcemy, rzadko bywa łatwe. Sukces zależy od znacznego wysiłku i odrobiny szczęścia. Aby Twój projekt wypalił, prawdopodobnie będziesz musiał odrzucić wcześniej stosowaną strategię — okoliczności zawsze się zmieniają i trzeba pamiętać o tym, aby zachowywać otwarty umysł. Ludzie, do których próbujemy dotrzeć, nigdy nie reagują tak, jak byśmy chcieli — ich reakcje zwykle wręcz nas zaskakują i przyprawiają o frustrację. Mają po prostu własne potrzeby, własne doświadczenia i określone konstrukcje psychiczne, różne od naszej. Aby zaimponować obiektom naszego zainteresowania, należy skoncentrować się na nich i ich duchu. Jeśli nie osiągniesz tego, czego chciałeś, będziesz musiał uważnie przyjrzeć się temu, co zrobiłeś źle, i starać się wyciągnąć wnioski z tego doświadczenia. Projekt, który zamierzasz zrealizować, lub stojące przed Tobą zadanie możesz sobie wyobrazić jako bryłę marmuru, z której musisz stworzyć coś precyzyjnego i pięknego. Blok jest znacznie większy od Ciebie, a materiał dosyć twardy, ale zadanie nie jest niemożliwe do zrealizowania. Wkładając w pracę odpowiednio dużo wysiłku, koncentracji i odporności, powoli wyrzeźbisz z marmuru to, czego potrzebujesz. Musisz jednak zacząć od właściwego wyczucia proporcji — cele są trudno osiągalne, ludzie oporni, a Ty sam także masz ograniczenia i nie jesteś w stanie zrobić wszystkiego, czego mógłbyś chcieć. Prezentując tak realistyczną postawę, nabierzesz niezbędnej cierpliwości i będziesz mógł zabrać się do pracy. A teraz wyobraź sobie, że Twój mózg trawi choroba psychiczna, która wpływa na to, jak postrzegasz wielkość i proporcje. Zamiast uznać zadanie, przed którym stoisz, za dosyć złożone, a materiał za twardy, pozostając pod wpływem choroby, stwierdzasz, że bryła marmuru jest stosunkowo mała i łatwa w obróbce. Straciłeś poczucie proporcji i wierzysz, że niedługo wyrzeźbisz z marmuru kształt gotowego produktu, który masz w głowie. Wyobrażasz sobie, że ludzie, do których próbujesz dotrzeć, nie są w naturalny sposób oporni, ale dość przewidywalni. Wiesz, jak zareagują na Twój wspaniały pomysł — będą pod wrażeniem. Prawdę mówiąc, ci ludzie potrzebują Ciebie i Twojej pracy bardziej, niż Ty ich. Powinni się za Tobą uganiać. Kładziesz nacisk nie na to, co musisz zrobić, aby odnieść sukces, ale na to, na co we własnym mniemaniu zasługujesz. Przewidujesz, że dzięki temu projektowi zapewnisz sobie mnóstwo uwagi, gdyby Ci jednak nie wyszło, winę nieuchronnie poniosą inni, bo przecież Ty masz dar, działasz w słusznej sprawie i stanąć Ci na drodze mogą tylko ludzie złośliwi lub zazdrośni. Taką przypadłość psychiczną nazywamy megalomanią. Gdy odczuwamy jej skutki, normalne, realistyczne proporcje zostają odwrócone: nasza jaźń staje się większa i wspanialsza od wszystkiego dookoła. To soczewka, przez którą obserwujemy zadanie i ludzi, do których powinniśmy docierać. I nie jest to wyłącznie głęboki narcyzm (patrz: rozdział 2.), w przypadku którego wszystko musi się kręcić wokół nas. To postrzeganie siebie samego jako kogoś większego (stąd nazwa: megalomania), lepszego i zasługującego nie tylko na uwagę, ale wręcz na uwielbienie. To poczucie bycia istotą nie tyle ludzką, ile boską. Być może uważasz, że na tę chorobę zapadają tylko potężni, egotyczni, nieustannie występujący publicznie przywódcy, ale to całkowicie błędne założenie. Z pewnością wielu wpływowych ludzi, takich jak Michael Eisner, wykazuje nasilone objawy megalomanii, bo uwaga i uznanie, jakich ciągle bywają obiektami, wpływają na intensy kację poczucia wyjątkowości ich ego. Istnieje jednak także codzienna, niskogatunkowa wersja tej dolegliwości, powszechnie występująca u niemal wszystkich, bo jest to cecha immanentnie związana z ludzką naturą. Wynika ona z naszej głębokiej potrzeby odczuwania własnej wielkości i ważności, z potrzeby wzbudzania szacunku u innych i bycia od nich pod jakimiś względami lepszymi. Z własnej megalomanii rzadko zdajemy sobie sprawę, bo zmienia ona nasz sposób postrzegania rzeczywistości i utrudnia nam rzetelną ocenę siebie. Dlatego właśnie nie zdajemy sobie sprawy z problemów, jakich może nam w każdej chwili przysparzać. Nasza niskogatunkowa mania wielkości powoduje, że przeceniamy własne umiejętności i zdolności, bagatelizując jednocześnie napotykane problemy, co prowadzi do tego, że zaczynamy podejmować się zadań wykraczających poza sferę naszych rzeczywistych możliwości. Czujemy pewność, że inni ludzie zareagują na nasze koncepcje w określony sposób, a kiedy tego nie robią, wpadamy w złość i zaczynamy ich obwiniać. Czasem, nie zdając sobie sprawy, że stoi za tym megalomania, zaczynamy odczuwać niepokój i nagle zmieniamy ścieżkę kariery zawodowej — bo aktualna praca nie potwierdza naszej wspaniałości i wyższości nad innymi, bo nabycie tych cech wymagałoby jeszcze całych lat kształcenia się i rozwijania nowych umiejętności. Lepiej zrezygnować i oddać się mrzonkom o nowej pracy, która miałaby służyć realizacji naszych fantazji o wielkości. Jednak w ten sposób niczego nie osiągniemy. Możemy mieć dziesiątki wspaniałych pomysłów, których nigdy nie spróbujemy zrealizować, bo doprowadziłoby nas to do konfrontacji z rzeczywistością w kontekście rzeczywistego poziomu własnych zdolności. A nie mając świadomości, jaki on jest, możemy pozwalać sobie na coraz większą bierność, oczekując, że inni nas zrozumieją, dadzą nam to, czego chcemy, i będą nas dobrze traktować. Zamiast dążyć do zaskarbiania sobie ich podziwu, czujemy, że on się nam należy. We wszystkich tego rodzaju przypadkach nasza niskogatunkowa mania wielkości uniemożliwia nam uczenie się na błędach i rozwój, bo wychodzimy z założenia, że już jesteśmy wielcy i wspaniali, a zatem trudno nam przyznać, że mogłoby być inaczej. Twoje zadanie jako badacza ludzkiej natury jest trojakiego rodzaju: po pierwsze, musisz zrozumieć fenomen megalomanii oraz to, dlaczego jest on tak mocno zakorzeniony w ludzkiej naturze i dlaczego współcześnie ludzi z manią wielkości jest znacznie więcej niż kiedykolwiek wcześniej. Po drugie, musisz umieć rozpoznawać sygnały świadczące o megalomanii i wiedzieć, jak postępować z ludźmi, którzy je przejawiają. Po trzecie i najważniejsze, musisz zacząć dostrzegać objawy tej dolegliwości w samym sobie i nauczyć się nie tylko tego, jak kontrolować własne megalomańskie tendencje, ale także jak ukierunkowywać wiążącą się z tą przypadłością energię na coś produktywnego (więcej informacji na ten temat znajdziesz w podrozdziale „Megalomania praktyczna”, w dalszej części tego rozdziału). Zdaniem znanego psychoanalityka Heinza Kohuta (1913 – 1981) korzenie megalomanii tkwią w najwcześniejszych latach naszego życia. W jego pierwszych miesiącach większość z nas jest bez reszty związana z matką. Nie mamy poczucia odrębnej tożsamości. Matka zaspokaja wszystkie nasze potrzeby. Dochodzimy do wniosku, że pierś, która zapewnia nam pożywienie, jest częścią nas samych. Jesteśmy wszechwładni — jedynym, co musimy robić, jest odczuwanie głodu albo jakichś innych potrzeb, a matka jest na miejscu i je zaspokaja, jakbyśmy mieli magiczną moc, umożliwiającą nam sterowanie jej działaniami. Potem jednak stopniowo wkraczamy w kolejną fazę życia, w której jesteśmy zmuszeni stanąć twarzą w twarz z rzeczywistością — nasza matka jest odrębną istotą, która musi opiekować się także innymi osobami. Nie jesteśmy wszechwładni, ale raczej słabi, mali i zależni od innych. Uświadomienie sobie tego jest bolesne i stanowi źródło większości naszych zachowań, mających znamiona popisywania się: mamy głęboką potrzebę udowadniania własnej wartości, utwierdzania się w tym, że nie jesteśmy bezradni, i fantazjowania o mocach, których nie mamy. (Dzieci często wyobrażają sobie, że potra ą widzieć przez ściany, latać czy też czytać w myślach innych, dlatego uwielbiają opowieści o superbohaterach). Z wiekiem zwykle przestajemy być mali w sensie zycznym, ale nasze poczucie nieistotności jeszcze się pogłębia. Zaczynamy zdawać sobie sprawę, że jesteśmy jednostkami funkcjonującymi nie tylko w rodzinie, szkole czy mieście, ale w całym świecie zaludnionym przez miliardy ludzi. Żyjemy stosunkowo krótko. Nasze umiejętności i potencjał umysłowy są ograniczone. Nie jesteśmy w stanie kontrolować bardzo wielu kwestii, zwłaszcza związanych z własną karierą i światowymi trendami. Koncepcja, że umrzemy i szybko zostaniemy zapomniani, pochłonięci przez wieczność, jest absolutnie nie do zniesienia. Chcemy czuć się w jakiś sposób istotni, aby zaprotestować przeciwko naszej naturalnej małości, aby wzmocnić odczuwanie własnej jaźni. To, czego doświadczamy w wieku trzech czy czterech lat, w podświadomy sposób wpływa na całe nasze życie. Na przemian odczuwamy własną małość i podejmujemy próby jej zaprzeczania. Sprawia to, że zaczynamy przejawiać skłonność do szukania sposobów wyobrażania sobie własnej wyższości nad innymi. Niektóre dzieci nie przechodzą we wczesnym dzieciństwie przez tę drugą fazę, w której muszą zmierzyć się z własną małością. Właśnie one stają się w późniejszym życiu bardziej podatne na ostrzejsze postacie megalomanii. Chodzi o dzieci rozpieszczone i zepsute, takie, które matka i ojciec ciągle utwierdzają w przekonaniu, że są pępkiem świata, chroniąc je przed bólem konfrontacji z rzeczywistością. Każde ich życzenie staje się rozkazem. Gdy rodzice próbują zaszczepiać takim dzieciom choćby odrobinę dyscypliny, ich reakcją są napady histerii. Co więcej, zaczynają one odrzucać wszelkie autorytety. W porównaniu z nimi samymi i tym, co mogą osiągnąć, postacie rodziców wydają się raczej słabe. Rozpieszczanie w dzieciństwie naznacza takich ludzi na całe życie. Muszą być wielbieni. Stają się mistrzami manipulacji, skłaniając innych do tego, aby się o ich troszczyli i bezustannie poświęcali im uwagę. W naturalny sposób czują się wspanialsi od wszystkich innych. Jeśli mają jakiś talent, mogą zajść całkiem daleko, bo ich poczucie bycia urodzonymi w czepku nabiera cech samospełniającej się przepowiedni. W przeciwieństwie do innych ludzi, takie osoby nigdy nie doświadczają na przemian uczucia małości i wielkości, bo znają tylko to drugie. Z takiego środowiska z pewnością wywodził się Eisner: matka zaspokajała wszystkie jego potrzeby, wyręczała go w pracach domowych i chroniła przed zimnym, czasem nawet okrutnym ojcem. W przeszłości my, ludzie, byliśmy w stanie zaspokajać własne megalomańskie potrzeby, zwracając się ku religii. W najdawniejszych czasach poczucie małości nie było czymś, co po prostu wpajano nam w toku wieloletniej zależności od rodziców — wynikało bezpośrednio z naszej słabości względem wrogich sił obecnych w przyrodzie. Te żywiołowe siły natury, wobec których byliśmy bezsilni, uosabiali bogowie i duchy. Oddając im cześć, mogliśmy liczyć na ochronę. Mając poczucie więzi z czymś znacznie od nas większym, sami czuliśmy, że rośniemy. W końcu bogowie (czy też Bóg) dbali o los naszego plemienia lub miasta, opiekowali się naszą jednostkową duszą, świadczącą o tym, że istniejemy i coś znaczymy. Nie umieraliśmy tak po prostu i nie znikaliśmy. Wiele wieków później w podobny sposób zaczęliśmy ukierunkowywać tę energię na charyzmatycznych przywódców — walczących o słuszną sprawę i prowadzących nas w kierunku przyszłych utopii — takich jak Napoleon Bonaparte i rewolucja francuska czy Mao Zedong i komunizm. Dziś w świecie Zachodu religie i słuszne sprawy straciły siłę przyciągania; trudno nam w nie wierzyć i zaspokajać nasze dążenia do wielkości poprzez identy kowanie się z jakimiś absolutnymi potęgami. Jednak pragnienie czucia się kimś większym i bardziej znaczącym ot tak nie znikło, jest silniejsze niż kiedykolwiek. I ludzie, nie dysponując innymi możliwościami wykorzystania tej energii, ukierunkowują ją na siebie. Znajdują sposoby na uprzestrzennienie poczucia istotności własnej jaźni, na to, aby czuć się kimś wspanialszym i lepszym. Chociaż rzadko sobie to uświadamiają, obiektem, który z upodobaniem idealizują i wielbią, jest ich własna jaźń — z tego właśnie powodu jest wśród nas coraz więcej osób z megalomanią. Na jej rozpowszechnianie się mają jednak oczywiście wpływ także inne czynniki. Po pierwsze, w dzisiejszych czasach można znaleźć więcej niż kiedykolwiek wcześniej osób, które doświadczały w dzieciństwie przesadnej troskliwości. Dla takich ludzi uczucie, że były kiedyś pępkiem świata, staje się trudne do odrzucenia. Wierzą zatem, że wszystko, co robią czy też tworzą, powinno być postrzegane jako cenne i godne uwagi. Po drugie, jest coraz więcej ludzi, którzy wykazują częściowy, a nawet całkowity brak szacunku dla autorytetów czy ekspertów, bez względu na poziom wykształcenia i doświadczenia tych autorytetów czy ekspertów, którego im samym brakuje. Mówią sobie: „Dlaczego ich opinia miałaby być lepsza od mojej?” albo „Nikt nie jest aż tak doskonały; ludzie mający władzę są po prostu bardziej uprzywilejowani”, czy też „Moje dokonania pisarskie i muzyczne są tak samo wartościowe i godne uwagi jak to, co robią inni”. Nie mając poczucia, że ktoś inny ma prawo być lepszy od nich i zasługiwać na miano autorytetu, umieszczają się na samym szczycie. Po trzecie, dzięki technologii zaczynamy mieć wrażenie, że wszystko w życiu może być osiągalne w tak samo szybki i prosty sposób jak informacje, do których mamy dostęp online. Budzi to w nas przekonanie, że nie musimy już poświęcać wielu lat na naukę, bo wystarczy parę sztuczek i kilka godzin ćwiczeń tygodniowo, abyśmy mogli zdobyć biegłość w niemal każdej dziedzinie. W podobny sposób wierzymy także w niezwykle proste transferowanie umiejętności: „Nieźle piszę, więc mogę też wyreżyserować lm”. Największy wpływ na rozprzestrzenianie się wirusa megalomanii mają jednak media społecznościowe. Za ich pośrednictwem zyskujemy prawie nieograniczone możliwości w zakresie propagowania własnej obecności i tworzenia iluzji, że przyciągamy uwagę, a nawet uwielbienie tysięcy czy wręcz milionów ludzi. Możemy stać się tak sławni i wszechobecni jak wielcy władcy z przeszłości, a nawet bogowie. Biorąc pod uwagę wszystkie te elementy, każdemu z nas jest obecnie trudniej niż kiedykolwiek wcześniej zachowywać realizm i poczucie proporcji w kwestii własnej wartości. Przyglądając się ludziom wokół siebie, musisz zdać sobie sprawę, że ich megalomania (a także Twoja) może przybierać wiele różnych postaci. Najczęściej próbujemy zaspokajać własne potrzeby w tym zakresie poprzez zdobywanie prestiżu. Są tacy, którzy twierdzą, że interesuje ich praca albo działanie dla dobra ludzkości, ale ich najgłębszą rzeczywistą motywacją często bywa pragnienie zwracania na siebie uwagi, dążenie do tego, by ich wysoką samoocenę potwierdzali inni, którzy ich podziwiają, chęć dysponowania poczuciem siły i autorytetu. Tacy ludzie, jeśli są utalentowani, mogą przyciągać uwagę, której pożądają, przez parę lat, a nawet dłużej, ale niemożliwa do zaspokojenia potrzeba wzbudzania podziwu — tak jak w opowieści o Eisnerze — nieuchronnie sprawia, że w końcu posuwają się za daleko. Bywa, że rozczarowani swoją karierą, ale wciąż wierzący we własną, lecz niedostrzeganą przez ogół wielkość ludzie zwracają się ku różnego rodzaju kompensacjom: narkotykom, alkoholowi, seksie z możliwie największą liczbą partnerów, zakupom, szyderczym poczuciu wyższości i tak dalej. U osób z niezaspokojoną megalomanią często objawia się wręcz maniakalna energia — potra ą opowiadać wszem wobec o wielkich scenariuszach, które napiszą, albo o setkach kobiet, które uwiodą, a chwilę później, gdy muszą stawić czoła rzeczywistości, popadają w depresję. Ludzie wciąż wykazują tendencję do idealizowania przywódców i wielbienia ich, co także powinniśmy uważać za pewną postać megalomanii. Wierząc, że ktoś inny zapewni im lepszą przyszłość, wyznawcy mogą w pewnym sensie wyczuwać aurę wielkości tego kogoś. Ich umysły może porywać siła retoryki jakiegoś przywódcy i mogą czuć się lepsi od tych, którzy nie są jego wyznawcami. Na bardziej osobistym poziomie ludzie często idealizują osoby, które kochają, nadając im status boga lub bogini i czując w związku z tym, że część mocy, którą te osoby dysponują, spływa zwrotnie na nich. We współczesnym świecie można także zauważyć przewagę negatywnych postaci megalomanii. Wielu ludzi odczuwa potrzebę ukrywania swoich świadczących o manii wielkości pragnień nie tylko przed innymi, ale także przed samymi sobą. Tacy ludzie często popisują się swoją skromnością — nie są zainteresowani władzą ani tym, by czuć się kimś ważnym, a przynajmniej tak mówią. Są zadowoleni ze swojego cichego życia. Nie chcą posiadać zbyt wielu rzeczy, nie mają samochodu i gardzą wysoką pozycją społeczną. Zauważamy jednak, że odczuwają potrzebę demonstrowania tej skromności publicznie. To skromność podszyta megalomanią — ich sposób zwracania na siebie uwagi i doznawania poczucia wyższości moralnej. Wariacją na ten temat są megalomani-o ary, którzy dają innym do zrozumienia, że wiele wycierpieli i wielokrotnie bywali na dnie. Winą za swoje niepowodzenia tego rodzaju ludzie lubią obarczać pecha lub splot niefortunnych zdarzeń, ale zauważamy, że często miewają tendencję do nawiązywania relacji z najgorszymi do wyobrażenia sobie osobami czy też samodzielnego kreowania sytuacji, w których na pewno zawiodą i będą cierpieć. Tacy ludzie odczuwają zasadniczo przymus kreowania dramatycznych okoliczności, za sprawą których stają się o arami, a gdy do tego dochodzi, okazuje się, że wszelkie relacje z nimi muszą się obracać wokół ich potrzeb, bo w przeszłości zbyt wiele wycierpieli, aby zaspokajać nasze potrzeby. Są pępkiem świata. Doznawanie przez nich nieszczęścia i epatowanie nim zapewnia im poczucie istotności i bycia kimś lepszym, bo cierpią. Poziom megalomanii innych można mierzyć na kilka prostych sposobów. Zwróć na przykład uwagę, jak ludzie reagują na krytykę swojej osoby lub pracy. To normalne, że krytyka wywołuje w nas defensywność i pewną nerwowość. Niektórzy ludzie wpadają jednak we wściekłość i w histerię, ponieważ podajemy w wątpliwość ich poczucie wielkości. Możesz być pewien, że takie osoby cechuje wysoki poziom megalomanii. Ludzie o tego rodzaju osobowościach często ukrywają także swoją wściekłość pod maską bólu i męczeństwa, aby wpędzać nas w poczucie winy. Istotna jest dla nich nie sama krytyka i wnioski, jakie powinni z niej wyciągnąć, ale własne poczucie krzywdy. W przypadku ludzi odnoszących sukcesy należy obserwować, w jaki sposób funkcjonują w sytuacjach prywatnych. Czy umieją się odprężać i śmiać z siebie, zdejmując maskę noszoną na użytek publiczny, czy też tak bardzo identy kują się z tym wyrazistym publicznym wizerunkiem, że przenosi się on do ich prywatnego życia? W tym drugim przypadku należy uznać, że takie osoby uwierzyły we własny mit i wpadły w szpony ostrej odmiany megalomanii. Megalomani są na ogół mistrzami autoreklamy. Przypisują sobie zasługi za wszystko, na co mieli w swojej pracy choćby minimalny wpływ, wymyślają też wcześniejsze sukcesy. Mówią o swojej zdolności przewidywania, o tym, jak przepowiadali pewne trendy czy określone wydarzenia, przy czym nie da się tego zwery kować. Wszelkie takie wypowiedzi powinny wzbudzać Twoje poważne wątpliwości. Jeżeli osoby publiczne nagle mówią coś, co wpędza je w kłopoty związane z zarzutami braku wrażliwości, wówczas można to przypisać ich głębokiej megalomanii. Takie osoby wsłuchują się niemal wyłącznie we własne opinie o tym, że są wspaniałe, w związku z czym zakładają, że także wszyscy inni będą interpretować ich słowa w odpowiednim ze swojego punktu widzenia duchu i się z nimi zgadzać. Osoby z głęboką megalomanią wykazują zwykle niski poziom empatii. Nie są dobrymi słuchaczami. Kiedy nie przyciągają sobą całej dostępnej uwagi, w ich oczach łatwo dostrzec rozkojarzenie, a ich palce drżą z niecierpliwości. Ożywiają się tylko wtedy, gdy