Hoofstuk 1: Kritiese taalbewustheid
Hoe om vrae oor advertensies en leesstukke doeltreffend te beantwoord
Onthou, wanneer ‘n teks in die eksamen of in die klas gebruik word om jou leesbegrip te toets, word sekere
tipe vrae aan jou gestel. Die soort antwoord wat jy gaan gee, hang af van die soort vraag wat gevra word.
Jy sal vrae oor die volgende tekssoorte moet beantwoord: prosatekste en grafiese tekste
(grafieke, diagramme, tabelle, spotprente, ens.)
Wenke:
 Snellees die teks om te verstaan waaroor dit gaan.
 Lees die teks weer deur.
 Lees al die vrae.
 (Leerders mag dink dat hulle tyd mors, maar as jy begin antwoord voordat jy die leesstuk en
vrae regtig verstaan, mors jy eintlik tyd.)
 Soeklees die teks vir spesifieke inligting soos verlang.
 Lees om die doel van die teks te verstaan. Moenie dat onbekende woorde jou ontstel nie.
 Probeer raai wat die woorde in konteks beteken, kyk of die woord nie met Engels ooreenkom
nie, verdeel die woord in lettergrepe en kyk of jy nie gedeeltes daarvan verstaan nie.
 Skryf die gevraagde inligting neer.
Vraagstelling en die beantwoording daarvan:
VRAAG
ANTWOORD
Beantwoord die volgende vraag in ʼn volsin:
Verduidelik in een sin...
Beantwoord in ʼn VOLSIN.
Waarom dink jy...
Waaruit lei ons af...
Haal ʼn frase/ sinsnede aan om jou antwoord te
staaf...
Slegs ʼn GEDEELTE van ʼn sin. Jou antwoord word
verkeerd gemerk as jy die hele sin afskryf.
Watter woord...
Slegs EEN woord. Jou antwoord word verkeerd
gemerk as jy meer as een woord skryf.
Skryf slegs een woord neer...
Skryf EEN volsin neer...
Skryf DRIE woorde neer...
ʼn Volsin is een sin NIE twee nie.
LEES WAT GEVRA WORD!
AS JY VIER WOORDE NEERSKRYF WORD DIT
NIE REGGEMERK NIE!
As die puntetoekenning 2 punte is
Kyk noukeurig na die puntetoekenning – dit bepaal
hoe jou antwoord gaan lyk.
Moet NOOIT nie ʼn vraag beantwoord nie!
Daar mag GEEN oop spasies op jou vraestel wees
Jy mag dalk net reg raai.
nie!
Herformuleer die woorde van die teks as jy gevra word om dit in jou eie woorde te skryf.
As 2-3 feite genoem word, moenie ʼn reeks skryf nie.
As een-woord-antwoorde gevra word, moenie ʼn sin skryf nie.
Vir waar/onwaar/feite/meningsvrae, gee ook die rede/motivering/aanhaling soos gevra.
Moenie een deel van die antwoord weglaat nie.
Onthou: Opeenvolgende/agtereenvolgende woorde = woorde wat horisontaal onmiddellik na
mekaar volg.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
1
1.
Visuele geletterdheid
Visuele tekste is o.a. advertensies, spotprente, webblaaie, prente en strokiesprente
Leerders ondersoek:
2.
uitleg wat die sleutel tot ʼn gewilde webblad / advertensies / spotprente / prente is

hoe die skrywer die leser se aandag gevange hou

die rol van beweging, die rol van kleur
Grafiese teks (grafieke, diagramme, tabelle, spotprente, ens.):

















3.

Jy moet hierdie soort teks noukeurig lees en kyk.
Vrae kan gestel word oor die woorde sowel as die visuele aspekte (prent/ foto/ tekening/grafiek).
Watter voorwerpe/ mense /diere/ kom in die grafiese teks voor?
Wat is die funksie van die voorwerpe /mense/diere in die grafiese teks?
Verduidelik wat elke karakter doen.
Waar is die voorwerpe / mense / diere geplaas? Voorgrond? Agtergrond? Waarom?
Wat kan jy uit die gesigsuitdrukkings, kleredrag en liggaamshouding aflei?
Vergelyk die gesigsuitdrukkings van die verskillende karakters.
Watter woorde kom in die grafiese teks voor?
Wat beteken hierdie woorde normaalweg en wat beteken dit in die grafiese teks?
In ‗n spotprent: Waarmee/ met wie word daar spot gedryf? Wat is die spotprenttekenaar se houding
teenoor die saak?
In grafieke/ tabelle/ tydlyne/ diagramme: Hoe vergelyk die data met mekaar?
Gebruik die korrekte woordeskat (styging, daling,toename, afname, vermeerder, verminder ens.)
Watter simbole/ beelde kom voor?
Hoe vul beeld en woord mekaar aan?
Wat is die rol van die agtergrond in die grafiese teks?
Die verband (ooreenkoms of verskil) tussen die grafiese teks en die prosateks
Moontlike vrae rakende grafiese teks:
1.
Identifiseer...
2.
Verduidelik...
3.
Ontleed en verduidelik
4.
Bevraagteken partydigheid/ stereotipering/ gevoelstaal/ manipulerende taal.
5.
Wie is die teikenmark?
6.
Wat skuil agter die prent/ woorde (implisiete betekenis)?
7.
Wat is die slagspreuk?
8.
Wat is die boodskap?
9.
Lettertipe en grootte van opskrif en andere?
10.
Is die lettertipe funksioneel?
11.
Wat is die eksplisiete boodskap?
12.
Hoe eksploiteer die adverteerder die huidige situasie genoem in die advertensie?
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
2
4.
Tekstipes:
1. Informatiewe teks: gee informasie/ inligting.
2. Feitelike teks: Gee bewese feite weer.
3. Grafiese teks: Inligting weergegee deur: Grafika, Tabelle, Diagramme, Advertensies
4. Instruktief: Gee instruksies aan die leser, oor hoe om byvoorbeeld aanwysings te volg.
5. Motiverend: Wil die spreker motiveer om by voorbeeld ‗n sekere produk te koop, te belê in ‗n
vakansiepakket of om ‗n bydrae te maak tot ‗n fonds of instansie.
6. Affektief: Wil ontroer (affect). Dit wil byvoorbeeld ‗n gevoel oordra. Die gevoel kan positief of
negatief wees.
5.
Trant van teks/ skryfstyle:
1. Humoristiese styl: grappig van aard.
2. Formeel: Gekenmerk deur formele taalgebruik – resensies is gewoonlik formeel geskryf.
3. Informeel/ Geselstrant.
6.
Advertensies:
Vrae kan gestel word oor advertensietegnieke (dit sluit die visuele/ grafiese aspekte in) sowel as oor
taalaspekte. Jy moet die volgende basiese dinge oor ‟n advertensie ken:
Struktuur van ‗n advertensie: kop, liggaam en voet
6.1
Kop: kry die leser se aandag (bv. deur lettertipe en lettergrootte, vetdruk, rym)
Liggaam: beskryf die voordele van die produk
Voet: vat saam, slagspreuk/ trefsin, kontakbesonderhede, leuse/ logo
6.2
Samestelling van advertensie:

woord en beelde (grafika);

watter nuwe woorde kom voor?

Watter grafika kom voor?

Waar is die grafika geplaas (voorgrond/ agtergrond)?

Wat is die grootste: woorde of grafika?
6.3
Identifiseer produk en maniere waarop dit beklemtoon word: kleur, plasing, rym
6.4
Identifiseer teikenmark van advertensies: Wie moet die produk koop?
7.
Hoe “lees” „n mens ‟n advertensie?

Wat sien jy in die advertensie?

Wat is die uitleg van die advertensie (hoe is die basiese komponente gerangskik?)

Watter tekens en simbole kom voor en hoe beïnvloed dit die impak van die advertensie?

Hoe wissel die lettertipe en lettergrootte?

Indien karakters voorkom: Hoe lyk hulle?

Wat kan jy uit die agtergrond aflei?
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
3

Verskaf die taalgebruik / beelde bloot inligting, of help dit om emosionele respons te ontlok?

Watter woorde / uitdrukkings help om te oorreed en te manipuleer.

Watter handeling vind in die advertensie plaas en waarom is dit belangrik?

Watter produk / diens word geadverteer?

Wie is die teikengroep?

Watter sosiologiese, politiese, ekonomiese of kulturele houding word deur die advertensie
gereflekteer?

Grafiese elemente: prente en/of foto‟s; opskrifte; lettersoorte en lettergroottes; spasiëring en
ontwerp (ook die gebruik van oop wit spasie); en slagspreuke/trefsinne (―Logos‖)

Taalaspekte: Die gebruik van leestekens; slagspreuke; emotiewe taalgebruik; retoriese
tegnieke; herhaling; die gebruik van figuurlike taal; alliterasie; assonansie;

Wat word op die voorgrond geplaas?

Wat is die verband tussen die woorde en beelde?
8. Advertensietegnieke (Wat gebruik die kopieskrywer om te oorreed en te manipuleer?):

Lettertipe en lettergrootte

Tipografie (hoe die advertensie op papier gedruk is)

Foto‟s/ prente / beelde

Vetdruk en skuinsdruk

Herhaling

Statistiek

Klanke (veral alliterasie en assonansie)

Informele trant (praat met die leser asof hy / sy „n vriend is)

Gebruik ‗n bekende persoon om die produk te adverteer/ as ―getuie‖ van die gehalte van die produk

Idiomatiese taalgebruik

Woordspeling

Kontras

Vraagsinne en stelsinne (bv. Wil jy graag ryk wees? Ons het die antwoord.)

Slagspreuke

Alledaagse omgangstaal en uitdrukkings (bv. Eish!)
 Funksie van hierdie tegnieke:
beklemtoon die produk / geleentheid / diens; versterk die boodskap (van die maatskappy); help om
leser te oorreed of manipuleer; doen ‗n sielkundige beroep op die leser (bv. laat die leser gemaklik /
trots / spesiaal voel
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
4
9.
Strategieë om visuele tekste beter te verstaan:
1. Vra vrae soos: Hou die teks verband met iets wat ek alreeds ken of van weet? Gebruik jou
persoonlike ervaring/ kennis om met die inligting te identifiseer.
2. Kontroleer of die skriftelike deel met die illustrasies of foto‘s verband hou.
3. Gebruik jou kennis van gebare, gesigsuitdrukkings en liggaamshouding om karakters te
beskryf.
4. Identifiseer die doel van die teks en gebruik dit om jou begrip van die betekenis en van die
illustrasie te verduidelik.
10.
Paragraafskakeling:
Die bou van „n paragraaf:
Die bou hang af van die plek wat die kernsin daarbinne inneem. As die kernsin (die belangrikste sin)
aan die begin van die paragraaf staan, is die daaropvolgende sinne ‗n uitbreiding van die
hoofgedagte in die kernsin. As die kernsin aan die einde van die paragraaf staan, is dit gewoonlik ‗n
gevolgtrekking.
1. Aaneenskakelende paragrawe: Twee of meer opeenvolgende paragrawe waarin die inhoud van
die paragrawe met mekaar aansluiting vind.
2. Teenstellende/ kontrasterende paragrawe: Twee of meer opeenvolgende paragrawe wat in
kontras staan. Voegwoorde wat teenstelling aandui: maar, inteendeel, nieteenstaande word
gewoonlik gebruik.
3. Oorsaak en gevolg: die paragrawe word ingelei deur voegwoorde soos daarom, gevolglik, dus,
derhalwe, as gevolg van en nog vele meer.
4.
11.
Leesvaardighede:
In enige leesoefening is dit belangrik:
1. om op te let na die titel van die teks:
Die titel gee gewoonlik vir jou ʼn aanduiding waaroor die teks handel.
2. Om te onderskei tussen ʼn feit en ʼn bewering:
 ʼn Feit is iets wat werklik bestaan en bewys kan word. Feite is kontroleerbaar en kan getoets
word deur middel van eksperimente, navorsing en waarnemings.
 ʼn Mening/ bewering is ʼn persoon se eie siening van ʼn saak. Dit kan gewoonlik nie bewys
word nie. Woorde soos glo, dink, voel, is oortuig, die meeste mense sê, altyd en almal is ʼn
aanduiding dat dit ʼn mening is. Menings is nie kontroleerbaar nie en berus op ʼn persoon se
eie ervaring en afleiding.
3. om te onderskei tussen subjektiewe en objektiewe uitsprake:
 ʼn Objektiewe siening is onbevooroordeeld en word nie beïnvloed deur ʼn persoon se
persoonlike gevoelens nie.
 ʼn Subjektiewe siening/ uitspraak is persoonlik en gee die persoon se eie mening weer.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
5
4. om te onderskei tussen denotasie en konnotasie:
 DENOTIEWE/ LETTERLIKE BETEKENIS (denotasie): die direkte betekenis (dictionary)
 KONNOTIEWE/ FIGUURLIKE BETEKENIS (konnotasie): wat bedoel word met die woorde.
5. om suggestie te verstaan:
 Suggestie/ of as iets gesuggereer word (verskuilde of geïmpliseerde betekenis) is dit wat nie
direk gesê word nie, maar dit wat jy tussen die lyne moet aflei. Dit is wanneer ʼn skrywer,
spreker of kunstenaar ʼn indirekte, verskuilde boodskap wil oordra. Hy suggereer iets en die
leser moet sy eie afleiding maak.
6. om ironie te verstaan:
7. Ironie is wanneer daar op spottenderwyse presies die teenoorgestelde bedoel word as wat gesê
word, omstandighede van sake wat presies die teenoorgestelde is as wat ʼn mens verwag. Ironie is
ʼn stylfiguur en is eintlik ʼn teenstelling.
8. om sarkasme te verstaan:
 Sarkasme is wanneer daar doelbewus met ʼn ander die spot gedryf word deur presies die
teenoorgestelde te sê as wat bedoel word. Anders as ironie maak sarkasme seer en het ʼn
bytende ondertoon.
9. Om woordspeling te verstaan en dit te kan raaksien:
 Dit is wanneer ʼn skrywer speel met die verskillende betekenisse wat ʼn woord kan hê.
10. Om stereotipering te verstaan en dit te kan raaksien:
 Dit is wanneer daar ʼn vaste opvatting/ idee (gewoonlik ʼn partydige een) oor ʼn sekere
persoon of groep bestaan, byvoorbeeld:
 So word ʼn blonde vrou as dom gestereotipeer
 ʼn Griek as ʼn kafee-eienaar.
 Jode het almal groot neuse.
11. Emotiewe taal (gevoelstaal) EMOSIES!
 Hierdie taal is gelaai met emosie. In plaas van neutrale taal.
12. Oorredende taal:
 Dit is wanneer taal ingespan word om die leser te oorreed en tot hulle standpunt oor te haal.
12. Om partydigheid te verstaan:
 Dit is wanneer ‗n beoordeling onder die invloed van ‗n bepaalde gesindheid staan. Die
persoon kyk nie neutraal of objektief na die gebeure nie.
13. Manipulerende taal:
Hierdie taal manipuleer deur onregverdige vooroordeel of invloed oor ander uit te oefen.
Byvoorbeeld: Jy gaan nie die naweek iewers heen as jy nie die toets bo 80% SLAAG NIE.
14. Retoriese vrae: Dis ‗n vraag waarop daar nie ‗n antwoord verwag word nie. Die doel van die vraag
is om die leser te betrek by die inhoud van die teks.
15. Cliché: Is ‗n afgesaagde, holruggeryde uitdrukking of beeldspraak. Dit is iets wat te veel gebruik is.
Dit is onoorspronklik en het sy sprankel verloor.
16. Asterisk*: Verwys na ‗n aantekening/ verduidelik elders in die teks.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
6
17. Implisiete boodskap: Dit is die geïmpliseerde betekenis. Dit is wanneer iets wat iemand sê ‗n
verskuilde (weggesteekte) betekenis het. Dit word met ander woorde nie reguit gesê nie.
18. Geïmpliseerde betekenis: Dit hou verband met konnotasie. Dit is om iets te kenne te gee
waardeur die hoorder op grond van sekere voorveronderstellings ‗n onjuiste gevolgtrekking maak.
TOETS JOUSELF!
1. Watter sport word met hierdie bal gespeel?
2. Wat is so eienaardig omtrent die vorm van hierdie bal?
3. Wat probeer Rooi Oog aan die Rooihuid in raampie 2 verduidelik?
4. Wat wil die Rooihuid in raampie 3 doen?
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
7
1. Wie is die adverteerders?
2. Skryf die logo van die advertensie neer.
3. Watter oordeel spreek die kopieskrywer met die vraag ―Hoe Afrikaans is jy?‖
4. Watter emotiewe waarde het die gebruik van die woord ‗jou‘ in: ―… in jou eie taal, net soos dit jou
pas.‖
5. Wat is jeuglektuur?
6. Verskeie argumente word daagliks oor die belangrikheid van moedertaalonderrig aangevoer. Wat is
jou standpunt hieroor? Gee jou antwoord in twee volsinne weer.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
8
Kom ons kyk nou hoe benader ‟n mens die lees van ‟n advertensie:
Dit is belangrik om eers te weet waaroor ‟n advertensie gaan voordat jy vrae daaroor begin beantwoord.
Dit is ook belangrik om te weet dat advertensies geskryf is om mense te oorreed om die produk te koop, of
andersins om mense se aandag te trek.
Wanneer ons na die advertensie hierbo kyk en daardeur lees, kan ons onmiddellik
‘n paar afleidings maak.
Eers te kyk vir leidrade in die advertensie wat jy kan gebruik.
Die volgende afleidings kan gemaak word:
1. ʼn Skoolverlaterskamp word geadverteer.
2. Die kamp vind plaas vanaf 5-10 Julie te Nooitgedacht.
3. Nooitgedacht is geleë op die oewer van die Vaalrivier naby die Vrystaat.
4. Die kamp is vir alle Graad 10‘s tot 12‘s.
5. Die tema is: Hoe groot is ons God.
Deur slegs na ‘n paar woorde hierbo te kyk, kon ons heelwat afleidings maak. Die vrae wat dus uit ‘n
advertensie soos hierbo gevra kan word, sal insluit:
1. Waar vind die kamp plaas?
2. Wie is die teikenmark?
3. Wie bied die kamp aan?
4. Hoe oud is die GKSA hierdie jaar?
5. Waarvoor staan GKSA? NB: Baie min weet nie dit! Moenie nie antwoord nie. Daar is leidrade in die
advertensie!
 Kyk wie bied die kamp aan: Die Gereformeerde Kerk Cachet.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
9


Dus GK staan vir Gereformeerde Kerk.
SA staan vir Suid-Afrika dus GKSA staan vir Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika. MAKLIK!
Bogenoemde advertensie het heelwat meer inligting as die vorige advertensie. Die advertensie het ook
moeiliker woorde. Dit is duidelik vir ‘n meer volwasse persoon geskryf. Hier word heelwat beskrywings
gegee om die produk te beskryf of te verduidelik.
‘n Mens kan ook heelwat vrae oor bogenoemde advertensie vra, byvoorbeeld:
1. Hoe kan ‘n mens gewig verloor?
2. Waar sal hierdie klinieke oral aangetref word?
3. Wat beteken die woord: revolusionêr?
4. Wie is die teikengroep?
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
10
 Baie vrae kan oor ʼn advertensie gevra word byvoorbeeld:
1. Wie is die teikenmark van die bostaande advertensie?
2. Waarvoor is Oudtshoorn bekend? Noem twee.
3. Waarvoor staan www? ONTHOU SPELLING TEL!
4. Wat is die implisiete betekenis van die meegaande grafika rakende die voornemende adverteerder?
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
11
NIE TE KOOP AAN PERSONE JONGER AS 18.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
12
 Leeruitkoms 2: Lees en kyk
1. Wat is die onderwerp van die advertensie?
2. Identifiseer die hoofgedagte van paragraaf 1 en skryf dit in EEN volsin neer.
ONTHOU EEN VOLSIN BETEKEN DAT JY SLEGS EEN SIN MAG NEERSKRYF. JOU
ANTWOORD WORD NIE REG GEMERK AS JY MEER AS EEN SIN SKRYF NIE!
3. Watter twee besonderhede in paragraaf 1 ondersteun die eerste paragraaf se hoofgedagte? Skryf
die twee sake puntsgewys onder mekaar neer.
JOU ANTWOORD GAAN SO LYK:
●
/ 1.
●
/ 2.
4. Watter leestegniek het jy gebruik om die onderstaande besonderhede vir die hoofgedagte te vind?
● Vluglees is wanneer die teks vlugtig deurgelees word om ʼn oorsig oor die teks te verkry.
● Soeklees is wanneer daar na bepaalde inligting gesoek word sonder om die teks in sy geheel
deur te lees.
● Begriplees is wanneer die inhoud met begrip gelees word om te verstaan.
● Studielees is wanneer die teks deeglik bestudeer word om die inhoud jou eie te maak.
5. Watter oënskynlike kontras vind jy in paragraaf 1?
Kontras is ʼn teenstelling.
Antitese is wanneer twee kante direk tenoor mekaar gestel word om deur middel van kontras te
beklemtoon.
Paradoksale teenstelling is ʼn indirekte kontras wat op die oog af soos ʼn teenstrydigheid lyk. Dit is ʼn
skynbare teenstelling wat by nadere ondersoek ʼn dieperliggende waarheid ontsluit.
6. Wat beteken au naturel in die kop (opskrif) van die advertensie?
7. Herlees paragraaf 2 en kyk weer na die advertensie. Watter groener keuses van Avondale word
uitgebeeld?
8. Het Avondale hulle wyn op die manier wat hier beskryf word, gemaak?
9. Kyk na die slagspreuk ―Moeder Natuur stem saam.‖ Is hierdie stelling ʼn feit of ʼn mening?
10. Watter impak het die gebruik van die elisie (hoort i.p.v. behoort) in paragraaf 3 op die betekenis van
die sin?
Elisie is die weglating van ʼn beklemtoonde lettergreep om gewoonlik ritme te behou.
11. Stem jy saam met die skrywer se afleiding en gevolgtrekking in die slotsin van die teks? Motiveer
jou antwoord. (2)
As hulle jou vra of jy saamstem met iets moet jy eerstens ja/ nee antwoord vir ʼn punt. Jou
motivering op jou ja/ nee tel dan ook ʼn punt.
12.
Neem jy aanstoot aan die naaktheid van die advertensie? Motiveer jou antwoord.
13.
Dink jy die boodskap van die advertensie sou dieselfde gewees het as die druiweplukkers klere
gedra het? Motiveer jou antwoord.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
13
14.
Wat wil die feit dat die werkers/ druiweplukkers in die advertensie verskillende rasse en geslagte
verteenwoordig, oor die wyn sê?
15.
Wie is die teikengroep van die advertensie?
16.
Watter impak het die lettertipe en –grootte in die hoofopskrif op die betekenis van die advertensie?
17.
Waarom is die subopskrif funksioneel? Watter impak het dit op die betekenis?
18.
Wat is die denotasie van ―revolusionêr‖ (par. 2).
19.
Wat is die konnotasie van ―groener‖ besluite (par.2)?
20.
Wat is die geïmpliseerde betekenis in die feit dat Avondale se benadering tot wynbou ―revolusionêr‖
is?
21.
Watter eksplisiete boodskap oor wynbou deel Avondale met die leser?
Ben , Babsie en familie
1.
―Ben, ek sien glad nie uit na vanaand se ete nie.‖
1.1
Gee die denotiewe betekenis van Babsie se woorde.
1.2
Gee die konnotiewe betekenis van Babsie se woorde.
2.
Voltooi: Babsie se woorde in raampie 5 is ‘n voorbeeld van ‘n betekenis wat
(eksplisiet/implisiet) gestel is.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
14
3.
Voltooi: Babsie se liggaamstaal in raampie 6 is ‘n voorbeeld van ‘n betekenis wat
(eksplisiet/implisiet) oorgedra word.
4.
Gee ‘n voorbeeld van ‘n goeie sosiale waarde wat een van die sprekers kommunikeer.
5.
Gee ‘n voorbeeld van Babsie wat haar gevoel teenoor Ben uitspreek.
6.
Is daar ‘n voorbeeld van taalgebruik waar die een spreker
6.1
die ander manipuleer?
1. Na watter ―kragstryd” word verwys in die volgende aanhaling uit die advertensie: ―Beëindig die
kragstryd.‖?
2. Wie is die adverteerder in die advertensie?
3. Hoe benut of eksploiteer die adverteerder die huidige krisis in die land om meer kliënte en besigheid
te kry? Noem TWEE dinge.
4. Wie is die teikenmark vir hierdie advertensie?
WENK! Baie help dit baie om te kyk uit watter drukkersmedia die advertensie/ berig of strokiesprent
geneem is. Dit bepaal meestal die teikenmark.
Rapport/ Beeld word gewoonlik gelees deur volwassenes.
Jip word gelees deur tieners.
5. Hoe, dink jy, is die adverteerder van plan om uit hierdie buitengewone diens aan kliënte geld te
maak?
Hoofstuk 2: Woordeskat
HERKOMS VAN WOORDESKAT
1.
Erfgoed:
Definisie: Woorde hoofsaaklik afkomstig uit 17de – eeuse Nederlands (voor 1657) en uit die Gotiese tale.
Afrikaans het baie woordeskat uit Sewentiende-eeuse Nederlands geërf. Woorde wat voor 1652 al in
Nederlands uit Frans en Latyn ontleen is, is ook deel van Afrikaans. Sowat 95% van Afrikaanse woordeskat
kom uit Nederlands (Raidt, 1991).
Voorbeelde:
•
Ou Nederlands: hond, huis, koek, boer, zwart (swart), methode (metode).
•
Nederlandse handels – en seemanstaal:
•
Handelstaal: As gevolg van handel tussen Europa en die Ooste het ‗n omgangstaal ontstaan,
bekend as handelstaal wat ontwikkel het uit Nederlands, Maleis – Portugees byvoorbeeld:
Patatta, koejawel, mielie, likkewaan, sambreel, sambok, piering.
•
Seemanstaal: Ontstaan uit verskillend Europese en Oosterse tale byvoorbeeld:Botter, kombuis,
kombers, matras.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
15
2.
Leengoed:
Definisie: Jong tale, soos Afrikaans, leen woorde uit ander tale om in ‗n taalbehoefte te voorsien.
Ontlening is ‗n natuurlike verskynsel en verryk ‗n taal. Woorde word uit ander tale ‗geleen‘. Woord kan die
oorspronklike vorm behou of verander. Ontstaan dikwels weens taalkontak of
blote behoefte.
Voorbeelde:
Afrikaans het woorde aan die volgende tale ontleen:

Khoi – tale:
Woorde van die Khoisan is hoofsaaklik leenwoorde vir name van plekke, diere en plante.
Byvoorbeeld:
Boegoe; dagga; kwagga; karos; Griekwa; aitsa, ga, abba, geitjie.