pada na nich światło re ektora. Zwykle postrzegają ludzi jako przedłużenie samych siebie — jako narzędzia, które mogą wykorzystywać do realizacji swoich planów, jako obiekty, których uwagę mogą przyciągać. Poza tym megalomanię można łatwo zauważyć w ich zachowaniach niewerbalnych. Ich gesty są szerokie i dramatyczne. Na spotkaniach zajmują dużo przestrzeni. Mówią głośniej od innych i w szybkim tempie, nie dając nikomu okazji do wtrącenia czegokolwiek. Ludzi dotkniętych umiarkowaną megalomanią powinieneś traktować pobłażliwie. Niemal każdy z nas doświadcza na przemian chwil, w których czuje się lepszy i wspanialszy od innych, i takich, w których wraca na ziemię. Przeżywanie takich chwil to oznaka normalności. Natomiast osób, których opinia o sobie jest tak wysoka, że nie mogą sobie pozwolić na jakiekolwiek wątpliwości, najlepiej unikać. W relacjach tacy ludzie wykazują tendencję do koncentrowania całej uwagi na sobie. Będąc pracownikami, partnerami biznesowymi czy szefami, przeceniają swoje umiejętności. Ich nieprawdopodobna pewność siebie odwraca uwagę innych od braków, jakie mają ich koncepcje, nawyki związane z pracą i charakter. Jeśli nie będziesz w stanie uniknąć wchodzenia z takimi ludźmi w relacje, pamiętaj, że są oni zawsze całkowicie pewni tego, że ich koncepcje zapewnią im sukces, i zachowaj sceptycyzm. Oceniaj wyłącznie koncepcje i nie daj się zwieść uwodzicielskiej pewności siebie takich osób. Nie karm się iluzją, że możesz stawić im czoła i sprowadzić je na ziemię, bo próbując tego, wywołasz zapewne wyłącznie ich wściekłość. Jeśli tego rodzaju ludzie okazują się Twoimi rywalami, powinieneś uznać się za szczęściarza, bo są oni wdzięcznymi obiektami drwin i łatwo dają się wyprowadzać z równowagi. Kwestionowanie ich wielkości sprawia, że wpadają w apopleksję i stają się podwójnie irracjonalni. Będziesz także musiał radzić sobie z własnymi tendencjami do megalomanii. Megalomania ma wiele pozytywnych i produktywnych zastosowań. Żywiołowość i wysoki poziom wiary w siebie można ukierunkować na pracę i sprawić, aby stały się dla nas źródłami inspiracji (więcej informacji na ten temat znajdziesz w podrozdziale „Megalomania praktyczna”). Zasadniczo jednak najlepiej zaakceptować własne ograniczenia i posługiwać się tym, co mamy do dyspozycji, zamiast fantazjować na temat boskich mocy, których nigdy nie będziemy w stanie sobie zapewnić. Najlepszą bronią przeciwko megalomanii jest postawa cechująca się realizmem. Ustal, jakie tematy i działania w naturalny sposób Cię interesują. Nie da się być biegłym we wszystkim. Musisz wykorzystywać swoje mocne strony, a nie oddawać się marzeniom, że mógłbyś być świetny w tym, co tylko przyjdzie Ci do głowy. Musisz ustalić, jaki jest Twój poziom energii, jak daleko możesz się posuwać i jak te kwestie zmieniają się u Ciebie z wiekiem. Musisz także jednoznacznie określić swoją pozycję — krąg sprzymierzeńców, osób, z którymi masz najlepszy kontakt, naturalnych odbiorców swoich działań. Nie dasz rady zadowolić każdego. Tego rodzaju samoświadomość zawiera także komponent zyczny, o którym musisz pamiętać. Kiedy angażujemy się w działania, które odpowiadają naszym naturalnym skłonnościom, czujemy, że ich wykonywanie przychodzi nam łatwo. Szybciej się uczymy, mamy więcej energii i jesteśmy w stanie lepiej radzić sobie z monotonią towarzyszącą zgłębianiu czegoś, co uznajemy za istotne. Gdy bierzemy na siebie zbyt wiele, więcej, niż jesteśmy w stanie udźwignąć, czujemy nie tylko wyczerpanie, ale także rozdrażnienie i nerwowość. Zaczynamy cierpieć na bóle głowy. Gdy osiągamy w życiu sukces, w naturalny sposób odczuwamy pewien lęk, jakby dobry los mógł przestać nam sprzyjać. Temu lękowi może towarzyszyć przypominające niemal zawroty głowy poczucie niebezpieczeństwa, potencjalnie wiążącego się z tym, że dotarliśmy zbyt wysoko i doświadczamy nadmiernego poczucia wyższości. Lęk mówi nam, abyśmy wrócili na ziemię. Powinniśmy słuchać tego wewnętrznego głosu, bo sygnalizuje nam on, że działamy wbrew własnym mocnym stronom. Poznając siebie, musisz zaakceptować własne ograniczenia. Jesteś po prostu jednym z wielu ludzi na świecie i nie jesteś w naturalny sposób lepszy od kogokolwiek innego. Nie jesteś bogiem ani aniołem, tylko człowiekiem, który ma wady, tak jak wszyscy inni. Zaakceptuj fakt, że nie możesz kontrolować ludzi ze swojego otoczenia i że żadna strategia nie jest niezawodna. Natura ludzka jest zbyt nieprzewidywalna. Dzięki tej samowiedzy i akceptacji ograniczeń zachowasz poczucie proporcji. Będziesz poszukiwać wielkości nie w sobie, a w swojej pracy. A gdy będziesz czuł skłonność do tego, żeby postrzegać siebie jako kogoś wspanialszego, niż uzasadniają to okoliczności, ta samowiedza stanie się mechanizmem grawitacji, który pozwoli Ci zejść na ziemię i ukierunkuje Cię na działania i decyzje, które najlepiej posłużą Twojej wyjątkowej naturze. To właśnie realizm i pragmatyzm sprawiają, że my, ludzie, jesteśmy tak silni. Dzięki nim już wiele tysięcy lat temu pokonaliśmy zyczną słabość i nauczyliśmy się w nieprzyjaznym środowisku współpracować z innymi, tworząc wspólnoty i narzędzia, aby zapewnić sobie przetrwanie. I chociaż ten pragmatyzm ograniczyliśmy, bo nie musimy już polegać na przytomności umysłu, aby przetrwać, to jest on faktycznie naszą prawdziwą naturą, naturą dominującej na naszej planecie istoty społecznej. Nabierając realizmu, stajemy się po prostu bardziej ludzcy. Przywódca-megaloman Gdy ludzie z wysokim poziomem megalomanii mają oprócz niej jakiś talent i są asertywni, mogą osiągać bardzo wysokie stanowiska i gwarantować sobie ogromną władzę. Ich odwaga i pewność siebie przyciągają uwagę i zapewniają im imponujący wizerunek. Zahipnotyzowani tym wizerunkiem często nie dostrzegamy fundamentalnej irracjonalności w ich procesach decyzyjnych, więc podążamy za nimi ślepo w kierunku jakiegoś rodzaju katastrofy. destrukcyjni. Tacy ludzie mogą być wyjątkowo Musisz zdać sobie sprawę z prostej prawdy o ludziach z tego rodzaju osobowością: ich funkcjonowanie zależy od uwagi, jaką im poświęcamy. Bez naszej uwagi, bez poczucia uwielbienia ze strony ogółu nie są w stanie potwierdzać na własny użytek swojej wysokiej samooceny, co powoduje, że ich pewność siebie zanika. Aby nas oszołomić i odciągnąć od rzeczywistości, takie osoby wykorzystują teatralne sztuczki, a my musimy umieć docierać do ich rzeczywistych motywów, demitologizować je i z powrotem umieszczać w skali dopasowanej do naszych, ludzkich rozmiarów. W ten sposób możemy opierać się ich czarowi i unikać kreowanych przez nie niebezpieczeństw. Oto sześć typowych złudzeń, które tacy ludzie lubią wywoływać. Zostałem wybrany. Wielcy przywódcy często próbują sprawiać wrażenie, że w jakiś sposób są skazani na wielkość. Opowiadają historie z dzieciństwa i młodości, które dowodzą ich wyjątkowości, tak jakby wyróżnił ich sam los. Przywołują wydarzenia, które już od dawna wskazywały na ich niezwykłą twardość czy kreatywność, wymyślając takie opowieści lub reinterpretując przeszłość. Opowiadają o zdarzeniach z wcześniejszych etapów własnej kariery, kiedy to pokonywali niemożliwe do sforsowania przeszkody. Przyszły wielki przywódca rodził się w nich już wtedy, gdy byli w młodym wieku, a przynajmniej tak to ukazują. Słysząc tego rodzaju opowieści, musisz zachowywać sceptycyzm. Tacy ludzie starają się stwarzać mit, w który sami prawdopodobnie uwierzyli. Szukaj bardziej przyziemnych faktów kryjących się za opowieściami o przeznaczeniu i jeśli to możliwe, nagłaśniaj je. Jestem zwyczajnym człowiekiem. Potężni przywódcy czasem wywodzą się z nizin społecznych, ale najczęściej pochodzą ze względnie uprzywilejowanych środowisk albo za sprawą własnego sukcesu od dawna żyją z dala od trosk zwykłych ludzi. Niemniej jednak absolutnie niezbędne jest dla nich prezentowanie się społeczeństwu w roli przedstawicieli przeciętnych osób. Tylko dzięki takiemu wizerunkowi mogą przyciągać uwagę i uwielbienie rzesz wystarczająco licznych, aby uzyskać zadowolenie. Indira Gandhi, premier Indii w latach 1966 – 1977 i 1980 – 1984, pochodziła z rodziny należącej do politycznej elity, jej ojciec Jawaharlal Nehru był pierwszym premierem tego kraju. Kształciła się w Europie i przez większość życia nie miała styczności z ubóstwem niższych kast. Będąc przywódczynią o megalomańskich skłonnościach, która później zaczęła ujawniać nawet nieco dyktatorskie zapędy, umieszczała się na poziomie przeciętnych członków społeczeństwa jako ktoś, kto mówi ich głosem. Przemawiając do tłumów, zmieniała sposób wyrażania się, odwiedzając małe wioski, stosowała zrozumiałe dla prostych ludzi metafory. Nosiła sari, gdy tak ubierały się miejscowe kobiety, i jadała rękami. Lubiła wizerunek „matki Indiry”, rządzącej Indiami w familiarny, matczyny sposób, i styl, który prezentowała, okazał się bardzo skuteczny w kontekście wygrywania wyborów, mimo że był czystą socjotechniką. Sztuczka stosowana przez przywódców-megalomanów polega na tym, że kładą oni nacisk na własne kulturowe gusta, a nie na grupę społeczną, z której faktycznie się wywodzą. Mogą latać pierwszą klasą i nosić najdroższe garnitury, ale odwracają od tego uwagę, sprawiając wrażenie, że mają takie same jak zwykli ludzie upodobania kulinarne czy że lubią takie same lmy, unikając jednak z całych sił nawet śladowych oznak kulturowego elitaryzmu. Bywa nawet, że stają na głowie, aby ośmieszać elity, chociaż zapewne polegają na opinii wywodzących się z nich ekspertów, którzy kierują ich działaniami. Są po prostu jak zwykli ludzie, ale mają o wiele więcej pieniędzy i znacznie większą władzę. Członkowie społeczeństwa mogą się zatem z nimi identy kować pomimo oczywistych różnic. Związana z tym wszystkim megalomania nie ogranicza się jednak tylko do przyciągania uwagi. Tacy przywódcy, dzięki identy kowaniu się z masami, zyskują na znaczeniu. Nie są po prostu zwykłymi ludźmi — ucieleśniają cały naród lub jakąś grupę interesów. Wspieranie ich oznacza lojalność wobec danej grupy, a kierowana przeciwko nim krytyka to chęć ukrzyżowania przywódcy i zdradzenia sprawy. Tego rodzaju pseudoreligijne odniesienia można znaleźć nawet w prozaicznym korporacyjnym świecie biznesu: Michael Eisner lubił się na przykład przedstawiać jako ucieleśnienie ducha zmarłego Walta Disneya, cokolwiek miałoby to oznaczać. Gdy zauważysz tego rodzaju paradoksy i prymitywne postacie popularnych skojarzeń, zastanów się i poddaj analizie to, z czym faktycznie masz do czynienia. U podstaw znajdziesz zapewne coś quasi-mistycznego, wysoce irracjonalnego i stosunkowo niebezpiecznego, bo przywódca-megaloman zwykle uważa się w takich przypadkach za uprawnionego do robienia wszystkiego, czego chce w imieniu ogółu. Ja was wyzwolę. Ludzie o tego typu osobowości często dochodzą do władzy w czasach problemów i kryzysów. Ich pewność siebie jest pocieszeniem dla członków społeczeństwa lub — w środowiskach korporacyjnych — udziałowców. To właśnie oni będą tymi, którzy rozwiążą za innych masę trapiących ich problemów. Aby mogli na takich pozować, ich obietnice muszą być wielkie, ale niesprecyzowane. Ponieważ są wielkie, mogą być inspiracją dla marzeń, a ponieważ są niesprecyzowane, nikt nie jest w stanie pociągnąć składającej je osoby do odpowiedzialności, jeśli nie zostaną spełnione, bo nie ma żadnych konkretów, których można byłoby się uchwycić. Im wspanialsze są ich obietnice i wizje przyszłości, jakie roztaczają, tym więcej megalomanii można znaleźć w wierze, którą emanują. Przesłanie musi być łatwe do zrozumienia i przyswojenia sobie, możliwe do sprowadzenia do postaci hasła i związane z obietnicą czegoś wielkiego, co wzbudza emocje. W ramach stosowanej przez siebie strategii ludzie takiego pokroju potrzebują kozłów o arnych, którymi często stają się elity lub outsiderzy, aby wzmacniać identy kację z grupą i jeszcze skuteczniej grać na emocjach. Zapoczątkowany przez przywódcę ruch zaczyna się krystalizować wokół nienawiści do takich kozłów o arnych, którzy zaczynają symbolizować wszelkie cierpienia i niesprawiedliwości, jakich kiedykolwiek doznała którakolwiek z obecnych w tłumie osób. Obietnice przywódcy, że pokona tych wymyślonych wrogów, wykładniczo zwiększają jego siłę. W tym wszystkim chodzi nie tyle o ruch polityczny czy działalność biznesową, ile o kreowanie kultu. Imię przywódcy, jego wizerunek i slogany muszą być masowo reprodukowane i stawać się wszechobecne niemal na podobieństwo religii. Często wykorzystywane bywają określone kolory i symbole, a także muzyka, stając się elementami scalającymi tożsamość grupy i odwołując się do najniższych ludzkich instynktów. Ludzie, którzy zostają wyznawcami kultu, to osoby podwójnie zahipnotyzowane, które potra ą na własne potrzeby usprawiedliwiać wszelkie działania. W takiej sytuacji prawdziwych wyznawców nic już nie jest w stanie zatrzymać, ale Ty musisz zachować wewnętrzny dystans i zdolności analityczne. Ustalam zasady na nowo. Tajemnym życzeniem istot ludzkich jest pozbycie się zasad i konwencji obowiązujących we wszystkich dziedzinach życia — aby zyskać moc wyłącznie dzięki podążaniu za własnym wewnętrznym światłem. Kiedy przywódcy-megalomani twierdzą, że mają takie zdolności, skrycie wpadamy w ekscytację i chcemy im wierzyć. Michael Cimino wyreżyserował nagrodzony Oscarem lm Łowca jeleni (1978). Dla ludzi, którzy z nim i dla niego pracowali, nie był jednak po prostu reżyserem lmowym, ale raczej geniuszem, którego misją było zniszczenie skostniałego, korporacyjnego systemu funkcjonowania Hollywoodu. Dla swojego kolejnego lmu, Wrota niebios (1980), Cimino wynegocjował kontrakt, który był całkowitym novum w historii fabryki snów, umożliwiając mu takie zwiększanie budżetu, jakie tylko uznałby za stosowne, aby stworzyć właśnie taki lm, jaki sobie wyobraził, bez żadnych kompromisów. Na planie Cimino spędzał całe tygodnie, ucząc aktorów odpowiedniego stylu jazdy na wrotkach, bo było to według niego niezbędne w jednej ze scen. Pewnego dnia godzinami czekał z włączeniem kamer, ponieważ w kadrze musiała się znaleźć pewna wyjątkowo doskonała chmura. Koszty rosły pod niebiosa, a lm w początkowej wersji trwał ponad pięć godzin. W końcu Wrota niebios okazały się jedną z największych katastrof w historii Hollywoodu i lmem, który praktycznie zniszczył karierę Cimino. Wyglądało na to, że lepsze z punktu widzenia ograniczania naturalnej megalomanii wszystkich reżyserów i skłaniania ich do pracy w wyznaczonych granicach są jednak tradycyjne kontrakty. Podstawami większości zasad są w końcu zdrowy rozsądek i racjonalność. Pewnego rodzaju wariacją na ten temat jest fakt, że przywódcymegalomani często polegają wyłącznie na własnej intuicji, odrzucając potrzebę tworzenia grup fokusowych czy sięgania po jakiekolwiek opinie o charakterze naukowym, bo uważają, że dysponują specjalnym, wewnętrznym wyczuciem prawdy. Lubią tworzyć mit, że ich przeczucia doprowadzały do fantastycznych sukcesów, ale dokładna analiza tych przeczuć ujawnia, że tak samo często bywają one błędne, jak trafne. Słysząc wypowiedzi przywódców, którzy przedstawiają się jako absolutni indywidualiści, potra ący obchodzić się bez zasad i aparatu naukowego, powinieneś uznawać je wyłącznie za objawy szaleństwa, a nie boskiej inspiracji. Wszystko, czego dotykam, zamienia się w złoto. Ludzie z ostrą megalomanią starają się tworzyć legendy, według których nigdy tak naprawdę nie ponieśli żadnej porażki. Jeśli w ich karierze zdarzały się klęski lub niepowodzenia, to zawsze dochodziło do nich z winy innych, którzy ich zdradzali. Prawdziwym geniuszem w kontekście umiejętności nieprzyznawania się do winy był amerykański generał Douglas MacArthur, który według własnych słów nigdy w swojej długiej karierze nie przegrał żadnej bitwy, choć tak naprawdę przegrał ich wiele. Trąbiąc na prawo i lewo o swoich sukcesach i wynajdując niekończące się wymówki (w postaci na przykład zdrad) dla swoich porażek, stworzył własny mit, w którym był osobą dysponującą w zakresie sztuki wojennej magicznymi mocami. Przywódcy-megalomani zawsze w końcu uciekają się do tego rodzaju marketingowej magii. Z powyższymi kwestiami wiąże się charakterystyczne dla takich przywódców przekonanie, że mogą łatwo transferować własne umiejętności — dyrektor z branży lmowej może na przykład zostać projektantem parku rozrywki, a biznesmen przywódcą narodu. Uważają się za magicznie uzdolnionych, więc mogą próbować sił we wszystkim, co ich zainteresuje. Tego rodzaju posunięcia często jednak kończą się dla nich fatalnie, gdyż osoby te podejmują próby opanowywania kwestii wykraczających poza zakres ich wiedzy fachowej, których złożoność i wynikający z braku doświadczenia chaos szybko zaczynają ich przytłaczać. W kontaktach z tego rodzaju ludźmi pamiętaj o tym, aby uważnie studiować ich wcześniejsze dokonania, zwracając uwagę na liczbę poważnych wpadek, jakie im się przydarzyły. Ludzie pozostający pod wpływem ich megalomanii pewnie nie będą chcieli Cię słuchać, ale postaraj się w możliwie neutralny sposób upubliczniać rzetelne informacje o przeszłości takich osób. Jestem niezniszczalny. Przywódca-megaloman podejmuje ryzyko. To coś, co przede wszystkim często przyciąga uwagę, a w połączeniu ze szczęściem, które sprzyja odważnym, i z sukcesami, które odnoszą, także sprawia, że stają się oni w opinii innych postaciami o ponadludzkich mocach. Ich odwaga jest jednak czymś, czego tak naprawdę nie kontrolują. Muszą podejmować działania, które zapewniają im rozgłos, aby podtrzymywać zainteresowanie innych, bo napędza to ich samoocenę. Nie mogą odpocząć ani się wycofać, doprowadziłoby to bowiem do osłabienia ich publicznego wizerunku. Co gorsza, zaczynają czuć się niezniszczalni, bo ryzykowne manewry udawały im się już wiele razy w przeszłości i nawet stając w obliczu porażek, potra li je pokonywać dzięki własnej zuchwałości. Co więcej, takie śmiałe działania wywołują w nich poczucie spełnienia i życia na krawędzi, stają się narkotykiem. Przywódcy ci potrzebują coraz wyższych stawek i coraz cenniejszych nagród, aby utrzymać poczucie doświadczanej przez siebie boskiej niezniszczalności. Odczuwając taki rodzaj ciśnienia, są w stanie pracować nawet dwadzieścia godzin na dobę. Potra ą kroczyć przez ogień. I tak naprawdę zasadniczo są niezniszczalni — do czasu, gdy wykonają jakiś śmiertelnie arogancki manewr, ostatecznie posuwając się za daleko i sprawiając, że wszystko rozsypuje się w proch. Może to być coś w rodzaju triumfalnego objazdu Stanów Zjednoczonych przez MacArthura po wojnie koreańskiej, podczas którego wyraźnie widoczna stała się jego chorobliwa i irracjonalna potrzeba zwracania na siebie uwagi, albo fatalnej decyzji Mao o rozpoczęciu rewolucji kulturalnej, albo to, że Stan O’Neal, dyrektor generalny Merrill Lynch, upierał się, by trzymać papiery wartościowe zabezpieczone hipoteką, gdy wszyscy inni je wyprzedawali, czym zasadniczo doprowadził do upadku jedną z najstarszych instytucji nansowych w kraju. W takich przypadkach aura niezniszczalności nagle pryska. Dzieje się tak dlatego, że podłożem decyzji podejmowanych przez przywódcówmegalomanów jest nie zdrowy rozsądek, lecz potrzeba przyciągania uwagi i chęć zapewniania sobie sławy. Tuż za rogiem czai się jednak rzeczywistość, która w końcu zadaje im destrukcyjny cios. W kontaktach z liderami-megalomanami należy zasadniczo próbować spuszczać powietrze z uświęconego, pełnego chwały wizerunku, jaki sobie oni tworzą. To pewne, że będą reagować przesadnie, a ich wyznawcy wpadną we wściekłość, ale być może stopniowo niektórzy spośród tych wyznawców zaczną nabierać wątpliwości. Warto mieć nadzieję, że najlepiej sprawdzi się kreowanie rozprzestrzeniającego się wiralnie poczucia rozczarowania. Megalomania praktyczna Megalomania jest pewną postacią posiadanej przez nas wszystkich