Maleis – Portugees (Maleis en Portugees)
Blatjang; baie; piering; blatjang; atjar; bobotie; sosatie; tronk; kraal; spens; paljas (toorgoed, doepa:
Hy het hom gepaljas (getoor).

Duits:
Wiks; swaap; laer; liederlik; lummel (lümmel).

Frans:
Restaurant; garage; menu; kamoeflage; barrage; bagasie; doeane; mayonnaise; elite.

Engels:
Trein; trust; jurie; tennis; rugby; krieket; telefoon; speaker.

Wallies:
eisteddfod

Spaans:
Muskiet; kommando; Sjerrie; tornado; kitaar; kastanjette; sigaar; kafeteria

Italiaans:
Opera; bandiet; malaria; spaghetti, macaroni; ravioli.

Afrika tale:
Indoena; kaia; impi; mamba; mopani; donga.
3.
Eiegoed:
Definisie: Nuwe woorde deur die sprekers van Afrikaans om nuwe artikels, plante, diere en voëls te
beskryf. Die woordeskat van die taal word hierdeur uitgebrei.
Sluit woorde in wat ontstaan het uit afleidings, samestellings en samestellende afleidings.
Voorbeelde:
•
Plante: protea; taaibos
•
Diere: klipspringer; vlakvark; rooikat; springbok
•
Voëls: Piet – my – vrou; Hoep- hoep
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
16
Woordeskatuitbreiding van Afrikaans vind op die volgende maniere plaas:
Onderstaande staan bekend as:
TAALVERSKYNSLES
1.
Kontaminasie/ taalbesmetting:
Definisie: Twee woorde wat min of meer dieselfde betekenis het, word vermeng.
Voorbeelde:
•
Maleis – Slamse = Slamaaiers
•
Amuseer – vermaak = veramuseer
•
Oplui – telefoneer = optelefoneer
•
Peper – kruisement = peperment
•
Aanbetref: aangaan en betref
•
In pleks van: in plaas van en in plek van
•
Verkul: verneuk en kul
•
Laterhand: lateraan en naderhand
•
Kokkorot: kakkerlak en cockroach
2.
Volksetimologie:
Definisie: Woorde uit ‗n ander taal verklank om soos Afrikaans te klink.
Volksetimologie is die vervorming van leenwoorde, en 'n algemene siening hiervan is dat dit vroeër wel 'n
bydrae tot ons woordeskat gelewer het, maar vandag nie meer ter sake is nie. Dit is veral op grond van die
tipiese voorbeelde van volksetimologie in ons taalhandboeke wat hierdie gevolgtrekking gemaak word.
Voorbeelde:
•
Bronchitis – bromkatjies
•
Saalsak, Meelsak en Appeleenoog – Sadrag, Mesag en Abednego.
•
Marietjie Louw – Martial Law
•
Bicycle – baie sukkel
•
Incubator – eendjiebyter
•
For better and for worse – vir botter en vir wors
•
The benefit of the doubt – die binnevet van die boud
•
Nuwe toevoeging – kothuis vanaf cottage.
•
Eau de cologne – oliekolonie
•
Spinnerag - spinnerak
•
Muizenissen – muisneste
•
Voorbeeld van volksetimologie wat uit onkunde ontstaan het:
•
Katjiepiering – uit Maleis: katjoe – piring.
3.
Klanknabootsing/ onomatopee:
Definisie: Nuwe woorde word gevorm op grond van die nabootsing in die taal van bepaalde klanke en
geluide, of deur die benoeming van geluide of klanke.
Voorbeelde:
•
Piet – my – vrou
•
Woer – woer
•
Koer
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
17
•
•
•
•
•
Toeter
Toktokkie
Zoem; doef; tjirp
Kwêvoël, Janpierewiet
Klapper
4.
Toutologie/ stapelvorm: (onthou – kabeltou)
Definisie: Die herhaling van dieselfde woord/ begrip in een woord. Dus die verdubbeling van woorde wat
na dieselfde saak verwys. Sommige van die vorme is histories van aard en ons voel hulle nie meer as
toutologieë aan nie (eier – eiers; kinder – kinders).
Voorbeelde:
•
Tortelduif
•
Spanjoelhond
•
Brokstuk
•
Graftombe
•
Walvis (wal is ‗n ou benaming vir vis)
•
Windhond (wind is ‗n ou benaming van hond)
•
Damwal (In Nederlands is dam ‗n benaming vir wal).
•
Dubbel meervoud: (reeds ‗n meervoud, maar voeg meervoud by).
•
Eier(s)
•
Kinder(s)
5.
Pleonasme:
Definisie: Die herhaling van dieselfde woord/ begrip in ‗n sin. Onnodige herhaling van woorde in ‗n sin.
Voorbeelde:
•
Die weduwee wie se man dood is.
•
Ek loop te voet.
•
Yslike groot boom.
•
Sy is opreg sonder valsheid. Gebiedend noodsaaklik.
•
Ronde sirkel.
Vuil besmeerde klere.
•
Enorme groot.
6.
Analogie:
Definisie: Nuwe woorde wat na voorbeeld van bestaande woorde gevorm word.
Voorbeelde:
•
- eling: drenkeling; suigeling; hemeling.
•
- enaar: leuenaar; moordenaar; kunstenaar; wewenaar; kluisenaar.
•
- erig: klouerig; waterig
•
- nier: bankier; tuinier
•
doodstil; doodseker; doodonskuldig
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
18
7.
Neologismes/ nuutskeppings:
Definisie: Woorde wat gegee word vir nuwe begrippe in Afrikaans.
Voorbeelde:
 Pendeltuig – space shuttle
 Woordmeul – word processor
 Fotokopieë
 Skootrekenaars (laptops)
8.




Kroostrooster (babysitter)
flaterwater (Tipp-ex)
gonswoord (buzz word)
rymkletser (rapper)
Anglisismes:
Definisie: Woorde uit Engels.
Voorbeelde:
•
Pendeltuig – feminis
•
Sien handboek vir nog voorbeelde!
9.
Argaïsmes:
Definisie: Verouderde woorde in die taal of woorde waarvan die voorwerp waarna dit verwys uitgesterf het.
Voorbeelde:
•
Snuiter
•
Tonteldoos
•
Wat de ongeluk
•
Vandesejaar
Hoofstuk 3: Die Klanksisteem
Alle klanke in Afrikaans word in drie groepe verdeel:
1.a

Vokale of klinkers

Diftonge of tweeklanke

Konsonante/ medeklinkers
Die DRIE groepe
Vokale:
a; e; i; o; u; oe; ie; eu; ee; aa; uu; oo (Arme Ek Is Oupa Uil en sOEn dIE sEUn
1.b
Diftonge/ tweeklanke:
ai; aai; eeu; ei; y; ooi; ou; ui; oei; oi
Klanke kan stemloos of stemhebbend wees. Klanke wat met
stem uitgespreek word, noem ons stemhebbende klanke.
Klanke wat met vrye deurgang uitgespreek word, noem ons
stemlose klanke. Alle vokale en diftonge is stemhebbend.
Waar konsonante stemhebbend of stemloos kan wees.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
19
1.c
Konsonante/ medeklinkers:
Konsonante word gevorm as die spraakorgane (tong, lippe, tande, stembande) die asemstroom op
een of ander manier wysig, deur dit te versper of af te sluit.
Konsonante sluit in: d; c; d; f; g; h; j; k; l; m; n; p; q; r; s; t; v; w; x; z met ander woorde al die
oorblywende letters in die alfabet.
1. d
Manier van vorming van konsonante: Konsonante word op die volgende SES
maniere gevorm:
1. Eksplosiewe:
Eksplosiewe kom tot stand
wanneer die lug êrens in die
spraakkanaal heeltemal afgesluit
word deur die onderbreking in die
lugstroom, gevolg deur ‗n skielike
vrylating van lug sodat ‗n plofgeluid
ontstaan.
Frikatiewe kom tot stand wanneer
die lugstroom vernou word sodat ‗n
wrywing/ skuurgeluid ontstaan.
Frikatiewe = friction
3. Laterale:
4. Affrikate:
b; d; p; k; t; g
LET OP DIE VOLGENDE:
Eksplosiewe =
explosion
2. Frikatiewe:
Eksplosiewe klanke:

Berge (die klank is ‗n
eksplosief)

Berg (die klank is ‗n
frikatief)
Frikatiewe klanke:
s; z; g; sj; v; x
As die lug aan albei kante van die
tong wat in die middel van die
mond is verbygaan, vorm ons die
lateraal.
Affrikate word soos die eksplosief
gevorm, maar ‗n vernouing
ontstaan met die uitspreek van die
frikatief sodat die konsonante feitlik
Laterale klank:
L (L)
Affrikate klanke:
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
20
as een uitgespreek word. Nadat die
eksplosief uitgespreek word, word
‗n frikatief gevorm. As die twee
klanke direk na mekaar uitgespreek
word, ontstaan die affrikaat.
5. Nasale:
r
6. T iller:
ts; tj; dz
LET OP DIE VOLGENDE



Nasale klank:
As die deurgang van die lugstroom
deur die mondkanaal heeltemal
afgesluit word, sodat die lug deur
die neus of nasale kanaal vloei,
word nasale konsonante gevorm.
Vinnige op en af beweging van die
tongpunt deur die lugstroom
veroorsaak, vorm die triller.
ts – tsaar en tsetsevlieg
tj – tjalie en tjek
dz – jellie en kollege
m; n; ng
Triller:
r; ook die bry R
Klankverskynsels:
2.
2.1 Ronding, Ontronding en Oorronding (Foutiewe ronding)

Ronding:
Sekere vokale en diftonge vereis ronding van die lippe. Dit
beteken dat ons sekere woorde met geronde lippe uitspreek.
Vokale en diftonge wat gerond uitgespreek moet
word:
Ongeronde vokale vereis spleetvormige lippe:

i of ie lief

uu  (gluur)

ee  eet

eu  (seun)

e of i het

u  (sluk)

a jas

oe  (soek)

aa vraat

o  (bog)

aai slaai

ooi  (strooi)

ai baie

eeu (leeu)

ei/ y vleis/ lys

ou (stout)

ui (lui)
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
21

Ontronding:
Wanneer geronde klanke, plat uitgespreek word. Ontronding
is dus die neiging om geronde vokale ongerond uit te spreek.
Voorbeelde:

Vuur vier.

Huisieheisie

Buk bik

Deur  deer

Ek het die miere van my heisie brein geverf.

Oorronding:
Wanneer ongeronde en soms ook geronde klanke met lippe in ‗n
oordrewe geronde posisie uitgespreek word, vind oorronding
plaas.
Voorbeelde:
2.2

Neef – neuf

Vier – vuur

Pa – pô

Sewe – seuwe
Nasalering en vokalisering:
Die nasale klank verdwyn, maar die nasale kenmerk daarvan word deur
die voorafgaande klinker wat verleng word, oorgeneem. Die vokaal kry
die eienskap van die nasaal en die nasaal kry die eienskap van die
vokaal. Die klank wat so ontstaan, word gevorm terwyl die lugstroom
deur die mond sowel as die neus stroom. Die vokaal word genasaleer
terwyl die nasaal gevokaliseer word.
Wanneer vokale a; e; o gevolg word deur ‗n NS vind nasalering en
vokalisering plaas.
Voorbeeld:
Let wel:

Mens

ons

dans

pons
In sommige gevalle word die n behou
en nie genasaleer nie.
kansel; sensor; konsonante; kuns;
sensuur; instrukteur
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
22
2.3
Assimilasie:
As ons praat sê ons nie elke letter nie want spraak is ‗n ononderbroke
klankstroom. Assimilasie is dus die gelykmaking van klanke.
Ons onderskei tussen algehele assimilasie en gedeeltelike
assimilasie.
Voorbeelde:











2.4
 Gedeeltelike assimilasie:
Wanneer ‗n N gevolg word deur ‗n B; M; P word die
N as ‗n M uitgespreek:
Algehele assimilasie:
Anders- anners
kelder – keller
honde – honne
eenders – eeners
hoenders – hoeners
het die – he – die
wilde – wille
op die – oppie
in die – innie
hierdie – hierie

onpaar – ompaar

onmiddellik – ommiddellik

aanbod – aambod

Stellenbosch – Stellembosch
Palatalisasie:
Palatalisasie vind plaas waar sommige klanke by die harde
verhemelte uitgespreek word.
Wanneer ‗n K/
Ggevolg word deur ‗n i/ e vind palatalisasie plaas.
Onthou dit gaan oor KLANKE en nie hoe doe woorde lyk of gespel
word nie.
Voorbeeld:

gieter (i-klank na ‗n g)

geel (Dit mag nie so lyk nie, maar daar is wel ‗n i-klank na die g)

geld (in sommige gevalle klink dit of daar na die G-KLANK ‗n J-KLANK ingevoeg word.
Palatalisasie vind dan ook plaas)

Kielie

keel

kerk

keer

mandjie en katjie (Onthou dit gaan oor hoe die uitspraak van die woorde klink)

Wanneer ‗n J ingevoeg word na ‗n H bv: hemel –hjemel
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
23
2.5
Vokaalreduksie:
Wanneer ‗n vokaal in ‗n swak
beklemtoonde lettergreep staan, word dit
dikwels uitgespreek as ‗n E (fonetiese ə). ‗n Vokaal word dus in ‗n swak
beklemtoonde lettergreep gereduseer tot ‗n neutrale ―i‖.
Voorbeelde:
Die onderstreepte lettergreep is dié een wat beklemtoon word by uitspraak.
2.6

Ru-moer  re- moer

Pa-trys pi-trys

Ko-lo-nie  ki-lo-nie

A-ka-de-mie a-ki-de-mie

ko-lo-nel ko-li-nel

kro-ko-dil kro-ki-dil

ba-klei bi-klei
Metatesis/ Klankverspringing:
Metatesis is die verskynsel waar ‗n konsonant - veral ‗n ren l, van een posisie in
die woord na ‗n ander verskuif/ spring.
Voorbeelde:
2.7

Granaat garnaat

Present persent

Probeer porbeer (pro – beer: pri – beer)

Turskvy truksvy
Klanktoevoeging:
Klanktoevoeging is die term wat gebruik word vir die toevoeging van klanke tot
woorde. Dit kan aan die begin van die woord, die einde of in die middel van die
woord.
 Waatlemoen – wartlemoen.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
24
Voorbeelde:
Voorvoeging:


2.8
Invoeging:
goeienaand  naand
savonds  saans


Agtervoeging:
schielijk  skierlik
eingenlijk eintlik


dubbel  dubbeld
enkel  enkeld
Klankweglating/ elisie:
Klankweglating/ elisie is die term wat gebruik word vir die weglating van klanke in woorde.
Voorbeelde:

Dispens spens

Historie storie

broeder broer

leugen leuen
Hoofstuk 4: Spelling
1.
Verdubbeling van vokale


LW:
In 'n geslote lettergreep word die lang vokale a, e, o en u altyd dubbel geskryf:
skool, muur, speel, baan.
In 'n oop lettergreep word die klinkers a, o en u in lang klanke enkel geskryf:
bane, mure, so, sku.
Hierdie vokale word enkel geskryf in binnelettergrepe asook in eindlettergrepe. Daar is
uitsonderings soos eiename, nl. Prinsloo, Karoo. Die u word ook verdubbel wanneer die
woord in die oortreffende trap staan, soos sluuste, skuuste.

2.
Die ''e'' word soms enkel en soms dubbel geskryf:
 in oop binnelettergrepe: bene, sere, lere.
 aan die einde van die woord: gee, nee, see.
 in sekere woorde: feetjie, meedeel, seekat.
Verdubbeling van konsonante (Medeklinkers)

LW:
Die konsonant verdubbel wanneer dit staan tussen 'n kort vokaal in 'n sillabe wat die hoofklem dra
(en waarop 'n volgende vokaal volg): stok - stokke
bal - balle
Wanneer die vokaal kort is, maar nie die hoofklem in die woord dra nie, verdubbel die
konsonant nie: middel - middele

;
haatlik - haatlike
In gevalle waar die grondwoord op die letter ''I'' eindig en die agtervoegsel - lik aangevoeg word,
verdubbel die konsonante:
adelik (adel + lik)
dadelik (daad + e + lik)
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
25

In saamgestelde woorde waar die grondwoord bv. op 'n konsonant eindig en die volgende
grondwoord op dieselfde konsonant begin, soos:
gras + saad = grassaad
smarag + groen = smaraggroen

Verdubbeling van konsonante by woorde wat op 'n ''s'' eindig en in die oortreffende trap geskryf
word, soos:
juisste = juis + ste
skuinsste = skuins + ste
(agtervoegsel vir die oortreffende trap)
3.
Skryfwyse van woorde - Los en vas.
3.1
Woorde word as een woord (vas) geskryf:
1. Woorde wat uit meer as een woorddeel bestaan soos afleidings, samestellings en
samestellende afleidings word vas aan mekaar geskryf.
bv.
Matriekbaadjie, tafelpootjie, koerantberig, goudgeel.
2. 'n Samestelling waarvan die eerste deel 'n eienaam is en gevolg word met 'n selfstandige
naamwoord:
bv. Voortrekkerstraat
3. 'n Samestelling met die woord ''-kant'' as die tweede deel: bv. onderkant; bokant
4. 'n Samestelling wat bestaan uit 'n bywoord + ''toe'' as die tweede deel:
bv.
ondertoe , boontoe, vorentoe.
BELANGRIK:
'n selfstandige naamwoord + toe word los geskryf:
bv. huis toe, kerk toe, skool toe
5. Die woord ''terug'' + 'n werkwoord word vas geskryf:
bv.
terugneem, teruggee.
6. Die volgende adjektiewe(byvoeglike naamwoorde) en bywoorde word vas geskryf:
pootuit, kaalvoet, meteens, opmekaar, agtermekaar, platsak.
7. Woorde met agtervoegsels soos: op, af, in, uit, aan, langs, om en oor word vas geskryf:
sonop, stroomop, straataf, kortaf, dagin, jaarin, daguit, pootuit, padlangs, agterlangs,
regsom, kortom, skuinsoor, ens.
4.
Meervoude
Meervoude in Afrikaans kom by selfstandige naamwoorde voor.
Meervoude word aangedui deur agtervoegsels soos: -e, -se, -ere, -ers, -ens, ‘s, -ë. -te of -de by
selfstandige naamwoorde te voeg. (Onthou dat nie alle s.nwe. ‘n meervoudsvorm het nie, bv. goud, haat,
platinum)
VOORBEELDE
 boek
 som
 dieet
 brief
 blikkie
 foto
 wag
 bed
-
boeke
somme
diëte
briewe
blikkies
foto's
wagte
beddens
been
maag
kroeg
tree
lied
padda
kind
werksman
-
bene
mae
kroeë
treë
liedere
paddas
kinders
werksmanne/ werkslui
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
26












speelding
buurman
oupa
resep
dief
lam
ma
hemp
skip
distrik
oorlog
das
-
speelgoed
bure
oupas
resepte/reseppe
diewe
lammers
ma‘s
hemde
skepe
distrikte
oorloë
dasse
laboratorium
kleinding
gemoed
hoof
kalf
hof
drie
eg
wa
lid
gevangene
gevangenis
- laboratoriums/laboratoria
- kleingoed
- gemoedere
- hoofde
- kalwers
- howe
- drieë
- êe
- waens
- lede
- gevangenes
- gevangenisse
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
27
5.
Verkleining
Verkleining in Afrikaans word gewoonlik deur die agtervoegsels -tjie, -jie, -pie, -ie, -etjie en -kie aangedui
VOORBEELDE

seun
-
seuntjie
blom
-
blommetjie

boom
-
boompie
rook
-
rokie

hond
-
hondjie
ring
-
ringetjie

woning
-
woninkie
mandjie -

beloning -
beloninkie
ossewa

pad
-
paadjie
baadjie -
baadjietjie

nooi
-
nooientjie
wa
waentjie

rok
-
rokkie
stof

pen
-
pennetjie
spel
-
speletjie

roos
-
rosie
wolk
-
wolkie

skilpad
-
skilpadjie
som
-
sommetjie

pa
-
pa‘tjie
mandjie
-
mandjietjie

ouma
-
oumatjie
skip
-
skippie/ skepie
mandjietjie
-
-
ossewaentjie
stoffie
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
28
BELANGRIK!
In Afrikaans het verkleiningsvorme verskillende funksies. Gewoonlik druk verkleining verhouding t.o.v.
grootte uit, maar in sekere gevalle word verkleining ook gebruik om gevoel uit te druk.
6.
-
minagting / veragting :
Die dametjie is te groot vir haar skoene.
-
simpatie / meegevoel / deernis:
My ou oompie is baie siek.
-
spot:
Sy fyne maniertjies staan my nie aan nie.
-
nederigheid / beskeidenheid:
Ek hoop die bedraggie van vyf honderd rand help.
-
liefde / vertedering:
Kom ons sit vir my liefie blomme in die mandjie.
Telwoorde:
Twee honderd vyf-en-twintig
Twee honderd vyf en twintig
Tweehonderd vyf en twintig
Tweehonderd vyf-en-twintig
Nege uur = tydsduur/hoe lank dit duur
Negeuur = tydstip/ hoe laat dit is volgens die horlosie
7.
Wisselvorme
Die volgende woorde is wisselvorme van mekaar, met ander woorde die een kan die ander een vervang.
Vitamine (mv. vitamines)
Proteïne (mv. proteïnes)
Restaurant
Aalwyn
Plastiek
Aspirine
Aartappel
Laboratoriums
Chinees
Ag
Memorandums
Meestal
Granadilla
Trapsuutjies
Skree
Individu
Millennium
Medikusse
Akademikusse
Kitaar
Vitamien (mv. vitamiene)
Proteïen (mv. proteïene)
Restourant
Aalwee
Plasties
Asperien
Ertappel
Laboratoria
Sjinees
Agt
Memoranda
Meesal
Grenadella
Trapsoetjies
Skreeu
Indiwidu
Millennia
Medici
Akademici
Ghitaar
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
29
Maar: die volgende woorde is nie wisselvorme nie, die een is ‘n selfstandige naamwoord en die ander een
‘n byvoeglike naamwoord.
marine (s.nw.) mariene (adj.)
stereotipe (s.nw.) stereotipe (adj.)
Nog nuttige wisselvorme:
8.
Klank- en Lettergrepe

Klankgrepe verdeel volgens wat jy hoor bv. tasse : ta-se (as jy die woord uitspreek, hoor jy net een
s-klank

Lettergrepe verdeel volgens spelreëls:

Wanneer ‗n meerlettergrepige woord aan die einde van ‗n reël afgebreek word, word ‗n koppelteken
gebruik. Daar is altyd ‗n klinker of vokaal in ‗n lettergreep.
Reëls vir die verdeling van lettergrepe:

Woorde word in betekenisdraende eenhede verdeel bv. woon-huis, lip-taal, voet-stap, jaar-liks

Woorde kan volgens uitspraak in klankdele verdeel word. bv. kom-bers, be-ker, goe-wer-neur, suiker-mie-lie

Wanneer daar net een konsonant tussen twee vokale staan, verdeel die woord gewoonlik voor die
konsonant bv. goe-de-re, ska-mer, ga-wer, soe-te-rig

Wanneer daar twee konsonante tussen die vokale staan, verdeel die woord gewoonlik tussen die
twee konsonant bv. ver-sig-tig, slim-mer, vet-ter

Wanneer daar drie konsonante langs mekaar staan, val die lettergreepverdeling na die eerste
konsonant bv. ak-tri-se, kon-trei, ab-strak

Wanneer daar ‗n ng-klank in die woord voorkom, val die lettergreepverdeling altyd tussen die n en
die g bv. en-gel, lan-ger, in-ge-nieur, on-ge-luk, ban-ge-rig

Wanneer die letters s en j twee klanke in ‘n woord voorstel, word die woord tussen die s en die j
verdeel, bv. as-jas, mors-jors
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
30



9.
Wanneer hierdie letters een klank voorstel, val die lettergreepverdeling voor die sj, bv. ma-sjien,
bro-sju-re.
Wanneer vokale en diftonge nie in dieselfde lettergreep staan nie, kom die skeiding tussen hierdie
klanke, bv. dra-er, goi-ing, be-ar-bei, of-fi-si-eel, pri-eel, fi-nan-si-eel
Wanneer daar ‘n deelteken op ‘n woord is, toon dit waar die lettergreep verdeel, bv. re-en, spie-el,
koe-el, ge-eindig, pri-ele, finansi-ele (By verdeling van lettergrepe is die gebruik van die deelteken
opsioneel.)
Afkortings, Verkortings en Akronieme

Verkortings bestaan uit ‘n woord se eerste lettergreep en die volgende konsonant/e Brit. – Brittanje
gesk. – geskiedenis

Akronieme bestaan uit die eerste letter van twee of meer opeenvolgende lettergrepe of woorde.
 AKRONIEME/ LETTERWOORDE: is ʼn afkorting wat as ʼn woord uitgespreek word.
CD-ROM
Kompakskyf-leesalleengeheue
COSATU
Congress of South African Trade Unions
Deafsa
Organisasie van Dowes in Suid-Afrika
Fifa
Internasionale Voetbalfederasie
Interpol
Internasionale misdaadpolisie-organisasie
Kodesa
Konvensie vir ʼn Demokratiese Suid-Afrika
Nasa
Nasionale ruimtevaart-en-ruimteadministrasie
Nepad
Nuwe Vennootskap vir Afrika-ontwikkeling
Noksa
Nasionale Olimpiese Komitee van Suid-Afrika
Oscar
Academy of Motion Picture Arts and Sciences
Award
Pansat
Pan-Suid-Afrikaanse Taalraad
Sadou
Suid-Afrikaanse Demokratiese Onderwysersunie
Safcol
Suid-Afrikaanse bosboumaatskappy
Salt
Suider-Afrikaanse Groot Teleskoop
Sapa
Suid-Afrikaanse Persassosiasie
ESKOM
Elektrisiteitsvoorsieningskommissie
SANRA
Suid-Afrikaanse Nasionale Raad vir Alkoholisme
Santam
Suid-Afrikaanse Nasionale Trust- en
Assuransiemaatskappy
SARVU
Suid-Afrikaanse Rugbyvoetbalunie
SASOL
Suid-Afrikaanse Steenkool,- Olie- en Gaskorporasie
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
31
SATOER
Suid-Afrikaanse Toeristekorporasie
UNIN
Universiteit van die Noorde
UNISA
Universiteit van Suid-Afrika
VIGS
Verworwe immuniteitsgebreksindroom
Suid-Afrikaanse Yster en Staal Industriële
Korporasie Beperk
Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse
Taal
Suid-Afrikaanse Nasionale
Lewensassuransiemaatskappy
YSKOR
HAT
Sanlam
 AFKORTINGS
DAE VAN DIE WEEK:
Maandag
Ma.
Dinsdag
Di.
Woensdag
Wo.
Donderdag
Do.
Vrydag
Vr.
Saterdag
Sa.
Sondag
So.
MAANDE VAN DIE JAAR md. (maand) mde. (maande)
Januarie
Jan.
Februarie
Feb. / Febr.
Maart
Mrt.
April
Apr.
Mei
Junie
Jun.
Julie
Jul.
Augustus
Aug.
September
Sep.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
32
Oktober
Okt.
November
Nov.
Desember
Des.



Metrieke (SI-eenhede)
Meeste SI-eenhede word met ʼn kleinletter geskryf
Behalwe: A = ampere; C= celsuis; W = Watt; J = joule
SI-eenhede word uitgeskryf as dit nie saam met ʼn syfer in ʼn sin gebruik word nie
cc
Kubieke sentimeter
sg
Sentigram
cl
Sentiliter
cm
Sentimeter
dm
Desimeter
g
Gram
kg
Kilogram
kJ
Kilojoule
km
Kilometer
kW
Kilowatt
l
Liter
m
Meter
mm
Millimeter
ALGEMENE AFKORTINGS
AA
Alkoholiste Anoniem
Automobiel - Assosiasie
aanb.
aanbod
afk.
afkorting
Afr.
Afrika; Afrikaans; Afrikaner
a.g.v.
as gevolg van
Akad.
akademie
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
33
Alg.
algebra
anon.
anoniem
antw.
antwoord
ATG
Afrikaanse Taalgenootskap
ATKV
Afrikaanse Taal- en Kultuurvereniging
batt.
battery
BBP
baie belangrike persoon
bedr.
bedrag; bedryf
bg.
bogenoemde
bl.
bladsy
Bpk.
Beperk
br.
breedte; broer
bs.
bostaande
BTW
belasting op toegevoegde waarde
bv.
byvoorbeeld
c
sent
Chr.
Christus
def.
definisie
dep.
deposito, depot
dept.
departement
d.i.
dit is
dies.
dieselfde
d.m.v.
deur middel van
dos.
dosyn
dr.
dokter; doktor; debiteur
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
34
ds.
dominee
DV
Deo Volente (as die Here wil)
e.
eetlepel
e.a.
en andere
eenh.
eenheid
ekv.
enkelvoud
EP
elektroniese pos
FAK
Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniging
faks.
faksimilee
GB
Groot-Brittanje
Ges.
Gesang
gr.
graad; groot (te)
hfst.
hoofstuk
hl.
hoofletter
hst.
hoofstad
ID
Identiteitsdokument
i.p.v.
in plaas van
i.v.m.
in verband met
jr.
junior
j.
jaar
kapt.
kaptein
KWV
Koöperatiewe Wynbouersvereniging
l.
lees; lengte; links; lopies
leerl.
leerling
m.
miljoen; minuut
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
35
min.
minuut
me.
titel van ʼn vroulike persoon
Me.
Middeleeue
memo.
memorandum
mnr.
meneer
mv.
meervoud
n.
namens
NB
Nota Bene (L.) Let Wel
nm.
namiddag
NSRI
Nasionale Seereddingsinstituut
OAE
Organisasie vir Afrika-Eenheid
ondw.
onderwerp
p.d.
per dag
p.j.
per jaar
Pk.
poskantoor
pred.
predikant
prof.
professor
proff.
professore
prok.
prokureur
prov.
provinsie
pres.
president
pt.
punt
RAU
Randse Afrikaanse Universiteit
RGN
Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing
RSVP
antwoord asseblief
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
36
reg.
regisseur
SABC
South African Broadcasting Corporation
SAP
Suid-Afrikaanse Polisie
SABS
Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde
temp.
temperatuur
TV
televisie
UK
Universiteit van Kaapstad
vlg.
vergelyk
vol.
volume
vm.
voormiddag
WNNR
Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad
www
wêreldwye web
Skryftekens: Ook genoem DIAKRITIESE TEKENS
Die afkappingsteken (apostroof) word gebruik by meervouds – en verkleiningsvorme.
Selfstandige naamwoorde wat op ‗n –i; -o; -u
Skadu‘s; pa‘s; oupas
eindig en op ‗n lang beklemtoonde a
Eiename wat op ‗n –e en -(r)s eindig wat nie
Terblanche‘e; Cilliers‘tjie; Du Plessis‘s
uitgespreek word nie.
Letters, syfers getalle en simbole
A‘s; 3‘s of 3‘tjie 1990‘s
By meervoudsvorme en verkleiningsvorme
collage‘e of collages
garage‘e of garages, garage‘ie
van selfstandige naamwoorde wat op ‗n –e
eindig wat nie uitgespreek word nie.
Ter aanduiding dat een of meer klanke nie
g‘n, as‘t ware, daar‘s, s‘n
uitgespreek word nie
By meervoudsvorme en verkleiningsvorme
p‘tjie, BMW‘s, B.Ed‘s, OTM‘e
van afkortings waarvan die letters afsonderlik
uitgespreek word, asook afkortings van grade
en diplomas
By elisie in ‗n gedig
twyfelende = twyf‘lende
Kappie
‗n Lang i, o, u en e in ‗n oop lettergreep.
Affere, sê, aikôna, brûe en rûe
Wanneer ‗n –e in ‗n geslote lettergreep
Miljoenêr, sekondêr, skêr, populêr (teenoor kombers, vlermuis
voorkom wat op ‗n enkele konsonantletter
en pers)
eindig en die e lank uitgespreek word.
TOETS SO: Verdeel die woord in lettergrepe. Indien die woord
in ‗n oop lettergreep staan, kry die –e ‗n kappie op. Indien die
–e in ‗n geslote lettergreep voorkom, is daar nie ‗n kappie op
die –e nie.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
37
Funksie van die kappie: dit verleng die klank!
Deelteken
Funksie:
Om ‗n nuwe lettergreep aan te dui.
Beïnvloed, reünie, naïef, silhoeët, vermoë, moeë.
Maar onthou: dieet en diëte, finansieel en finansiële,
kommersieel en kommersiële.
In die meervoud kry die woorde ‗n ë.
As twee of meer vokale op mekaar volg en
tot verskillende lettergrepe behoort, word die
deelteken gebruik om aan te toon waar ‗n
nuwe lettergreep begin
verleë, materiële, alkalië, drieë (drie eindig reeds op ‗n –e,
daarom die tweede –e met ‗n deelteken, so ook industrieë)
Eg-Afrikaanse woorde met ae kry geen
deelteken nie, maar woorde van vreemde
herkoms kry wel ‗n deelteken
By samestellings word die koppelteken
gebruik by die opeenvolging van vokaalletters
Geen deelteken word gebruik by woorde wat
eindig op –ieel, -ieer, of -ieet nie
Maar wel by hul afgeleide vorme: diëte,
priële, finansiële, spasiëring
Uitsonderings: spieël, reël het deeltekens, al
lyk dit nie nodig nie. Onthou die oorspronklike
Nederlandse woorde was spiegel en regel
hael, dae, aërobiese, aërodinamika
Die koppelteken
Om ‗n opeenhoping van vokale wat lees
moeilik maak te voorkom en om woorde aan
mekaar te koppel.
In die samestellings waar die eerste deel van
die woord van vreemde herkoms is, veral
Latyn.
Om dubbelsinnigheid by uitspraak van ‗n
samestelling te vermy
In verbindings met syfers, simbole,
lettername, afkortings en akronieme
By die verbindings met –hulle
By saamgestelde titels en ampsbenaminge
By herhalingsvorme
By aardrykskundige eiename
Om lees te vergemaklik.
As ‗n weglatingsteken
(weglatingskoppelteken)
Afstandskoppelteken: Verbindings wat deur
‗n losstaande adjektief geskei word, kan met
of sonder ‗n koppelteken geskryf word
Woordgroepkoppelings:
Samestellings met –en:
Verbindings met staf-, onder-, kandidaatword sonder koppelteken geskryf (al is dit
militêre range).
Samestellings met adjunk-, assistent-, hoof-,
sub-, leerling-, kandidaat-, assessor-,
mede- en vise- word sonder koppelteken
geskryf.
see-eend maar geëet
essensieel, finansieel, kommersieel, offisieel, differensieer,
lisensieer, spasieer, dieet
Toe-eien, bo-op, foto-omslag.
Ad hoc-komitee, en suite-badkamer, bona fide-boer.
ru-gare (rugare), bo-sluis (bosluis), pronk-ertjie (pronkertjie).
A-span, 1994-verkiesing, U-draai, 4x4-bakkie, 100 m-wedloop,
ABSA-kliënt, DNS-molekule
Ma-hulle, Piet-hulle
Direkteur-generaal; luitenant-kolonel
Kamma-kamma, fluit-fluit, woer-woer.
Groot-Brittanje, Nieu-Seeland
woonstelblok-parkering, buurtwag-hoofbeampte
Binne- en buitekant (skakel herhaling uit)
volbloed–Arabiese hings of volbloed Arabiese hings.
traak-my-nie-agtig, kruidjie-roer-my-nie.
bek-en-klouseer, tref-en-trapongeluk.
stafsersant, onderoffisier, kandidaatoffisier
adjunkminister,visevoorsitter,subredakteur,leerlingonderwyser,
medewerker ens.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
38
Die vorme eks-, nie-, non-, oud- in
samestellings en afleidings word sonder „n
koppelteken vas aan die ander deel van die
woord geskryf, tensy daar „n rede is vir die
gebruik van die koppelteken, soos die
opeenvolging van vokale wat lees
bemoeilik of „n hoofletter in die middel van
die woord:
Aksenttekens
Akuutteken
Gravisteken




ekskêrel, eksvrou, eksmininster, eks-Katoliek, eks-Blou-Bul
nieamptelik, nienakoming, nie-essensieel, nie-Suid-Afrikaans
nonaktiwiteit, nonkonformis, non-Calvinisme of noncalvinisme
oudamptenaar, oudstudent, oud-Tukkie, oud-President
Beklemtoon
4 WOORDE: appèl, dè, nè? en hè.
In die spelling van vreemde woorde:
Crèche, première.
Akuut
Gravis
Gebruik: As die woord twee klinkers bevat, word die akuutaksent op albei geplaas bv. Hy het
géén kans nie. Ek wéét! Hy gaan wéér iets doen!
As die klinker ‗n ‗ie‘ is, word die akuutaksent slegs op die ‗e‘ geplaas bv. Dit is nié hoe dit werk
nie. Ook lúi, héilig, ens.
As die klinker ‗n ‗i‘ is, vervang die akuutaksent die kolletjie op die ‗i‘ bv. Ek wíl gaan swem.
As daar ‗n ander skryfteken op die woord is, verdring die aksentteken nie die ander skryfteken
wat ‗n spellingvereiste is nie bv. kóéël, réën, spiéël.
Leestekens
Leesteken
Die punt
Komma
Kommapunt
Uitroepteken
Aanhalingstekens
Vraagteken
Beletselteken/ ellips/ stippels
Dubbelpunt
Word gebruik
Aan einde van sinne, by
afkortings.
Tussen 2 gesegdes (ww.)
Voor maar en want
By parenteses/ inlassinne
Voor of na die naam van ‗n
aangesprokene.
Geen kommas voor en, dat,
sodat
Voor dus; derhalwe; daarom;
inteendeel; nogtans; nog;
nietemin; tog
Gebruik kommapunt in plaas van
voegwoorde!
Om emosie uit te druk en by
uitroepsinne
By die direkte rede
By ‗n aanhaling binne die direkte
rede
Aan die einde van vraagsinne
Wanneer ‗n aanhaling onvoltooid
is
Om ‗n pouse aan te dui
Om tydsduur te suggereer
Na volg, volgende , LW en NB
In tydsaanduidings
Voorbeelde
Hy hou bv. baie van roomys.
As jy lag, kielie ek jou.
Ek wou lag, maar het nie.
Ek wou bly, want ek was moeg.
Die seun, wat lag, sing.
Kom, Koos, moet nie so wees nie!
Hardloop vinniger! Ek is geskok!
Jan vra: ―Hoe laat is dit nou?‖
Jan sê: ― As jy weer ―cool‖ sê,
gaan ek skree.‖
Waar woon jy?
Die mense staan heeldag...
Sy staan nader...Wat sien sy?
Hy hou aan en aan...
LW: Slegs volwassenes
12:43
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
39
Hoofstuk 5: Morfologie / Woordvorming
1.
Stam/Basisvorm/Simpleks(ongelede woord)


Die kleinste deel van ‗n woord wat selfstandige betekenis het, word ‗n basisvorm of stam of
simpleks(simpleks = simpelste vorm van die woord) genoem.
Dis die deel van ‗n woord waaraan voor- en agtervoegsels gelas kan word.
Bv. kas, huis, stoel
In tafeltjie is dit tafel, want ta – en –fel is net sillabes of lettergrepe sonder betekenis. In ‗n woord soos
lessenaars is die stam lessenaar. Al kan jy ook sê ‗my lesse is naar‘, het dit in die woord ‗lessenaar‘ nie
enige betekenis nie. Ander voorbeelde is pyn en appel in pynappel of skil en pad in skilpad.
In voetpad is voet en pad egter elkeen ‗n basis of stam.
2.
Morfeme / Affikse


Morfeme het nie selfstandige betekenis nie.
Deur ‗n morfeem aan ‗n stam te voeg, word ‗n nuwe woord gevorm
Morfeme/ voegsels/ affikse word in 3 groepe verdeel:
1.
2.
3.
♥
Premorfeme/ prefiks/ voorvoegsel = voorvoegsels bv. beman
Postmorfeme/suffiks/ agtervoegsel= agtervoegsels bv. mans
Metamorfeme = wanneer ‗n klinker verander bv. drink, dronk, drank
Die klank van die stam verander dus om ‗n nuwe woord te vorm
Funksies van morfeme
Die funksie van morfeme kan in 2 groepe verdeel word
 Afleidingsmorfeme (1)
Afleidingsmorfeme lei nuwe woorde van bestaande woorde af. Dit kan pre-; meta- of postmorfeme
wees.
Onder afleidingsmorfeme sorteer die volgende:
1.

Woordsoortelike funksie van morfeme
Selfstandige naamwoordvormer (verander die woord na ‗n selfstandige naamwoord)
bak – bakster , skoon - skoonheid
2.