pierwotnej energii. Skłania nas ona do tego, abyśmy pragnęli czegoś więcej, niż to, co mamy, abyśmy dążyli do bycia rozpoznawalnymi i cenionymi przez innych i abyśmy mieli poczucie więzi z czymś od nas większym. Problem tkwi nie w samej energii, którą możemy wykorzystywać do napędzania własnych ambicji, ale w tym, jak jest ona ukierunkowywana. Megalomania sprawia zwykle, że wyobrażamy sobie, iż jesteśmy wspanialsi i lepsi niż w rzeczywistości. Tę jej postać moglibyśmy nazwać megalomanią fantastyczną, bo bazuje na naszych fantazjach i zniekształconych wrażeniach, jakie zapewnia nam poczucie przyciągania uwagi innych. Druga postać megalomanii, którą będziemy nazywać megalomanią praktyczną, nie jest czymś łatwym do osiągnięcia i nie jest nam dana w sposób naturalny, ale może się stać źródłem ogromnej siły i samospełnienia. Megalomania praktyczna opiera się nie na fantazji, lecz na rzeczywistości. Energia jest w jej przypadku ukierunkowywana na naszą pracę i pragnienia związane z tym, aby osiągać cele, rozwiązywać problemy czy poprawiać jakość relacji. Energia ta skłania nas także do tego, abyśmy rozwijali i doskonalili swoje umiejętności. Poprzez własne osiągnięcia możemy poczuć się kimś lepszym oraz przyciągać uwagę dzięki wykonywanej przez siebie pracy. Uwaga, jaką sobie w ten sposób zapewniamy, jest oczywiście satysfakcjonująca i dodaje nam energii, ale większą satysfakcję osiągamy wtedy za sprawą ciężkiej pracy i pokonywania własnych słabości. Pragnienie zwracania na siebie uwagi pozostaje pod naszą kontrolą i jest podporządkowywane innym celom. Nasze poczucie własnej wartości zwyżkuje, ale ma to związek z rzeczywistymi osiągnięciami, a nie z mglistymi, subiektywnymi fantazjami. Czujemy, że nasza osobowość zyskuje na istotności dzięki naszej pracy, dzięki temu, co robimy dla dobra społeczeństwa. Konkretne sposoby ukierunkowywania energii zależą od dziedziny, w której funkcjonujemy, i od poziomu naszych umiejętności. Poniżej znajdziesz pięć podstawowych zasad, niezbędnych do osiągnięcia spełnienia, które można sobie zapewnić dzięki bazującej na racjonalności postaci megalomanii. Pogódź się z własnymi megalomańskimi potrzebami. Warto zacząć od bycia szczerym wobec samego siebie. Musisz przyznać, że chcesz czuć się kimś ważnym i być w centrum uwagi. To naturalne. Tak, chcesz czuć, że jesteś lepszy od innych. Tak, jak wszyscy inni masz ambicje. W przeszłości Twoje megalomańskie potrzeby mogły prowadzić do błędnych decyzji, do których teraz możesz się przyznać i je przeanalizować. Twój największy wróg to wyparcie. Tylko dzięki takiego rodzaju samoświadomości możesz zacząć przekształcać energię w coś praktycznego i produktywnego. Skoncentruj energię. Megalomania fantastyczna sprawia, że przeskakujemy od jednej szalonej koncepcji do drugiej, wyobrażając sobie wszystkie możliwe wyrazy uwielbienia i całą uwagę, jaką sobie zapewnimy, ale nigdy żadnej z nich nie realizując. Ty musisz zrobić coś odwrotnego. Musisz wyrobić w sobie nawyk koncentrowania się głęboko i bez reszty na jednym projekcie lub problemie. Twój cel powinien być stosunkowo prosty do osiągnięcia, w terminie najwyżej kilku miesięcy, nie lat. Warto, abyś podzielił go na cele cząstkowe, możliwe do realizowania jeden po drugim. Powinieneś dążyć do wchodzenia w stan uniesienia, w którym Twój umysł w coraz większym stopniu będzie pochłaniała praca, aż do momentu, kiedy pomysły zaczną przychodzić Ci do głowy o dziwnych porach. Uczucie pogrążenia się w pracy — uniesienia — powinno być przyjemne i uzależniające. Nie pozwalaj sobie na mentalne wycieczki w kierunku fantazji o innych projektach pojawiających się na horyzoncie. Staraj się, aby praca pochłaniała Cię tak bardzo, jak to tylko możliwe. Jeśli nie wejdziesz w tego rodzaju trans, nieuchronnie utoniesz w wielozadaniowości i stracisz koncentrację. Staraj się to przezwyciężać. Wszystko to dotyczy zarówno projektów zawodowych, jak i takich, którym możesz oddawać się poza pracą. I nie chodzi o czas, jaki powinieneś im poświęcać, ale o intensywność Twojej pracy i spójność działań, jakie będziesz wykonywał. W projektach, którymi będziesz się zajmować, powinieneś wykorzystywać zarówno już posiadane przez siebie umiejętności, jak i te, które dopiero rozwijasz. Twoim celem powinno być ciągłe doskonalenie własnych umiejętności dzięki jak najgłębszej koncentracji. Spowoduje to, że wzrośnie poziom Twojej pewności siebie, co powinno wystarczyć, abyś mógł robić postępy. Nie przerywaj dialogu z rzeczywistością. Początkiem Twojego projektu powinna być koncepcja, której doprecyzowywanie umożliwi Ci zaprzęganie do pracy własnej wyobraźni i zachowywanie otwartości na różnorodne szanse. W pewnym momencie przejdziesz od etapu planowania do fazy wykonawczej. Wtedy musisz zacząć prosić o informację zwrotną i ewentualne uwagi krytyczne ludzi, których darzysz szacunkiem, lub osoby w naturalny sposób należące do Twojego kręgu. Powinno Ci zależeć na poznaniu wad i nieprawidłowości Twojego planu, bo to jedyny sposób, abyś mógł doskonalić swoje umiejętności. Jeśli projekt nie przyniesie rezultatów, jakich oczekiwałeś, lub problem nie zostanie rozwiązany, uznaj, że to najlepszy sposób, aby się czegoś nauczyć. Analizuj to, co zrobiłeś źle, będąc wobec siebie jak najbardziej brutalny. Po uzyskaniu informacji zwrotnej i przeanalizowaniu wyników wróć do projektu lub rozpocznij nowy, znowu puszczając wodze wyobraźni, ale wykorzystując to, czego nauczyłeś się poprzednio. Powtarzając ten proces w nieskończoność, zaczniesz z ekscytacją zauważać, jak bardzo usprawniasz w ten sposób swoje działania. Pamiętaj przy tym, że jeśli będziesz pozostawać zbyt długo w fazie wyobraźni, Twoje wytwory będą zwykle megalomańskie i oderwane od rzeczywistości, a jeśli będziesz słuchać wyłącznie informacji zwrotnej i starać się, aby Twoje dzieła były lustrzanymi odbiciami tego, co inni mówią lub czego chcą, efekty Twojej pracy będą konwencjonalne i przewidywalne. Tylko utrzymując ciągły dialog między rzeczywistością (informacja zwrotna) a własną wyobraźnią, stworzysz coś praktycznego i nowatorskiego. Gdy którykolwiek z Twoich projektów odniesie nawet ograniczony sukces, musisz usunąć się w cień i przestać zwracać na siebie uwagę. Pamiętaj o roli, jaką mogło odegrać szczęście lub pomoc, którą otrzymałeś od innych. Oprzyj się urokowi złudzenia sukcesu. Koncentrując się na kolejnej koncepcji, powinieneś znowu znaleźć się w punkcie wyjścia. Każdy nowy projekt to nowe wyzwanie i nowa metoda. Jest całkiem prawdopodobne, że poniesiesz porażkę. Musisz zapewnić sobie taki sam poziom koncentracji, jak w przypadku poprzedniego projektu. Nigdy nie spoczywaj na laurach, stale funkcjonuj z maksymalną intensywnością. Poszukuj wyzwań o odpowiedniej skali. Problem z megalomanią fantastyczną polega na tym, że wyobrażamy sobie jakiś nowy wspaniały cel, który osiągniemy — genialną powieść, jaką napiszemy, czy dochodowy start-up, który stworzymy. Wyzwanie jest jednak tak poważne, że niedługo po starcie się wypalamy, bo dociera do nas, że nie damy rady. Albo, jeśli jesteśmy ambitni i asertywni, próbujemy skończyć to, co zaczęliśmy, lecz ostatecznie stajemy się o arą syndromu Euro Disney, mając poczucie przytłoczenia i klapy na całej linii, obwiniając innych za asko projektu i nie wyciągając ze swojej porażki żadnych wniosków. Twoim celem w kontekście megalomanii praktycznej powinno być ciągłe szukanie wyzwań o trudności nieznacznie przekraczającej poziom Twoich umiejętności. Gdy projekty, jakie zamierzamy realizować, odpowiadają poziomowi naszych umiejętności lub są prostsze, szybko nas nudzą i tracimy koncentrację. Gdy są zbyt ambitne, czujemy się przytłoczeni, kiedy ponosimy porażkę. Jeśli jednak zostają skalkulowane tak, aby były trudniejsze od ostatnio ukończonego projektu, ale w umiarkowanym stopniu, czujemy ekscytację i przypływ energii. Musimy sprostać wyzwaniu, więc poziom naszej koncentracji także wzrasta. To optymalna ścieżka uczenia się. Gdy nam się nie udaje, nie czujemy się przytłoczeni, uczymy się nawet więcej. Gdy odnosimy sukces, rośnie poziom naszej pewności siebie, ale jest to związane z naszą pracą i z tym, że sprostaliśmy wyzwaniu. Poczucie spełnienia zaspokaja naszą potrzebę wielkości. Uwalniaj swoją megalomańską energię. Kiedy już oswoisz tę energię, sprawiając, że zacznie służyć Twoim ambicjom i celom, nie powinieneś mieć problemów z celowym umożliwianiem jej uwalniania się w określonych sytuacjach. Pomyśl o niej jako o dzikim zwierzęciu, które od czasu do czasu musi się znaleźć na wolności, bo inaczej oszaleje z powodu trawiącej je niecierpliwości. Oznacza to, że raz na jakiś czas warto brać pod uwagę koncepcje lub projekty będące większymi wyzwaniami, niż te, przed którymi stawałeś wcześniej. Czując się coraz bardziej pewny siebie, powinieneś chcieć się sprawdzać. Rozważ nauczenie się czegoś nowego w dziedzinie, którą dotąd się nie zajmowałeś, albo napisanie powieści, czyli zajęcie się działaniem, które dotąd uznawałeś za niebędące prawdziwą pracą. Albo po prostu jeszcze swobodniej wykorzystuj swoją wyobraźnię w fazie planowania. Jeśli jesteś osobą publiczną i musisz występować przed innymi, zapomnij o wyuczonym opanowaniu i spraw, aby typowa dla megalomanii energia napełniała Cię poczuciem pewności siebie. Ożywi to Twoje gesty i zapewni Ci większą charyzmę. Jeśli jesteś przywódcą jakiejś grupy, która boryka się z problemami lub przechodzi kryzys, spróbuj poczuć w sobie nadzwyczajną megalomanię i pewność powodzenia tej misji, aby podnieść na duchu i zainspirować swoich ludzi. Taki właśnie rodzaj megalomanii sprawił, że Winston Churchill stał się podczas II wojny światowej wyjątkowo skutecznym przywódcą. Dotarłszy aż tak daleko w kontekście nowych umiejętności i faktycznych osiągnięć, możesz sobie nawet pozwalać na poczucie niemal boskiej wyjątkowości. Jeśli poświęciłeś odpowiednio dużo czasu na przyswojenie sobie powyższych zasad, to po kilku godzinach czy dniach pławienia się w megalomanii w naturalny sposób wrócisz na ziemię. Konkludując, należy zwrócić uwagę na fakt, że źródłem naszej infantylnej megalomanii jest poczucie silnej więzi z matką. Było ono tak pełne i satysfakcjonujące, że przez większość czasu próbujemy to uczucie w jakiś sposób odzyskać. Jest ono źródłem odczuwanego przez nas pragnienia, aby przekraczać bariery własnej banalnej egzystencji i chcieć osiągnąć coś tak wielkiego, że nie jesteśmy nawet w stanie określić, co to takiego. Przebłyski tej pierwotnej więzi pojawiają się w naszych relacjach i w chwilach bezwarunkowej miłości, ale są rzadkie i ulotne. Wchodzenie w stan uniesienia dzięki pracy lub odczuwaniu pogłębionej empatii w kontaktach z innymi ludźmi (patrz: rozdział 2.) zapewnia nam więcej takich chwil i zaspokaja tę potrzebę. Rodzi się w nas wtedy poczucie jedności z pracą oraz z innymi ludźmi. Stan ten możemy nawet pogłębiać, doświadczając silniejszych związków z naszym życiem, co Zygmunt Freud nazwał „uczuciami oceanicznymi”. Pomyśl o tym w następujący sposób: wiele miliardów lat temu na Ziemi pojawiło się życie, co wymagało zbiegu wydarzeń, które były wysoce nieprawdopodobne. Początek życia był ledwie eksperymentem, który mógł skończyć się zaraz po tym, jak się zaczął. To, że potem w toku ewolucji pojawiło się tak wiele form życia, jest zdumiewające, a za jeszcze bardziej niepojęty wypada uznać fakt, że zwieńczeniem tej ewolucji jest jedyne zwierzę, o którym wiemy, że uświadamia sobie cały ten proces — człowiek. To, że żyjesz, jest zdarzeniem równie mało prawdopodobnym i równie niesamowitym. Spotkanie Twoich rodziców i Twoje narodziny musiał poprzedzić bardzo szczególny splot wydarzeń, z których każde mogło przebiec zupełnie inaczej. W chwili gdy czytasz te słowa, masz świadomość, że żyjesz w świecie, na którym są także miliardy innych ludzi, i że potrwa to krótko, bo w końcu umrzesz. Jednoznaczne przyjęcie do wiadomości tych realiów to tak zwana wzniosłość (więcej informacji na ten temat znajdziesz w rozdziale 18.). To coś, czego nie da się wyrazić słowami. Coś zbyt niesamowitego. Poczucie bycia częścią tego wątłego eksperymentu zwanego życiem jest odwrotnością megalomanii — bo nie przeszkadza nam nasza relatywna małość, ale raczej odczuwamy ekstazę, mając poczucie bycia kroplą wody w oceanie wszechrzeczy. Następnie, przytłoczony cierpieniami, których doznałem w związku z moimi synami, ponownie zapytałem boga, co powinienem zrobić, aby jak najszczęśliwiej spędzić resztę życia; a on mi odpowiedział: „Poznając samego siebie, o Krezusie — tak żyj, a będziesz szczęśliwy”. […] zepsuty przez bogactwa, jakie posiadałem, i przez tych, którzy błagali mnie, abym stał się ich przywódcą, przez dary, które mi przynosili, i przez ludzi, którzy mi schlebiali, mówiąc, że jeśli zgodzę się objąć przywództwo, wszyscy oni będą mi posłuszni, a ja stanę się najwspanialszym z mężów — napuszony za sprawą takich słów, gdy wszyscy zgromadzeni książęta wybrali mnie na dowódcę w wojnie, przyjąłem dowodzenie, uważając się za godnego bycia najwspanialszym; ale, jak się wydaje, nie znałem sam siebie. Myślałem bowiem, że jestem w stanie prowadzić wojnę przeciwko wam; ale nie byłem w stanie was pokonać. […] Dlatego, skoro brakowało mi wiedzy, mam to, na co zasłużyłem. — KSENOFONT, WYCHOWANIE CYRUSA Rozdział 12. Nawiąż ponownie połączenie z własnym pierwiastkiem męskim lub kobiecym Prawo stereotypowości płci kulturowej Wszyscy mamy cechy zarówno męskie, jak i żeńskie — niektóre z nich mają podłoże genetyczne, a istnienie innych wynika ze znaczącego wpływu, jaki wywarł na nas rodzic przeciwnej płci. Ponieważ jednak zależy nam na tym, aby w obliczu społeczeństwa prezentować spójną tożsamość, staramy się tłumić te cechy, przesadnie identy kując się z męską lub żeńską rolą, jakiej się od nas oczekuje. I ma to swoją cenę. Tracimy cenną wielowymiarowość charakteru. Nasz sposób myślenia i nasze działania stają się nieelastyczne. Relacje z osobami płci przeciwnej cierpią, gdy przenosimy na nie własne fantazje i wrogość. Musisz uświadomić sobie istnienie tych utraconych męskich lub kobiecych cech i stopniowo je w sobie odbudowywać, wyzwalając w tym procesie własną kreatywność. Dzięki temu zaczniesz myśleć bardziej elastycznie. Wydobywając męski lub żeński podtekst swojego charakteru, zaczniesz fascynować innych, bo autentycznie będziesz sobą. Nie odgrywaj takiej związanej z płcią roli, jakiej inni od Ciebie oczekują, ale raczej stwórz taką, która będzie odpowiadać Tobie. Autentyczna płeć kulturowa Jako dziewczynka Katarzyna Sforza marzyła o wielkich czynach, jakich dokona, będąc członkinią słynnej mediolańskiej rodziny Sforzów. Urodzona w 1463 roku Katarzyna była nieślubnym dzieckiem pięknej szlachcianki z Mediolanu i Galeazza Marii Sforzy, który po śmierci swojego ojca w 1466 roku został księciem Mediolanu. Jako książę Galeazzo zarządził przeniesienie córki do zamku Porta Giovia, w którym mieszkał ze swoją nową żoną, i nakazał, aby wychowywano ją tak samo jak prawowitych potomków Sforzów. Jego żona, macocha Katarzyny, traktowała ją jak własną córkę. Dziewczynka miała otrzymać najlepsze wykształcenie. Uczyć miał ją dawny nauczyciel i powiernik Galeazza, słynny humanista Francesco Filelfo. Pod jego kierunkiem Katarzyna poznawała łacinę, grekę, lozo ę, nauki ścisłe, a nawet historię wojskowości. Katarzyna często bywała sama, więc niemal codziennie odwiedzała ogromną zamkową bibliotekę, jedną z największych w Europie. Miała ulubione książki, do których ciągle wracała. Jedną z nich była historia rodziny Sforzów, napisana przez samego Filelfa w stylu Homera. W tym olbrzymim tomie, pełnym kunsztownych ilustracji, przeczytała o niezwykłej drodze do władzy członków rodziny, którzy zaczynając jako kondotierzy (dowódcy wojsk najemnych), sięgali następnie po trony władców księstwa Mediolanu. Sforzowie byli znani ze sprytu i z odwagi, jaką wykazywali się w bitwach. Katarzyna uwielbiała także sagi rycerskie i opowieści o wielkich przywódcach z przeszłości. Jedną z jej ulubionych pozycji z tej ostatniej kategorii było dzieło Bocaccia O słynnych kobietach, opowiadające o czynach najbardziej znanych kobiet w historii. W bibliotece, z głową pełną historii wyczytanych we wszystkich tych książkach, Katarzyna marzyła o przyszłej chwale swojej rodziny i o tym, że sama także chciałaby w jakiś sposób tej chwały przysporzyć. A w centrum jej fantazji zawsze tkwił wizerunek ojca, mężczyzny, który był dla niej równie wspaniały i legendarny jak wszystkie inne wielkie postacie, o których czytała. Spotkania Katarzyny z ojcem zwykle bywały krótkie, ale intensywne. Galeazzo traktował ją jak równą sobie, podziwiając jej inteligencję i zachęcając dziewczynkę do dalszej nauki. Od najmłodszych lat Katarzyna identy kowała się z ojcem, przeżywając jego triumfy i porażki tak, jakby były jej własnymi. Podobnie jak wszystkie dzieci Sforzy, nie wyłączając dziewcząt, uczyła się fechtunku i regularnie uprawiała ćwiczenia zyczne. W ramach tej sfery edukacji wyruszała także z rodziną na wyprawy myśliwskie do pobliskich lasów Pawii. Szkoliła się w polowaniach na dziki, jelenie i inne zwierzęta. Podczas tych wypraw mogła obserwować ojca. Galeazzo był doskonałym jeźdźcem — prowadził konia tak pewnie, jakby nic nie mogło mu zagrażać. Na polowaniach wyszukiwał największe zwierzęta i nigdy nie okazywał strachu. Jako władca był wytrawnym dyplomatą, który zawsze zapewniał sobie przewagę. Stosowane przez siebie metody opisał Katarzynie tak: myśl z wyprzedzeniem, planuj kilka ruchów naprzód i nigdy, niezależnie od sytuacji, nie trać inicjatywy. Katarzyna głęboko identy kowała się z ojcem z jeszcze jednego powodu. Galeazzo uwielbiał widowiska; przypominał artystę. Nigdy nie zapomniała rodzinnego objazdu okolicy, podczas którego odwiedzili Florencję. Podróżowały z nimi wtedy liczne trupy teatralne, których aktorzy nosili cudaczne stroje. Posiłki spożywano na łonie natury, w namiotach pomalowanych na jaskrawe kolory. Przejeżdżając z miejsca na miejsce, wszędzie można było dostrzec jeźdźców noszących szkarłatno-białe barwy Sforzów na koniach w jaskrawych czaprakach. Widok był hipnotyzujący i porywający, a za wszystkim stał ojciec Katarzyny. Galeazzo od wczesnej młodości zachwycał się najnowszymi trendami w mediolańskiej modzie i ubierał się w olśniewające jedwabne togi wysadzane drogimi kamieniami. Katarzyna zaczęła podzielać te zainteresowania — stroje i klejnoty stały się także jej pasją. Ojciec był nieugięty w walce, ale Katarzyna widywała także, że płacze jak dziecko, słuchając swoich ulubionych chorałów. Miał nieposkromiony apetyt na wszelkie aspekty życia, a jej miłość i podziw dla niego nie znały granic. Gdy zatem w 1473 roku Galeazzo poinformował dziesięcioletnią Katarzynę, że znalazł dla niej odpowiednią partię, jedyną myślą, jaka postała w głowie dziewczynki, było spełnienie obowiązków członkini rodziny Sforzów i zadowolenie ojca. Mężczyzną, którego wybrał Galeazzo, był Girolamo Riario, trzydziestoczteroletni siostrzeniec papieża Sykstusa IV. Wydanie za niego Katarzyny miało stworzyć cenny sojusz Rzymu z Mediolanem. Elementem ustaleń było sprzedanie papieżowi miasta Imola w prowincji Romania, które Sforzowie zajęli dziesiątki lat wcześniej, w zamian za co Katarzyna i Girolamo zostali księciem i księżną Imoli. Później papież dodał do ich posiadłości pobliskie miasto Forlì, zapewniając im kontrolę nad strategicznie położoną częścią północno-wschodnich Włoch na południe od Wenecji. Po pierwszych spotkaniach Katarzyna uznała męża za wyjątkowo niesympatycznego człowieka. Girolamo był kapryśny, zadufany w sobie i bardzo nerwowy. Wyglądało na to, że interesuje go wyłącznie seks i nie może się doczekać, aż Katarzyna będzie w odpowiednim wieku. Na szczęście nadal mieszkał w Rzymie, a ona przebywała w Mediolanie. Kilka lat później zbuntowani przedstawiciele mediolańskiej szlachty zamordowali jej ukochanego ojca i wyglądało na to, że potęga Sforzów zaczyna się chwiać. Pozycja Katarzyny, jako osoby, która poprzez małżeństwo przypieczętowała sojusz Mediolanu z Rzymem, stała się teraz istotniejsza niż kiedykolwiek wcześniej. Katarzyna szybko przeniosła się do Rzymu i zaczęła odgrywać przykładną żonę swojego męża. Im jednak częściej widywała Girolama, tym mniej go szanowała, bo był raptusem i przysparzał sobie wrogów, gdziekolwiek się zwrócił. Katarzyna nie wyobrażała sobie, że mężczyzna może być tak słaby — gdy porównywała go z ojcem, zawodził pod każdym względem. Girolamo nie spełniał jej oczekiwań, więc zainteresowała się papieżem. Włożyła wiele wysiłku, aby wkraść się w łaski zarówno jego samego, jak i członków jego dworu. Katarzyna była teraz piękną młodą kobietą o blond włosach, które w Rzymie były rzadkością. W Mediolanie zamawiała najbardziej wyszukane suknie, które dostarczano do Rzymu. Uważała, aby nigdy nie pokazywać się w tym samym stroju dwa razy. Gdy zakładała turban z długim welonem, natychmiast stawał się on popularnym nakryciem głowy. Katarzyna rozkoszowała się uwagą, jaką przyciągała w roli najmodniejszej kobiety w Rzymie i modelki Botticellego, który uwiecznił ją na kilku swoich najwspanialszych obrazach. Była obiektem podziwu i czci oraz muzą artystów pędzla, dłuta i słowa, więc wkrótce zaczęli ją wielbić także zwykli Rzymianie. Po paru latach wszystko się jednak zmieniło. Mąż Katarzyny rozpoczął spór z jedną z najsłynniejszych włoskich rodzin magnackich — z Colonnami. Potem, w 1484 roku, nagle zmarł papież, bez którego ochrony Katarzyna i jej małżonek znaleźli się w śmiertelnym niebezpieczeństwie. Colonnowie knuli zemstę. Rzymianie nienawidzili Girolama. Było prawie pewne, że nowy papież zostanie stronnikiem Colonnów, a w takim przypadku Katarzyna i jej mąż straciliby wszystko, w tym miasta Forlì i Imola. Biorąc pod uwagę fakt, że pozycja rodziny Katarzyny w Mediolanie także była niepewna, sytuacja zaczęła wyglądać fatalnie. Do wyboru nowego papieża Girolamo pozostawał dowódcą papieskich wojsk, stacjonujących ówcześnie na obrzeżach Rzymu. Przez kilka dni Katarzyna obserwowała męża, który sparaliżowany strachem, nie potra ł podjąć jakiejkolwiek decyzji. Nie ośmielił się wejść do Rzymu, obawiając się stoczyć bitwę z Colonnami i ich licznymi sojusznikami na zatłoczonych ulicach. Miał zamiar przeczekać najgorsze, lecz z upływem czasu okazywało się, że ma coraz mniej opcji, a i nadchodzące wieści były coraz bardziej zatrważające: motłoch złupił pałac, w którym mieszkali, opuścili ich ostatni sojusznicy, jakich mieli w Rzymie, kardynałowie zbierali się, aby wybrać nowego papieża. Był sierpień, upał sprawiał, że Katarzyna, będąca w siódmym miesiącu ciąży z czwartym dzieckiem, czuła nieustanną słabość i mdłości. Oddawała się niewesołym rozważaniom o nadchodzącej zgubie, ale nagle przypomniała sobie o ojcu i zaczęła intensywnie o nim myśleć, czując się tak, jakby nawiedził ją jego duch. Starając się potraktować swoją kłopotliwą sytuację tak, jak zrobiłby to jej ojciec, poczuła przypływ podniecenia i opracowała zuchwały plan. Nie mówiąc nikomu o swoich zamiarach, ciemną nocą wsiadła na konia i wymknąwszy się z obozu, najszybciej jak mogła pogalopowała do Rzymu. Tak jak się spodziewała, z powodu ciąży nikt jej nie rozpoznał i pozwolono jej wjechać do miasta. Udała się prosto do Zamku Świętego Anioła, znajdującego się w najbardziej dogodnym ze strategicznego punktu widzenia miejscu w Rzymie — patrząc od centrum, po drugiej stronie Tybru i niedaleko Watykanu. Dzięki niemożliwym do sforsowania murom i działom, które mogły prowadzić ogień we wszystkich kierunkach, trzymając w szachu cały Rzym, ten, kto panował nad zamkiem, miał pod kontrolą całe miasto. Rzym był w stanie wrzenia, motłoch wypełniał wszystkie ulice. Obroną zamku nadal kierował jednak lojalny wobec Girolama dowódca, więc gdy Katarzyna powiedziała, kim jest, została do niego wpuszczona. Znalazłszy się wewnątrz, przejęła zamek w imieniu męża, zwalniając dowódcę, ponieważ mu nie ufała. Dzięki wiadomości przesłanej z zamku żołnierzom, którzy przysięgli jej wierność, Katarzynie udało się sprowadzić więcej wojska. Na jej rozkaz armaty zamku wycelowano we wszystkie drogi prowadzące do Watykanu, uniemożliwiając kardynałom zebranie się w jednym miejscu i wybór nowego papieża. Aby uwiarygodnić swoje groźby, rozkazała także żołnierzom, aby prowadzili z armat ostrzegawczy ogień. Nie żartowała. Związane z poddaniem zamku warunki, jakie postawiła, były proste — wszystkie posiadłości rodziny Riariów, w tym Forlì i Imola, miały pozostać w jej rękach. Pewnego wieczoru, kilka dni po przejęciu zamku, Katarzyna w zbroi założonej na suknię przechadzała się po krużgankach. Miała poczucie wielkiej mocy. Niedostępna, wysoko nad miastem, spoglądała na ludzi kłębiących się na dole i bezradnych wobec niej, kobiety w zaawansowanej ciąży. Kiedy upoważniony do prowadzenia negocjacji wysłannik kardynała, który organizował konklawe, aby wybrać nowego papieża, nie wydawał się skłonny do wyrażenia zgody na podyktowane przez Katarzynę warunki kapitulacji, wykrzyczała z murów tak, aby wszyscy mogli usłyszeć jej słowa, następujące przesłanie: „A więc [kardynał] chce ze mną prowadzić wojnę psychologiczną, tak? Chyba nie rozumie, że myślę jak książę Galeazzo i jestem równie błyskotliwa jak on!”. Czekając na odpowiedź, wiedziała, że kontroluje sytuację. Obawiała się tylko dwóch rzeczy: że jej mąż się podda i ją zdradzi albo że sierpniowy upał wycieńczy ją do tego stopnia, że nie będzie w stanie przeczekać oblężenia. W końcu, wyczuwając jej determinację, grupa kardynałów przybyła na zamek i po negocjacjach wyraziła zgodę na żądania Katarzyny. Następnego ranka, gdy opuszczono most zwodzony, aby księżna mogła opuścić zamek, zebrały się przed nim nieprzeliczone tłumy. Rzymianie wszystkich stanów przybyli, by zobaczyć kobietę, która przez jedenaście dni kontrolowała miasto. Wcześniej uważali Katarzynę za nieco frywolną młodą osobę, za rozkochaną w fatałaszkach ulubienicę papieża. Teraz patrzyli na nią w osłupieniu — miała na sobie jedwabną suknię, a na niej rycerski pas z ciężkim mieczem. I trudno było nie zauważyć, że jest w ciąży. Nigdy wcześniej nie widzieli czegoś podobnego. Książę i księżna zachowali zatem tytuły i udali się do Forlì, by władać swoimi posiadłościami. Ponieważ dopływ funduszy, które wcześniej otrzymywali od papieża, skończył się bezpowrotnie, głównym problemem Girolama stało się zdobywanie pieniędzy. Rozwiązaniem, które sobie wykoncypował, było podniesienie podatków, ale decyzja ta wywołała niezadowolenie jego poddanych. Szybko także pokłócił się z członkami potężnej rodziny Orsich, którzy także władali licznymi ziemiami w tym regionie. Obawiając się zamachów na własne życie, książę ukrył się w swoim pałacu. Stopniowo większość obowiązków związanych z codziennym zarządzaniem sprawami księstwa przejęła Katarzyna. Myśląc perspektywicznie, mianowała jednego z zaufanych sojuszników rodziny nowym dowódcą górującego nad okolicą zamku Ravaldino. Robiła wszystko, co mogła, aby zdobyć zaufanie lokalnej ludności, ale jej mąż w ciągu zaledwie kilku lat wyrządził zbyt wiele szkód. Czternastego kwietnia 1488 roku do książęcego pałacu wpadła grupa odzianych w zbroje mężczyzn, którymi dowodził Ludovico Orsi. Napastnicy zadźgali Girolama nożami i wyrzucili jego ciało przez okno na rynek. Księżna, która w pobliskiej komnacie spożywała z rodziną posiłek, usłyszała krzyki i szybko ukryła swoich sześcioro dzieci w bezpieczniejszym pomieszczeniu znajdującym się w pałacowej wieży. Zamknęła drzwi na zasuwę i przez okno, pod którym zebrało się kilku jej najbardziej zaufanych sprzymierzeńców, wydała instrukcje. Mieli powiadomić o zamachu Sforzów w Mediolanie i innych okolicznych sojuszników rodziny, skłonić ich, aby wysłali Katarzynie na ratunek swoje wojska, i pod żadnym pozorem nie dopuścić do tego, by załoga zamku Ravaldino się poddała. Po kilku minutach mordercy włamali się do komnaty i księżna wraz z dziećmi znalazła się w niewoli. Kilka dni później Ludovico Orsi wraz z drugim spiskowcem, Giacomem del Ronche, sprowadzili Katarzynę do Ravaldino — miała rozkazać dowódcy zamku, by poddał go zamachowcom. Kiedy mianowany przez nią dowódcą Tommaso Feo ją zobaczył, pomyślał, że Katarzyna zdaje się obawiać o swoje życie. Księżna łamiącym się z emocji głosem błagała Fea, by poddał twierdzę, ale on odmówił. Rozmowa trwała. Ronche i Orsi zaczęli wyczuwać, że księżna i Feo prowadzą jakąś grę, że mówią szyfrem. Ronche zaczynał tracić cierpliwość. Przycisnął do piersi Katarzyny ostrze lancy, popatrzył na nią groźnym wzrokiem i zagroził, że jeśli Feo nie podda zamku, przebije ją na wylot. Wyraz twarzy księżnej natychmiast uległ zmianie. Naparła mocniej na ostrze, w wyniku czego jej twarz znalazła się w odległości zaledwie kilku centymetrów od twarzy Ronchego, i ociekającym pogardą głosem powiedziała: „Och, Giacomo del Ronche, nie próbuj ze mną takich sztuczek. […] Możesz mnie zabić, ale nie możesz przestraszyć, bo jestem córką mężczyzny, który nie znał strachu. Rób, co chcesz: zabiłeś mojego pana, możesz więc z pewnością zabić i mnie. W końcu jestem tylko kobietą!”. Zdezorientowani jej słowami i postawą Ronche i Orsi uznali, że muszą znaleźć inny sposób, by zmusić ją do spełnienia swoich żądań. Kilka dni później Feo skontaktował się z zamachowcami i stwierdził, że podda fortecę, ale dopiero wtedy, gdy hrabina wypłaci mu zaległy żołd i podpisze list zwalniający go z odpowiedzialności za kapitulację. Orsi i Ronche po raz kolejny sprowadzili Katarzynę pod bramę zamku i przyglądali się jej uważnie, gdy negocjowała. Feo zaczął nalegać, aby księżna weszła do fortecy, gdzie miała podpisać dokument. Obawiał się, że zamachowcy mogą go podejść, więc zażądał, aby weszła sama. Gdy list zostanie podpisany, miał zrobić to, co obiecał. Spiskowcy, czując, że nie mają wyboru, spełnili jego prośbę, ale zażądali od księżnej, aby załatwiła wszystko bardzo szybko. Znikając w bramie zamku po przejściu prowadzącego do niej mostu zwodzonego, Katarzyna na mgnienie oka odwróciła się i z szyderczym uśmiechem zaprezentowała Ronchemu i Orsiemu włoski odpowiednik „środkowego palca”. Wszystko w ciągu ostatnich kilku dni zostało zaplanowane i odegrane przez nią i Fea, z którym kontaktowała się przy pomocy posłańców. Wiedziała, że mediolańczycy wysłali armię, by ją uratować, i musiała tylko grać na zwłokę. Kilka godzin później Feo stanął na blankach, ogłosił, że księżna jest teraz jego zakładniczką, i tyle. Rozwścieczeni spiskowcy mieli dość. Następnego dnia wrócili pod zamek z sześciorgiem dzieci Katarzyny i wywołali ją na mury. Grożąc płaczącym i błagającym o litość dzieciom sztyletami i włóczniami, zażądali, aby Katarzyna poddała twierdzę, bo inaczej zabiją je wszystkie w wyjątkowo okrutny sposób. Przecież udowodnili już ponad wszelką wątpliwość, że nie mają nic przeciwko rozlewowi krwi. Może i jest nieustraszoną córką Sforzy, ale żadna matka nie wytrzyma widoku własnych dzieci zabijanych na jej oczach. Katarzyna, nie tracąc czasu, krzyknęła: „Zróbcie to, głupcy! Jestem już w ciąży z kolejnym dzieckiem księcia Riario i mogę urodzić ich jeszcze więcej!”, a potem uniosła spódnice, jakby podkreślając to, co miała na myśli. Katarzyna przewidziała manewr z dziećmi i uznała, że zamachowcy są słabi i niezdecydowani — powinni byli zabić ją wraz z rodziną już pierwszego dnia w panującym wtedy chaosie. Teraz nie odważyliby się zamordować dzieci z zimną krwią, bo wiedzieli, że jeśli to zrobią, będący w drodze do Forlì Sforzowie straszliwie się na nich zemszczą. Poza tym gdyby Katarzyna się teraz poddała, zostałaby wraz z dziećmi uwięziona i nie trzeba byłoby długo czekać, aby w dostarczanym im pokarmie znalazła się jakaś trucizna. Nie obchodziło jej, co myślą o niej jako o matce. Musiała pamiętać o tym, by wszystko przeciągać. Na potwierdzenie swojego postanowienia po odmowie poddania zamku Katarzyna nakazała otworzyć ogień z armat w stronę pałacu Orsich. Dziesięć dni później przybyła jej na ratunek mediolańska armia i zamachowcy się rozpierzchli. Katarzyna szybko odzyskała władzę, gdyż jej prawa jako regentki księstwa do czasu osiągnięcia pełnoletniości jej najstarszego syna Ottaviana potwierdził nowy papież. I tak, gdy wieść o wszystkich jej czynach — i o tym, co wykrzykiwała do zabójców swojego męża z murów Ravaldino — stopniowo znajdowała drogę pod strzechy w całych Włoszech, legenda o Katarzynie Sforzy, pięknej księżnej Forlì, zaczęła żyć własnym życiem. Rok po śmierci męża księżna znalazła sobie kochanka w osobie Giacoma Fea, brata człowieka, którego mianowała dowódcą w Ravaldino. Siedem lat młodszy od Katarzyny Giacomo był całkowitym przeciwieństwem Girolama — przystojnym i pełnym wigoru mężczyzną, który wywodził się z nizin społecznych i wcześniej służył u rodziny Riariów jako stajenny. A najważniejsze było to, że nie tylko kochał Katarzynę, ale także ją wielbił i poświęcał jej całą swoją uwagę. Księżna, która przez całe życie uczyła się panować nad emocjami i zawsze podporządkowała własne interesy kwestiom praktycznym, poczuła nagle przemożną siłę uczucia Giacoma i straciła typową dla siebie samokontrolę, bezgranicznie się w nim zakochując. Mianowała Giacoma nowym dowódcą Ravaldino. Ponieważ teraz musiał mieszkać w zamku, nakazała zbudować sobie pałac w obrębie jego murów i wkrótce niemal przestała tę siedzibę opuszczać. Giacomo nie był pewien własnej pozycji, więc Katarzyna pasowała go na rycerza, a potem pobrali się w tajemnicy. Aby rozwiać resztę jego wątpliwości, przekazywała mu coraz większą władzę nad Forlì i Imolą, a sama zaczęła wycofywać się z działalności publicznej. Ignorowała ostrzeżenia dworzan i dyplomatów, że Giacomo dba wyłącznie o siebie, a z rządzeniem sobie nie radzi. Nie słuchała swoich synów, którzy obawiali się, że Giacomo ma zamiar ich zgładzić. Uważała, że jej nowy mąż nie mógłby zrobić nic złego. A potem, pewnego dnia w 1495 roku, gdy wspólnie z Giacomem opuścili zamek, udając się na piknik, grupa zabójców otoczyła ich i zabiła męża na jej oczach. Zaskoczona Katarzyna zareagowała z wściekłością. Kazała pojmać spiskowców, którzy zostali straceni, a ich rodziny uwięziono. W kolejnych miesiącach zaczęła popadać w głęboką depresję, rozważając nawet samobójstwo. Co się z nią stało w ciągu ostatnich kilku lat? Jak to możliwe, że straciła cel w życiu i wyrzekła się władzy? Gdzie się podziały jej dziewczęce marzenia o jedności z duchem ojca? Coś zamgliło jej umysł. Zwróciła się ku religii i ponownie objęła rządy w swoim księstwie. Powoli odzyskiwała zdrowie. Pewnego dnia złożył jej wizytę Giovanni de Medici, trzydziestoletni potomek słynnej magnackiej rodziny i jeden z najbardziej znanych orenckich biznesmenów, który przybył, by nawiązać kontakty handlowe między obydwoma miastami. Giovanni bardziej niż ktokolwiek inny przypominał Katarzynie ojca. Był przystojny, inteligentny i wyjątkowo oczytany, dostrzegała też w jego charakterze pewną delikatność. Nareszcie pojawił się mężczyzna, który dorównywał jej wiedzą, siłą i wyra nowaniem. Giovanni tak samo myślał o Katarzynie, więc wkrótce stali się nierozłączni, a w 1498 roku pobrali się, jednocząc dwie najbardziej znamienite włoskie rodziny. Teraz Katarzyna mogła wreszcie zacząć snuć plany stworzenia wielkiej regionalnej potęgi, ale za sprawą niezależnych od niej wydarzeń nie doczekały się one realizacji. Giovanni niedługo po ślubie zachorował i zmarł, a Katarzyna, zamiast go opłakiwać, stanęła przed największym z dotychczasowych zagrożeniem dla swojego księstwa i jego mieszkańców: Forlì zainteresował się nowy papież, Aleksander VI (znany wcześniej jako Rodrigo Borgia). Zależało mu na tym, aby rozszerzyć stan posiadania drogą podbojów, które prowadził jego syn Cesare Borgia, dowódca sił papieskich. Forlì byłoby dla papieża kluczową zdobyczą, więc podjął działania polityczne zmierzające do odizolowania Katarzyny od jej sojuszników. Aby przygotować się na inwazję, Katarzyna zawarła sojusz z Wenecjanami i nakazała rozbudowanie systemu obronnego Ravaldino. Papież próbował wywierać na nią nacisk, by zrezygnowała z obrony swoich ziem, składając jej w zamian różnego rodzaju obietnice, ale Katarzyna wiedziała, że Borgiom nie można ufać. Mimo wszystko jesienią 1499 roku wydawało się, że nadszedł czas, aby przestać myśleć o oporze. Papież sprzymierzył się z Francją, a Cesare Borgia pojawił się w okolicy, wiodąc ze sobą armię liczącą dwanaście tysięcy żołnierzy i wzmocnioną przez dwutysięczny kontyngent doświadczonych w wielu bitwach Francuzów. Wojska te szybko zajęły Imolę i bez problemów podbiły Forlì. Pozostała tylko twierdza Ravaldino, którą pod koniec grudnia otoczyły oddziały Borgii. Dwudziestego szóstego grudnia przed zamkiem pojawił się na białym koniu odziany w czerń (co za widok!) sam Cesare Borgia. Gdy Katarzyna z murów obronnych obserwowała tę scenę, przypomniała sobie o ojcu. Akurat przypadała rocznica jego śmierci. Ojciec reprezentował sobą wszystko, co było jej drogie, i nie chciała go rozczarować. Przypominała go najbardziej z wszystkich jego dzieci. Tak jak zrobiłby to ojciec, zaczęła planować z wyprzedzeniem — uznała, że będzie grać na czas, aż sojusznicy przyjdą jej na ratunek. Uforty kowała Ravaldino w taki sposób, że gdyby mury zostały sforsowane, obrońcy mogli wycofywać się na kolejne pozycje. Zamku nie dałoby się zdobyć inaczej niż siłą, a ona była gotowa zginąć, broniąc go z mieczem w dłoni. Gdy słuchała przemowy Borgii, stało się dla niej jasne, że pojawił się, aby jej schlebiać i z nią irtować — wszyscy wiedzieli, że ma reputację szatańsko skutecznego uwodziciela, a wielu Włochów uważało też, że zasady moralne Katarzyny nie są wzorem stałości. Słuchała i uśmiechała się, od czasu do czasu przypominając mu o swoich dokonaniach z przeszłości i o swojej reputacji jako członkini rodziny Sforzów — jeśli chciał, żeby się poddała, musiał postarać się lepiej. Borgia nie przerwał jednak zalotów i poprosił Katarzynę o rozmowę w cztery oczy. Wyglądało na to, że w końcu uległa jego urokowi; ostatecznie była kobietą. Rozkazała, aby opuszczono most, i ruszyła w jego stronę. Borgia nie przestawał tokować, więc zaczęła obdarzać go spojrzeniami i uśmiechami świadczącymi o tym, że poddaje się jego czarowi. Gdy znalazła się zaledwie kilka centymetrów od niego, sięgnął, aby dotknąć jej ręki, ale Katarzyna zalotnie się odsunęła. Z wstydliwie zarumienioną twarzą powiedziała, że powinni porozmawiać w zamku, i ruszyła z powrotem, zachęcając Borgię, by podążył za nią. Kiedy Cesare wszedł na most, by ją dogonić, ten zaczął się unosić, więc w ostatniej chwili z niego zeskoczył. Katarzyna, rozwścieczona i skonsternowana faktem, że jej fortel się nie udał, poprzysięgła mu zemstę. Przez kolejne kilka dni z rozkazu Borgii zamek znalazł się pod silnym ostrzałem armatnim, który ostatecznie doprowadził do powstania wyłomu w murach. Wojska papieskie, z bardziej doświadczonymi Francuzami na czele, wdarły się do środka. Doszło do walki wręcz, a pozostałymi przy życiu obrońcami z pierwszej linii dowodziła Katarzyna. Dowódca wojsk francuskich, Yves d’Allegre, przyglądał się ze zdumieniem, jak piękna księżna — w bogato zdobionym kirysie założonym na suknię — atakuje jego ludzi, zręcznie obchodząc się z mieczem i nie wykazując najmniejszych oznak strachu. Księżna miała nadzieję, że wkrótce wycofa się ze swoimi ludźmi w głąb zamku i zgodnie z planem będzie walczyć przez kolejne dni, ale jeden z jej własnych żołnierzy chwycił ją od tyłu, przyłożył jej miecz do gardła i przeprowadził ją na drugą stronę. Borgia wyznaczył nagrodę za jej głowę, więc chciwy żołnierz