Byvoeglike naamwoordvormer
-
lag – laggende , gevoel - gevoelloos

Werkwoordvormer
-
man – beman, hoof - onthoof

Bywoordvormer
-
raak – rakelings, einde – eindelik
Betekenisfunksie/ semantiese funksie van morfeme

aarts – eerste; vernaamste
aartsvyand
 aarts – baie aartsdom; aartslui
 her – weer; opnuut herleef
 oer – baie oud oeroud
 wan – nie; slegte
wangedrag
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013






ver – oor
versilwer
ant – teen
antwoord
on – sleg; nie ongeluk; onding
her – weer
herwin
mis – sleg; verkeerd misreken
on- nie (onwaar)
40











ont- beroof van / wegneem
(onthoof)
ont- begin (ontkiem)
be- voorsien van (beman)
her- weer (hersien)
anti- teen/ gekant teen (anti-rugby)
ant- teen (antwoord)
aarts- opperste/ eerste/ oudste
(aartsvader)
aarts- baie erg (aartslui)
ver- verander van (vervel)
e- elektroniese (e-pos)
tele- ver / oor „n afstand (televisie.
teleskoop, telefoon)










mis- verkeerd (misverstand,
mistasting)
oer- oud/ oudste / eerste
(oermens)
sub- onder (substandaard)
ko- saam (koëdskool = „n skool
waar seuns en dogters saam
skoolgaan)
bi- twee (bi-polêr = twee pole)
aëro- lug (aërodinamies)
nie (a-sosiaal)
-loos sonder
wan- verkeerd(e) (wanopvatting)
hiper- = bo / bokant / oor
(hiperaktief)
Fleksiemorfeme (Fleksie = verbuiging) (2)
Verander nie die funksie van die woord nie, maar slegs die vorm daarvan.
Onder fleksiemorfeme val die volgende:
1.
Morfologiese funksie van morfeme

Meervoud (mans, vrouens)

Verkleining (stroompie)

Trappe van vergelyking

Verhouding ten opsigte van tyd: verlede tyd gespeel

Verhouding ten opsigte van plasing: koue nag
3.
Kompleks(Gelede woord)
- Indien ‗n woord uit meer as een herkenbare woorddeel of ―lid‖ bestaan, is dit ‗n kompleks.
Ons onderskei tussen verskillende soorte komplekse:
1.
2.
Afleidings:
stam + premorfeme en/of postmorfeme
Bv. geblom, mans
Samestellings:
2 of meer basisvorme met of sonder ‗n verbindingsklank (voegsel)
Bv. das + knoop = dasknoop
tafel + poot
= tafelpoot
Soms word ook van ‗n voegsel/verbindingsklank gebruik gemaak
Bv. hond + hok
= hondehok en eet + klok
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
Verbindingsklank of
voegsel
Dit word nie as ‗n woorddeel
beskou nie.
Staan slegs tussen 2 stamme
of tussen stam en
agtervoegsel
= etensklok
41

Samestellings kan verder in „n kern en bepaler verdeel word bv. Boekrak
Kern – rak
Bepaler –boek (dit bepaal watter soort rak dit is)
3.
Samestellende afleidings:
2 of meer basisvorme + premorfeme en/of postmorfeme
Bv. motorbote - motor(basis) + boot(basis) + e(agtervoegsel)
vuurvliegies - vuur(basis) + vlieg(basis) + ies(agtervoegsel)
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
42
Hoofstuk 6: Sinsleer/ sintaksis:
 Tipes sinne in Afrikaans:
1. Stelsin: Maak ‗n stelsin op ‗n mededeling. (Meisies hou van romantiese films.)
2. Vraagsin: 2 soorte
a.
Spesifieke vraagsin
‗n Vraagwoord kom voor aan die sin.
Wie kyk na die films?
Wanneer kyk ons na sulke films?
b.
Algemene vraagsin
Net die woordorde van die sin verander. Die werkwoord word vooraan die sin geplaas en die
sin eindig met ‗n vraagteken.
Hou meisies van romantiese films?
NB: ‗n Sin is nie ‗n vraagsin as die sin nie eindig met ‗n vraagteken nie.
3.
4.
5.
6.
Bevelsin: Gee ‗n bevel weer. Die uitroepteken is belangrik. (Hou op om aan die kamera te
peuter!)
Uitroepsin: Het gewoonlik ‗n komma na die tussenwerpsel en ‗n uitroepteken.
Voorbeeld: Aitsa, julle leer hard! OF Eina, jy maak my seer!
Seënwense: Om goeie wense oor te dra. (Ek wens jou ‗n goeie dag toe.)
Begroeting: Word gebruik om mense te groet. Dit kan ook in die vorm van seënwense
uitgespreek word. (Middag, almal!)
 Ons kan sinne in 3 hoofgroepe indeel:
1. Enkelvoudige sinne
2. Veelvoudige sinne
3. Saamgestelde sinne
„n Enkelvoudige sin bestaan gewoonlik uit:
1.






onderwerp (wie/wat voer die handeling uit)
gesegde (die handeling wat uitgevoer word) en die
direkte voorwerp ( wie/wat ondergaan die handeling)
indirekte voorwerp
bepalings (byvoeglik/bywoordelik)
Die enkelvoudige sin het slegs een hoofwerkwoord/gesegde:
 Elke span het ‗n doelwagter.
 Die middelveldspeler klop sy opponent.
 Die skeidsregter het die fluitjie geblaas.
Hoe om die sinsdele te identifiseer:
STAP 1:
Gesegde: soek die hoofwerkwoord (bv. skop, vang, hardloop)
of
hoofww. + medeww. (bv. Het geskop, sal vang, wil hardloop)
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
43
STAP 2:
Onderwerp: Wie/wat + werkwoord?
(bv. Wie/wat skop? Antw. Die sokkerspeler, Ronaldo = onderwerp)
STAP 3:
Direkte voorwerp: Wie/ wat + gesegde + onderwerp.
STAP 4:
Indirekte voorwerp: Volg gewoonlik (nie altyd nie) na ‗n voorsetsel. Aan wie/ vir wie/
wat + gesegde + onderwerp +voorwerp
STAP 5:
♥
Die ou vrou met die harde stem, speel Bingo elke Saterdagaand.
Stap 1:
Stap 2:
Stap 3:
♥
Bepalings (bywoordelik en byvoeglik)
Soek die gesegde/ werkwoord:
Speel
Soek die onderwerp.
Wie/ wat speel.
Die vrou.
Soek die voorwerp.
Wie/ wat speel die vrou?
Bingo
Die man met die lang baard, gee vir sy seun, „n splinternuwe kar.
Stap 1:
Stap 2:
Stap 3:
Stap 4:
Soek gesegde.
Gee
Soek die onderwerp.
Wie/ wat gee.
Die man
Wie/ wat gee die man?
‗n kar
Aan wie/ vir wie/ wat + gee+ die man + ‗n kar
Sy seun
BEPALINGS (OOK AANVULLINGS GENOEM):


Bepalings het nie werkwoorde/ gesegdes in nie!
Ons kry TWEE soorte bepalings/ aanvullings:
I.
II.
I.


II.
Byvoeglike bepalings
Bywoordelike bepalings
Byvoeglike bepalings:
Vra WATTER by die onderwerp en die voorwerp
Byvoorbeeld: Chinese, met swart hare, drink soet tee.
Watter Chinese: met die swart hare
Watter tee: soet
Bywoordelike bepalings:
 Werkwoord = hoe/ waar/ wanneer/ waarom/ met watter doel
 Byvoorbeeld:
 Chinese drink vinnig tee. (hoe)
 Chinese dink laat middag tee. (wanneer)
 Chinese drink in die kombuis tee. (waar)
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
44
 Chinese drink tee om hulle dors te les. (waarom/ met watter doel)
2. „n Veelvoudige sin het meer as een hoofsin. Die hoofsinne staan langs mekaar en word
verbind met die neweskikkende voegwoorde en ook die voegwoorde TERWYL EN OMDAT!
ONS KRY DRIE NEWESKIKKENDE VOEGWOORDE:
 EN (redegewend),
 MAAR (teenstellend) of
 WANT(redegewend).
NEWESKIKKENDE HOOFSIN: DIE WOORDVOLGORDE VERANDER NIE
Die doelwagter mag die bal met sy arms hanteer, maar die doelwagter moet in sy doelgebied wees.
Hoofsin: Die doelwagter mag die bal met sy arms hanteer.
Neweskikkende hoofsin: Die doelwagter moet in sy eie doelgebied wees.
 ‗n Speler is met ‗n rooikaart afgestuur en die spel moet sonder hom voortgaan.
Hoofsin: ‗n Speler is met ‗n rooikaart afgestuur.
Neweskikkende hoofsin: Die spel moet sonder hom voortgaan.
 Hy sing saggies terwyl die kind slaap.
 Hy sing saggies omdat die kind slaap.
WOORDORDE VERANDER NIE!
3. ‗n Saamgestelde sin bestaan uit ‗n hoofsin en een of meer bysinne. DIT HET DUS MEER AS
EEN GESEGDE/ WERKWOOR IN.
SOORTE BYSINNE (ONTHOU – BYSINNE HET ALTYD „N GESEGDE/ WERKWOORD IN!)
A. Byvoeglike bysin:
 brei die onderwerp of voorwerp van die hoofsin uit.
 Vra WATTER!
 Byvoorbeeld: ‗n Speler wat met ‘n rooi kaart afgestuur is, mag nie vervang word nie.
Zakumi,‗n geel luiperd wat ‘n bos groen hare het, was die amptelike
gelukbringer vir 2010 se wêreldbeker- toernooi.
B. Bywoordelike bysin:
 brei uit op die gesegde van ‗n hoofsin om plek, tyd of wyse aan te dui.
 Vra HOE/ WAAR/ WANNEER/ OF SIT ‗N VOORDAT/ SODAT IN.
 Byvoorbeeld: Die ondersteuners blaas hulle vuvuzelas asof hul lewens daarvan
afhang.
 Zakumi vermaak die ondersteuners wanneer dit halftyd is.
 Hy staan op voordat die haan kraai.
ONS KRY OOK SELFSTANDIGE BYSINNE:
DAAR IS DRIE SOORTE!
Nommer 1:
C. Onderwerpsin:
 Staan in die plek van die onderwerp in die sin:

Kenmerke van onderwerpsinne:
1.
Staan in die onderwerpsposisie van ‘n sin
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
45
2.
Bevat altyd ‗n werkwoord/ gesegde.
3.
Kan ingelei word deur OF; WIE; WAT; WAAROM; HOEKOM; WANNEER en DAT.
4.
Die onderwerpsintoets: die onderwerpsin kan vervang word met die woord DIT.
Voorbeelde:

Wat jy gelees het, is nie die waarheid nie.
Dit is nie die waarheid nie.

Dat boere afhanklik is van die natuur, is ‗n feit.
Dit is „n feit.

Of die Kanadees se bevindings waar is, is nie seker nie.
Dit is nie seker nie.
Nommer 2:
D. Voorwerpsin:
 Staan in die voorwerpposisie in die sin.
 Bevat altyd ‗n werkwoord/ gesegde.
 Kan ingelei word deur DAT, OF, HOE, WANNEER, WAAR.
Voorbeelde:

Die boer glo dat die oes vanjaar goed sal wees.
Glo is my gesegde. Wat glo die boer?

Dana Snyman skryf stories wat vir oud en jonk bedoel is.
Skryf is my gesegde. Wat skryf Dana Snyman.
Nommer 3:



E. Gesegdesin:
Brei die gesegde uit.
Kom altyd voor/ na ‗n koppelwerkwoord
Kan ingelei word deur WAT; DAT; AF; ASOF
Belangrik!
Koppelwerkwoorde
Is; was; wees; word; lyk; blyk; skyn; voel; heet; raak; klink; voorkom
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
46
Voorbeelde:

Dit wil voorkom asof mens tee matig moet gebruik.
Koppelwerkwoord

Gesegdesin
Dit blyk dat sy ‗n goeie skrywer is.
Gesegdesin
♥
Sinswyses (sinsbetekenis)
Wanneer jy sinne gebruik, wil jy aan die leser/ luisteraar betekenis/kennis oordra.
1. Onbepaalde wyse (infinitief) (om te + ww.)


Die sin het ‗n infinitief in die sin (om te/ te + ww.)
Dit hou verband met ‗n handeling wat iemand / iets uitvoer.
Voorbeeld:



Ek hou die meeste daarvan om vroeg te studeer.
Swem is lekker laat middae. (Ons kan sê om te swem is lekker laat middae)
Jy hoef nie vanmiddag tennis te speel nie.
2. Aantonende wyse (aanwysende wyse / indikatief):

Stel ‗n handeling voor as ‗n werklikheid, ‗n sekerheid in die hede (nou) die verlede en die
toekoms.
Voorbeeld:



3.
Ek doen my werk.
Volgende jaar is ek eerste jaar aan die universiteit.
Ek skry hierdie jaar graad 12.
Aanvoegende wyse (Toevoegende wyse / konjunktief):



Die teenoorgestelde van die aantonende wyse. Waar die aantonende wyse ‗n werklikheid
voorstel, stel die aanvoegende wyse iets as
Dit stel die handeling voor as ‗n moontlikheid/onmoontlikheid, ‗n waarskynlikheid of ‗n
wens.
MOONTLIKHEID:
Dalk het hy sy werk gedoen.
Miskien het hy sy werk gedoen.
(WOORDE: dalk; miskien en straks.)
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
47

WAARSKYNLIKHEID: Hy sal seker nog sy werk doen.





4.
(WOORDE: sal en seker)
Jy mag my na die funksie vergesel.
Ek moet al my skoolwerk leer.
As ek maar meer tyd bestee het aan my akademie.
Dalk gaan ons.
Ek wens dis al verby.
Gebiedende wyse (imperatief):



5.
Soek die uitroepteken.
Stel die handeling voor as ‗n bevel of ‗n versoek.
VOORBEELD: Jy moet vanmiddag die kaartjies gaan koop!
Vraende wyse (interrogatief):
 Alle vraagsinne. Soek die vraagteken!
 Wanneer gaan ons fliek?
♥
Sinsreduksie
Sinne kan verkort word deur:

Die bysin te reduseer tot ‗n bepaling, dus moet die werkwoord uitgehaal word.
Voorbeeld:
Die ligte word sodra die son opkom, afgeskakel.
Die ligte word met sonsopkoms afgeskakel.

Die weglating van ‗n voegwoord en dit te vervang met ‗n kommapunt. Die woordorde kan dan
verander.
Voorbeeld:
Die kaptein speel nie Saterdag nie, want hy het sy ligamente beseer.
Die kaptein speel nie Saterdag nie; hy het sy ligamente beseer.

Onnodige woorde weg te laat
Voorbeeld:
Ek ontmoet jou waar die twee paaie kruis. - Ek ontmoet jou by die kruispad.
♥
Sinsuitbreiding
Om ‗n sin uit te brei, kan ek nou – deur van bogenoemde resep gebruik te maak:
1.
‗n Voorwerp insit:
Die man hardloop die 400m blitsvinnig.
2.
‗n Indirekte voorwerp insit:
Die pa koop vir sy seun ‗n nuwe leesboek.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
48
3.
Verdere bepalings insit deur te vra
- watter (onderwerp/voorwerp)?
- Waar, wanneer, hoe, waarom (gesegde)?
Die stoute kind lees op die oomblik vinnig in die boek.
4.
5.
Die sin uitbrei tot ‗n saamgestelde sin deur ‗n bysin, (wat ‗n gesegde [ww.] bevat), in te sit.
Hy het die huis geverf. (enkelvoudige sin)
Hy het, nadat hy sy kar verkoop het, die huis geverf. (saamgestelde sin)
Uitbrei tot ‗n veelvoudige sin (deur nog ‗n hoofsin waarvan die woordorde nie verander nie, by
te voeg}
- Jan verf die huis en Piet werk in die tuin.
♥ Direkte en Indirekte rede
Verskil tussen direkte en indirekte rede

Direkte rede
Indirekte rede
Spreker se direkte woorde
Oorvertelde woorde
Aanhalings en dubbelpunt: ―...‖
Geen aanhalingsteken en dubbelpunt
Direkte rede: Spreker se direkte woorde
(Altyd in aanhalings met dubbelpunt).
Indirekte rede: Spreker se oorvertelde
woorde (Geen aanhalings en
dubbelpunt).
Wanneer ‗n persoon se direkte woorde gebruik word sonder enige verandering, noem ons dit die
direkte rede, bv.
―Jack, help my asseblief om die opstel te skryf,‖ smeek Lucy.
Jack antwoord beslis: ―Nee, ek leer nou Engels.‖

Die direkte rede word met aanhalingstekens aangedui. Let ook op die gebruik van die dubbelpunt
en die komma in die volgende voorbeeld:
Jack vra: ―Lucy, sal jy my help?‖

Wanneer iemand se direkte woorde later in ‗n koerant of ‗n verslag oorgedra word, noem ons dit die
indirekte rede, bv.
Lucy smeek dat Jack haar moet help om die opstel te skryf. Jack weier en sê hy leer Engels.



Jy mag nie tyd van die sin verander van die direkte rede na die indirekte rede of anders om nie.
In die IEB-eksamens is hulle baie lief om te vra om ‗n sin van die indirekte rede na die direkte rede
oor te skryf.
Alle uitroepe het omskrywing nodig:
Byvoorbeeld: ―Ag nee, ek het koffie op die mat gemors!‖
Sy het moedeloos uitgeroep dat sy koffie op die mat gemors het.
♥
1.
Die volgende is belangrik by die indirekte rede:
Voornaamwoorde verander:





My – hom/ haar
Jy – hy/ sy
Julle – hulle
Myne – syne/ hare
Joune - syne/ hare
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
49


2.
Ek – hy/ haar
Ons – julle
Bywoorde van tyd en plek, asook tydsaanduidende woorde verander:
Hier – daar
Hierdie – daardie
Gister – die vorige dag
Nou – toe
Môre – die volgende dag
Verlede – die vorige
Vandag – daardie dag
Hiernatoe - daarnatoe

Die gebruik van DAT en OF:
Linda sê: ―Ek hou baie van dans‖
Hierheen – daarheen
Oormôre – oor twee dae
Volgende jaar – die jaar daarna
Erna vra: ―Hou jy baie van draf?‖
Linda sê dat sy baie van dans hou. Erna vra of ek baie van draf hou.
Onthou: By stelsinne gebruik ons dat in die omskakeling. By vraagsinne gebruik ons of in die
omskakeling.

Indirekte rede: gevoel
Omskryf die volgende: (LEI DIE GEVOEL UIT DIE SIN AF.)
VAN (Direkte rede)
asseblief
dankie
Ai!
Eina!
Sjoe!
Ag nee!
NA (Indirekte rede)
vra hoflik
bedank
sug
skree van die pyn
sug
teleurgesteld
♥ Leestekens by die direkte rede


Gebruik aanhalingstekens aan die begin en einde van ‗n aanhaling (Onthou: jy skryf ‗n woord of
sin tussen aanhalingstekens, nie in aanhalingstekens nie)
Gebruik aanhalingstekens by die direkte rede en plaas die leesteken aan die einde van die
aanhaling:
―Ek het nou genoeg gewerk!‖ roep hy uit.
 Gebruik aanhalingstekens vir elke spreker se woorde en elke keer in ‗n afsonderlike reël.
Let Wel: Indien ‗n aanhaling aan die einde van ‗n sin verskyn, skryf ons ‗n punt na die laaste
aanhalingsteken, bv. Hy was glo nie ―juis beïndruk nie‖. (punt nie deel van aanhaling nie)



Gebruik enkelaanhalingstekens vir ‗n aanhaling binne ‗n aanhaling:
―In die gedig ‗Sproeireën‘ is beeldspraak effektief aangewend.‖
Gebruik enkelaanhalingstekens in opskrifte: Suid-Afrika antwoord ‗ons sal wen‘
Wanneer ‗n Dialoog as skryfstuk geskryf word, word geen aanhalingstekens gebruik nie. bv
Jan: Hoe gaan dit?
San: Goed dankie.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
50
Vermy die volgende:
 Moenie ‗n woord of woorde onnodig aanhaal as dit duidelik is wie dit sê nie:
Die koerante berig dat die insluiting van die senter ‗n verrassing is.
 Moenie iets wat mense vir hulself in hul gedagtes sê, tussen aanhalingstekens plaas nie; gebruik ‗n
dubbelpunt, gevolg deur ‗n hoofletter:
Hy het gedink: Dis ‗n stuk gemors.

Moenie name van veldtogte (Aids campaign), organisasies (SA Vroueliga, DBV), geboue (Tuynhuis,
Melrose House), maatskappye (Sanlam, Nedcor), sakeondernemings (SPAR, Checkers), radio- en
TV-stasies (RSG, e-TV), boeke (Harry Potter se droom), koerante (Beeld, Rapport), CD‘s (Best of
the BG’s, Kaalvoet), tussen aanhalingstekens skryf nie.
Lydende en Bedrywende vorm
Die verskil tussen lydende (passiewe) en bedrywende (aktiewe) vorm
Bedrywende
Lydende
Word (minder gereeld) gebruik om ‘n
sekere deel van ‘n sin te beklemtoon.
Rekeninge moet betaal word.
Kinders word nie hier toegelaat nie.
Word die meeste gebruik.
Mense moet hul rekeninge betaal.
Hier mag kinders nie toegelaat word
nie.
Hoe om sinne van die bedrywende na die lydende vorm om te skakel:
STAP 1: Probeer om die BETEKENIS van die sin te verstaan.
STAP 2: Onderstreep die WERKWOORD (gesegde) in die sin.
STAP 3: Soek die ONDERWERP en die VOORWERP van die sin.
STAP 4: Die ONDERWERP en die VOORWERP ruil om.
STAP 5:NB! In watter TYD is die sin geskryf?
Belangrik omtrent die omskakeling is:


♥
♥
♥
♥
Die onderwerp en voorwerp ruil plekke om .
Sinne verander volgens die tyd waarin dit geskryf is.
Teenwoordige tyd: het +ge+ww.
Is + ge+ww.
Verlede tyd: het + ge +ww.
sal + ge + ww.
Toekomende tyd: sal
sal + ge +ww.
Voltooide verlede tyd: ge+ww.+ het
ge+ww. + was
♥ Voorbeelde
1. Teenwoordige tyd
Die verkoopsman verkoop die selfoon. (bedrywend)
Die selfoon word deur die verkoopsman verkoop. (lydend)
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
51
2. Verlede tyd
Die verkoopsman het die selfoon verkoop. (bedrywend)
Die selfoon is deur die verkoopsman verkoop. (lydend)
3. Toekomende tyd
Die verkoopsman sal die selfoon verkoop. (bedrywend)
Die selfoon sal deur die verkoopsman verkoop word. (lydend)
4. As sin geen voorwerp bevat nie
Hy slaap.
Daar word geslaap.
Hy het geslaap.
Daar is geslaap.
Onthou
As dit nie ‗n spesifieke persoon is wat die handeling verrig nie, is dit onnodig om in die lydende vorm
aan te dui wie die handeling uitvoer.
Hy bak die brood. (bedrywend)
Die brood word gebak (deur hom) . (lydend) MAAR NIE VERKEERD AS JY DIT WEL DOEN NIE!
ONTHOU NET! DIE WERKWOORD STAAN AAN DIE EINDE VAN DIE SIN!
Die brood word deur hom gebak.
Woordvolgorde in Afrikaans


Afrikaans en Engels verskil wat die plasing van die werkwoord betref.
Afrikaans volg ‗n streng woordvolgorde.



STOMPI is die basiese struktuur van ‗n Afrikaanse sin.
Sv1TOMPv2I is ‗n Engelse kortpad om jou te help om die Afrikaanse sinsvolgorde te herken en
te leer ken. Hoe doen ‗n mens dit? Eers moet ons ondersoek waarvoor elke letter van STOMPI
staan.
Sv1TOMPv2I word gebruik wanneer mens besig is met sinsontleding in Afrikaans, maar ook vir
lydende en bedrywende vorm, woordorde, ens.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
52
NB! VOLG DIE SINSONTLEDING OP BL. 46
Ontkenning/ die negatief
Onthou Afrikaans het ALTYD dubbel ontkenning: Nee, ek is nie moeg nie.

Was jy al ooit in ‗n noodsituasie?
Nee, ek was nog nooit in ‗n noodsituasie nie.

Is daar nog koeldrank oor?
Nee, daar is geen koeldrank oor nie.

óf die een óf die ander
nog die een nog die ander

Iemand het dit gedoen.
Niemand het dit gedoen nie.

Daar sal êrens een wees.
Daar sal nêrens een wees nie.

Sit stil! (Skeibare ww./ deeltjieww.)
Moenie stilsit nie! (een woord)
Bestudeer die onderstaande lys woorde wat jou kan help om sinne vanuit positief
na negatief (ontkennend) om te skakel. al - nog nie

Ooit al ooit - nooit

al ooit - nog nooit nie

iemand – niemand ... nie

êrens - nêrens

altyd - nie altyd nie OF nooit nie

nog/steeds - nie meer nie

òf...òf - nòg... nòg

alles - niks nie/ nie alles… nie

almal/iemand - niemand nie/ nie almal … nie

al iets - nog niks nie

reeds - nog nie

alreeds – nog nie

beide – nog ... nog

een – nog... nie
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
53
Hoofstuk 7: Betekenisleer/ semantiek
1.
Sinonieme/ sinonimie
Dit is woorde wat min of meer dieselfde betekenis en waarde het.