dopuścił się zdrady. Oblężenie dobiegło końca — Borgia nareszcie zdobył swoją nagrodę. Gdy nadeszła noc, zgwałcił Katarzynę, a następnie trzymał ją w zamknięciu w swoich komnatach, próbując wywołać wrażenie, że sławna księżnawojowniczka dobrowolnie uległa jego urokowi. Mimo przymusu Katarzyna odmówiła zrzeczenia się swoich posiadłości, więc zawieziono ją do Rzymu i wtrącono do straszliwego więzienia w Zamku Świętego Anioła. Przez cały rok, w małej celi bez okien, musiała znosić samotność i niekończące się tortury z rąk Borgiów. Podupadła na zdrowiu i spodziewała się, że umrze w więzieniu, do końca nie ulegając, ale zakochał się w niej rycerski francuski kapitan Yves d’Allegre. W imieniu króla Francji nie przestawał domagać się jej uwolnienia i w końcu odniósł sukces, zapewniając Katarzynie bezpieczny przejazd do Florencji. Po tym jak zrezygnowała z udziału w życiu publicznym, Katarzyna zaczęła otrzymywać listy od mężczyzn z całej Europy. Niektórzy spotykali ją już wcześniej, ale większość tylko o niej słyszała. Mieli obsesję na punkcie opowieści o niej, wyznawali jej miłość i błagali o jakąś pamiątkę, relikwię, którą mogliby czcić. Pewien człowiek, który był świadkiem jej przybycia do Rzymu, napisał tak: „Gdy śpię, wydaje mi się, że jestem z tobą; gdy jem, przestaję i zaczynam z tobą rozmawiać […] bezpowrotnie zapadłaś mi w serce”. Osłabiona rocznym pobytem w więzieniu księżna zmarła w 1509 roku. Interpretacja. W czasach Katarzyny Sforzy zakres ról, jakie mogły odgrywać kobiety, był zdecydowanie ograniczony. Ich podstawowe zadanie stanowiło bycie dobrą matką i żoną, a jeśli nie wyszły za mąż, mogły albo poświęcić życie religii, albo — w rzadkich przypadkach — zostać kurtyzanami. Wyglądało to tak, jakby wokół każdej kobiety rysowano okrąg i uniemożliwiano jej wychodzenie poza jego obręb. Kobiety przyswajały sobie te ograniczenia już od najwcześniejszych lat życia i edukacji. Ucząc się tylko niektórych przedmiotów i ćwicząc wyłącznie określone umiejętności, nie mogły zwiększać własnej roli, nawet gdyby chciały. Wiedza oznaczała władzę. Katarzyna jest w tej kwestii niezwykła, bo skorzystała z wyjątkowego zbiegu okoliczności. Sforzowie sprawowali władzę od niedawna. W drodze na szczyt zrozumieli, że silna i zdolna żona może być bardzo przydatna, zaczęli więc stosować praktykę uczenia swoich córek sztuki łowieckiej i walki mieczem, co miało być sposobem na ich wzmocnienie i sprawienie, aby stały się nieustraszone — a to istotne cechy dla każdej osoby będącej w związku małżeńskim. Ojciec Katarzyny posunął się jeszcze dalej. Być może widział w córce kobiece odbicie samego siebie. Zapewnił jej pomoc własnego nauczyciela, co oznaczało, że w jakiś sposób się z nią identy kował. I tak na zamku w Porta Giovia rozpoczął się wyjątkowy eksperyment. Odizolowana od świata zewnętrznego i mogąca sobie pozwolić na ogromny zakres swobody Katarzyna miała szansę podążyć w dowolnym kierunku, jaki przyszedłby jej do głowy. Pod względem intelektualnym mogła zgłębiać wszelkie dziedziny wiedzy i oddawać się wszystkiemu, co ją w naturalny sposòb interesowało — w jej przypadku kwestiom mody i sztuki. W ramach treningu zycznego mogła dawać upust własnej śmiałości i duchowi przygody. Na tym wczesnym etapie edukacji mogła poznać wiele różnych stron własnego charakteru. Kiedy zatem w wieku dziesięciu lat pojawiła się na arenie życia publicznego, zaczęła w naturalny sposób wykraczać poza obręb ograniczonego kręgu aktywności narzucanego kobietom. Mogła odgrywać wiele ról. Jako posłuszna członkini rodziny Sforzów mogła być lojalną żoną. Jako osoba w naturalny sposób empatyczna i czuła mogła zostać troskliwą matką. Odczuwała wielką przyjemność, będąc najmodniej ubraną i najpiękniejszą młodą kobietą na dworze papieża, ale kiedy działania męża zagroziły jej samej i jej rodzinie, odczuła powołanie, aby odegrać inną rolę. Nauczona samodzielnego myślenia i inspirowana przez postać ojca mogła stać się odważnym żołnierzem i narzucić swoją wolę całemu miastu. Mogła zostać wytrawnym strategiem, który w kryzysowych sytuacjach planuje działania na kilka ruchów do przodu. Mogła także poprowadzić do boju wojska z mieczem w dłoni. Jako młoda dziewczyna fantazjowała o pełnieniu tych jakże różnorodnych funkcji, więc także wchodzenie w nie w prawdziwym życiu było dla niej naturalne i głęboko satysfakcjonujące. Można powiedzieć, że Katarzyna miała kobiecego ducha o wyrazistym męskim odcieniu, że była odwrotnością swojego ojca i że te kobiece i męskie cechy się w niej połączyły, czego efektem stał się unikatowy sposób myślenia i działania. Jej styl sprawowania władzy cechował wysoki stopień empatii, co w tamtych czasach było dosyć niezwykłe. Kiedy w Forlì wybuchała zaraza, opiekowała się chorymi, ryzykując własne życie. Była gotowa znosić fatalne warunki panujące w więzieniu, aby zabezpieczyć schedę dla swoich dzieci, a to rzadki akt poświęcenia u osoby obdarzonej władzą. Jednocześnie była sprytną i twardą negocjatorką, nietolerującą niekompetencji czy słabości. Była też ambitna i odczuwała z tego powodu dumę. W obliczu kon iktów zawsze starała się być sprytniejsza od swoich agresywnych męskich przeciwników i unikać rozlewu krwi. Cesarego Borgię próbowała za pomocą kobiecych sztuczek zwabić na most, a potem, w bitwie, w głąb zamku, aby wciągnąć jego oddziały w długotrwałe zmagania, dając swoim sojusznikom czas na przyjście z pomocą. W obu przypadkach prawie jej się to udało. Właśnie ta zdolność odgrywania wielu różnych ról i łączenia pierwiastka męskiego z kobiecym była źródłem jej siły. Jedyną sytuacją, w której o niej zapomniała, było małżeństwo z Giacomem. Kiedy się w nim zakochała, znalazła się w bardzo trudnej sytuacji, bo musiała radzić sobie z brutalnym mężem, z licznymi ciążami, które pozbawiały ją sił, oraz z pielęgnowaniem tworzonych przez siebie nietrwałych sojuszy politycznych. Nagle pojawił się Feo, który poświęcał jej mnóstwo uwagi, więc w naturalny sposób zaczęła szukać wytchnienia od ciążących na niej brzemion i dążyć do tego, by zamienić władzę i sprawowanie kontroli nad innymi na miłość. Ograniczając się jednak do odgrywania roli oddanej żony, musiała poskramiać swój ekspansywny charakter. Musiała wkładać mnóstwo energii w działania zmierzające do tego, by leczyć kompleksy męża. W ich toku całkowicie straciła inicjatywę i słono za nie zapłaciła, popadając w głęboką depresję, która niemal ją zabiła. Wyciągnęła wnioski i później, przez resztę życia, pozostała wierna sobie. W historii Katarzyny Sforzy być może najbardziej zaskakujące jest to, jaki miała ona wpływ na mężczyzn i kobiety swoich czasów. Moglibyśmy się spodziewać, że powinna zostać potępiona jako czarownica i osoba lekceważąca konwencje związane z płcią. Zamiast tego Katarzyna fascynowała prawie wszystkich, którzy się z nią stykali. Kobiety podziwiały jej siłę. Isabella d’Este, ówczesna władczyni Mantui, uznała, że Katarzyna jest niezwykle inspirującą osobą, i po pojmaniu jej przez Borgię napisała: „Skoro Francuzi krytykują tchórzostwo naszych mężczyzn, powinni przynajmniej wychwalać śmiałość i odwagę włoskiej kobiety”. Mężczyźni wszelkiej maści — artyści, żołnierze, księża, szlachta, służba — mieli na jej punkcie obsesję. Nawet ci, którzy chcieli ją zniszczyć, na przykład Cesare Borgia, początkowo czuli do niej pociąg i pragnęli ją zdobyć. Mężczyźni mogli rozmawiać z Katarzyną o prowadzeniu bitew i strategii tak, jakby rozmawiali z kimś równym sobie, a nie z innymi kobietami, z którymi zasadniczo wymieniali tylko uprzejmości. A najistotniejsze było to, że wyczuwali w niej swobodę, co było ekscytujące. Oni także musieli odgrywać własną rolę płciową, która wprawdzie nie była tak ograniczająca jak rola kobiety, ale miała swoje wady. Oczekiwano od nich, że zawsze będą sprawować kontrolę nad wydarzeniami, że będą twardzi i nieugięci. A oni w skrytości ducha czuli pociąg do tej niebezpiecznej kobiety, przy której tracili panowanie nad sobą. Katarzyna nie była pasywną lalką, istniejącą tylko po to, by zadowalać mężczyzn. Była otwarta i autentyczna, co inspirowało także ich pragnienie, by się wyzwolić i przestać odgrywać przypisane sobie role. Zrozum: być może wyobrażasz sobie, że w kwestii ról płciowych wiele się zmieniło, że świat Katarzyny Sforzy jest zbyt odległy od naszego, aby mieć jakiekolwiek znaczenie. Myśląc w taki sposób, popełniłbyś jednak bardzo poważny błąd. Konkretne detale ról płciowych mogą się zmieniać w zależności od kultury i czasów, ale wzorzec pozostaje zasadniczo taki sam i wygląda następująco: wszyscy rodzimy się jako istoty kompletne, o wielopłaszczyznowym charakterze. Mamy cechy osób płci przeciwnej zarówno dlatego, że jest to uwarunkowane genetycznie, jak i w związku z wpływem, jaki wywierają na nas rodzice przeciwnej płci. Nasz charakter ma naturalną głębię i jest wielowymiarowy. Badania wykazały na przykład, że we wczesnym dzieciństwie chłopcy są bardziej reaktywni emocjonalnie niż dziewczynki. Cechuje ich wysoki stopień empatii i wrażliwości. Dziewczynki mają w sobie z kolei ducha przygody i skłonności eksploratorskie, co jest dla nich naturalne. Mają także silną wolę, którą lubią się posługiwać, przekształcając otoczenie, w jakim żyją. Gdy dorastamy, musimy jednak zacząć prezentować światu spójną tożsamość. Musimy odgrywać określone role i umieć sprostać pewnym oczekiwaniom. Musimy dostosowywać nasze naturalne cechy do wymagań zewnętrznych i ograniczać ich przejawy. Chłopcy tracą szerokie spektrum emocji i walcząc o przetrwanie, tłumią swoją naturalną empatię. Dziewczynki wyrzekają się asertywności. Mają być miłe, uśmiechnięte, spolegliwe i zawsze przedkładać uczucia innych nad własne. Kobieta może być szefem, ale musi być także delikatna i elastyczna, nigdy zbyt agresywna. W tym procesie tracimy kolejne wymiary, dostosowujemy się do ról, jakich wymagają od nas uwarunkowania kulturowe i czasy, w których żyjemy. Tracimy cenne i pożądane cechy charakteru. Czasami zaczynamy sobie zdawać z tego sprawę dopiero wtedy, gdy spotykamy mniej skrępowane konwenansami osoby, które wzbudzają naszą fascynację. Takie wrażenie z pewnością wywoływała Katarzyna Sforza, ale w historii można także znaleźć wiele jej męskich odpowiedników: brytyjski premier Benjamin Disraeli, Duke Ellington, John F. Kennedy czy David Bowie to mężczyźni o wyraźnym odcieniu kobiecości, którzy stali się dzięki niemu dla innych ludzi tym bardziej intrygujący. Twoim zadaniem powinno być uwolnienie się od poczucia niewzruszalności, którego doświadczasz, nadmiernie identy kując się z rolą płciową, jakiej się od Ciebie oczekuje. Powinieneś zacząć eksplorować szarą strefę, znajdującą się pomiędzy tym, co męskie, a tym, co kobiece, zachowując się wbrew oczekiwaniom innych. Wróć do silniejszych lub słabszych stron własnego charakteru, które utraciłeś lub stłumiłeś. W ramach stosunków międzyludzkich wzbogacaj swój repertuar, rozwijając w sobie większą empatię lub wyrzekając się uległości. Napotykając problemy lub opór innych, naucz się reagować inaczej — atakując, gdy dotychczas się broniłeś, i vice versa. W ramach sposobu myślenia naucz się łączyć to, co analityczne, z tym, co intuicyjne, aby stać się bardziej kreatywnym (więcej informacji na ten temat znajdziesz w ostatnim podrozdziale tego rozdziału). Nie bój się sięgać po te cechy własnego charakteru, które wiążą się z wrażliwością lub ambicją. To, co w sobie tłumisz, domaga się wypuszczenia na zewnątrz. Zacznij grać w teatrze życia bardziej złożone role. Nie przejmuj się reakcjami innych na zmiany, jakie w Tobie wyczuwają. Pamiętaj, aby nie poddawać się kategoryzacji — dzięki temu zaczniesz wzbudzać fascynację innych, a sobie zapewnisz możliwość nieustannego manipulowania tym, jak będziesz przez nich postrzegany. Straszliwym oszustwem miłości jest to, że zaczyna się ona od wciągnięcia nas w grę nie z kobietą należącą do świata zewnętrznego, ale z lalką, którą tworzymy we własnym mózgu — będącą zresztą jedyną kobietą, którą zawsze mamy do dyspozycji, jedyną, jaką kiedykolwiek posiądziemy. — MARCEL PROUST Klucze do ludzkiej natury My, ludzie, z upodobaniem wierzymy, że jesteśmy konsekwentni i dojrzali, co umożliwia nam sprawowanie kontroli nad własnym życiem. Podejmujemy decyzje na podstawie racjonalnych przesłanek dotyczących tego, co może nam przynieść największe korzyści. Dysponujemy wolną wolą. Wydaje nam się, że wiemy, kim jesteśmy. Istnieje jednak pewien szczególny aspekt życia, w przypadku którego te przekonania przegrywają w konfrontacji z entropią — gdy się zakochujemy. Zakochani stajemy się o arami emocji, których nie jesteśmy w stanie kontrolować. Wybieramy partnerów w sposób, którego nie potra my racjonalnie wytłumaczyć, i często nasze wybory bywają niefortunne. Większość z nas tworzy w życiu co najmniej jedną udaną relację, ale wykazujemy tendencję do angażowania się w znacznie więcej związków, które okazują się zdecydowanie nieudane i kończą się nieszczęśliwie. I często powtarzamy niewłaściwe wybory partnerów, jakby zmuszał nas do tego jakiś wewnętrzny demon. Chcielibyśmy móc powiedzieć sobie z perspektywy czasu, że kiedy bywamy zakochani, opanowuje nas rodzaj chwilowego szaleństwa. Uważamy, że takie momenty to nie coś typowego dla naszego charakteru, ale wyjątek od reguły. Zastanówmy się jednak przez chwilę nad czymś odwrotnym — że w naszym świadomym codziennym życiu poruszamy się jak we śnie, nieświadomi tego, kim naprawdę jesteśmy; że prezentujemy światu fasadę rozsądku i mylimy maskę z rzeczywistością. A kiedy się zakochujemy, stajemy się bardziej sobą. Maska znika. Zaczynamy wtedy rozumieć, że wiele naszych działań determinują siły ukryte głęboko w naszej podświadomości. Nawiązujemy połączenie z realiami zasadniczej irracjonalności własnej natury. Spójrzmy na pewne typowe zmiany, które pojawiają się, gdy jesteśmy zakochani. Zwykle nasz umysł charakteryzuje stan rozproszenia. Im głębiej się jednak zakochujemy, tym bardziej naszą uwagę zaczyna pochłaniać jedna konkretna osoba. Popadamy w obsesję. W normalnych okolicznościach zależy nam na tym, aby prezentować światu określony obraz samych siebie, taki, który podkreśla nasze mocne strony. Gdy się zakochujemy, często pojawia się jednak coś odwrotnego. Osoby, które zazwyczaj bywają silne i niezależne, mogą nagle stawać się bezradne, bezwolne i histeryczne, a osoby obdarzone empatią i czułe nabierają cech wymagających i pochłoniętych sobą tyranów. Jako osoby dorosłe czujemy się stosunkowo dojrzali i praktyczni, ale pod wpływem zakochania często cofamy się do zachowań, które można uznawać wyłącznie za dziecinne. Doświadczamy lęków i kompleksów, które zasadniczo bywają mocno przesadzone. Czujemy przerażenie na myśl o porzuceniu, jak dziecko, które na parę minut zostaje samo. Doświadczamy szalonych zmian nastrojów — od miłości po nienawiść czy od zaufania po paranoję. Zwykle lubimy wyobrażać sobie, że dobrze nam idzie z ocenianiem charakteru innych ludzi. Pod wpływem fascynacji czy w stanie zakochania zaczynamy jednak mylić narcyzów z geniuszami, oprawców z opiekunami, próżniaków z ekscytującymi buntownikami czy maniaków kontroli z obrońcami. Inni często widzą, jak jest naprawdę, i starają się tłumaczyć nam, że fantazjujemy, ale ich nie słuchamy. Co gorsza, często takie błędy oceny powtarzamy bez końca. Kiedy przyglądamy się takim odmiennym stanom świadomości, zdarza nam się ulegać pokusie opisywania ich jako rodzaju opętania. Zwykle jesteśmy racjonalną osobą A, ale pod wpływem zauroczenia pojawia się irracjonalna osoba B. Na początku A i B mogą się przenikać, a nawet wtapiać w siebie wzajemnie, ale im bardziej się zakochujemy, tym bardziej dominująca staje się osoba B. Osoba B dostrzega w innych cechy, które nie istnieją, działa w sposób jałowy, a nawet autodestrukcyjny, jest niedojrzała, ma nierealistyczne oczekiwania i podejmuje decyzje, które często bywają później dla osoby A niewytłumaczalne. Nasze zachowania w takich sytuacjach cechuje to, że nigdy tak naprawdę nie rozumiemy do końca, co się z nami dzieje. W grę wchodzi znacząca część naszej podświadomości, do której procesów nie mamy racjonalnego dostępu. Chyba najlepsze wyjaśnienie tego, czego doświadczamy, zakochując się, zaproponował wybitny psycholog Carl Jung, który w ciągu swojej długiej kariery przeanalizował tysiące przypadków bolesnej miłości. Według Junga w takich chwilach stajemy się naprawdę opętani. Nadał on bytowi, który nas wtedy opanowuje (osobie B), nazwę anima (w przypadku mężczyzn) i animus (w przypadku kobiet). Ten byt funkcjonuje w naszej podświadomości, ale wydostaje się na zewnątrz, gdy fascynuje nas osoba przeciwnej płci. A skąd pochodzą anima i animus i jak działają? Odpowiedź na te pytania znajdziesz w dalszej części rozdziału. Wszyscy mamy hormony i geny przeciwnej płci. Te kontraseksualne cechy występują w mniejszości (w większym lub mniejszym stopniu, zależnie od jednostki), ale są w nas wszystkich i stanowią element naszego charakteru. Równie istotny jest wpływ na naszą psychikę rodzica przeciwnej płci, od którego przejmujemy cechy kobiece lub męskie. W najwcześniejszych latach dzieciństwa jesteśmy całkowicie otwarci i podatni na wpływy innych. Rodzic płci przeciwnej jest pierwszą poznawaną przez nas osobą, która się od nas drastycznie różni. W kontakcie z jego obcą naturą kształtujemy zasadniczo własną osobowość, stając się bytami wielowymiarowymi i wielopostaciowymi. (W przypadku rodziców tej samej płci często pojawia się odpowiedni poziom komfortu psychicznego i natychmiastowa identy kacja, które nie wymagają takiego samego zasobu energii adaptacyjnej). Oto przykład: mali chłopcy często czują się komfortowo, wyrażając emocje i prezentując cechy, których nauczyli się od matki, takie jak przywiązanie, empatia i wrażliwość. Z kolei małe dziewczynki często czują się komfortowo, wyrażając emocje i prezentując cechy, których nauczyły się od ojca, takie jak agresja, odwaga, dyscyplina intelektualna i sprawność zyczna. Każde dziecko w naturalny sposób włącza zatem tego rodzaju cechy płci przeciwnej do swojej konstrukcji psychicznej. Oprócz tego każdy rodzic ma także ciemną stronę (stronę cienia), którą dziecko musi sobie przyswoić lub nauczyć się z nią żyć. Matka może być na przykład raczej narcystyczna niż empatyczna, a ojciec raczej dominujący czy słaby niż opiekuńczy i silny. Dzieci muszą się do tego dostosowywać. Każdy chłopiec i każda dziewczynka w podświadomy i głęboki sposób uwewnętrznia pozytywne i negatywne cechy rodzica przeciwnej płci. Związek z rodzicem przeciwnej płci jest także naznaczony wszelkiego rodzaju emocjami — więziami zycznymi i zmysłowymi, przemożnymi uczuciami ekscytacji, fascynacji lub rozczarowania tym, czego się nie otrzymało. Niedługo potem zaczyna się jednak w naszej wczesnej młodości krytyczny okres, w którym musimy oddzielić się od rodziców i ukształtować własną tożsamość. A najprostszym i najskuteczniejszym sposobem tworzenia tej tożsamości jest posługiwanie się rolami płciowymi: męską i kobiecą. Chłopcy wykazują tendencje do ambiwalentnych relacji z matką, co naznacza ich na całe życie. Z jednej strony pragną bezpieczeństwa i pełnej uwielbienia uwagi, jaką matka im zapewnia, z drugiej czują z jej strony zagrożenie, tak jakby mogła przytłoczyć ich swoją kobiecością i doprowadzić do tego, że zatracą się we własnej jaźni. Obawiają się jej autorytetu i władzy, jaką ma nad ich życiem. Osiągnąwszy pewien wiek, zaczynają odczuwać potrzebę odróżniania się od niej. Muszą stworzyć własne poczucie męskiej tożsamości. Fizyczne zmiany, które pojawiają się w okresie dorastania, podsycają oczywiście tę tożsamość pierwiastkiem męskim, więc w toku całego procesu dojrzewania chłopcy wykazują tendencję do nadmiernego identy kowania się z tą rolą (o ile zamiast tego nie