Onthou om die vorm van die betrokke woord te behou.
Hiermee word bedoel dat die woord dieselfde moet lyk as die oorspronklike woord
byvoorbeeld:
Die seun sing pragtig.  mooi, lieflik ensovoorts.
Die pragtig(e) kat skuur teen die bank.  mooi(e), lieflik(e)
Voorbeelde:
Let wel – daar is baie ander sinonieme in die Afrikaanse taal. Alles kan nie gelys word nie.
Ek raai jou sterk aan om ekstra leeswerk te doen.
2.
Antonieme/ antonimie:
Dit is woorde wat min of meer die teenoorgestelde betekenis het.
 Onthou om die vorm (soos by sinonieme) van die betrokke woord te behou,
bv:
foutiewe
korrekte
mooiste
lelikste
vuurwarm
yskoud
nader
verder
afbrekend
opbouend
 Trappe van vergelyking en intensiewe vorme moet hier ingedagte gehou word.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
54
Voorbeelde:
aanvanklik
bekrompe
debiet
ekstrovert
homogeen
konserwatief
mondelings
floreer
uitmuntend
- uiteindelik
- liberale
- krediet
- introvert
- heterogeen
- liberaal
- skriftelik
- kwyn
-swak
algehele
beroemd
beaam
gierig
hys (vlag)
leier
optimisties
surplus
welslae
- gedeeltelike
- berug
- weerspreek
- vrygewig
- stryk
- volgeling
- pessimisties
- tekort
- mislukking
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
55
3.
Homofone/ homofonie (teleFoon)
Dit is woorde wat dieselfde klink, maar hulle spelling en betekenis verskil.
4.
Homonieme/ homonimie


Die woorde se spelling en klank is dieselfde, maar hulle verskil in betekenis.
Dit is belangrik om te kyk na die betekenis in die sinsverband.
Voorbeelde:
was(kers)
haas(nie stadig)
maat(vriend)
kos(voedsel)
5.
- was(klere)
lig (nie swaars)
- lig(nie donker)
- haas(dier)
leer (kennis inneem) - leer(van vel gemaak)
- maat(meet)
maal (keer)
- maal(koffie)
- kos(waarde) teer (sag)
- teer(teerpad)
Paronieme/ stamverwante woorde
Dit is woorde wat dieselfde STAM het, maar die vorm en betekenis verskil.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
56
6.
Poliseme/ polisemie (Die meerduidigheid van woorde)
Dit is een woord met verskillende toepassingsmoontlikhede. Staan ook bekend as die
meerduidigheid van woorde. Met ander woorde die woorde het meer as een
betekenisonderskeiding.
Hierdie woorde staan bekend as poliseme en die verskynsel as polisemie.
Voorbeelde:
skool kerk -
7.
Die skool kom uit.
Dis ‗n nuwe skool.
Dis ‗n goeie skool.
Die skool sluit Vrydag.
Die skool het vandag verloor.
Die kerk is in Boomstraat.
Ek is in die AP Kerk.
Die kerk kom uit.
Die kerk was interessant.
Die kerk help die armes.
(kinders)
(gebou)
(onderrig)
(werksaamhede)
(span)
(gebou)
(kerkverband)
(diens eindig)
(boodskap)
(gemeentelede)
Doeblette
Dit is twee woorde wat ‗n gemeenskaplike oorsprong het, maar wat in vorm verskil en gewoonlik
ook in betekenistoepassing verskil. Doeblette word ook dubbelwoorde of tweelingwoorde genoem.
Voorbeelde:
prakseer
praktiseer
boom
bodem
bundel
bondel
broos
bros
Hy prakseer ‘n plan. (om ‗n plan te maak)
Die dokter praktiseer in die Algemene Hospitaal. (‗n beroep beoefen)
Die boom van die pot het aangebrand. (onderste deel)
Ek het my kop op die bodem van die swembad gestamp. (vloer)
Die gedigte het in die bundel verskyn. (klomp gedigte saam)
Die seun het ‗n bondel hout bymekaar gemaak. (baie stukke hout saam)
Die meisie se hart is broos. (breek maklik)
Beskuit is bros. (krummelrig)
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
57
vertroulik
betroubaar
verveeld
vervelig
kwes
kwets
Wat in vertroue, as geheim meegedeel word.
Waarop staatgemaak kan word, geloofwaardig.
Sonder enige belangstelling (iemand is verveeld)
Wat verveel, oninteressant (iets is vervelig)
Die jagter kwes die bok. (wond)
Hy kwets die meisie se gevoelens. (seermaak)
Hoofstuk 8: Woordsoorte
♥
1.
NAAMWOORDE
Eiename:


2.
Name van plekke, mense.
Word altyd met ‗n hoofletter geskryf.
Selfstandige naamwoorde (S. NW.):

TOETS VIR SELFSTANDIGE NAAMWOORDE
o Het gewoonlik ‗n ‗n of die voor aan die woord
o Het ook dikwels
1.
Meervoud
2.
Verkleining
3.
geslag
2.1
Soorte selfstandige naamwoorde:
2.1.1
Soortname:


2.1.2
Abstrakte selfstandige naamwoorde:






2.1.3
Woorde wat eindig op –heid; -ing; -isme en –skap.
Asook begrippe, idees en nie-sintuiglike ervarings
Byvoorbeeld: liefde, haar, vriendskap, liberalisme, kommunisme
Emosies: liefde, haat, woede, ens.
Gevoel: pyn, hitte
Gewaarwordinge: stilte, verbeelding
Massaname (stofname):




2.1.4
Dui ‗n voorwerp aan wat tot ‗n seker groep op klas behoort
Byvoorbeeld: akteur, blom, hond
Goed wat nie getel kan word nie
Grondstowwe
Het nie meervoud en verkleining nie
Byvoorbeeld: water; goud; suiker; wol; sand
Maatname:


Inhoudsmate - word gewoonlik saam met massaname gebruik
Byvoorbeeld: sak suiker; liter water; bord kos; riem papier
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
58
2.1.5
Versamelname:

Identifiseer groepe voorwerpe, mense, diere soos ‗n swerm voëls, reeks berge.
EKSTRA RAKENDE DIE SELFSTANDIGE NAAMWOORD:
♥
VOORNAAMWOORDE (VNW.)

Voornaamwoorde word in die plek van selfstandige naamwoorde gebruik
Tipes voornaamwoorde:
1.
Die persoonlike voornaamwoord:
 Dit word gebruik om na mense, diere en dinge te verwys, soos: hy, sy, julle, hulle, ek, ons,
my, hom, haar, u
2.
Die onpersoonlike voornaamwoord:
 Daar is slegs TWEE: dit en daar
3.
Die besitlike voornaamwoord:




Dit word gebruik om die besitter aan te dui, bv:
Dit is my hondjie. Ek speel graag met my hondjie. My suster het ook ‘n hondjie, maar myne
is mooier as hare. Ek wonder of jy ook ‘n hondjie het en of joune dalk groter is as myne of
dalk net so mooi is soos myne.
Die pennesakkie is myne / joune / hare / syne / hulle s‘n / julle s‘n / ons s‘n.
Dit is my pen
Vra altyd die vraag: Wie se?
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
59
4.
Die betreklike voornaamwoord:




Dit het betrekking op die selfstandige naamwoord in die sin en begin gewoonlik met ‗n W, bv:
Die man wat hier sit, skryf ‘n opstel. Die potlood waarmee hy skryf, is swart en die papier waarop
hy skryf, is wit.
Die man van wie jy hou, is oulik.

Die pen waarmee ek skryf, is swart.

Die man op wie jy vertrou.

Die hond waarvan jy hou, is vol vlooie.

Die kind wat daar loop, sit alweer detensie.

Die vakansie waaroor ons praat, was nie lank genoeg nie.
5.
(Kyk na byvoeglike bysinne)
Onbepaalde voornaamwoord:


6.
Dit dui nie op ‗n spesifieke mens, dier of voorwerp nie.
niemand, iemand, iets, sommige, party, almal, niks, alles, „n mens, enigeen, jy: bv.-Jy weet
nooit wat kan gebeur nie.
Wederkerende voornaamwoord:

Die onderwerp en voorwerp in die sin is dieselfde persoon.
Sintaksis:
ww. = gesegde
onderwerp – wie/wat +gesegde
voorwerp - wie/wat +gesegde +onderwerp
Bv. Ons misgis ons met die tyd.
7.
Wederkerige voornaamwoord is altyd MEKAAR!
8.
Vraende voornaamwoord:

Staan aan die begin van ‗n spesifieke vraagsin.
Hoe gaan dit?
Waarvan hou jy?
Hoekom, wat, wie ens.
♥
Byvoeglike naamwoorde (b.nw. )/ adjektiewe (adj.)




Die byvoeglike naamwoord/ adjektief beskryf die selfstandige naamwoord en voornaamwoorde.
Dit PREDIKATIEF (na die adjektief) wees OF
Dit kan ATTRIBUTIEF (voor die adjektief wees) ONTHOU A STAAN VOOR P IN DIE ALFABET!
Adjektiewe het intensiewe vorme!
Intensiewe vorme is altyd een woord.
Byvoorbeeld: bloedrooi; goudgeel; grasgroen!
Maar daar is uitsonderings:
Wawyd oop
Wawyd wakker
Helder wakker
Nugter wakker
Bitter min
Blakend gesond
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
60

Adjektiewe het ook trappe van vergelyking:
STELLEND
baie
goed
graag
dikwels
veraf
welbekend
dood
VERGROTEND
meer
beter
liewer
meermale
verder af
beter bekend
dood
OORTREFFEND
die meeste
die beste
die graagste
meestal
die verste af
die beste bekend
dood
o
o


MEER EN MEES!
Wanneer ‗n woord meer as een lettergreep het en op ‗n –e eindig, kry die woord se
vergrotende – en oortreffende trap meer en mees vooraan.
o Byvoorbeeld:
 Tevrede
meer tevrede
mees tevrede
 Verleë
meer verleë
mees verleë
 Verbaas
meer verbaas
mees verbaasde (uitsondering)
Nog trappe van vergelyking:
o As die adjektief op ‗ –s eindig kry die woord altyd twee s‘e in die oortreffende trap.
 Slinks
slinkser
die slinksste
Voorbeelde van hoe adjektiewe in sinne kan voorkom
Die ongeskikte man ry oor die stopstraat.
(man is die s.nw. en ongeskikte sê vir ons meer van die man, daarom is ongeskikte die adjektief)
Sy is honger.
(Vra die vraag: Is hoe? Antwoord: honger
adjektief)
Adjektiewe as intensiewe vorme
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
61
♥ Werkwoorde
1.
Hoofwerkwoord/ selfstandige werkwoord
1.1
Die oorganklike werkwoord:

1.2
Die onoorganklik werkwoord:

1.3
Die onpersoonlike werkwoord word saam met die onpersoonlike voornaamwoord gebruik.
o Dit reën.
o Dit hael.
Die wederkerende werkwoord:

1.5
Die hoofwerkwoord is onoorganklik as die ww. nie ‗n voorwerp het nie.
o Die vrou bak.
 Bak het nie ‗n voorwerp nie dus is bak ‗n onoorganklike werkwoord.
Die onpersoonlike werkwoord:

1.4
Die hoofwerkwoord is oorganklik as die werkwoord (ww.) ‗n voorwerp het.
o Die seun skop die bal.
 Die seun is my onderwerp.
 Skop is my werkwoord en
 Die bal is dus my voorwerp.
 Dit is dus ‗n oorganklike werkwoord.
Die wederkerende werkwoord word saam met die wederkerende voornaamwoord gebruik.
o Matthys vererg hom.
Die wederkerige werkwoord:

Die wederkerige werkwoord word saam met die wederkerige voornaamwoord gebruik.
o Hulle groet mekaar.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
62
2.
Die hulpwerkwoorde/ medewerkwoorde:
2.1
Die hulpwerkwoord van tyd:



Het; sal en wil
Die hulpwerkwoord help om VERLEDE/ TOEKOMENDE TYD uit te druk!
Byvoorbeeld:
o Ek sal Dinsdag werk (toekoms)
o Ek het gister gewerk (verlede)
MAAR

2.2
Ek het mangelontsteking – die het in die geval is ‗n onoorganklike hoofwerkwoord!
Hulpwerkwoord van vorm:

Daar is net TWEE: is en word
Baie belangrik!
Die “deur hom-toets”!
♥
♥
Ek is/ word (deur hom) siek. X
Ek is/ word (deur hom) geslaan. 
As die deur hom-toets werk, is die is/ word „n hulpwerkwoord van vorm.
Andersins is die woord na die is/ word „n adjektief!
2.3
Hulpwerkwoord van wys/ modaliteit:

2.4
Sal/ sou; kan/ kon; wil/ wou; mag/ mog; moet/ moes; behoort (te); durf; hoef (te)
Skakelwerkwoorde:



Skakelwerkwoorde tree saam met die hoofwerkwoord/ selfstandige werkwoord op om
betekenis oor te dra.
Byvoorbeeld:
o Die tieners lê en lees.
o Hulle staan en slaap.
o Susan het gou leer swem.
o Ek het hulle hoor praat.
o Ek wil graag gaan oefen.
o Loop en sing.
o Sit en eet.
o Hy sal bly lees.
o Probeer hengel.
o Begin lees.
SKAKELWERKWOORD IN DIE VERLEDETYD:
1.
Twee werkwoorde + en (ww. en ww.  lê en lees) saamgedoen:
Die eerste werkwoord word in die verlede tyd geskryf:
Hy het gelê en lees.
2.
Twee werkwoorde + en (nie saamgedoen nie):
Albei werkwoorde kry ge- vooraan.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
63
3.
3.
Twee werkwoorde met die skakelwerkwoord begin:
Geen ge- nie: hy begin lees – hy het begin lees.
Koppelwerkwoorde:

Koppelwerkwoorde neem nooit ‗n voorwerp nie al lyk dit soms so!
 IS, WAS, WEES, WORD, LYK, BLYK, SKYN, VOEL, HEET, RAAK, KLINK, BLY

Koppelwerkwoorde kom in sinne voor saam met:
1.
o
adjektiewe:
Piet word/is groot. (groot is ‗n adj.)
o
selfstandige naamwoorde:
Piet word/is ‗n dokter. (dokter is ‗n s.nw.)
o
voornaamwoorde:
Dit is hy.
2.
3.
Is en word is ook hulpww. van vorm
Onthou die ―deur hom‖-toets
Piet is (deur hom) ‗n dokter. X = koppelww.
Skeibare werkwoorde (deeltjie werkwoord) – word nie as
woordsoort
geklassifiseer
nie:
Piet
is (deur hom)
geslaan. √ = hulpww.
4.1


4.2
van vorm
Dit is werkwoord wat in twee gedeel kan word.
Byvoorbeeld:
o Teruggee (hy gee die boek terug)
o Gelukwens (ek wens hom geluk met sy verjaarsdag).
Onskeibare werkwoorde:

5.
Onskeibare werkwoorde is hoofwerkwoorde/ selfstandige werkwoorde waarvan die dele nooit deur
‗n ge- geskei kan word nie.
o Ondersteun
Infinitief:



6.
Die infinitief is die vorm van die werkwoord wat gewoonlik na te of om te gebruik word.
Die infinitief kan op DRIE maniere geskryf word:
o Hy is besig om te leer. (NB! Die werkwoord is deel van die infinitief!)
o Die huis is te koop.
o Swem is lekker - die infinitief is uit die sin gelaat, maar kan wel ingesit word: om te swem is
lekker.
Die infinitief moet nie met die selfstandige werkwoord verwar word nie. Die infinitief is dikwels die
onderwerp of die voorwerp in die sin.
o Hardloop maak mens fiks.
o Ek leer swem.
Deelwoorde:


Deelwoorde is werkwoorde wat van vorm en in sommige gevalle van woordsoortelikefunksie
verander het.
Die term ―deelwoord‖ dui daarop dat die woord deels ‗n werkwoord en deels ‗n naamwoord (s.nw.of
b.nw.). is.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
64
Twee soorte word onderskei, naamlik:
1.



2.

2.1

2.2

♥




Teenwoordige deelwoord/ onvoltooide deelwoorde:
Hierdie woorde staan ook bekend as onvoltooide deelwoorde.
Dit dui aan dat ‗n handeling nog aangaan.
Die teenwoordige deelwoord word gevorm deur
o –end (e) of
o –de agteraan die woord te voeg,
o Byvoorbeeld:
o laggende kind, huilend, staande, blaffende, lopende
Verlede deelwoord/ voltooide deelwoord:
Hierdie deelwoord kan in TWEE dele verdeel word, naamlik:
Swak Verlede deelwoord:
Word gevorm deur ge – vooraan die woord te voeg of ‗n –de of –te agteraan die woord te voeg.
o Byvoorbeeld:
o geskraap x geskraapte - word meestal letterlik gebruik, bv gebreekte koppie.
Sterk verlede deelwoord:
Word gevorm deur stamklinkerveranderinge/ metamorfeme.
o Byvoorbeeld:
o slyp x geslepe dief
o sweer – geswore vyand
o breek x gebroke mens.
o Word meestal figuurlik gebruik, bv. gebroke hart
VERLEDE DEELWOORDE AS BYVOEGLIKE NAAMWOORDE
‗n Land wat geploeg is, is ‗n geploegde land.
‗n Mes wat geslyp is, is ‗n geslypte mes.
'n Tak wat gebuig is, is ‗n gebuigde tak.
'n Brood wat verbrand het, is ‗n verbrande brood.
Ons sien dus dat verlede deelwoorde ook as adjektiewe gebruik kan word en dat hulle op –de, -te
of –e kan uitgaan. Dit is moeilik om vaste reëls vir hierdie uitgange te gee, maar die volgende sal
help
-de
i) Werkwoorde wat op l, m, n, ng, r, rf, rg, rm of ‗n vokaal uitgaan, bv.
maal
- gemaalde koffie
vou - gevoude arms
verdoem - ‗n verdoemde man
nooi - genooide gas
verslaan - verslaande leërs
saai - gesaaide lande
meng
- gemengde lekkers
terg - getergde kinders
leer
- geleerde les
kerf - gekerfde tabak
beskerm - beskermde blomme
ii) Werkwoorde op f, g, s voorafgegaan deur ‗n lang vokaal of ‗n diftong, bv.
skaaf
- geskaafde hout
vergruis - sy vergruisde voet
stoof
- gestoofde pere
verhuis - die verhuisde familie
verskuif
- verskuifde meubels
verbaas - verbaasde kinders
bedroef
- bedroefde ouers
buig
- gebuigde takke
saag
- gesaagde planke
droog
- gedroogde vrugte
pleeg
- gepleegde moorde
-te
i) Werkwoorde wat op p en k uitgaan, bv.
kap
- gekapte hout
slyp - ‗'n geslypte mes
verlep
- verlepte blomme
bak
- 'n gebakte brood
kook
- gekookte eiers
beperk
beperkte middele
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
65
ii) Werkwoorde op f, g, s voorafgegaan deur ‗n kort vokaal, bv.
straf
- gestrafte dief
pos
- geposte briewe
sif
- gesifte meel
vermis – vermiste vlieëniers
verlig
- verligte strate
kwes - 'n gekweste bok
verplig
- verpligte onderwys
pas
- gepaste woorde
versag
- ‗n versagte vonnis
las
- gelaste stukke
bars
- gebarste mure / gebarste bom
-e
9.
i) Werkwoorde wat op d en t uitgaan, bv.
bind
- ‗n gebinde boek
plant - geplante bome
verbrand - verbrande briewe
verlaat - 'n verlate huis
ii)
Verlede deelwoorde van sterk werkwoorde, bv.
sweer
- geswore vyande
doen - gedane sake
Ondergaan klinkerverandering – is gewoonlik figuurlik
Tye van die werkwoord:

Drie tye/ tydsvorme:
1.
2.
3.
1.


2.


Teenwoordige tyd
Verlede tyd
Toekomende tyd
Teenwoordige tyd:
Dit dui ‗n handeling in die teenwoordige tyd aan.
Die handeling is nog aan die gang.
o Byvoorbeeld:
o Die man sing mooi.
o Die vrou begin hardloop.
o Die volkslied word gesing (die handeling is nog aan
die gang).
Verlede tyd:
‗n Handeling in die verlede word aangedui.
Die handeling is afgehandel, gewoonlik gevorm deur ―het‖ + ―ge-‖
o Die man het mooi gesing.
o Die vrou het begin hardloop.
o Die volkslied is gesing.
Mens kry ook die historiese teenwoordige tyd:
Mens gebruik die teenwoordige tydvorm in die verledetydsverband om iets dramatieser te laat klink.
‗n Paar weke gelede, staan die man voor my deur en wag. Gister begin hy sommer hoes en nies en kla oor
sy kop wat pyn.
♥
Bywoorde:

Bywoorde is ‗n woord wat by ‗n werkwoord, adjektief en bywoord, voorsetsels, voegwoorde, ‗n
sinsdeel of sin meer inligting gee oor:
1.
2.
3.
4.
Tyd
Wyse
Plek
Modaliteit
Die VIER soorte BYWOORDE
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
66

Bywoorde vertel ons meer van ander woordsoorte:
1.
Saam met die werkwoord:


2.
Die tennisspeler slaan hard.
Die leeu hardloop vinnig.
Saam met adjektiewe:



3.
Klein kinders word maklik bang.
 Word hoe? Bang is dus die adjektief en maklik brei op die woord bang uit.
Die huis is taamlik duur.
Hy is baie sterk.
Saam met ander bywoorde:


4.
Die bokser slaan besonder hard.
Die vrou sing baie mooi.
Saam met telwoorde:



5.
Daar is ongeveer 30 potlode in die blikkie.
Daar was ongeveer 1000 mense.
Sowat 10 mense was daar.
Saam met voorsetsel:

Die plaas lê net agter die bultjie.
Voorsetsel
selfstandige naamwoord
Voorsetsel:
Word voor selfstandige naamwoord, voornaamwoorde en bywoorde gebruik.
aan, by, van, vir, tot, agter, oor, teen, voor, deur, in, op, langs, tussen, vanaf, anderkant, uit.
6.
Saam met voegwoorde:


♥
1.
Soorte bywoorde:
Bywoord van tyd (wanneer):


2.
Ek sal jou help, bloot (omdat) jy my vriend is.
Ek sal daar wees, veral (aangesien) ek jou skuld.
Hy werk saans in die pakhuis.
Hy werk wanneer? saans
Bywoord van plek (waar/ wanneer):


Hulle loop buitentoe:
Hulle loop waarheen? buitentoe
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
67
3.
Bywoord van wyse:


4.
Die kind skryf mooi.
Skryf hoe?
Modale bywoord/ bywoord van modaliteit:


Bywoorde het soms betrekking op die hele sin en nie net op bepaalde woorde nie.
Die bywoorde help om die houding of gevoel van die spreker uit te druk/
seker, werklik, sowaar, sommer, glo, kamma,
immers, darem, miskien, dalk, mos, regtig, tog,
waarlik, inderdaad, moontlik, stellig.
RYMPIE: KISSSS TWWIG DDRMM



Jy kon my darem gesê het.
Dit is dalk tog waar.
Jy kan mos darem nie so jok nie.
Die modale bywoord kan ontkenning ook uitdruk, want dit beïnvloed ook die betekenis van die hele sin
omdat dit die sin ontkennend maak.
Ek sal dit dalk nie regkry nie.
 Bywoorde in vaste verbindings:






Noodlottig beseer
Stilswyend aankyk
Ruimskoots vergoed
Oogluikend toegelaat
Gevat antwoord
Onteenseglik bewys
♥
Determineerders

Daar is twee tipe determineerders:
1.






Skaamteloos erken
Proefondervindelik bewys
Onbedag gesê
Onverrigter sake
Ruiterlik erken
Gelate aanvaar
Lidwoorde:
„n
- determineerder: onbepaalde lidwoord
die
2.
- determineerder: bepaalde lidwoord
Aanwysende woorde
hierdie, daardie, dié
Determineerder: aanwysende woord
Voorbeelde:
„n Man loop vinnig (determineerder onbepaalde lidwoord)
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
68
Die man loop vinnig (determineerder bepaalde lidwoord)
Daardie man loop vinnig (determineerder aanwysende woord)
Dié man loop vinnig (determineerder aanwysende woord)
♥
Voegwoorde
Neweskikkende voegwoorde:
Voegwoordelike bywoorde:
Onderskikkende
voegwoorde:
Verbind twee hoofsinne met
mekaar sonder dat die
woordorde verander.
Kan sinne verbind. Net na die
voegwoordelike bywoord volg
‗n werkwoord of
hulpwerkwoord.
Verbind hoofsinne en bysinne
met mekaar. Die woordorde
van die laaste sin verander.
maar, want, en, dog, nog,
sowel, of, trouens
dus, derhalwe, daarom, dan,
toe, al, tog, anders, daarna,
nogtans, gevolglik, buitendien,
bowendien, verder.
dat, totdat, voordat, nadat,
sodat, opdat, deurdat, omdat,
wat, as, indien, sodra,
onderwyl, terwyl, asof,
alhoewel, hoewel, ofskoon,
mits, tensy, hoekom, waarom,
soos, aangesien
DAAR IS ALTYD ‗N KOMMA
VOOR MAAR + WANT
DAAR IS ALTYD ‗N KOMMA
VOOR VOEGWOORDELIKE
BYWOORDE.
♥
Tussenwerpsels
 Dui emosie en uitroep aan

Kyk vir die ! en vir die komma wat die tussenwerpsel van die res van die sin skei.
Sjoe, dis warm!
Eina, dit was seer!
VOORSETSELS
aan die dood ontkom
aan die kaak stel
aan die verstand bring
aan ʼn siekte beswyk
herinner aan
ʼn gebrek aan
ly aan ʼn siekte
onderworpe aan
skouer aan skouer staan
agter die waarheid kom
bo verwagting
buite die kwessie
bepaal by
by monde van
by uitsondering
by voorbaat
jou nood kla by
so by die honderd
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
69
deur die mat val
deur sy nek praat
deur die mis
deel in vreugde
enig in sy soort
in aanmerking neem
in ‘n eksamen slaag
in/ op Engels iets vra
in/ onder kwarantyn plaas
in ʼn behoefte voorsien
in/ op ʼn dorp woon
in/ op ʼn komitee die
in/ onder sulke omstandighede
jou verlustig in
ʼn boek is in die pers (ter perse)
getroud met
iemand nader met ʼn voorstel
konkel met
met dagbreek
met die deur in die huis val
met iemand verskil
met verloop van tyd
aard na
boor na water of olie
na my wete
na sy mening
smag na
verlang na
aansoek doen om
smeek om genade
siekte onder lede hê
onder die bewind van
onder eed verklaar
onder iemand se toesig
onder leiding van
onder ʼn skuilnaam skryf
onder vier oë spreek
bekommer oor iets
berou hê oor
oor die land reis
verheug wees oor
aandring op
iets op bevel doen
te voet/ te perd
iemand op straat sien
teen sesuur
inteken op
ter nagedagtenis aan/ van
jaloers wees op
tot ʼn gevolgtrekking kom
met die oog op
tot die tande gewapen
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
70
op die agtergrond
uit die staanspoor
op/ in die bestuur dien
uit nuuskierigheid
op die oog af
uit sy beurt praat
op heterdaad betrap
beroof van
op jou hoede wees
van dors beswyk
op skool/ universiteit wees
van mening wees
op/ met vakansie/ verlof/ pensioen
aanspreeklik vir
per abuis
dit gaan voor die wind
per ongeluk
ʼn skip voor anker lê
per toeval
voorsien van klere
per vliegtuig/ trein/ motor/ boot reis
van nuuts af
te danke aan
van hoë gehalte
te oordeel na
ʼn rat voor die oë
Hoofstuk 8: Woordeboekgebruik
HAT
(Odendal & Gouws)
VERDUIDELIKING
kin‟der·sto·rie (ons noem dit die trefwoord/
lemma) kin‟der·sto·rie s.nw. kin‟der·sto·rie
s.nw. 1 Kinderverhaal.
2 Storie soos deur ‗n kind of ‗n kinderagtige
volwassene vertel; onbetroubare storie.
Verdeling in lettergrepe

die punte (・) wys waar die woord in
lettergrepe verdeel word

Hoe spreek ons die woord uit? Die
klemteken (‗) wys watter deel van
die woord die klem dra
Watter soort woord is
dit?

s.nw. (selfstandige naamwoord)?

b.nw. (byvoeglike naamwoord)?