identy kują się z rolą kobiecą), stawiając na hardość i niezależność, aby podkreślić oddzielenie się od matki. Inne strony ich charakteru — empatia, łagodność, potrzeba więzi, które przyswoili sobie od matki lub które zyskali w naturalny sposób — są tłumione i zaczynają pogrążać się w podświadomości. Dziewczynki miewają ducha przygody i zdarza się, że włączają do własnej osobowości siłę woli i determinację ojca. Z wiekiem zaczynają jednak zwykle odczuwać presję, by dostosowywać się do pewnych norm kulturowych i kształtować swoją tożsamość wokół tego, co jest uważane za kobiece. Dziewczynki powinny być miłe, słodkie i uległe. Powinny przedkładać interes innych nad własny. Powinny poskramiać wszelkie dzikie instynkty, ładnie wyglądać i być obiektami pożądania. W przypadku konkretnych dziewczynek te oczekiwania zamieniają się w głosy, które słyszą one w swoich głowach, głosy, które nieustannie je osądzają i sprawiają, że zaczynają wątpić we własną wartość. Tego rodzaju naciski bywają w naszych czasach subtelniejsze niż dawniej, ale i tak wywierają potężny wpływ na psychikę. Wybierając zatem bardziej tradycyjnie kobiecą rolę, dziewczynki wykazują skłonności do tłumienia i usuwania w podświadomość tych stron swojego charakteru, które można opisać jako związane z odkrywczością, agresywnością i ogólnie „ciemniejsze” — dotyczy to zarówno cech występujących naturalnie, jak i tych, które przejęły od ojca. Podświadomie kobiecy element w chłopcu i mężczyźnie to coś, co Jung nazywa animą. Podświadomie męski element w dziewczynce i kobiecie to animus. Są one tą sferą nas samych, która jest głęboko ukryta, więc w codziennym życiu nigdy nie jesteśmy tak naprawdę świadomi ich istnienia. Gdy jednak zaczynamy odczuwać fascynację osobą przeciwnej płci, anima i animus budzą się do życia. Pociąg, jaki czujemy do drugiej osoby, może być czysto zyczny, ale częściej osoba, która podświadomie przyciąga naszą uwagę, wykazuje pewne podobieństwo — zyczne lub psychiczne — do naszej matki lub ojca. Pamiętajmy, że ta pierwotna relacja jest naładowana energią, ekscytacją i obsesjami, które są tłumione, ale dążą do ujawnienia się. Osoba, która wyzwala w nas takie skojarzenia, staje się magnesem przyciągającym naszą uwagę, nawet jeśli nie zdajemy sobie sprawy ze źródła tego przyciągania. Jeśli nasze relacje z matką lub ojcem były zasadniczo pozytywne, będziemy wykazywać tendencję do przenoszenia na drugą osobę pożądanych cech, jakie miał nasz rodzic, w nadziei na ponowne doświadczenie pozytywnych doznań z wczesnej młodości. Weźmy na przykład młodego mężczyznę, którego matka opiekowała się nim i go wielbiła. Może i był słodkim, kochającym małym chłopcem, oddanym matce i odwzajemniającym jej opiekuńczą energię, ale dorastając i stając się niezależnym mężczyzną o męskim wizerunku, na którego podtrzymywaniu mu zależało, stłumił w sobie te cechy. W kobiecie, która wyzwala w nim emocje typowe dla więzi z matką, taki mężczyzna dostrzega potencjał do adorowania go, czego skrycie pragnie. Uczucie zdobycia tego, czego chce, zwiększa jego ekscytację i siłę zycznego przyciągania. Kobieta dostarcza mu cech, których sam nigdy w sobie nie rozwinął. Zakochuje się zatem w swojej własnej animie, przybierającej postać kobiety, której pragnie. Jeśli nasze uczucia wobec matki lub ojca były zasadniczo ambiwalentne (bo bywali niekonsekwentni, poświęcając nam uwagę lub nie), często próbujemy naprawić pierwotne relacje, zakochując się w kimś, kto przypomina nam niedoskonałą postać rodzica, bo mamy nadzieję, że uda nam się pozbawić ich niejako negatywnych cech i zdobyć to, czego nigdy nie mieliśmy w najwcześniejszych latach życia. Jeśli relacje były zasadniczo negatywne, możemy poszukiwać kogoś o cechach przeciwstawnych wobec cech rodzica o często niejednoznacznej lub wręcz mrocznej naturze. Dziewczyna, której ojciec był nazbyt surowy, zdystansowany i krytyczny, może na przykład skrycie marzyć o buntowniku, nie mając jednak odwagi, aby to marzenie zrealizować. Będąc młodą kobietą, może zapragnąć przekornego, niekonwencjonalnego młodego mężczyzny, odzwierciedlającego tkwiącą w jej naturze dzikość, której nigdy nie była w stanie uzewnętrznić, i będącego całkowitym przeciwieństwem jej ojca. Buntownik to jej animus, uzewnętrzniany w postaci tego młodego człowieka. W każdym przypadku, niezależnie od tego, czy skojarzenie jest pozytywne, negatywne, czy ambiwalentne, uwalniają się w nas silne emocje i mając uczucie, że przenosimy się do pierwotnych relacji, jakie pamiętamy z dzieciństwa, zaczynamy działać w sposób, który często bywa sprzeczny z naszą osobowością. Stajemy się histeryczni, żądni uwagi i obsesyjni. Maniakalnie pragniemy kontroli. Anima i animus mają własne osobowości, więc kiedy ożywają, zachowujemy się jak osoba B. A ponieważ nie odnosimy się tak naprawdę do kobiet i mężczyzn, tylko raczej do naszych projekcji, w końcu zaczynamy być rozczarowani partnerami, jakby ponosili winę za to, że nie okazali się osobami, które sobie wyobrażaliśmy. Nasze relacje często rozpadają się za sprawą błędnych interpretacji działań i nieporozumień w komunikacji z partnerami, a nie mając świadomości źródła tego stanu, sami wikłamy się w ten sam cykl z każdą kolejną osobą. Istnieje nieskończenie wiele wariantów tych wzorców, bo każdego z nas charakteryzują szczególne uwarunkowania i proporcje pierwiastków męskiego i żeńskiego. Istnieją na przykład mężczyźni z psychologicznego punktu widzenia bardziej kobiecy od kobiet i kobiety, które z psychologicznego punktu widzenia są bardziej męskie od mężczyzn. Jeśli są to osoby heteroseksualne, mężczyzna czuje pociąg do męskich kobiet, mających takie cechy, jakich sam nigdy w sobie nie rozwinął — to ktoś o większym zasobie animusa niż animy. Kobietę pociągają z kolei kobiecy mężczyźni. Takich bardziej lub mniej otwarcie kontraseksualnych par jest wiele i są one w stanie przetrwać, jeśli obie strony dostają to, czego chcą — słynnym historycznym przykładem takiego związku jest relacja kompozytora Fryderyka Chopina i pisarki George Sand. Sand bardziej przypomina w tym związku męża, a Chopin żonę. Jeśli chodzi o osoby homoseksualne, zarówno o mężczyzn, jak i kobiety, one także poszukują kontraseksualnych cech, których same w sobie nie wykształciły. Ogólnie rzecz biorąc, pozostajemy w stanie nierównowagi, nadmiernie utożsamiając się z pierwiastkiem męskim lub kobiecym i odczuwając pociąg do całkowitych przeciwieństw nas samych. Twoje zadanie jako badacza ludzkiej natury jest trojakiego rodzaju: po pierwsze, musisz starać się obserwować animę i animusa, gdy ujawniają się one w innych ludziach — chodzi tu zwłaszcza o ich relacje intymne. Zwracając uwagę na wzorce ich zachowań w takich sytuacjach, zyskasz dostęp do ich podświadomości, czyli coś, czego w normalnych okolicznościach nikt z nas nie jest w stanie sobie zapewnić. Zaobserwujesz to, co w sobie tłumią, i będziesz mógł doskonale tę nową wiedzę wykorzystać. Pamiętaj o tym, aby zwracać szczególną uwagę na osoby hipermęskie lub hiperkobiece. Możesz być pewien, że w głębi jaźni mają one bardzo kobiecą animę w przypadku mężczyzn i bardzo męski animus w przypadku kobiet. Kiedy ktoś wkłada mnóstwo wysiłku, aby tłumić swoje kobiece lub męskie cechy, to mają one tendencję do uzewnętrzniania się w postaci przybierających karykaturalne formy przebłysków. Hipermęscy mężczyźni miewają na przykład skrywane obsesje na punkcie strojów i własnego wyglądu. Niezwykle interesuje ich powierzchowność innych osób — w tym także innych mężczyzn — na której temat lubią robić kąśliwe uwagi. Richard Nixon desperacko próbował przybierać wobec osób, z którymi jako prezydent współpracował, postawę macho, ale ciągle omawiał i komentował kolory ich garniturów czy zasłon w swoim biurze. Hipermęscy mężczyźni mają skłonność do wyrażania autorytatywnych opinii na temat samochodów, technologii czy polityki, których podłożem rzadko bywa rzeczywista wiedza, a w sytuacjach, gdy ktoś próbuje im zarzucać jej brak, bronią się w dosyć histeryczny sposób, wpadając w furię lub zaczynając się dąsać. Zawsze starają się panować nad emocjami, ale one często miewają własne życie. Tacy ludzie mogą na przykład wręcz bezwiednie nagle popadać w sentymentalizm. Hiperkobiece kobiety często ukrywają znaczne zasoby tłumionego gniewu i niechęci do roli, jaką przyszło im odgrywać. Ich uwodzicielskie, dziewczęce zachowania wobec mężczyzn to tak naprawdę fortel służący do zdobywania nad nimi władzy, sztuczka, za pomocą której mogą ich kusić, usidlać i ranić. Ich męska strona ujawnia się w zachowaniach pasywnoagresywnych, którymi bywają zazwyczaj próby zdominowania w podstępny sposób ludzi będących z nimi w związkach. Takie kobiety pod płaszczykiem słodyczy i uległości często ukrywają całkiem spore zasoby uporu i chęci osądzania innych. Ich zdecydowanie, zawsze skrywane pod powierzchnią, uzewnętrznia się w dosyć irracjonalnym uporze dotyczącym drobiazgów. Twoim drugim zadaniem jest uświadomienie sobie własnego mechanizmu projekcji. (Informacje o typowych postaciach projekcji znajdziesz w kolejnym podrozdziale). Projekcje odgrywają pozytywną rolę w naszym życiu i nie jesteśmy w stanie ich powstrzymywać, nawet gdybyśmy chcieli, bo są automatyczne i podświadome. Bez nich nie moglibyśmy okazywać rzeczywistego zainteresowania innym osobom, fascynować się nimi, idealizować ich i się w nich zakochiwać. W miarę rozwijania się relacji musisz jednak zapewnić sobie siłę i świadomość, które umożliwią Ci wycofanie projekcji, abyś mógł zacząć postrzegać inne osoby takimi, jakie naprawdę są. Czyniąc to, być może zdasz sobie sprawę, że nie jesteś z nimi kompatybilny lub wręcz przeciwnie. Nawiązując relację z rzeczywistą osobą, możesz nadal ją idealizować, ale zacznie się to opierać na rzeczywiście posiadanych przez nią pozytywnych cechach. Być może zresztą także jej wady okażą się urocze. Możesz to wszystko osiągnąć, uświadamiając sobie własne wzorce i rodzaje cech, które zazwyczaj przenosisz na innych. To wszystko dotyczy także relacji z osobami przeciwnej płci, które nie mają intymnego charakteru. Wyobraź sobie, że współpracownik krytykuje Twoją pracę lub przekłada spotkanie, o które prosiłeś. Jeśli jest to osoba odmiennej płci, zaczynają w Tobie buzować wszelkiego rodzaju emocje — resentymenty, lęki, rozczarowania, wrogość — którym towarzyszą różnorodne projekcje, natomiast gdyby była to osoba tej samej płci, nie zareagowałbyś tak gwałtownie. Obserwując tego rodzaju dynamikę w codziennym życiu, będziesz w stanie skuteczniej ją kontrolować i utrzymywać lepsze relacje z osobami odmiennej płci. Twoje trzecie zadanie to wejrzenie w siebie, abyś mógł dostrzec kobiece lub męskie cechy, które w sobie tłumisz lub które nie są wystarczająco rozwinięte. Zaczniesz dostrzegać przebłyski swojej animy lub animusa w relacjach z osobami odmiennej płci. Asertywność, którą pragniesz dostrzegać u mężczyzn, lub empatia, której pożądasz u kobiet, to coś, co musisz rozwinąć także w sobie, wydobywając na światło dzienne kobiecy lub męski odcień własnego charakteru. To, co powinieneś robić, polega w istocie na włączaniu do własnej codziennej osobowości cech, które w sobie masz, ale je tłumisz. Dzięki temu przestaną one funkcjonować w niezależny od Ciebie i automatyczny sposób, przestaną być opętaniem. Staną się elementem Twojej osobowości, a innych zacznie przyciągać autentyczność, którą będą w Tobie wyczuwali. (Więcej informacji na ten temat znajdziesz w ostatnim podrozdziale tego rozdziału). W kontekście ról płciowych lubimy wyobrażać sobie ciągły, liniowy postęp, prowadzący do doskonałej równości, i wierzyć, że niedaleko nam do osiągnięcia tego ideału. To jednak prawie całkowita nieprawda. Faktycznie, na pewnym poziomie możemy dostrzegać wyraźne postępy, ale na innym, zdecydowanie głębszym, pojawiają się rosnące napięcie i polaryzacja między płciami, tak jakby dawne wzorce nierówności między kobietami a mężczyznami wywierały na nas podświadomy wpływ. To napięcie, które może czasem przypominać wojnę, wynika z coraz większego psychologicznego dystansu między płciami kulturowymi, w związku z którym osoby odmiennej płci wydają nam się istotami niemal z kosmosu, o zwyczajach i wzorcach zachowań, których nie jesteśmy w stanie pojąć. Ten dystans może w przypadku niektórych osób przybierać znamiona wrogości. Pojawia się ona zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet, ale silniejsza bywa w przypadku mężczyzn. Być może jest to związane ze skrywaną wrogością, jaką wielu mężczyzn odczuwa do postaci matki i do uczuć zależności czy też słabości, które ta postać w nich wyzwala. Z poczuciem męskości często wiąże się pewien defensywny rys, ujawniający skrywane kompleksy. Dotyczące go poczucie niepewności staje się w związku ze zmianami ról płciowych coraz bardziej dotkliwe, także zwiększając poziom podejrzliwości i wrogości w kontaktach między mężczyznami a kobietami. Ten zewnętrzny kon ikt między płciami kulturowymi jest jednak wyłącznie odbiciem nierozwiązanego kon iktu wewnętrznego. Dopóki wewnętrzny pierwiastek kobiecy lub męski jest wypierany, ten dystans będzie się powiększał. Gdy jednak od wewnątrz niwelujemy ten dystans, zmienia się także nasze nastawienie do osób odmiennej płci. Zaczynamy odczuwać głębszą więź. Możemy odnosić się do nich tak, jakbyśmy w pewnym sensie odnosili się do samych siebie. Polaryzacja płci biologicznych nadal istnieje i powoduje, że odczuwamy pociąg do innych i się w nich zakochujemy, ale teraz zawiera także pragnienie zbliżenia się do pierwiastka kobiecego lub męskiego. Różni się to znacznie od polaryzacji między płciami kulturowymi, w przypadku której dystans i wrogość ostatecznie wysuwają się w ramach relacji na pierwszy plan i sprawiają, że pozostające w nich osoby coraz bardziej się od siebie oddalają. Wewnętrzna więź w znaczący sposób poprawia jakość więzi zewnętrznej i powinna być ideałem, do którego należy dążyć. Projekcja płci kulturowej — rodzaje Odmian projekcji płci kulturowej jest nieskończenie wiele, ale sześć jej najbardziej typowych rodzajów znajdziesz poniżej. Musisz wykorzystać tę wiedzę na trzy sposoby. Po pierwsze, musisz rozpoznać w sobie skłonność do jednej z postaci tych projekcji. Pomoże Ci to zrozumieć coś istotnego o najwcześniejszych latach własnego życia i znacznie ułatwi Ci pozbywanie się projekcji na temat innych ludzi. Po drugie, musisz zacząć używać tej wiedzy jako nieocenionego narzędzia umożliwiającego uzyskiwanie dostępu do podświadomości innych ludzi i obserwowania w akcji ich animy i animusa. Po trzecie, musisz zwracać uwagę na to, jak inni będą przenosić na Ciebie swoje potrzeby i fantazje. Pamiętaj, że kiedy jesteśmy celem projekcji innych, odczuwamy pokusę bycia postacią, którą idealizują, ich fantazją. Wpadamy w sidła ich ekscytacji i chcemy wierzyć, że jesteśmy tak wspaniali, silni czy empatyczni, jak im się wydaje. Nie zdając sobie z tego sprawy, zaczynamy odgrywać rolę, którą chcą, abyśmy odgrywali. Stajemy się matką lub ojcem, którego pragną. Nieuchronnie jednak zaczyna nas to uwierać — bo nie możemy być sobą, bo nie jesteśmy doceniani za własne rzeczywiste cechy. Dobrze jest uświadomić sobie sposób funkcjonowania tej dynamiki, zanim wpadniemy w jej pułapkę. Piekielny romantyk. W tym scenariuszu mężczyzna, który fascynuje kobietę — często starszy i odnoszący sukcesy — może się wydawać rozpustnikiem, człowiekiem, który nie potra się powstrzymać od gonienia za młodymi kobietami. Ale jest też romantykiem. Zakochany, poświęca kobiecie całą swoją uwagę. Ona podejmuje decyzję, że go uwiedzie i stanie się obiektem tej uwagi. Że będzie uosobieniem jego fantazji. Jak mógłby się z nią nie związać i przestać zachowywać się tak jak do tej pory? Przecież właśnie ona stanie się uosobieniem jego miłości! Mężczyzna okazuje się jednak nie tak silny, męski czy romantyczny, jak sobie go wyobrażała. Jest nieco egocentryczny. Kobieta nie jest w stanie zapewnić sobie takiego poziomu jego uwagi, na jaki sądzi, że zasługuje, lub nie trwa ona szczególnie długo. A potem mężczyzna, którego nie udaje jej się dopasować do własnych oczekiwań, w końcu ją zostawia. Ten rodzaj projekcji zwykle pojawia się u kobiet, które miały intensywne, ocierające się wręcz o irt relacje z ojcem. Tacy ojcowie często uważają własne żony za nudne, a nieletnie córki za znacznie bardziej niż one urocze i zabawne. Właśnie u córek zaczynają zatem poszukiwać inspiracji, a one uzależniają się od ich uwagi i zaczynają doskonale odgrywać dziewczynkę, jakiej chce tatuś. Zapewnia im to odczucie dzierżenia władzy. Ich życiowym celem staje się odtwarzanie wrażenia bycia w centrum uwagi i poczucia władzy, które mu towarzyszy. Każde skojarzenie z postacią ojca uruchamia mechanizm projekcji, w ramach którego kobieta kreuje lub wyolbrzymia na własny użytek romantyczne elementy charakteru mężczyzny. Doskonałym przykładem osoby tego rodzaju jest Jacqueline Kennedy Onassis. Jack Bouvier, jej ojciec, uwielbiał obie swoje córki, ale jego ulubienicą była Jacqueline. Jack był diabelnie przystojny i szykowny. Był narcyzem z obsesją na punkcie własnego ciała i pięknych ubrań, które nosił. Uważał się za macho, prawdziwego ryzykanta, ale pod tą fasadą ukrywał kobiecy gust i całkowitą niedojrzałość. Był także niepoprawnym kobieciarzem. Traktował Jackie raczej jak towarzyszkę zabaw i kochankę, a nie córkę. Dla Jackie był ideałem. Wzięcie, jakie miał u kobiet, wywoływało w niej uczucie perwersyjnej dumy. Podczas częstych kłótni między matką a ojcem zawsze stawała po jego stronie. W porównaniu z kochającym zabawę ojcem matka wydawała się jej pruderyjna i sztywna. Spędzając w towarzystwie ojca, nawet po rozwodzie rodziców, mnóstwo czasu i nieustannie o nim myśląc, Jackie głęboko wchłonęła jego energię i ducha. Jako młoda kobieta skoncentrowała całą swoją uwagę na starszych, mających władzę i niekonwencjonalnych mężczyznach, z którymi mogła odtwarzać rolę, jaką odgrywała dla ojca — wiecznej małej dziewczynki potrzebującej jego miłości, ale także dosyć bałamutnej. Mężczyźni, których wybierała, stale ją jednak rozczarowywali. Najbliższy ideału okazał się John F. Kennedy, bo na wiele sposobów, zarówno w kwestii wyglądu, jak i zachowania, przypominał jej ojca. Kennedy nigdy nie poświęcał jej jednak tyle uwagi, ile pragnęła. Był zbyt egocentryczny i zajęty romansowaniem z innymi kobietami. Nie był tak naprawdę typem romantyka. Jackie odczuwała w tym związku ciągłą frustrację, ale stała się więźniem stworzonego przez siebie wzorca, poślubiając później Arystotelesa Onassisa, starszego, niekonwencjonalnego mężczyznę mającego wielką władzę, który wydawał się jej pełen uroku i niezwykle romantyczny, ale traktował ją fatalnie i bez przerwy zdradzał. Kobiety w ramach tego scenariusza uzależniają się od uwagi, jaką w dzieciństwie poświęcał im ojciec. Muszą być nieustannie czarujące, inspirujące i zalotne, aby zapewniać sobie tę uwagę także później. Ich animus jest uwodzicielski, ale ma agresywną, męską nutę, bo wchłonął mnóstwo energii ojca. Takie kobiety ciągle poszukują mężczyzny, który nie istnieje. Gdyby znalazł się ktoś, kto poświęcałby im całą swoją uwagę i był niestrudzenie romantyczny, szybko by się nim znudziły. Uznałyby go za zbyt słabego. Skrycie przyciąga je mroczna strona obiektu ich fantazji i narcyzm, jaki jej towarzyszy. Kobiety uwięzione w tej projekcji zaczynają z upływem lat coraz bardziej nienawidzić tego, ile energii muszą wkładać w spełnianie męskich fantazji i jak niewiele dostają w zamian. Jedynym wyjściem z pułapki staje się dla nich dostrzeżenie istnienia odpowiedniego wzorca, zaprzestanie mitologizowania ojca i koncentrowanie się zamiast tego na szkodach spowodowanych przez niestosowny rodzaj uwagi, jaką im on poświęcał. Nieuchwytna kobieta doskonała. Mężczyzna