ww. (werkwoord)?
As die trefwoord meer as een betekenis
(definisie) het, word die betekenisse
genommer.
Hierdie woordeboek gee die trefwoord, kind + ‟n tweede woord aan die einde van die definisie
van die trefwoord, bv. kin‟der- Vorm van kind gebruik as eerste lid van ss.: kinder: -bad, droom, . . . , ensovoorts. Ander samestellings (soos in die voorbeeld hierbo: kind + storie) en
afleidings word as aparte trefwoorde met hulle eie definisie(s) gegee.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
71
tik¹ s.nw. (-ke; -kie) 1 Ligte houtjie, klap:
Sy gee my ’n tik op die skouer. 2 Kloppende
geluid: Die tik van ’n klok, horlosie. ∇ Hier
tel jy met angs die tik van die tyd. (C.L.
Leipoldt)
 ww. (getik) 1 ‗n Swak, maar hoorbare geluid
maak, soos bv. deur ‗n ligte slag: Hoorhoe tik
die horlosie.Aan die venster tik.2 Met ‗n
tikmasjien tik: ’n Brief in duplo tik. Vinnig, met
albei hande
tik.3 Met ‗n ligte hou aandui, aanraak: Met sy
vingers die maat tik. Iemand op die skouertik.
UITDR.: Iemand dik tik (geselst.) ,hom ‗n goeie
loesing gee. Iemand op die vingers tik, hom
berispe. Getik wees, mallerig wees;dronk wees.
tik² s.nw. (neol.;
geselst.)Kristal‘metamfetamien,
‗n uiters verslawende stimulant, dwelm wat
euforie van korte duur meebring en die
gebruiker o.a. aggressief maak: ∇Die neweeffekte van (tik) maak dit ’n baie gevaarliker
dwelmmiddel as die
meeste ander dwelms wat plaaslik beskikbaar
is
Die trefwoord staan aan die begin en in
vetdruk.
‗n Syfer regs bo die trefwoord – tik¹ en tik²
– dui aan dat die woord ‗n homoniem (dieselfde
klink; verskillende betekenisse) is.
 dui aan dat die trefwoord tot meer as een
woordsoort behoort.
By die s.nw. kry ons die meervoud en
verkleining, nl. (-ke; -kie).
As die trefwoord meer as een betekenis het,
word die betekenisse genommer.
‗n Betekenis word gevolg deur ‗n voorbeeldsin
en/of ‗n ∇ dui ‗n aanhaling
uit ‗n ander bron (‗n gedig/prosa/ die media)
aan om die betekenis te verduidelik.
By die ww. kry ons die verledetydsvorm, nl.
(getik) en waar die ww. nie ‗n ge- kry nie, is
daar ‗n (-).
UITDR.: gee vir ons idiome, segswyses,
spreekwoorde, of vaste uitdrukkings.
(geselst.) = geselstaal.
Sulke aanduidings kry ons voor in die
woordeboek (neol.; geselst.) =
neologisme (nuwe woord); geselstaal.
Hoofstuk 9: Ekstra leerwerk! Terme en
benamings wat gereeld in vraestelle opduik!
1.
Idiomatiese taalgebruik
A
Van aangesig tot aangesig met iemand praat — ‘n
persoonlike gesprek met iemand voer.
Wie A sê, moet ook B sê — wie met ‘n ding begin het,
moet daarmee aanhou.
Hoog in aansien wees — Hooggeag wees.
Altyd op dieselfde aambeeld hamer — herhaaldelik oor
dieselfde ding bly praat.
Iemand van aansien wees — iemand wees wat hoë
agting in die gemeenskap geniet.
Ek wil weet waar ek aan of af is — ek wil weet wat my
posisie is (Eng.: "I want to know where I stand.")
Sonder aansien des persoons — sonder om
onderskeid te maak op grond van mense se stand,
besittings, vermoëns of wat ook al.
Sy aand- en môrepraatjies kom nie ooreen nie — wat
hy nou sê, stem nie ooreen met wat hy vroeër te
kenne gegee het nie
Aanstaltes maak — voorbereidsels tref.
Die stoute skoene aantrek — dapper iets aandurf.
Aangeklam wees (twee rye spore loop, stukkend
wees) — dronk wees.
Hoog by iemand aangeskrewe staan — in iemand se
guns wees.
Aan iemand se adres gerig — spesiaal bedoel vir ‘n
bepaalde persoon.
Iets aandik — oordryf.
Al dra ‘n aap ‘n goue ring, hy is en bly 'n lelike ding —
mooi klere of versierings kan ‘n lelike mens nie mooi
maak nie
Die aap uit die mou laat — die geheim verklap.
Jou ‘n aap skrik vir iets — geweldig daarvoor skrik.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
72
‘n Aap in die mou hê — slinkse streke verberg.
Ek het ‘n appeltjie met jou te skil — ek wil ‘n
onaangename saak met jou bespreek
Nes ‘n aap op ‘n stokkie sit — erg beteuterd lyk.
So min van iets weet as 'n aap van godsdiens (as ‘n
kat van saffraan) — geen kennis hoegenaamd van iets
hê nie.
Die aapstuipe kry (die blouapiestuipe kry) —
onbeheerbaar kwaad wees.
Net ‘n appel en ei vir iets betaal -- iets baie goedkoop
verkry.
Arbeid adel — werk veredel ‘n mens.
Ook ‘n stuiwer in die armbus gooi — ook ‘n bydrae tot
die gesprek probeer lewer deur ‘n onbenullige
opmerking te maak.
Hard met die aarde kennis maak — hard op die grond
val.
B
Die abc van iets — die elementêre beginsels van iets.
Op jou baadjie kry — die onderspit delf.
Die Achilleshiel van iemand — die kwesbare plek van
iemand of die swak punt in sy karakter.
Voor Baäl die knie buig — afvallig word; die ware leer
versaak.
Adam sê dis Eva en Eva sê dis die slang — gesê van
iemand wat die skuld op ‘n ander probeer pak.
Baantjies vir boeties — betrekkings vir vriende en
bloedverwante.
Die aftog blaas — vinnig retireer nadat jy nie in jou
doel kon slaag nie.
Eers baas, dan Klaas — eers die meerdere, dan die
mindere.
Aftrek kry — gewild wees.
Vir elke bagatel (aan die huil gaan, byvoorbeeld) — vir
elke kleinigheid.
'n Agterdeur oophou — ‘n kans oophou om los te kom
in geval moeilikheid of probleme sou opduik
Bak en brou — knoei.
Agteros kom ook in die kraal — al is ‘n mens hoe
stadig, kom jy ook maar waar jy wil wees.
Gou by die bak, lui by die vak — gou om te eet, maar
stadig om te werk.
Gods water oor Gods akker laat loop — dinge maar
hul gang laat gaan sonder om iets van jou kant af te
doen
Iemand ‘n poets bak — iets grappigs doen ten koste
van iemand.
Akkoord gaan met iets — met iets saamstem.
Die alfa en die omega — die begin en die einde.
Alkant selfkant — dis om ‘t ewe, dit maak geen verskil
nie.
Iemand van bakboord na stuurboord stuur (van
Pontius na Pilatus stuur; van die kassie na die muur
stuur) — iemand rond en bont stuur sonder dat hy
werklik geholpe kom of iets kan uitrig.
Die bal misslaan — jou erg vergis.
Balke saag — snork.
‘n Man van twaalf ambagte en dertien ongelukke — ‘n
man wat baie dinge aandurf, maar misluk met alles
wat hy aanpak.
Op alles ja en amen sê — bloot saamstem met ander
sonder om ooit ‘n eie mening uit te spreek.
Wie sal die kat die bel aanbind? — wie sal hierdie
gevaarlike werk durf doen?
Beenaf wees (op ‘n meisie) — verlief wees.
Amper, maar nog nie stamper nie — byna, maar nog
nie heeltemal nie.
‘n Goeie begrip het ‘n halwe woord nodig — as iemand
gou verstaan wat jy wil sê, hoef jy nie so volledig te
verduidelik nie.
Die appel val nie ver van die boom nie — die kind is
soos die pa of ma.
Die beste beentjie voorsit — jou bes doen sodat jy ‘n
goeie indruk kan maak.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
73
Ou bene maak — oud word.
My blus is uit — ek is baie moeg, uitgeput.
‘n Berg van ‘n molshoop maak (van ‘n muggie ‘n olifant
maak) — iets groots maak van ‘n nietigheid.
Die bobbejaan agter die bult gaan haal — ‘n
moeilikheid tegemoet loop; jou vreeslik kwel oor iets
wat nog glad nie eens gebeur het nie.
Die berg het ‘n muis gebaar — dit waarna iemand so
gretig uitgesien het, het toe op niks uitgeloop nie.
Dis ‘n geslote boek — dis ‘n geheim.
Iemand goue berge beloof — mooi beloftes maak.
Dit spreek boekdele — dis ‘n sprekende bewys.
Nuwe besems vee skoon — nuwe werkers werk goed,
maar ‘n mens weet nie hoe deeglik hulle hulle
vorentoe van hul taak gaan kwyt nie
Moenie die boer die kuns afvra nie — moenie te veel
uitvra omtrent iets as iemand nie die geheim wil
verklap nie.
‘n Saak bewimpel — nie met die volle waarheid voor
die dag kom nie, onaangenaamhede in verband met ‘n
saak probeer toesmeer.
‘n Ou bok hou van jong blare — ou mans hou van jong
meisies.
Bokveld toe gaan (lepel in die dak steek) — doodgaan.
‘n Nuwe blaadjie omslaan —opnuut begin met die
voorneme om beter te doen.
Hy laat hom nie met 'n blaas ertjies op loop jaag nie —
hy word nie maklik bang nie, hy word nie deur
kleinighede van stryk gebring of daardeur ontstel nie
In die bol gepik wees (met die maan gepla wees, van
lotjie getik wees, ‘n klap van die windmeul weghê, nie
al jou varkies in die hok hê nie, nie reg wys wees nie)
— nie by jou volle verstand wees nie
Blad steek— handgee.
Dit gaan so tussen die boom en die bas — dit gaan soso.
Blaffende honde byt nie (sy blaf is erger as sy byt) —
hy dreig meer as wat hy werklik doen.
Hoë bome vang die meeste wind — mense in
belangrike posisies word die meeste gekritiseer.
Sonder om te blik of te bloos — onbeskaamd.
Buig die boompie solank hy jonk is — vorm die kind
se karakter terwyl hy nog klein is.
Dis laaste sien van die blikkantien — jy sal hom nooit
weer sien nie.
In die land van die blindes is eenoog koning — onder
‘n groep mense wat niks van iets weet nie, blink die
een mens uit wat wel so ‘n bietjie kennis daarvan het.
Blind vir iemand se foute wees — onwillig wees om
iemand se tekortkominge raak te sien.
Boontjie kry sy loontjie — ‘n skelm spring sy straf nie
vry nie.
Iemand om die bos lei — iemand bedrieg.
Die bordjies is verhang — toestande is nou anders
(wie vroeër die wenner was, is nou die verloorder).
Iemand ‘n brander stuur — iemand ‘n kwaai brief stuur.
Bloed kruip waar dit nie kan loop nie —Vir jou familie
doen jy altyd meer as vir ander mense.
Sy bloed kook — hy is baie kwaad.
‘n Ander man se briewe is duister om te lees — ‘n
mens kan nooit presies sê hoe dit finansieel,
emosioneel of andersins met ‘n ander mens gesteld is
nie.
Bloed uit 'n klip tap — iets onmoontliks probeer doen.
‘n Broertjie dood aan iets hê — iets haat.
‘n Saak blou-blou laat — 'n saak (wat eintlik moet
aangeroer word) nie bespreek nie (of dit nie afhandel
nie).
Dit nie breed hê nie — arm wees.
Dit gaan maar broekskeur — dit gaan maar swaar.
‘n Bloutjie loop — nie daarin slaag om ‘n meisie joune
te maak nie; teleurgestel word in jou verwagtings.
Mooi broodjies bak — iemand vlei of sy guns probeer
wen deur inskiklikheid.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
74
Jy sal dit nie kan bybring nie — jy sal dit nie kan
bekostig nie.
Duisend dode sterf — dikwels so bang wees asof jy
sterf.
C
Kyk so 'n doring! — skertsend gesê van iemand wat
presteer het.
Die rondte van vader Cloete doen — by almal
aangaan wat jy om ‘n bepaalde rede wil of moet nader,
sonder om iemand oor te slaan.
Dis vir my ‘n doring in die vlees (dit steek my dwars in
die krop) — dis iets wat my erg hinder of irriteer.
D
Op die draad sit — nie kant kies nie.
Die skelm op heter daad betrap — op die skelm afkom
terwyl die misdaad gepleeg word.
Die draak steek — die gek skeer.
Iemand opdreun tot by oom Daantjie in die kalwerhok
— iemand ‘n behoorlike skrobbering gee of hom selfs
letterlik terdeë te lyf gaan.
Nog nie droog agter die ore nie (sommer nog ‘n kuiken
of ‘n snuiter) — nog ‘n blote kind.
Iets dubbel en dwars verdien — iets in hoë mate
verdien.
Daar sal dadels van kom — daar sal niks van kom nie.
Geen bloue duit besit nie — absoluut niks besit nie.
Met dapper en stapper — te voet.
Dun gesaai wees — skaars wees.
Hy weet waar Dawid die wortels gegrawe het — hy is
op hoogte van sake en laat hom nie maklik fop nie.
Skoonheid vergaan, maar deug bly staan — deug
alleen is onverganklik.
‘n Deurtrapte skelm — ‘n groot deugniet, ‘n geslepe
boosdoener.
Die doel heilig die middele — gesê wanneer ‘n mens
dink dat jy alle middele kan aanwend, selfs slegtes,
solank jou oogmerk goed is.
Dit wil gedoen wees — dit sal moeilik wees om hierdie
prestasie te ewenaar.
Donkerwerk is konkelwerk — ‘n mens knoei wanneer
jy in die donker werk.
Die druiwe is suur — gesê wanneer iemand minagtend
of verkleinerend van iets praat wat hy eintlik graag wil
hê nie, maar nie kan kry nie.
Vir iemand duim vashou — baie graag wil hê dat
iemand sukses moet behaal.
Ledigheid is die duiwel se oorkussing — niksdoeners
bedink allerhande onheilighede.
So bang wees soos die duiwel vir ‘n slypsteen — baie
bang wees.
Gee die duiwel wat hom toekom — al hou jy nie van
iemand of van sy dade nie, moet ‘n mens erkenning
gee aan die goeie wat hy wel ook doen.
Die een se dood is die ander se brood — die een word
bevoordeel uit die skade wat ‘n ander een ly.
Stille waters diepe grond, onder draai die duiwel rond
— gesê van ‘n skynbaar ingetoë mens wat heimlik
allerhande stoutighede aanvang.
Net een dood skuldig wees — niks ergers as die
slegste kan ‘n mens tref nie.
E
Van die dood in die wêreld gekom het, is ‘n mens nie
seker van jou lewe nie — ‘n mens kan nooit seker
wees wat in die toekoms sal gebeur nie.
Liewer dood as uit die mode — gesê waar iemand tot
elke prys die mode volg.
Lelike eendjie — vaal meisietjie wat min belofte toon
(en tog uiteindelik baie mooi is wanneer sy groot is).
Soos water op ‘n eend se rug — gesê van ‘n
vermaning waarop geen ag geslaan word nie.
Besin eer jy begin — dink voordat jy met iets begin.
Die doodskleed het geen sakke nie — ‘n mens kan
niks wat jy besit na die hiernamaals saamneem nie.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
75
Jou eersgeboortereg vir ‘n bord lensiesop verkoop —
dit wat vir jou dierbaar behoort te wees, nie behoorlik
waardeer nie en maklik daarvan afstand doen.
Die eeu van (die masjien, die atoom, kernkrag, die
ruimtevaart) — die tydperk van...
‘n Eierdans uitvoer — so tussen moeilikhede deurstuur
dat jy veilig anderkant uitkom.
‘n Halwe eier is beter as ‘n leë dop — liewer net ‘n
deel van iets ontvang of besit as om heeltemal niks te
kry of te hê nie.
Geld wat stom is, maak reg wat krom is — ‘n mens
kan baie met geld doen.
Genadebrood eet — van liefdadigheid lewe, soos
wanneer ‘n mens te oud is om nog te werk.
Die gewoonte maak die gewente — gewoonte raak
tweede natuur.
Mense wat in glashuise woon, moenie met klippe gooi
nie — ‘n mens moet nie ander se foute kritiseer as jy
self ook sulke gebreke het nie.
Erfgeld is swerfgeld — geld wat geërf word, word gou
verkwis.
Goedkoop is duurkoop — goedkoop artikels se gehalte
is gewoonlik so swak dat jy gou weer nuwes sal moet
aanskaf en gevolglik meer sal moet betaal.
Die elmboog gelig (deur die wingerd geloop, tiermelk
gedrink) — te veel gedrink.
Alle grappies op ‘n stokkie -- laat ons nou ernstig raak
ná die geskerts.
Hunker na die vleispotte van Egipte — verlang na die
beter tye wat jy vroeër geken het.
Van die gras af maak — doodmaak.
F
Nie gras onder jou voete laat groei nie — nie talm
nie, maar ‘n taak dadelik aanpak.
Familie van Adam se kant af — baie ver langs
verwant.
Daar is 'n slang in die gras — daar is onraad, daar
skuil iets agter.
Vol fiemies wees — vol aanstellings of grille wees;
oordrewe kieskeurig wees.
‘n Graswewenaar — ‘n man van wie die vrou tydelik
weg is.
Flikkers gooi by ‘n meisie — besondere aandag gee
aan ‘n meisie om haar belangstelling te win.
Dis vir my Grieks — ek het daar geen benul van nie,
ek verstaan dit glad nie.
Moenie sê: "Fonteintjie, ek sal nooit weer van jou drink
nie" — moenie iemand verwerp wie se hulp jy dalk
later weer baie nodig gaan kry nie.
H
Jou op die haai vlakte bevind — jou op die kaal en
verlate vlakte bevind waar daar geen skuiling is nie.
G
Gal afgaan — skerp veroordelend praat of skryf.
Met iemand se gal werk — iemand kwaai bestraf.
Elke haan is koning op sy eie mishoop — elkeen is
sterk op sy eie terrein.
Geen haan sal daarna kraai nie — niemand sal ooit
iets daaroor rep nie.
Jou pen in gal doop — uiters bitsig skryf.
Net ‘n hanetreetjie — slegs ‘n kort afstand.
Iemand ‘n gat in die kop praat — iemand ompraat om
iets te doen (in ongunstige sin).
Alte goed is buurmansgek — as ‘n mens te goed is,
word jy deur ander mense misbruik.
Die gelag betaal — alleen die straf dra nadat ander
saam met jou oortree het.
Moenie jou kom haantjie hou by my nie — moenie so
astrant wees in my teenwoordigheid nie.
Geen lui haar op jou kop hê nie — fluks wees.
Hare kloof— beuselagtige onderskeidings maak.
Hoe meer haas, hoe minder spoed — hoe haastiger jy
is, hoe minder kry jy iets uitgerig.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
76
Vir jou probleme op die hals haal — self die oorsaak
van jou probleme wees.
Elke hart het sy smart — elke mens het sy eie sorge
en hartseer.
Met hals en mag — met alle krag en geweld.
Heelhuids van iets afkom —ongedeerd van iets afkom.
Dis nie om die hondjie nie, maar om die halsbandjie —
dis nie om die doel wat voorgegee word nie, maar met
‘n bybedoeling (soos waar ‘n jong kêrel net vriende
maak met ‘n meisie se broer sodat hy die meisie beter
kan leer ken).
Net vir 'n heen-en-weertjie na die bure gaan — die
bure net vir ‘n kort kuiertjie besoek.
Iemand iets hand en mond belowe — iemand iets met
groot erns belowe.
Die hand in eie boesem steek — jouself ondersoek.
Met hand en tand beveg — met alle mag beveg.
Die hand diep in die sak steek — baie betaal; baie
geld gee vir ‘n saak.
Die een hand was die ander (as die een hand die
ander was, word albei skoon) — dis tot altwee se
voordeel as die een die ander help.
My hande is afgekap — ek is magteloos.
Iemand onder hande neem — iemand berispe.
Ek is so oud soos my hande, maar nie soos my tande
nie — skertsend gesê wanneer iemand nuuskierig vra
hoe oud jy is, maar jy die vraag wil ontwyk.
Sy hande staan vir niks verkeerd nie — hy is so
vaardig met sy hande dat hy alle soorte handewerk
kan doen.
Sag heengegaan — vredig gesterf.
Die hef in die hande hê — baas wees, die mag hê.
Met die helm gebore wees — gebore wees met die
(veronderstelde) gawe om vooruit te sien wat in die
toekoms gaan gebeur.
Hemel en aarde beweeg — alles in die werk stel, alles
in ‘n mens se vermoë doen (om jou doel te bereik).
Uit die blou hemel — onverwags.
In die sewende hemel wees — baie gelukkig wees.
Herwaarts en derwaarts — hiernatoe en daarnatoe.
Iemand heuning om die mond smeer — iemand vlei.
Almal hiet en gebied — almal links en regs beveel.
Op twee gedagtes hink — aarsel as jy tussen twee
dinge moet kies.
Jou hoed vir iemand afhaal — iemand bewonder.
Jy kan jou hoed agterna gooi dat... — jy kan baie bly
wees dat...
Handgemeen raak — slaags raak, baklei.
(Meisies is) nie handvol nie, maar landvol — daar is
baie om van te kies.
Waar die hart van vol is, loop die mond van oor — ‘n
mens is geneig om baie te praat oor dié dinge
waaraan jy baie dink.
As jy ‘n hond wil slaan, kry jy maklik 'n stok — as jy
iemand wil benadeel, kan jy maklik ‘n kamtige rede
vind om dit te doen.
Agter elke hond aan blaf — ander napraat sonder om
‘n eie mening te hê.
Hond se gedagtes kry — agterdogtig raak.
Jou hart aan iets ophaal — jou daarin verlustig.
‘n Hond uit ‘n bos gesels -- vreeslik lekker gesels.
Sy hart sak in sy skoene — sy moed begeef hom
heeltemal.
Van jou hart ‘n moordkuil maak — nie in woorde sê
wat in jou gemoed omgaan nie.
Ek kon nie hond haar-af maak nie — ek kon niks
uitgerig kry met die taak wat ek wou of moes verrig
nie.
Die hond in die pot kry — te laat wees vir ete.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
77
Oor die hond se stert (of rug) wees — oor die ergste of
die moeilikste wees.
Dit vorm skering en inslag van iets — dit is alles, dis
die allerbelangrikste in die saak.
Baie honde is ‘n haas se dood — niemand is op die
duur teen ‘n oormag bestand nie; baie kan vermag
word waar mense saamwerk.
Iemand invra — ondersoekende vrae aan iemand stel.
Eie honde byt die seerste — jou eie mense kan jou die
meeste leed besorg.
J
Jakkals verander van hare maar nie van snare nie —
‘n skelm mens verander uiterlik maar nie innerlik nie.
‘n Hondelewe lei — ‘n ellendige bestaan voer.
Jakkals trou met wolf se vrou — die son skyn terwyl dit
reën.
Kommandeer jou honde en blaf self — doen self wat jy
voorstel en moenie van ander verwag om dit vir jou te
doen nie.
Die ware Jakob — die regte persoon of ding.
Honger is die beste kok — as ‘n mens honger is,
smaak alle kosse vir jou lekker.
Mal Jan onder die hoenders — een kêrel onder baie
meisies.
Jan en alleman — die deursneemens.
Soveel hoofde, soveel sinne — soveel mense, soveel
menings.
Te veel hooi op jou vurk neem — meer onderneem as
wat jy kan uitrig.
‘n Naald in ‘n hooimied soek — ‘n onbegonne taak
aanpak; die feitlik onmoontlike probeer vind.
Hot en haar — rond en bont.
Dit hotagter kry — swaar kry.
Uit goeie hout gesny wees — van goeie afkoms of
karakter wees.
Liewer bang Jan as dooi(e) Jan — eerder versigtig as
dood.
Jan Rap en sy maat — die hele gespuis.
Jan Taks — die belastinggaarder.
Iemand met ‘n Janusgesig — ‘n huigelaar.
'n Vreemdeling in Jerusalem wees — iets nie weet nie
wat almal weet.
Hiervoor sal jy Job se geduld en Salomo se wysheid
nodig hê — in hierdie saak sal jy baie verdraagsaam
en verstandig moet handel.
As dit met die groen hout gebeur, wat sal dan met die
droë geskied? — As so iets met gerekende mense kan
gebeur, wat dan van diegene wat nie so vernaam is
nie?
Die juk afgooi — vry word.
Die huis (of plek) op horings neem — erg te kere gaan
in die huis (of plek).
K
Elke huis het sy kruis — elke huis het sy sorge en
probleme.
Iemand aan die kaak stel — iemand se skande,
bedrog, oortreding openbaar.
I
Iemand kaal uittrek — iemand beroof van alles wat hy
besit.
Jou iets inbeeld — jou ‘n voorstelling van iets maak
(byvoorbeeld: jou inbeeld hoe dit sal voel om ‘n
minister te wees).
Hoe kaler hoe rojaler — hoe armer hoe
spandabelriger.
Iemand inklim — iemand kwaai aanspreek.
Hoe kaler jonker hoe groter pronker — hoe die minder
vermoënd iemand is hoe meer spog hy.
Indaba hou — onderling beraadslaag.
In dieselfde juk trek — saamwerk.
Iemand kaalkop die waarheid sê — iemand reguit
berispe.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
78
Oop kaarte speel — eerlik met iets uitkom; openlik sê
wat aan die gang is.
Dis klaar met kees — dis klaarpraat; daar is niks meer
aan te doen nie.
Hy dink hy‘s kaas (en dan is hy nog nie eens dikmelk
nie) — hy dink hy is alte waffers; hy dink hy is vreeslik
belangrik.
Nie vir iemand kan kers vashou nie — deur hom ver
oortref word.
Die kalf is in die put — die werk moet dringend gedoen
word al is dit ons op hierdie tydstip nie geoorloof om dit
te doen nie, veral gesê van iets wat noodwendig op ‘n
Sondag (die rusdag) moet klaar kom.
Nie onder ‘n kalkoen uitgebroei wees nie — nie so
dom wees soos ander miskien sal dink nie.
Iemand kapittel (die kapittel voorlees, oor die kole
haal, die kop was, voor stok kry, roskam, die leviete
voorlees of die leviete lees) — iemand ernstig berispe.
Die kar voor die perde span — agterstevoor te werk
gaan.
Vir iemand die kastaiings uit die vuur haal — die
moeilike, onplesierige, gevaarlike of vuil werk vir ‘n
ander doen.
Geen kat se kans hê nie — feitlik geen kans hê nie.
As die kat weg is, is die muis baas — as die baas (die
ouers) weg is, maak sy werkers (die kinders) nes hulle
wil
So min van iets weet as ‘n kat van saffraan— geen
kennis hoegenaamd van iets hê nie.
Dis nie ‘n kat om sonder handskoene aan te pak nie —
dis ‘n gedugte, moeilike teenstander.
Sy kierang sal braai — sy oneerlikheid sal geopenbaar
word.
Die kind met die badwater uitgooi — die goeie van ‘n
saak saam met die slegte verwerp.
Geen kind of kraai hê nie — niemand hê om voor te
sorg nie.
Die kinderskoene ontgroei — nie meer ‘n kind wees
nie.
Vir iemand ‘n klip uit die pad rol — iemand ‘n groot
guns bewys.
Hy het die klok hoor lui, maar hy weet nie waar die bel
hang nie — hy weet daar so iets van, maar snap tog
nie waaroor dit alles gaan nie.
Dit gaan klopdisselboom — dit gaan voorspoedig.
Nie die kloutjie by die oor kan bring nie — nie kan
uitwerk hoe dinge eintlik inmekaar steek nie.
Kluitjies verkoop — leuens vertel.
Iemand met ‘n kluitjie in die riet stuur — iemand met
mooipraatjies afskeep.
Die kluts kwyt wees — van die spoor af wees; in die
war wees.
Die kat uit die boom kyk — dinge eers goed deurkyk
voordat jy iets aanpak (byvoorbeeld voordat jy ‘n
transaksie beklink).
Iemand knolle vir sitroene verkoop — iemand met
mooipraatjies allerhande dinge laat glo.
Die kat in die donker knyp — in die geheim
stoutighede aanvang.
Die koeël is deur die kerk (en die koster is gekwes) —
dit is klaar gedoen en niks kan nou nie meer gedoen
word om die saak te verander nie.
‘n Kat in die sak koop — deur ‘n verkoper bedrieg word
wanneer jy iets koop.
Snags is alle katte grou — alle meisies is eenders in
die donker.
‘n Kaapse draai — ‘n wye draai.
‘n Keel opsit — aan die skreeu gaan.
Die keersy van die penning (of die medalje) — die
ander (donker) kant van die saak.
Hy is nie so groen dat ‘n koei hom sal vreet nie — hy is
nie so dom as wat ‘n mens dink nie.
Dis ‘n waarheid soos ‘n koei — dis iets wat baie
vanselfsprekend is.
Ou koeie uit die sloot grawe (of haal) — ou griewe,
skandes of moeilikhede weer oprakel.
Oor koeitjies en kalfies gesels — sommer oor
alledaagse dingetjies praat.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
79
Koffie drink soos die kan hom skink — tevrede wees
met wat jy kry.
Hy lag of hy betaal word — hy lag baie lekker.
Hy het van Koerland se vleis geëet — hy is baie lui.
Ek lag my ‘n boggel (‘n ertjie, ‘n papie, ek lag my siek,
ek lag my dood, ek lag my slap) — ek lag vreeslik.
Kolmuis vreet wasgoed -- gesê van iemand wie se
broek styf tussen die boude intrek.
Land en sand aanmekaar praat — sonder ophou oor
allerhande dinge praat.
Die kool is die sous nie werd nie — die beloning is nie
al die moeite werd nie.
Dis so lank as wat dit breed is — dis om ‘t ewe.
Hy sal sy kop stamp (sal sy rieme styfloop, dit sal hom
suur bekom, hy sal hom vasloop) — groot moeilikhede
wag op hom weens dit waarmee hy besig is.
Jou kop in 'n bynes steek — jou met ‘n saak bemoei
wat jou in groot moeilikheid gaan dompel.
Ou kalant, lank in die land — gesê van ‘n vernuftige
mens met baie ervaring; ook gesê van iemand wat slu
en listig is.
Hoe later hoe kwater — hoe later dit word, hoe erger
gaan dit.
So reg in die leeu se bek — so reg in die moeilikheid.
Jou kop op ‘n blok sit dat iets waar is — so seker van
iets wees dat jy jou kop sal laat afkap as dit nie so is
nie.
Doller as kop-af kan dit nie — ‘n mens is maar een
dood skuldig; niks kan erger wees as die heel ergste
nie.
Jy het self nog groen koring op die land — moenie
ander mense se groot kinders kritiseer nie, want jou
kinders is nog klein en jy kan nie waarborg dat hulle
nie ook verkeerd sal gaan wanneer hulle groot is nie.
Die leeueaandeel kry — die grootste, die belangrikste
gedeelte ontvang.
Hulle is legio — daar is ‘n baie groot menigte van
hulle.
Lekker is net ‘n vinger lank — plesier is maar kort van
duur.
Die lendene omgord — klaarmaak vir die stryd of werk.
Kortgebaker, kortgebonde, kort van draad wees —
gou kwaad word, opvlieënd wees.
Lepel in die dak steek (bokveld toe gaan) —
doodgaan.
Met die kous oor die kop tuiskom — met skade en
skande huis toe kom.
Al loop die leuen nog so snel, die waarheid agterhaal
hom wel — ‘n leuen word altyd ontdek.
Boeke te kus en te keur — baie boeke.
Lieg en bedrieg — baie oneerlik wees.
Vol kwinte wees — vol fiemies, grille wees.
Die lier aan die wilger(boom) hang — ophou met dig
(ophou met musiek maak).
Die kreeftegang gaan — agteruit gaan.
In ligte laaie — in volle vlam.
L
Die lakens uitdeel — die baas speel.
Laat jou linkerhand nie weet wat jou regterhand doen
nie — doen iets goeds sonder om dit vir almal te
vertel.
‘n Lansie vir iemand breek — ‘n gunsie of ‘n goeie
woordjie vir iemand doen.
Iemand met twee linkerhande — iemand wat baie
onhandig is.
Groot lantern, weinig lig — gesê as iemand in jou lig
staan.
Nie links wees nie en iets doen — die taak dadelik
aanpak.
‘n Laatperskegesig — ‘n suur en onvriendelike gesig.
Ek laat my dit nie vertel nie — dit sal ek nie glo nie.
Dis op almal se lippe — almal praat daarvan.
Iemand die loef afsteek — iemand oortref of sy plan
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
80
verydel.
baie goed vir jou; of die onaangename dinge wat jy
nou ervaar, gaan jou ‘n sterker mens maak.
Lont ruik — agterdogtig raak.
Jou lyf wegsteek — skelm wees en nie jou deel doen
wanneer daar gewerk moet word nie.
In lewende lywe — in eie persoon.
M
Jy kan dit maar op jou maag skrywe (en met jou hemp
doodvee [of afvee]) — daar sal niks van kom nie.
Wie nie pas op sy tyd is sy maaltyd kwyt — as jy laat
kom vir ete, kry jy nie kos nie.
Met die maan gepla wees (‘n krakie of ‘n streep hê,
van lotjie getik wees, nie al jou varkies in die hok hê
nie) — nie reg wys wees nie.
Met die maat waarmee julle meet, sal weer vir julle
gemeet word — soos ons ander mense behandel, sal
ons ook behandel word.
Elke man soen sy vrou op sy manier — elke mens
doen ‘n ding op sy eie wyse.
Self sien hoe jy die mas opkom — self sien dat jy die
taak gedoen kry.
Die inwendige mens versterk — eet.
Op hierdie mes kan ‘n mens Kaap toe ry — hierdie
mes is baie stomp.
Moedersielalleen — heeltemal alleen.
Tussen die lepel en die mond val die pap op die grond
— ‘n mens moet nooit te seker van iets wees nie.
As jy nie daardie mond gehad het nie, het die kraaie
lankal jou oë uitgepik — jy kan darem baie praat, jy is
darem baie glad met jou mond (met jou tong).
Iemand na die mond praat — iemand vlei.
Hy maak ‘n skoorsteen van sy mond — hy rook baie.
Die môrestond het goud in die mond — soggens vroeg
kry jy baie dinge gedoen.
As die muis dik is, is die koring bitter — as ‘n mens
genoeg geëet het, smaak die lekkerste kos nie meer
lekker nie.
Haar kop is vol muisneste — sy is so verlief dat sy net
die hele tyd aan haar kêrel dink.
In die middel van die wêreld wees — radeloos wees,
nie weet wat om te doen nie.
Klein muisies het groot ore — kinders luister fyn en ‘n
mens moet versigtig wees wat jy voor hulle sê.
Murg in jou pype hê — sterk en daadkragtig wees.
N
‘n Draad vir elke naald hê — altyd reg wees met ‘n
antwoord.
Iemand naaldsteek — probeer agterkom hoe iemand
voel of hoe hy dink oor ‘n saak; ook iemand inlig of
waarsku.
Deur jou nek vir iets betaal — baie duur daarvoor
betaal.
Deur jou nek praat — onsin praat.
Iemand ‘n nekslag toedien — iemand iets aandoen wat
hom heeltemal verpletter.
Die snuf in die neus kry — onraad bemerk, iets
agterkom.
Dis neusie verby — die kans is verby; die gulde
geleentheid is verlore.
Wie sy neus skend, skend sy aangesig — wie sy
familie benadeel, benadeel homself.
Dit kom uit Noag se ark — dit is baie oud.
Iemand die mond snoer — iemand laat ophou praat.
Jy kan maar op my nommer druk as jy hulp nodig het
— jy moet maar net sê dan help ek jou.
Jou mond verbypraat (verbrand) — iets sê wat jy
eintlik nie moes gesê het nie.
‘n Noot laer sing — nie meer sulke hoë eise stel nie.
Bitter in die mond maak die hart (of die maag) gesond
— toe maar, die medisyne wat so sleg smaak, is eintlik
Werk, hardloop, ens. dat die kromme note jou haal —
baie hard werk, hardloop, ens.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
81
Noustrop trek — baie swaar kry.
P
Dis van nul en gener waarde — dit beteken absoluut
niks nie, dit het hoegenaamd geen waarde nie.
Pa staan vir iets — die verantwoordelikheid daarvoor
aanvaar.
O
Dit staan soos ‘n paal bo water (dat sy die mooiste
meisie in die klas is) — sy is duidelik en ongetwyfeld
(die mooiste meisie in die klas).
‘n Ogie oor iets of iemand hou — sorg dat iets veilig is
of dat iemand versorg is.
Die breë pad — die pad na die verderf.
Dis olie op die vuur — dit maak dinge erger.
Die smal pad — die pad na die ewige lewe.
Jou nie onbetuig laat nie — die taak fluks aanpak en
wys waartoe jy in staat is.
Sy loer al oor die onderdeur — sy begin in kêrels
belang stel.
Uit die oog, uit die hart — iemand wat weg is (nie
binne sig is nie) word maklik vergeet.
Iemand se oogappel — iemand se besondere
gunsteling (byvoorbeeld sy enigste dogter).
‘n Padda in die keel hê — hees wees.
Van ‘n padda vere probeer pluk — die onmoontlike
probeer vermag (soos om geld van iemand te probeer
kry wat geen sent op sy naam het nie).
Nie vir koue pampoen skrik nie — nie deur kleinighede
van stryk gebring of ontstel word nie
As dit pap reën, moet jy skep — benut die geleentheid
terwyl dit daar is.
Opgang maak — vooruitgaan.
Jy kan mielies in sy ore plant — sy ore is vuil.
Jou oorhoeks werk — jou oorwerk.
Oorhoop lê (of oorhoeks raak) met iemand — rusie hê
met iemand.
Gou oorsuiker (na die bure toe) — ‘n vinnige besoekie
(aan die bure) bring.
Iemand die ore van die kop praat — irriterend babbel
by iemand.
Die ore spits — met groter aandag luister.
Jou ouma die paplepel leer vashou — iemand iets
probeer leer wat eintlik meer van die saak weet as jy.
Iemand met die paplepel voer — iemand werktuiglik en
bietjie vir bietjie iets leer; ook iemand aan die lewe hou
met aalmoese.
My geheue speel my parte — my geheue laat my in
die steek.
‘n Gegewe perd moet jy nie in die bek kyk nie — ‘n
geskenk moet jy nie kritiseer nie.
Jou pêrels voor die swyne werp — iets vir iemand
doen wat dit nie waardeer nie of wat nie werd is om só
deur jou gehelp te word nie; ook iets moois of
kosbaars vir iemand gee wat dit nie kan waardeer nie.
Die ore laat hang — mismoedig wees.
Die perke oorskry — te ver gaan.
Jou ore uitleen — na allerhande praatjies luister.
Dit gaan orrelstryk — dit gaan baie goed; alles verloop
uitstekend.
Bly sit met die gebakte pere — bly sit met ander se
moeilikheid.
‘n Bitter pil om te sluk — ‘n moeilike ding om te
verwerk.
Van die os op die esel (van die os op die jas) — gesê
deur ‘n spreker voordat hy die huidige
gespreksonderwerp los en iets heeltemal anders
aanroer.
Gee ‘n man die pinkie, dan vat hy die hele hand —
gesê van iemand wat alles wil hê as jy hom iets gee.
Dieselfde poeding met ‘n ander sous — dieselfde ding
in ‘n ander vorm.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
82
Al is ‘n pot nog so skeef, hy kry ‘n deksel — die
lelikste mens kry tog iemand om mee te trou.
Die pot verwyt die ketel (dat hy swart is) — ander word
berispe vir foute wat jy self maak.
Praatjies vul geen gaatjies nie — met ‘n blote gepraat
rig ‘n mens nie veel uit nie.
Is Saul ook onder die profete? — skertsend gesê as jy
iemand in ‘n kring (veral in goeie geselskap) aantref
waar jy hom nie verwag nie.
R
Jou rammetjie-uitnek hou — jou grootman,
windmakerig of parmantig hou.
Eie reg gebruik — iets sonder wetlike goedkeuring
doen.
Hy is altyd links van die regering — hy is altyd teen die
stroom op.
Geen rook sonder vuur nie (daar is nooit ‘n rook nie of
daar brand ‘n vuurtjie, waar ‘n rokie is, moet ‘n vuurtjie
wees) — in elke gerug is daar ‘n kiem van waarheid.
Vroeg ryp, vroeg rot — kinders wat te gou grootword,
is ook gou niks werd nie.
Iemand rot en kaal steel — al die besittings van
iemand steel.
Jou oor ‘n dooie rot verheug — oorhaastig bly wees
oor iets; bly wees oor iets wat tog nie gaan gebeur nie;
bly wees oor iets nietigs in die waan dat dit iets
belangriks is.
Iemand in die rug steek — iemand in die geheim
benadeel.
My rug is breed — ek kan baie laste dra; ek kan baie
verdra.
Iemand rugsteun — iemand sterk ondersteun.
S
Polities taamlik regs wees — polities neig om
konserwatief te wees.
Iemand met twee regterhande — iemand wat baie
handig is.
Daardie persoon is my regterhand — daardie persoon
is my belangrikste hulp, my troue steun.
Iemand uit die saal lig — iemand beroof van sy posisie
(in byvoorbeeld ‘n rugbyspan of ‘n bestuursliggaam).
Dis ‘n hele sabbatsreis daarheen — dis ver soontoe.
Sak, Sarel — moenie so oordryf nie.
‘n Renons in iemand of iets hê— ‘n groot teësin in
iemand of iets hê.
Een brandsiek skaap steek die hele trop aan — een
slegte mens kan die hele gemeenskap se ondergang
beteken.
‘n Reputasie hê — ‘n slegte naam hê.
Slaags raak — baklei.
Die rieme neerlê — weghardloop, die loop neem.
‘n Sak sout met iemand opeet — genoeg ondervinding
saam met iemand opdoen sodat julle mekaar goed
leer ken.
Jou rieme styfloop — in die moeilikheid beland.
‘n Riemtelegram — ‘n ongegronde gerug.
Rinkink — baljaar, te kere gaan.
Alle paaie lei na Rome — ‘n mens kan jou doel op
verskillende maniere bereik; of dit is so ‘n belangrike
plek dat alle paaie soontoe lei.
Rome is nie in een dag gebou nie — ‘n groot werk kom
nie gou tot stand nie.
Die ronde waarheid — die volle waarheid.
Dis net die oortjies van die seekoei -- wat aan ons
bekend is, is slegs ‘n baie klein deeltjie van die volle
waarheid of die eintlike probleem (goeie alternatief vir
die Anglisistiese "punt van die ysberg").
Meng jou met die semels, dan vreet die varke jou —
as jy slegte geselskap opsoek, word jy ook sleg.
Met jou siel onder jou arm loop — verveeld wees en
nie weet hoe om die tyd te verwyl nie.
Hoe meer siele hoe meer vreugde — hoe meer mense
daar is, hoe plesieriger gaan dit.
Hoe rooier hoe mooier — rooi trek aandag.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
83
Soos ‘n splinternuwe sikspens lyk — baie netjies en
windmakerig aangetrek wees.
Vier stewels in die lug lê — onderstebo lê.
Stiefmoederlik behandel — sleg behandel,
Iemand skaakmat sit — iemand so vaskeer (figuurlik)
dat daar geen uitkomkans vir hom is nie.
Met ‘n stink spoed beweeg — vreeslik vinnig beweeg.
Deur skade en skande word ‘n mens wys — deur
sware ondervinding raak jy verstandig.
‘n Stok in die wiel steek — iets verhinder; iemand
dwarsboom.
Almal of alles oor een kam skeer — almal of alles op
dieselfde manier behandel, sonder om enige
onderskeid te maak.
Iemand onder stof loop — iemand onderstebo loop of
baasraak.
‘n Tong soos ‘n skeermes hê — bitsig en kwetsend in
jou gesprekke wees.
As die skoen jou pas, moet jy dit maar aantrek — as jy
skuldig is, moet jy dit wat gesê is maar op jouself
toepas.
Die stoute skoene aantrek en iets doen — al jou moed
bymekaarskraap en iets doen.
Skoenmaker, hou jou by jou lees — bepaal jou by dit
waarvan jy iets weet en moenie jou bemoei met dinge
waarvan jy geen benul het nie.
‘n Skuifmeul kry — ‘n kans kry om uit die moeilikheid
te kom.
In die stof byt — sneuwel.
‘n Stofwolk opskop — vreeslik te kere gaan, maar niks
uitrig nie.
Met die stroom saamgaan — slaafs doen wat die
meerderheid doen of die tydgees navolg.
Die strop om die nek hê -- pas getroud wees
(skertsend).
Die beste stuurlui staan aan wal — dis maklik om
ander te kritiseer as jy nie in hul posisie is nie.
Die strydbyl begrawe — vrede sluit.
Iets uit jou duim suig — iets versin.
Skouer aan die wiel gooi —daadwerklik optree.
Die argument hou nie meer steek nie — die argument
geld nie meer nie.
Daar is ‘n skroef los by hom — hy is nie reg wys nie;
hy is nie by sy volle verstand nie.
Daar is ‘n slang in die gras — iewers is iets nie pluis
nie, dinge lyk verdag.
Jou dae in ledigheid slyt — nooit ‘n steek werk verrig
nie.
Uit die mond van die suigeling sal jy die waarheid hoor
— klein kindertjies sê ‘n ding soos hy is sonder om die
waarheid te verbloem.
Dit sal jou suur bekom — jy sal daarvoor boet.
Een swaeltjie maak nog geen somer nie — een goeie
teken is nie genoeg nie.
Jou brood in die sweet van jou aangesig eet — baie
swaar ‘n bestaan maak.
T
Die son trek water — dit word laat.
Son in die weste, luiaard op sy beste — as dit laat
word, is die luiaard die fluksste.
Ek het nog g‘n taal of tyding ontvang (oor wat my
familielede in Londen aanvang nie) — ek het niks
gehoor (oor wat hulle alles daar doen nie).
Alles vir soetkoek opeet — alles glo wat jy hoor.
Iets met lang tande doen — iets teësinnig doen.
Die spit afbyt — die gevaarlikste of moeilikste werk (of
die vuil werk) doen.
Jy moet hare op jou tande hê — jy moet jou man kan
staan.
Steen en been kla — baie kla.
Met ‘n mond vol tande sit — beteuterd sit en niks praat
nie.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
84
Jou tande vir iets slyp — jou klaarmaak om iets te
geniet.
Die vinger op die wond lê — wys waar die gebreke is.
Lang vingers hê — geneig wees om te steel.
Die kinders sit en tande tel — die kinders sit en luister
wat die grootmense praat.
Ek laat nie op my tone trap nie — ek laat niemand my
beledig nie.
Trou is nie perdekoop nie — trou is ‘n ernstige stap.
Oos wes, tuis bes — in jou eie huis is jy die
gelukkigste.
Hy is ouer as twaalf — jy kan hom nie sommer fop nie.
Jou twak is nat — jy sal dit nie regkry nie, dit sal
misluk.
Sy turf sit — sy plan het misluk; hy kry dit nie reg nie.
U
Lyk soos ‘n uil op ‘n kluit -- eensaam, beteuterd,
onnosel lyk.
‘n Uiltjie knip — ‘n bietjie slaap.
Jy kan nie net spog nie, jy sal moet uithaal en wys —
dit help nie om net te koop te loop met wat jy kan doen
nie, wys vir ons waartoe jy in staat is.
Sy is uitgeknip haar ma — sy lyk net soos haar ma.
Heeltemal uitrafel — ongebonde te kere gaan.
V
Die swakker vat (die skone geslag) — die vrou.
Met vlieënde vaandels slaag — met groot sukses
slaag.
Met anderman se vere (geleende vere) pronk — iets
gebruik wat aan ‘n ander behoort en dan die eer
daarvoor ontvang.
Ver van jou goed, naby jou skade — as jy nie naby jou
besittings is om ‘n ogie daaroor te hou nie, word dit
deur ander mense verniel.
Iemand op die vingers tik — iemand berispe.
My vingers jeuk om dit te doen — ek is baie lus om dit
te doen.
Die vingers verbrand — in die moeilikheid kom (deur in
‘n ander se sake in te meng).
Tweede viool speel — ondergeskik wees.
Onder valse vlag vaar — jou uitgee vir iemand anders
as wat jy is.
Dis vinkel en koljander (die een is soos die ander) —
die twee dinge of mense is presies eenders (veral
gesê van ‘n identiese tweeling).
Nog vis, nog vlees — nie ‘n deel van die een groep nie
en ook nie van die ander nie.
Hoër vlieg as jou vlerke lank is — te weelderig vir jou
vermoë lewe; iets probeer doen wat bokant jou vermoë
is; meer onderneem as waartoe jy in staat is.
Vlerksleep by ‘n meisie — by ‘n meisie kuier om haar
liefde te wen.
Twee vlieë in een klap slaan — twee dinge gedoen kry
deur een daad.
‘n Vlieg in die salf — ‘n onaangenaamheid wat ‘n saak
bederf.
Lyk soos ‘n vlieg wat in karringmelk geval het —
spierwit aangetrek wees.
Vlieë vang — met ‘n oop mond sit.
‘n Ou voël met kaf probeer vang — ‘n bedrewe
persoon probeer kul.
Elke voël sing soos hy gebek is — elkeen handel na sy
aard en volgens sy eie insigte.
Ek het ‘n voëltjie hoor fluit dat... — ek het êrens
verneem dat...; ek het ‘n gerug gehoor dat...
Iemand iets aan die verstand bring — iemand iets
goed laat begryp.
Voet in die wind slaan, jou uit die voete maak — vinnig
padgee, vlug.
Geen vinger verroer om iemand te help nie — niks
doen om iemand te help nie.
Met die verkeerde voet uit die bed klim — in ‘n slegte
bui opstaan.
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
85
Vra is vry en weier daarby — jy mag wel enigiets vra,
maar dit kan jou ook geweier word.
Die mens wik; God beskik — die mens oorweeg wel
hoe om dinge te doen, maar God bestier ons weë.
Jou vuurdoop deurstaan — die moeilike aanvanklike
toets slaag (byvoorbeeld jou eerste dag in ‘n nuwe
skool waar ontgroening nog nie afgeskaf is nie).
Wolf skaapwagter maak — iemand wat onbetroubaar
is ‘n verantwoordelike taak gee.
‘n Wolf in skaapklere — ‘n skynheilige mens.
Weet hoe die vurk in die hef steek — presies weet hoe
sake staan.
Met die honde blaf en die wolwe huil — met almal
saampraat.
W
Wors in ‘n hondestal soek — iets soek waar jy dit nie
sal kry nie.
Voor op die wa wees — vrypostig wees.
Om die waarheid te sê, moet ek lieg — ek kan werklik
nie met sekerheid sê nie.
Van jou wysie af raak — gek word.
Y
Die kop bo water hou — net nie ten onder gaan nie,
net lewe.
Gods water oor Gods akker laat loop — sake hulle
loop laat neem.
Groot lawaai, weinig wol (meer lawaai as wol) — gesê
van iemand wat baie praat, maar min doen.
1.
Die ys breek — ‘n begin maak met ‘n lastige saak.
Smee die yster terwyl dit warm is — benut die
geleentheid solank daar nog geesdrif is (byvoorbeeld
deur gou jou bankbestuurder vir ‘n lening te vra nadat
jy hom oortuig het dat jy ‘n goeie sakeplan het).
Terme