uznaje, że znalazł idealną kobietę, która da mu to, czego brakowało w jego wcześniejszych związkach, niezależnie od tego, czy chodzi o pewnego rodzaju dzikość, o otuchę i współczucie, czy o twórczą iskrę. Chociaż spotkał się z nią zaledwie kilka razy, potra wyobrażać sobie w jej towarzystwie wszelkie możliwe pozytywne doświadczenia. Im częściej o niej myśli, tym bardziej jest pewien, że nie może bez niej żyć. Kiedy mówi o tej doskonałej kobiecie, zauważamy jednak, że nie dysponuje zbyt wieloma konkretnymi szczegółami odnoszącymi się do tego, co czyni ją tak doskonałą. Gdy udaje mu się stworzyć związek, szybko się rozczarowuje. Wymarzona kobieta nie jest osobą, za którą ją uważał; został wprowadzony w błąd. Rozstają się i mężczyzna znajduje sobie kolejną kobietę, na którą zaczyna przenosić swoje fantazje. To typowa postać męskiej projekcji, zawierającej wszystkie elementy, których mężczyzna według własnego przekonania nigdy nie otrzymał od matki ani od innych kobiet w swoim życiu. Idealna partnerka zaczyna nawiedzać jego sny. Nie pojawia się jednak przed nim w postaci kogoś, kogo zna; to kobieta ukształtowana przez jego wyobraźnię — często młoda, nieuchwytna, ale obiecująca coś wspaniałego. Pewne typy kobiet mogą wywoływać takie projekcje także w prawdziwym życiu. Zwykle dosyć trudno ujmować je w określone ramy, ale odpowiadają one typowi, który Freud nazwał kobietą narcystyczną: to osoba samodzielna, niepotrzebująca mężczyzny ani nikogo, kto musiałby ją uzupełniać. Bywa wewnętrznie chłodna i może przypominać pusty ekran, na którym mężczyźni mogą wyświetlać, co tylko zechcą. Może się także wydawać swobodną duszą, pełną twórczej energii, ale niemającą wyraźnego poczucia własnej tożsamości. Mężczyznom taka kobieta służy za muzę pobudzającą ich wyobraźnię, za wabik, który rozluźnia ich zastałe umysły. Mężczyźni podatni na tę projekcję często miewają matki, które w przeszłości nie poświęcały się im całkowicie. Matka mogła na przykład oczekiwać, że to syn zapewni jej uwagę i poczucie walidacji, których nie otrzymywała od męża. Z powodu takiego odwrócenia ról chłopiec, stając się mężczyzną, czuje dojmującą pustkę wewnętrzną, którą musi nieustannie wypełniać. Nie jest w stanie dobitnie wyrażać tego, czego chce, ani tego, czego nie otrzymał, i właśnie to jest powodem niejasności jego fantazji. Ktoś taki poświęca całe życie, poszukując swojego nieuchwytnego wyobrażenia, i nigdy nie potra zdecydować się na żadną kobietę z krwi i kości. Idealna ma być zawsze ta kolejna. Taki mężczyzna, zakochując się w osobie typu narcystycznego, ponownie odtwarza problem, którego doświadczył z matką, obdarzając uczuciem kobietę, która nie może mu dać tego, czego chce. Jego własna anima jest nieco senna, introspekcyjna i chimeryczna, więc zakochując się, wykazuje tendencję do demonstrowania takich właśnie zachowań. Mężczyźni tego typu muszą rozpoznać charakter swojego wzorca. Tym, czego naprawdę potrzebują, jest nawiązanie kontaktu z prawdziwą kobietą — muszą zaakceptować jej nieuniknione wady i zacząć dawać jej więcej z siebie. Często jednak wolą gonić za własnymi fantazjami, bo w takim scenariuszu mają wszystko pod kontrolą i mogą się wycofać, gdy zaczyna dawać o sobie znać rzeczywistość. Aby przełamać wzorzec, powinni częściowo zrezygnować z tej kontroli. A jeśli chodzi o ich potrzebę usidlenia muzy, muszą nauczyć się czerpać inspirację z własnego wnętrza, aby móc w większym stopniu sięgać po swoją animę. Są nadmiernie wyobcowani wobec swojego kobiecego ducha, więc muszą zapewnić większą swobodę własnym procesom myślowym. Dzięki temu przestają odczuwać potrzebę dzikości ze strony kobiety z własnych fantazji i zaczynają nawiązywać lepsze relacje z kobietami faktycznie pojawiającymi się w ich życiu. Uroczy buntownik. Kobietę, którą przyciąga taki typ osobowości, intryguje mężczyzna demonstrujący wyraźną pogardę dla autorytetów. To nonkonformista. Inaczej niż w przypadku piekielnego romantyka, taki człowiek często bywa młody i nie może się pochwalić jakimiś szczególnymi sukcesami. Zwykle nie należy także do typowego kręgu znajomych kobiety. Nawiązanie z nim relacji może mieć delikatny posmak tabu — jej ojciec na pewno by go nie zaaprobował, a być może także przyjaciele czy współpracownicy. Jeśli jednak relacja zostanie nawiązana, kobieta zobaczy swojego wybranka z zupełnie innej strony. Mężczyzna nie może utrzymać dobrej pracy nie dlatego, że jest buntownikiem, tylko dlatego, że jest leniwy i nieefektywny. Poza tatuażami i głową ogoloną na zero jest dosyć konwencjonalny, ma obsesję na punkcie kontroli i dominacji. Relacja się rozpada, lecz fantazja pozostaje. Kobiety oddające się tego rodzaju projekcji często miewają silnego, patriarchalnego ojca, który w przeszłości był wobec nich zdystansowany i surowy. Ojciec oznacza porządek, zasady i konwencje. Nierzadko bywał dość krytyczny wobec swojej córki — nigdy nie była ani dobra, ani ładna, ani wystarczająco inteligentna. Ten głos krytyki został uwewnętrzniony i kobieta przez cały czas słyszy go w głowie. Jako dziewczyna marzyła o zbuntowaniu się i przeciwstawieniu władzy ojca, ale zbyt często była redukowana do roli osoby, która musi być posłuszna i grać uległą córkę. Tłumiła zatem w sobie pragnienie buntu, które ostatecznie wchłonął jej wypełniony wyjątkowym gniewem i urazą animus. Zamiast rozwijać buntowniczego ducha w samej sobie, próbuje go uzewnętrzniać w postaci mężczyznybuntownika. Wyczuwając na podstawie jego wyglądu, że mężczyzna może taki być, zaczyna przenosić na niego swoje naładowane seksualną energią fantazje. Często wybiera mężczyznę, który jest stosunkowo młody, bo czyni go to mniej groźnym, mniej patriarchalnym. Jego młodość i niedojrzałość prawie uniemożliwiają jednak stworzenie stabilnego związku, więc wraz z postępującym rozczarowaniem kobiety zaczyna ujawniać się jej gniew. Gdy kobieta rozpoznaje, że jest podatna na taki rodzaj projekcji, musi pogodzić się z prostym faktem: tym, czego naprawdę chce, jest rozwinięcie w sobie niezależności, asertywności i siły, by okazać nieposłuszeństwo samej sobie. Nigdy nie jest za późno, aby tego dokonać, ale wspomniane cechy należy tworzyć i rozwijać stopniowo, małymi krokami, za pomocą codziennych wyzwań, w ramach których kobieta będzie się uczyć odmawiać, łamać pewne zasady i tak dalej. A gdy stanie się bardziej asertywna, może zacząć nawiązywać bardziej zrównoważone i satysfakcjonujące relacje. Kobieta upadła. Kobieta, która fascynuje mężczyznę podatnego na ten rodzaj projekcji, wydaje się znacząco różnić od kobiet, z jakimi się on do tej pory stykał. Może pochodzić z innego kręgu kulturowego lub innej klasy społecznej. W przeciwieństwie do niego bywa niewykształcona. Może mieć w charakterze jakąś skazę z przeszłości i jest z pewnością mniej zycznie powściągliwa niż większość kobiet. Mężczyzna uważa ją za przyziemną. Ma wrażenie, że potrzebuje ona ochrony, wykształcenia i pieniędzy. I to właśnie on ją ocali, on pomoże jej podźwignąć się z upadku. Im bardziej się jednak do niej zbliża, tym w jakiś sposób wszystko okazuje się coraz mniej odpowiadać temu, czego się spodziewał. Charles Swann — postać mająca swój pierwowzór w rzeczywistości — główny bohater powieści W stronę Swanna, pierwszego tomu cyklu W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta, to esteta i koneser sztuki. Swann jest także Don Juanem, który śmiertelnie się boi wszelkich związków i innych postaci zaangażowania, ale z upodobaniem uwodził wiele kobiet należących do tej samej klasy społecznej. Pewnego razu poznaje kobietę imieniem Odette, która pochodzi ze zdecydowanie innych kręgów. Brak jej wykształcenia, jest nieco wulgarna, a są tacy, którzy twierdzą, że jest kurtyzaną. Swann jest nią zaintrygowany. Któregoś dnia, przyglądając się biblijnej scenie z reprodukcji fresku Botticellego, uznaje, że Odette przypomina kobietę z obrazu. Zafascynowany, zaczyna ją idealizować. Odette musiała mieć ciężkie życie, z pewnością zasługuje na coś lepszego. Mimo lęku przed angażowaniem się w bliskie relacje Swann ją poślubia i odkrywa przed nią uroki wyra nowanych stron życia. Nie zdaje sobie jednak sprawy z tego, że Odette w niczym nie przypomina kobiety, o której fantazjuje. Jest ona niezwykle inteligentna, uparta i o wiele silniejsza od niego. W końcu, stale romansując z innymi mężczyznami i kobietami, doprowadza do tego, że Swann staje się jej niewolnikiem. Mężczyźni o takim typie osobowości w dzieciństwie często pozostają pod wpływem silnej postaci matki. Stają się dobrymi, posłusznymi chłopcami, którzy doskonale się uczą. W sferze świadomości odczuwają pociąg do wykształconych kobiet, takich, które wydają się dobre i perfekcyjne. Podświadomie pragną jednak kobiet niedoskonałych, złych, mających trudny charakter. Skrycie pragną przeciwieństwa samych siebie. To klasyczny podział na matki i dziwki — ich żona powinna mieć cechy postaci matki, ale znacznie silniejszy zyczny pociąg odczuwają do dziwki, kobiety upadłej, osoby, która lubi wabić swoim ciałem. Stłumili cechy własnego charakteru, jakie mieli, będąc chłopcami — takie, które mogłyby się kojarzyć z czymś zabawnym, ze zmysłowością i z przyziemnością. Są przesadnie usztywnieni i cywilizowani. Jedynym sposobem na przywołanie w sobie tych cech stają się dla nich kobiety, które wydają się całkowicie różne od nich samych. Podobnie jak Swann, mężczyźni ci znajdują sposób na to, aby je idealizować za pomocą jakiegoś rodzaju odniesień do wzniosłości, które nie mają związku z rzeczywistością. Przenoszą na takie kobiety słabość i bezbronność. Wmawiają sobie, że chcą im pomóc i je chronić, ale tym, co ich naprawdę przyciąga, jest niebezpieczeństwo i wyuzdane przyjemności, jakie te kobiety wydają się obiecywać. Nie doceniając siły tego rodzaju kobiet, często kończą jako ich o ary. Anima takich mężczyzn jest bierna i masochistyczna. Mężczyźni dokonujący tego rodzaju projekcji powinni pracować nad mniej konwencjonalnymi stronami własnego charakteru. Muszą wychodzić poza własną strefę komfortu i samodzielnie próbować nowych doświadczeń. Muszą zapewniać sobie więcej wyzwań, a nawet nieco niebezpieczeństw, bo dzięki nim będą mogli trochę się rozluźnić — może się to na przykład wiązać z podejmowaniem większego ryzyka w ramach pracy. Muszą także pracować nad uzewnętrznianiem bardziej zycznych i zmysłowych stron swojego charakteru. Nie musząc oddawać się poszukiwaniom tego, czego pragną, czyli kobiety upadłej, mogą zacząć zaspokajać swoje potrzeby z różnymi kobietami, nie czekając biernie, aż zostaną sprowadzeni na manowce, lecz aktywnie inicjując zdrożne przyjemności. Doskonały mężczyzna. Wydaje się błyskotliwy, wykształcony, silny i stabilny. Roztacza wokół siebie aurę władzy i pewności siebie. Może być skutecznym biznesmenem, naukowcem, artystą lub guru. Może być kimś starszym i niekoniecznie wyjątkowo atrakcyjnym zycznie, ale pewność siebie zapewnia mu aurę atrakcyjności. Kobietom, które przyciąga, relacje z nim pośrednio zapewniają poczucie siły i wyższości nad innymi. Główna bohaterka powieści George’a Eliota Miasteczko Middlemarch (1872), Dorothea Brooke, jest dziewiętnastoletnią sierotą wychowywaną przez bogatego wuja. Dorothea jest bardzo ładna, to typ dziewczyny, z którą wielu chciałoby się ożenić. I faktycznie, pewien młody człowiek z sąsiedztwa, sir James Chettam, aktywnie o nią zabiega. Pewnego wieczoru Dorothea poznaje jednak znacznie starszego od siebie Edwarda Casaubona, bogatego właściciela ziemskiego, który poświęcił życie badaniom naukowym. Zaintrygowana dziewczyna zaczyna się nim interesować, a on, ku przerażeniu jej siostry i wuja, nie pozostaje obojętny. Oni uważają Casaubona za wyjątkowo szpetnego — ma na twarzy znamiona i ziemistą cerę. Podczas posiłków prawie się nie odzywa. Dla Dorothei jego twarz jest jednak uduchowiona. Nie interesuje go nic, co przyziemne, więc po co miałby dbać o etykietę? Mówi niewiele, bo nikt by go nie zrozumiał. Małżeństwo z nim byłoby dla niej jak związek z Pascalem czy Kantem. Ona nauczy się greki i łaciny i pomoże mu ukończyć wielkie arcydzieło, nad którym pracuje, Klucz do wszystkich mitologii. A on zapewni jej wykształcenie i awans społeczny. Będzie ojcem, którego straciła. Prawda wychodzi na jaw dopiero po tym, jak zostaje jego żoną — Casaubon jest martwy wewnątrz i obsesyjnie pragnie wszystko i wszystkich kontrolować. Dorothea jest w jego oczach wyłącznie zdolną sekretarką. Dziewczyna zostaje uwięziona w pozbawionym perspektyw małżeństwie. Chociaż szczegóły konkretnych relacji mogą obecnie wyglądać zupełnie inaczej, ten rodzaj projekcji jest wśród kobiet nadal bardzo powszechny. Wywodzi się z poczucia niższości. W tym przypadku kobieta uwewnętrznia głosy ojca i innych ludzi, którzy w przeszłości ją krytykowali i obniżali jej samoocenę, wmawiając jej, jaka powinna być i jak się zachowywać. Nie rozwinąwszy w sobie siły i pewności siebie, taka kobieta wykazuje tendencję do poszukiwania tych cech u mężczyzn i nadmiernego akcentowania wszelkich ich oznak. Wielu mężczyzn, którzy nawiązują z nią relacje, wyczuwa jej niską samoocenę i uznaje to za coś pociągającego. Podoba im się pełna uwielbienia uwaga, okazywana im przez często znacznie młodszą kobietę, którą mogą zdominować i kontrolować. To klasyczny układ z profesorem uwodzącym studentkę. A ponieważ tego rodzaju mężczyźni rzadko bywają tak błyskotliwi, inteligentni i pewni siebie, jak wyobraża to sobie kobieta, albo zaczyna ona odczuwać rozczarowanie i odchodzi, albo, uwięziona w pułapce własnej niskiej samooceny, poddaje się ich manipulacjom i za wszelkie problemy zaczyna obwiniać siebie. Taka kobieta musi przede wszystkim uświadomić sobie, że źródłem jej kompleksów są krytyczne opinie innych, które ona sama zaakceptowała i przyjęła za pewnik. Nie wynikają one z jej wrodzonego braku inteligencji czy z faktu, że jest bezwartościowa. Taka osoba powinna zacząć aktywnie rozwijać własną asertywność i starać się pogłębiać poczucie pewności siebie poprzez określone działania, którymi mogą być zajmowanie się kolejnymi projektami, założenie rmy czy opanowanie jakiejś nowej umiejętności. W kontaktach z mężczyznami musi postrzegać siebie jako kogoś, kto im w naturalny sposób dorównuje, kogoś potencjalnie tak samo, a nawet bardziej niż oni silnego i kreatywnego. Po nabraniu rzeczywistej pewności siebie będzie mogła zacząć oceniać faktyczną wartość i charakter mężczyzn, których pozna w przyszłości. Kobieta stworzona po to, by go czcić. On jest ambitny i żądny uznania, ale ma ciężkie życie. Zewnętrzny świat jest okrutny i bezlitosny, trudno znaleźć w nim choćby odrobinę ukojenia. Mężczyzna czuje, że w jego życiu czegoś brak. Potem pojawia się kobieta, która zaczyna poświęcać mu uwagę, jest ciepła i ujmująca. Wydaje się go podziwiać. Mężczyzna czuje, że bez reszty przyciąga go ona sama i jej energia. To kobieta, która go dopełni, która zapewni mu satysfakcję. Następnie, gdy ich związek się pogłębia, kobieta przestaje się jednak wydawać tak miła i ujmująca jak na początku. Z pewnością przestała go podziwiać. Mężczyzna stwierdza, że go oszukała lub się zmieniła. Ta „zdrada” sprawia, że wpada on w gniew. Męskie projekcje tego typu wywodzą się zasadniczo z określonego rodzaju relacji z matką, która uwielbiała swojego synka i poświęcała mu całą uwagę. Być może ma to być rekompensata za coś, czego nigdy w pełni nie zaznała od męża. Matka wpaja chłopcu pewność siebie, a on uzależnia się od jej uwagi i pragnie jej ciepłej, wszechogarniającej obecności, czyli tego, na czym matce zależy. Kiedy chłopiec dorasta, często bywa dosyć ambitny i zawsze stara się spełniać oczekiwania matki. Zmusza się do maksymalnego wysiłku. Wybiera sobie kobietę określonego typu, związuje się z nią, a następnie subtelnie wpływa na nią w taki sposób, aby zaczęła odgrywać rolę matki — aby go hołubiła, wielbiła i rozdmuchiwała jego ego. W wielu przypadkach kobieta zaczyna w końcu rozumieć, że została wtłoczona w tę rolę drogą manipulacji, i wpada w gniew. Przestaje być uosobieniem ukojenia i pełni szacunku. Mężczyzna obwinia ją za to, że się zmieniła, ale tak naprawdę to on jest tym, kto przenosił na kobietę obce jej cechy i próbował skłaniać ją, aby dostosowywała się do jego oczekiwań. Następujące po tym rozstanie bywa zwykle dla mężczyzny bardzo bolesne, bo zainwestował w ten związek energię pochodzącą z najwcześniejszych lat własnego życia, i odczuwa je on jako porzucenie przez matkę. Nawet jeśli udaje mu się skłonić kobietę, by zaczęła odgrywać rolę matki, to sam zaczyna czuć niechęć do zależności od niej, tej samej zależności i ambiwalencji, jaką odczuwał wobec rodzicielki. Może zacząć sabotować związek lub uznać, że powinien się wycofać. Jego animę charakteryzują pewna ostrość i rys wskazujący na skłonność do oskarżania innych; taki człowiek jest zawsze skory do narzekań i użalania się nad sobą. Mężczyzna musi w takim przypadku dostrzec wzorzec tego rodzaju relacji w swoim życiu. Powinno dać mu to do zrozumienia, że żyje we własnym wnętrzu, musi rozwinąć matczyne cechy, które przenosi na kobiety. Musi dostrzec naturę swojej ambicji jako coś, co wynika z jego pragnienia zadowalania matki i spełniania jej oczekiwań. Ma tendencję do przepracowywania się. Musi nauczyć się uspokajać i zapewniać sobie ukojenie, od czasu do czasu się wycofywać i czerpać zadowolenie z tego, co udało mu się osiągnąć. Musi nauczyć się sam o siebie dbać, bo poprawi to jakość jego relacji. Zacznie dawać więcej od siebie, zamiast czekać na adorację i opiekę ze strony drugiej osoby. Będzie się wiązał z kobietami, a one w końcu zaczną odczuwać podświadomą skłonność do zapewniania mu ukojenia, którego potrzebuje, nie odnosząc przy tym wrażenia, że są do czegoś zmuszane. Pierwotny mężczyzna-kobieta Doświadczeniem charakterystycznym dla nas, ludzi, jest to, że w pewnym momencie życia — często w wieku około czterdziestu lat — przechodzimy tak zwany kryzys wieku średniego. Praca staje się czymś mechanicznym i bezdusznym. Relacje intymne tracą ducha ekscytacji. Pragniemy zmiany i poszukujemy jej, próbując nowej kariery lub innego związku, jakichś nowych doświadczeń, a nawet działań wiążących się z pewnym niebezpieczeństwem. Takie zmiany mogą nam zapewnić krótkotrwały szok terapeutyczny, ale prawdziwe problemu pozostaje nietknięte i apatia powraca. źródło Spójrzmy na to zjawisko pod innym kątem: kryzysu tożsamości. Będąc dziećmi, mieliśmy stosunkowo płynne poczucie własnej jaźni. Wchłanialiśmy energię wszystkiego i wszystkich wokół nas. Odczuwaliśmy bardzo szerokie spektrum emocji i byliśmy otwarci na nowe doświadczenia. W młodości musieliśmy jednak także kształtować własną jaźń społeczną, bo musiała ona być spójna, aby umożliwić nam dopasowywanie się do grupy. Żeby tego dokonać, musieliśmy zacząć ograniczać skalę czegoś, co można określić mianem swobody ducha. Znaczna część działań związanych z tym ograniczaniem koncentrowała się wokół ról płciowych. Musieliśmy tłumić męskie lub kobiece aspekty samych siebie, aby móc odczuwać samemu i prezentować innym bardziej spójną jaźń. Na przełomie nastoletniości i dorosłości stale doprecyzowujemy tę tożsamość, aby się dopasowywać — to wciąż jest praca w toku — i czerpiemy z tych działań pewną przyjemność. Czujemy, że nasze życie może podążyć w różnych kierunkach, i fascynuje nas wielość stojących przed nami możliwości. Jednak z upływem lat rola płciowa, jaką odgrywamy, staje się coraz bardziej jednoznaczna i zaczynamy mieć poczucie, że utraciliśmy coś istotnego, że jesteśmy niemal obcy w stosunku do osób, jakimi byliśmy w młodości. Nasza kreatywna energia wyparowała. W naturalny sposób szukamy źródeł tego kryzysu na zewnątrz, ale pochodzi on z naszego wnętrza. Wpadliśmy w stan braku równowagi, bo zbyt sztywno utożsamialiśmy się z naszą rolą i z maską, którą prezentujemy innym. Nasza pierwotna natura zawierała przecież więcej cech, które przejęliśmy od matki lub ojca, oraz cech płci przeciwnej, będących biologicznie częścią nas samych. W pewnym momencie zaczynamy się więc wewnętrznie buntować, ponieważ utraciliśmy coś, co było zasadniczo elementem naszej jaźni. W prymitywnych kulturach całego świata za najmądrzejszego członka plemienia uznawano szamana (lub szamankę). Szaman był uzdrowicielem, który potra ł komunikować się ze światem duchów. Jaźń szamana-mężczyzny zamieszkiwała kobieta czy też żona, której on uważnie słuchał i która nim kierowała. Jaźń kobiety-szamanki zamieszkiwał mąż. Podstawą mocy szamanów była przebiegająca na głębokim poziomie komunikacja z tą wewnętrzną postacią, uznawaną za prawdziwą kobietę lub mężczyznę. Postać szamana odzwierciedla głęboką psychologiczną prawdę, do której mieli dostęp nasi prymitywni przodkowie. Otóż według mitologii wielu starożytnych kultur — perskiej, hebrajskiej, greckiej czy egipskiej — pierwotni ludzie byli jednocześnie i mężczyznami, i kobietami; czyniło ich to tak potężnymi, że obawiali się ich nawet bogowie, którzy aby ich osłabić, podzielili ich na pół. Zrozum: powrót do pierwotnej natury zawiera żywiołową moc. Odnosząc się w większym stopniu do naturalnie kobiecych lub męskich elementów własnej jaźni, uwolnisz energię, która została stłumiona, Twój umysł odzyska naturalną elastyczność, zaczniesz lepiej rozumieć osoby odmiennej płci, nawiązując z nimi lepszy kontakt, i uwolnisz się od defensywności wobec własnej roli płciowej, zaczniesz czuć się bezpiecznie, będąc tym, kim jesteś. Aby ten powrót był możliwy, musisz przyjąć styl myślenia i działania, który jest bardziej męski lub kobiecy, zależnie od rodzaju Twojego niezrównoważenia. Najpierw jednak, zanim opiszemy taki proces, musimy zająć się głęboko w nas zakorzenionym uprzedzeniem dotyczącym pierwiastka męskiego i kobiecego. Przez tysiąclecia role kobiece i męskie de niowali przede wszystkim mężczyźni, którzy jednocześnie opatrywali je wartościującymi osądami. Kobiece style myślenia były łączone z irracjonalnością, a kobiece sposoby działania postrzegano jako mniej skuteczne i gorsze od męskich. Na zewnątrz osiągnęliśmy być może postępy w kwestii niwelowania nierówności między płciami, ale wewnętrznie te osądy wciąż są w nas głęboko zakorzenione. Męski styl myślenia nadal uznawany jest za lepszy, a kobiecość nadal łączy się z miękkością i słabością. Wiele kobiet sobie te osądy przyswoiło. Uważają one, że równość oznacza bycie kimś tak samo twardym i agresywnym jak mężczyźni. We współczesnym świecie najbardziej niezbędne jest jednak postrzeganie pierwiastków męskiego i kobiecego jako całkowicie równorzędnych pod względem potencjału rozumowania i siły działania, ale na różne sposoby. Powiedzmy, że istnieje kobiecy i męski styl myślenia, działania, uczenia się z doświadczenia i odnoszenia się do innych ludzi. Te style znajdowały odzwierciedlenie w zachowaniu mężczyzn i kobiet przez tysiące lat. Niektóre są związane z różnicami zjologicznymi, inne wynikają głównie z uwarunkowań kulturowych. Z pewnością istnieją mężczyźni, których styl jest zasadniczo kobiecy, i kobiety o stylu raczej męskim, ale prawie wszyscy pozostajemy w stanie niezrównoważenia, odchylając się w jedną lub w drugą stronę. Naszym zadaniem jest otwarcie się na to, co przeciwne. Do stracenia mamy wyłącznie stereotypowość. Męski i kobiecy styl myślenia. Męski styl myślenia charakteryzują tendencje do koncentrowania się na tym, co oddziela od siebie określone zjawiska i je kategoryzuje. To szukanie kontrastów między obiektami, aby móc je bardziej precyzyjnie oznaczać. Styl ten polega na rozkładaniu obiektów na czynniki, jak urządzeń technicznych, i analizowaniu poszczególnych części, które wchodzą w ich skład. Proces myślowy jest liniowy, chodzi w nim o ustalenie sekwencji kolejnych etapów składających się na określone zdarzenia. Obiekty obserwowane są raczej z zewnątrz, z emocjonalnym dystansem. Męski sposób myślenia wykazuje tendencję do preferowania specjalizacji — do sięgania głęboko do konkretów. Cechuje go znajdowanie przyjemności w ustalaniu porządku określonych zjawisk. Często wiąże się on z budowaniem skomplikowanych struktur, zarówno w ramach działalności twórczej, jak i naukowej czy biznesowej. Kobiecy sposób myślenia ma inną orientację. Charakteryzuje go koncentracja na całości, na tym, jak łączą się ze sobą elementy, na ogólnej postaci zjawisk. Obserwując grupę ludzi, kobiety chcą zobaczyć, jak odnoszą się oni do siebie nawzajem. Zamiast zamrażać zjawiska w czasie, aby je zbadać, chodzi o skupianie się na procesie organicznym, na tym, jak dany obiekt przekształca się w inny. Podczas rozwiązywania zagadek kobiety preferują rozważanie wielu aspektów problemu, ustalanie występowania określonych wzorców i doprowadzanie do tego, aby odpowiedzi lub rozwiązania pojawiały się z czasem, jakby trzeba je było stworzyć z połączenia określonych elementów. Taka postać toku myślenia prowadzi do dokonywania odkryć, gdy ukryte połączenia między obiektami nagle stają się widoczne w przebłyskach intuicji. Inaczej niż w przypadku specjalizacji, chodzi tu raczej o to, w jaki sposób różne obszary lub formy wiedzy mogą się ze sobą łączyć. Oto przykład: kobiety, obserwując ludzi z innego kręgu kulturowego, zwykle chcą się do nich zbliżyć, aby zrozumieć, w jaki sposób mogą doświadczyć ich sposobów funkcjonowania od wewnątrz. Są bardziej uwrażliwione na informacje pochodzące od zmysłów niż na te, które bywają wyłącznie efektem abstrakcyjnego rozumowania. Męski styl myślenia bywa od dawna postrzegany jako bardziej racjonalny i naukowy, ale wcale taki nie jest. Sposoby rozumowania wszystkich najsłynniejszych w historii naukowców zawierały skuteczną mieszankę stylów męskiego i kobiecego. Największe odkrycia biologa Ludwika Pasteura wynikały z jego zdolności do otwierania się na jak najwięcej dostępnych wyjaśnień i umożliwiania im wchodzenia w toku rozumowania w określone interakcje, aby obserwować związki między wieloma aspektami określonych zjawisk. Einstein przypisywał wszystkie swoje największe odkrycia intuicji, dzięki której długie godziny rozmyślań prowadziły go do błyskotliwych spostrzeżeń dotyczących sposobów łączenia określonych faktów. Antropolożka Margaret Mead wykorzystywała najbardziej zaawansowane modele abstrakcyjne swoich czasów do rygorystycznej analizy rdzennych kultur, ale łączyła te działania z kilkumiesięcznymi pobytami w ich matecznikach, spajając aspekt badawczy swojej pracy z odczuciami związanymi z przebywaniem wewnątrz określonych społeczności. W sferze biznesowej przykładem osoby, która łączy te dwa style, jest Warren Bu ett, który zastanawiając się nad zakupem jakiejś rmy, dzieli ją na części składowe i analizuje na zasadach statystycznych, ale stara się także wyczuć, jaki jest jej ogólny stan, na przykład w kontekście wzajemnych relacji pracowników czy ducha więzi w grupie zaszczepionego przez szefostwo. Chodzi o wiele wartości niematerialnych, które większość przedsiębiorców ignoruje, a Bu ett, uwzględniając je, zapewnia sobie możliwość poddawania rmy analizie zarówno z zewnątrz, jak i od wewnątrz. Prawie wszyscy skłaniają się ku jednemu ze stylów myślenia. Ty powinieneś natomiast zmierzać do wytworzenia stanu równowagi, zwracając się zasadniczo w przeciwnym kierunku. Jeśli charakteryzuje Cię raczej męski sposób myślenia, warto, abyś rozszerzał zakres własnych obserwacji, znajdując połączenia między różnymi obszarami wiedzy. Poszukując rozwiązań, powinieneś uwzględniać jak najwięcej możliwości, poświęcać jak najwięcej czasu na proces rozważań i pozwalać sobie na swobodniejsze skojarzenia. Musisz poważnie traktować intuicyjne spostrzeżenia, które nawiedzają Cię po długich rozmyślaniach, i powstrzymywać się od pomijania wartości, jaka z punktu widzenia procesu koncepcyjnego wiąże się z emocjami. Bez poczucia ekscytacji i inspiracji Twój sposób rozumowania może się stać mało oryginalny i pozbawiony polotu. Jeśli skłaniasz się raczej ku kobiecemu stylowi myślenia, musisz nauczyć się koncentrować i zagłębiać w konkretne problemy, zwalczając impulsy wiodące Cię ku poszerzaniu obszarów rozważań i wpadaniu w pułapki wielozadaniowości. Musisz zacząć znajdować przyjemność w zgłębianiu konkretnych aspektów każdego problemu. Odtwarzanie łańcucha przyczynowo-skutkowego i stałe doprecyzowywanie go zwiększy Twoje zdolności konceptualne. Wykazujesz tendencję do uznawania struktur i porządku zdarzeń za coś nudnego, kładąc silniejszy nacisk na wyrażanie określonych idei i inspirowanie się nimi. Zamiast tego musisz nauczyć się czerpać przyjemność z poświęcania głębokiej uwagi strukturom książek, dyskusji czy projektów. Kreatywność i klarowność myślenia, jakie zyskasz, mając świadomość struktury, zapewnią Twoim wytworom siłę oddziaływania na innych. Czasami aby móc w pełni zrozumieć określone problemy, musisz nabierać do nich większego dystansu emocjonalnego, zmuszać. wręcz powinieneś się do tego Męski i kobiecy styl działania. Jeśli chodzi o podejmowanie działań, tendencja męska polega na parciu naprzód, badaniu sytuacji, ataku i podboju. Gdy na drodze do celu znajdują się przeszkody, należy postarać się je pokonać, co zostało trafnie wyrażone przez dowódcę wojsk starożytnej Kartaginy, Hannibala: „Albo znajdę drogę, albo ją sobie utoruję”. Chodzi tu o znajdowanie radości w nieustającej ofensywie i ciągłym podejmowaniu ryzyka. Lepiej zachowywać niezależność i mieć swobodę manewru. Styl kobiecy często polega z kolei na tym, aby w konfrontacji z problemem lub koniecznością podjęcia określonego działania początkowo się wycofać i dokładnie rozważyć dostępne opcje. Często wiąże się to z poszukiwaniem sposobów na uniknięcie kon iktu, na naprawienie relacji, na osiągnięcie zwycięstwa bez konieczności angażowania się w walkę. Czasami najlepszym działaniem bywa brak działania — niech dana dynamika rozegra się sama, wtedy łatwiej ją będzie zrozumieć; niech wróg potknie się na własnych agresywnych działaniach. Taki był styl królowej Elżbiety I, której podstawową strategią było czekanie, aby się przekonać, co będzie: w obliczu zbliżającej się inwazji potężnej armady hiszpańskich okrętów królowa postanowiła nie podejmować żadnych działań, dopóki nie dowie się, kiedy armada wyruszyła i jaka jest pogoda, a następnie zaczęła działać w taki sposób, aby ją spowolnić i wykorzystać do jej zniszczenia złą pogodę, unikając dzięki temu większych strat w ludziach. Zamiast przypuszczać szarżę, kobiecy styl działania wiąże się z zastawianiem na wroga pułapek. Niezależność nie ma w kontekście działania wartości nadrzędnej; tak naprawdę lepiej skupić się na relacjach współzależności i na tym, jak jednym posunięciem zaszkodzić któremuś z aliantów i wywołać efekt domina w całym sojuszu. W kulturze Zachodu kobiecy styl ustalania strategii i działania bywa instynktownie oceniany jako demonstracja słabości i nieśmiałości, w innych kulturach jest on jednak postrzegany zupełnie inaczej. Chińscy stratedzy często uznają wu wei, czyli brak działania, za szczyt mądrości, a agresję za oznakę głupoty, ponieważ ogranicza liczbę dostępnych opcji. Styl kobiecy ma tak naprawdę niezwykłą siłę, która wiąże się z charakterystyczną cierpliwością, odpornością i elastycznością. Słynny samuraj Musashi Miyamoto uważał, że umiejętność powstrzymywania się od walki i oczekiwania, aby przeciwnik zmęczył się psychicznie, a następnie przypuszczania kontrataku, jest kluczowa dla odniesienia sukcesu. Osoby o agresywnych, męskich skłonnościach powinny ćwiczyć równowagę, wstrzymując się z podejmowaniem jakichkolwiek działań. Warto się zastanowić, czy nie lepiej poczekać i zobaczyć, jak rozwinie się sytuacja, a może nawet w ogóle nie reagować. Podejmowanie działań bez należytej rozwagi ujawnia słabość i brak samokontroli. Aby zachowywać równowagę, zawsze staraj się rozważać relacje współzależności, w jakich się znajdujesz. Pamiętaj, że Twoje ewentualne działania wpłyną na sytuację zaangażowanych w dany układ osób lub grup. Gdyby ścieżka Twojej kariery zawodowej miała się w przyszłości okazać zablokowana, musisz nabyć umiejętność wycofywania się i zastanawiania nad tym, kim tak naprawdę jesteś: jakie są Twoje potrzeby, Twoje mocne i słabe strony i Twoje rzeczywiste interesy. Decyzje i istotne działania powinieneś podejmować dopiero po rozważeniu wszystkich tych kwestii. Może to wymagać tygodni, a nawet miesięcy introspekcji. Wielu spośród najsłynniejszych przywódców w historii dopracowywało swoje najlepsze idee w więzieniu. Jak powiedzieliby Francuzi, reculer pour mieux sauter („cofnij się, aby skoczyć naprzód”). Warto, aby osoby o kobiecym stylu działania zaznajamiały się z różnymi postaciami kon iktów i konfrontacji, aby unikanie ich było posunięciem strategicznym, a nie wynikającym z lęku. Wymaga to niewielkich kroków, angażowania się w konfrontacje z innymi ludźmi na różne sposoby w sytuacjach codziennych, a dopiero potem stawiania czoła poważniejszym kon iktom. Odrzuć potrzebę brania zawsze pod uwagę uczuć drugiej strony; czasami stykamy się ze złymi ludźmi, którym należy popsuć szyki, a empatia tylko ich wzmacnia. Musisz czuć się komfortowo, mówiąc „nie” i odtrącając innych. Czasami gdy próbujemy nie przysparzać sobie problemów, nie wynika to z empatii ani nie jest elementem strategii, ale wynika z awersji do wzbudzania niezadowolenia innych. Zostałeś nauczony bycia spolegliwym i musisz się tego impulsu pozbyć. Koniecznie powinieneś na nowo ustanowić połączenie z cechującym się odwagą, awanturniczym duchem, który Cię kiedyś wypełniał, i poszerzyć zakres własnych strategicznych opcji dotyczących zarówno możliwości defensywnych, jak i ofensywnych. Czasami miewamy skłonność do oddawania się zbyt długim rozważaniom i wymyślania zbyt wielu opcji. Działanie może mieć wartość terapeutyczną, a podejmowanie agresywnych działań może zniechęcić Twoich przeciwników. Męskie i kobiece style samooceny i uczenia się. Jak wykazały badania, mężczyźni, popełniając błędy, wykazują tendencję do spoglądania na zewnątrz i znajdowania innych osób lub okoliczności, które można byłoby obciążyć za nie winą. Poczucie jaźni mężczyzn jest głęboko powiązane z sukcesem, a w przypadku porażek nie lubią oni zaglądać w głąb siebie. Sprawia to, że trudno im się uczyć na własnych błędach. Z drugiej strony, mężczyźni mają poczucie, że są w pełni odpowiedzialni za wszelkie sukcesy w swoim życiu, co sprawia, że nie dostrzegają czynników szczęścia i pomocy innych, napędzając tym samym własną megalomanię (więcej informacji na ten temat znajdziesz w rozdziale 11.). Podobnie gdy pojawia się jakiś problem, typowe dla stylu męskiego jest dążenie do tego, aby próbować rozwiązać go samemu — prośba o pomoc byłaby przyznaniem się do słabości. Ogólnie rzecz biorąc, mężczyźni przeceniają własne umiejętności i miewają nadmierne, często nieuzasadnione okolicznościami zaufanie do własnych możliwości. W przypadku kobiet jest odwrotnie: w obliczu porażki mają one tendencję do obwiniania samych siebie i spoglądania do wewnątrz. W przypadku sukcesu są z kolei bardziej skłonne dostrzegać w nim rolę i pomoc innych. Nie mają problemów z tym, aby prosić o pomoc, nie postrzegają tego jako oznaki własnej nieudolności. Wykazują tendencję do niedoceniania własnych umiejętności i są mniej podatne na odczuwanie wynikającej z megalomanii pewności siebie, która często napędza mężczyzn. Osobom o stylu męskim warto byłoby w kwestii uczenia się i samodoskonalenia zalecić odwrócenie układu — spoglądanie do wnętrza, gdy popełniają błędy, i na zewnątrz, gdy odnoszą sukcesy. Dzięki temu możliwe jest korzystanie z doświadczeń zamiast poczucia, że za sukces wszelkich działań lub decyzji, które podejmujemy, odpowiada wyłącznie nasze ego. To odwracanie reguł powinniśmy w sobie rozwijać; byłoby dobrze, gdyby stało się ono nawykiem. Nie obawiaj się prosić o pomoc lub informację zwrotną, raczej spraw, aby stało się to nawykiem. Słabość wynika z niezdolności do zadawania pytań i uczenia się. Obniż swoją samoocenę. Nie jesteś tak wspaniały i utalentowany, jak sobie wyobrażasz. Dzięki temu naprawdę zaczniesz się doskonalić. Osoby o stylu kobiecym łatwo się poddają po porażkach lub błędach. Introspekcji nie można posuwać zbyt daleko. To samo można powiedzieć o przypisywaniu sukcesu innym. Kobiety bardziej niż mężczyźni cierpią z powodu niskiej samooceny, ale nie jest to u nich cecha naturalna, tylko nabyta — wynikająca z faktu częstego uwewnętrzniania przez nie krytycznych głosów innych. Jung nazywał te głosy głosami animusa: wszystkich mężczyzn, którzy całymi latami osądzali kobiety na podstawie ich wyglądu i inteligencji. Takie głosy należy wychwytywać na bieżąco i natychmiast się ich pozbywać. Porażki lub krytyka mogą wywierać na nas wyjątkowo głęboki wpływ, doprowadzając do tego, że zaczynamy się obawiać podejmowania kolejnych prób, co z kolei ogranicza naszą zdolność uczenia się. Konieczne jest, aby kobiety wytwarzały w sobie większy zasób męskiej pewności siebie, jednak bez towarzyszącej jej przesady. Podczas codziennych kontaktów z innymi staraj się minimalizować zakres własnych reakcji emocjonalnych na określone zdarzenia (lub wręcz nie reagować na nie w ogóle) i przyglądać się im z większego dystansu. Warto uczyć się nie brać wszystkiego tak bardzo do siebie. Męskie i kobiece style odnoszenia się do ludzi i przywództwa. Podobnie jak w przypadku szympansów płci męskiej, męski styl w grupie wymaga przywódcy, a zatem albo dążenia do zajęcia tej pozycji, albo zdobycia władzy dzięki staniu się jego najbardziej lojalnym akolitą. Przywódcy wyznaczają do sprawowania określonych obowiązków różnych zastępców. Mężczyźni tworzą hierarchie i karzą tych, którzy wypadają poza ich ramy. Są wyjątkowo wyczuleni na kwestie statusu, na własną pozycję w grupie. Przywódcy, aby utrzymać spójność grupy, wykazują tendencję do posługiwania się elementami zastraszania. Męski styl przywództwa polega na jasnym identy kowaniu celów i osiąganiu ich. Nacisk kładziony jest na wyniki, a sposób, w jaki są one osiągane, to kwestia drugorzędna. Styl kobiecy polega raczej na podtrzymywaniu ducha grupy i ciągłości relacji przy mniejszych różnicach pomiędzy poszczególnymi osobami. Jest bardziej empatyczny, uwzględnia uczucia każdego członka grupy i wiąże się z próbami doprowadzania do tego, aby wszyscy bardziej angażowali się w proces decyzyjny. Rezultaty są istotne, ale równie istotny jest sposób ich osiągania i proces, który do tego prowadzi. Dla osób o męskim stylu ważne jest rozszerzenie koncepcji przywództwa. Jeśli dążąc do tego, aby zwiększyć zakres zaangażowania poszczególnych jednostek w zespole, zastanowisz się nad rolą każdej z nich, będziesz mógł osiągać lepsze wyniki, bo zaczniesz wykorzystywać energię i kreatywność całej grupy. Badania wykazały, że chłopcy są tak samo empatyczni jak dziewczęta i wyjątkowo dobrze dostrajają się na przykład do emocji matki. Empatii się zwykle wyzbywamy, gdy zaczynamy tworzyć własny asertywny styl. Wielu najsłynniejszym mężczyznom-przywódcom w historii udawało się jednak empatię zachowywać i rozwijać. Sir Ernest Henry Shackleton (patrz: rozdział 2.) nie był mniej męski dlatego, że nieustannie kontrolował stan emocjonalny ludzi, za których był odpowiedzialny — był w związku z tym po prostu silniejszym i bardziej efektywnym przywódcą. To samo można powiedzieć o Abrahamie Lincolnie. Jeśli jesteś osobą o kobiecym stylu, nie powinieneś obawiać się wchodz

Greene Robert Prawa ludzkiej natury

Related documents

Products

Support

Greene Robert Prawa ludzkiej natury

Related documents

Add this document to collection(s)

Add this document to saved

Suggest us how to improve StudyLib