2.
voormaligevorige/eertydse
emeritus afgetrede bv. Biskop Desmond Tutu
postuum na sy dood
biografie Jou lewensbeskrywing deur ‗n ander persoon.
outobiografie
-‗n Beskrywing van jou lewe deur jouself
kandidaat iemand wat aansoek doen om ‗n betrekking/vir ‗n onderskeiding of ‗n pos/
aanmeld vir verwerwing van ‗n graad/ eksamen
tipografie die manier van druk op ‗n bladsy of boek (druk van letters en sinne op ‗n
bepaalde wyse)
Tydperke







dekade
eeu
millennium
kwartaal
termyn
semester
etmaal
-
10 jaar
100 jaar
1000 jaar
3 maande (deel jaar in 4)
4 maande (deel jaar in 3)
6 maande (deel jaar in 2)
24 uur
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
86
3.
Benaming vir mense
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
87
Lande en volke:
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
88
Spelling!
1.
5.
9.
13.
17.
21.
25.
29.
33.
37.
41.
45.
49.
53.
57.
61.
65.
69.
73.
77.
81.
85.
89.
93.
97.
101.
105.
109.
113.
117.
121.
125.
129.
133.
137.
141.
145.
149.
153.
157.
161.
165.
169.
173.
177.
181.
185.
189.
193.
197.
201.
205.
209.
213.
217.
221.
225.
229.
233.
237.
aandagsoekery
aanskoulik
aartsvader
addendum
afgeknou
afwesigheid
akademie
akrobate
alleenheerskappy
amateuragtig
analiseer
applikant
asemrowende
attributief
baksteen
beeldende
bejaardes
belasting
berader
besoedeling
bevelvoerder
bewysstuk
bioskoop
bloemlesing
bodem
bohaai
botanies
braille
broodwinner
bundel
chaperone
choreograaf
crèche
dagvaarding
definisie
demone
dermatologie
diagnose
digtheidsbepaling
direkteur
disnis
domastrant
drempel
droefheid
drupsgewys
dusver
eenstemmigheid
eetservies
eilandjies
eksklusiewe
enorme
epilepsie
faksimilee
feestema
fenomenale
figuur
flamink
foksterriër
formaat
frekwensie
2.
6.
10.
14.
18.
22.
26.
30.
34.
38.
42.
46.
50.
54.
58.
62.
66.
70.
74.
78.
82.
86.
90.
94.
98.
102.
106.
110.
114.
118.
122.
126.
130.
134.
138.
142.
146.
150.
154.
158.
162.
166.
170.
174.
178.
182.
186.
190.
194.
198.
202.
206.
210.
214.
218.
222.
226.
230.
234.
238.
aandenking
aanstaande
abstrak
adviseur
afgeknyp
agendas
akkerbou
aktueel
allergie
ambassadeur
antibiotika
arbeiders
assessor
baadjie
baljaar
beenstelsel
bekostigbare
beleggers
bereikbaar
besope
bevryding
bibliografie
blaadjie
blombedding
boeiende
bonussnitte
botsinkie
brigade
bruidegom
bybetaling
chemikalieë
chroniese
cul-de-sac
dahlia
definitief
demonstreer
desimale
diarree
dinamiese
dirigent
dissipline
doodgeëet
drenkelinge
droëvrugte
duikweg
dwarsdraad
eenverdiepinghuis
Egiptenare
ekologie
ekspressie
ensiklopedie
êrens
farao
feëverhaal
fiasko
fisioterapeut
flinke
fondament
fotogenies
frontlinie
3.
7.
11.
15.
19.
23.
27.
31.
35.
39.
43.
47.
51.
55.
59.
63.
67.
71.
75.
79.
83.
87.
91.
95.
99.
103.
107.
111.
115.
119.
123.
127.
131.
135.
139.
143.
147.
151.
155.
159.
163.
167.
171.
175.
179.
183.
187.
191.
195.
199.
203.
207.
211.
215.
219.
223.
227.
231.
235.
239.
aangeklaagde
aardkors
absurd
afdreig
afgeskaf
agentskap
akkommodeer
akwarium
alternatiewe
ambisieus
aperitief
aristokraat
assuransie
babbelkous
bankrot
befoeterd
bekroonde
België
beskawing
bespiegel
bewaarder
bibliotekaris
blanko
bloukraanvoël
boepens
boombas
bottelary
briljant
buffet
bygelowig
chiffon
cliché
cum laude
debatfees
deftige
departement
desperaat
dieetkunde
dinee
diskus
doelbewus
dooiemansdeur
driedubbeld
droombeelde
dungesaai
eendedammetjie
eenvoudigste
egosentries
ekologies
elfuur
entoesiasties
espresso
fassinerend
feitlik
fiësta
flambojante
fluktueer
fondsinsameling
foyer
fungus
4.
8.
12.
16.
20.
24.
28.
32.
36.
40.
44.
48.
52.
56.
60.
64.
68.
72.
76.
80.
84.
88.
92.
96.
100.
104.
108.
112.
116.
120.
124.
128.
132.
136.
140.
144.
148.
152.
156.
160.
164.
168.
172.
176.
180.
184.
188.
192.
196.
200.
204.
208.
212.
216.
220.
224.
228.
232.
236.
240.
aangeleentheid
aartappelskyfie
adamspak
affêre
afrolmasjiene
aggressief
akoestiek
albaster
aluminium
ammunisie
apologie
aromatiese
atome
bagasie
beampte
begeerte
bekwaamheid
belydenis
beskerming
besprekings
bewonderaar
bikini's
blitstreffer
bobotie
boesemvriendin
borskasse
bouvallige
brongoskoop
buitewyke
chaoties
chirurg
collage
daarvandaan
debuut
dekodering
deporteer
dessertlepel
digkuns
diplomatiese
disleksie
doktersvoorskrif
dooierig
driftig
droomwêreld
duplikaat
eensellige
eerbiedwekkend
eiendomsagent
ekosisteem
ellendig
epidemie
ewenaar
feestelik
feminis
fietsryer
flamenko
fluoressent
fopspeen
Franschhoek
funksiewisseling
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
89
241.
245.
249.
253.
257.
261.
265.
269.
273.
277.
281.
285.
289.
293.
297.
301.
305.
309.
313.
317.
321.
325.
329.
333.
337.
341.
345.
349.
353.
357.
361.
365.
369.
373.
377.
381.
385.
389.
393.
397.
401.
405.
409.
413.
417.
421.
425.
429.
433.
437.
441.
445.
449.
453.
457.
461.
465.
469.
473.
477.
481.
485.
funksionering
gassilinder
gediagnoseer
gehuggie
gelatien
geneesheer
geproduseer
gerusstel
gespikkelde
gevallestudie
gimnastiek
graansuier
grammatika
grondslagfase
halfuur
hawermout
hidrologie
historikus
humor
indekssyfer
ingewande
inspektrise
instrukteur
intern
Italië
kajuit
karavaan
klammigheid
kneusing
kommentator
kongres
konstruksionele
konvensionele
krammasjien
televisiekameras
kunstenares
kwotas
landboukundige
leserskring
likkewaan
lipronding
lugwaardinne
maatreëls
majesteit
massavertoning
meegesleur
milieu
mislukking
monochroom
motto
nabootsing
nêrens
noodlot
nydig
offisier
omnivoor
onbarmhartig
onderrigwenke
onheilsprofesieë
ontsmettingsmiddel
onverskillig
oorganklike
242.
246.
250.
254.
258.
262.
266.
270.
274.
278.
282.
286.
290.
294.
298.
302.
306.
310.
314.
318.
322.
326.
330.
334.
338.
342.
346.
350.
354.
358.
362.
366.
370.
374.
378.
382.
386.
390.
394.
398.
402.
406.
410.
414.
418.
422.
426.
430.
434.
438.
442.
446.
450.
454.
458.
462.
466.
470.
474.
478.
482.
486.
fyngevoelig
geaardheid
gefassineerd
geïsoleer
gelikwideer
geneesmiddels
geredigeerde
geslagsgelykheid
gestimuleer
gewelddadige
goddeloser
gradeplegtigheid
grassnyer
growwebrood
handleiding
hedendaagse
hiëna
homofoon
hysbakke
individu
inisiatief
inspirasie
instrumentale
invloedryke
jaagduiwel
kampeerders
karnaval
klassikale
knyptang
kompensasie
konkreet
konsultant
koördineerders
krammetjie
kruidenier
kwalifiseer
kwotasie
langtermyn
leuenaar
limosien
logikus
lukraak
maatskappye
manlikheid
massering
melodie
militêre
misterieus
monoloë
muishond
naïef
neutraal
nooiens
oase
okkupasie
omstandighede
onbetaamlik
ondersteun
oninteressant
ontvlam
onwerklikheid
oorloë
243.
247.
251.
255.
259.
263.
267.
271.
275.
279.
283.
287.
291.
295.
299.
303.
307.
311.
315.
319.
323.
327.
331.
335.
339.
343.
347.
351.
355.
359.
363.
367.
371.
375.
379.
383.
387.
391.
395.
399.
403.
407.
411.
415.
419.
423.
427.
431.
435.
439.
443.
447.
451.
455.
459.
463.
467.
471.
475.
479.
483.
487.
galop
gebaseer
gegiggel
gekontroleer
gemeentelid
genetikus
gerehabiliteer
geslypte
gesuiwerde
gewildheid
goedgekeur
grafiese
griepepidemie
gruwelike
hanteerbaarheid
herbouing
hipnose
homogeen
ideografie
inflasie
inligtingsburo
instandhouding
intellektuele
irrelevante
jubileer
kangaroes
kassier
kleedkamer
Knysna
komponis
konnotasies
kontaminasie
korrespondent
kredietkaart
kruisverwysing
kwinkslae
laasgenoemde
legendes
lewenskrag
Limpopo
loodgieter
maaltyd
Madagaskar
mannetjie
matrone
memorandum
minderjarige
mitologie
monopolie
munisipaliteit
nasalering
Nieu-Seeland
norm
observator
oktawe
omwenteling
onbetroubaar
onderwyssektor
ontdek
ontwerper
ooievare
oorskiet
244.
248.
252.
256.
260.
264.
268.
272.
276.
280.
284.
288.
292.
296.
300.
304.
308.
312.
316.
320.
324.
328.
332.
336.
340.
344.
348.
352.
356.
360.
364.
368.
372.
376.
380.
384.
388.
392.
396.
400.
404.
408.
412.
416.
420.
424.
428.
432.
436.
440.
444.
448.
452.
456.
460.
464.
468.
472.
476.
480.
484.
488.
gasomhulsel
geblokkeer
gehoorverlies
gelamineer
gemeubileerde
genotvolle
gerestoureer
gesofistikeerde
getuigskrif
gewillig
goewerneur
grafsteen
groeiende
gunsteling
Hartebeespoortdam
hervorming
hipnotisme
hoofgeregte
impulsiewe
infrastruktuur
insiggewende
instituut
intensiewe
isoleer
Judas
kaperjolle
Keetmanshoop
kliënte
kollewyntjies
konflikhantering
konserwatief
kontinent
kragmeting
krematorium
krygsraad
kwistige
laboratorium
lekkertjie
liggeraak
lippediens
lugdruk
maandlange
magnesium
manuskrip
medelydend
mikrofoon
miniromp
monnik
monumentale
museum
Nederlanders
niksseggend
nousluitende
obsessie
Olimpiese
onakkuraat
onderafdeling
onheilsame
ontmoedigend
onvermydelik
oordrywing
oorspronklik
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
90
489.
493.
497.
501.
505.
509.
513.
517.
521.
525.
529.
533.
537.
541.
545.
549.
553.
557.
561.
565.
569.
573.
577.
581.
585.
589.
593.
597.
601.
605.
609.
613.
617.
621.
625.
629.
633.
637.
641.
645.
649.
653.
657.
661.
665.
669.
673.
677.
681.
685.
689.
693.
697.
701.
705.
709.
713.
oortredings
operas
opposisiepartye
opstygplek
oudit
outydse
patoloë
petisie
podium
potensiële
profyt
puik
rampspoedige
reëndruppels
regsbeginsels
resessie
ribbetjie
rivierbedding
romanskrywer
safari
selfdissipline
seremonie
sienswyse
simplekse
siviele
spekulering
skending
skroomvallige
sleutelmaker
snelheidsgrens
sorgbehoewend
speurders
spoorwaens
standvastige
stigma
strategieë
suiwerheid
talentvolle
tenderprosedures
terroris
tiran
toerusting
trauma
triomf
tuinier
twyfelagtig
uitdunne
uitstallings
vakansiegangers
vandalistiese
verbeelding
verkeerstekens
vermelding
verregaande
verstelling
vertrekkie
viool
490.
494.
498.
502.
506.
510.
514.
518.
522.
526.
530.
534.
538.
542.
546.
550.
554.
558.
562.
566.
570.
574.
578.
582.
586.
590.
594.
598.
602.
606.
610.
614.
618.
622.
626.
630.
634.
638.
642.
646.
650.
654.
658.
662.
666.
670.
674.
678.
682.
686.
690.
694.
698.
702.
706.
710.
714.
opbrengs
opgedaag
opportunis
oseaan
outokrasie
paaiemente
patryse
pitjies
politikus
predikant
propaganda
puree
rangskikking
referendum
reklame
residensie
riolering
roeiboot
roofaanval
saluut
selfstandige
sersant-majoor
sigarette
sinode
sjimpansee
skeidsregter
skeptiese
skryftake
smeulende
snippertjies
spanbestuurder
spioen
sprankelende
statistiek
stigting
struweling
suspisie
tango
teologie
tersiêre
toeganklik
tonikum
tregter
troeteldier
tuisteskepper
tydrowende
uitgewer
uitstalrak
vakbond
vantevore
vereniging
verkiesbaar
vernaamste
versinnebeelding
verteenwoordiger
vertroulik
visioen
491.
495.
499.
503.
507.
511.
515.
519.
523.
527.
531.
535.
539.
543.
547.
551.
555.
559.
563.
567.
571.
575.
579.
583.
587.
591.
595.
599.
603.
607.
611.
615.
619.
623.
627.
631.
635.
639.
643.
647.
651.
655.
659.
663.
667.
671.
675.
679.
683.
687.
691.
695.
699.
703.
707.
711.
715.
opdraand
opgeruimd
opsioneel
oudergewoonte
outomaties
parasiet
pawiljoen
plagiaat
pornografie
pretensieuse
prysuitdeling
raadgewers
redigering
reghoekige
relatief
resolusie
ritssluiter
rolprentbedryf
rosyntjies
sandaal
sensasionele
sertifikaat
sikspens
sinskonstruksie
sjokolade
skematiese
skrander
skrynwerker
smoorkwaad
sodanig
spanning
spitsberaad
spyseniering
stetoskoop
stipulasie
studeerkamer
swaarmoedigheid
taxidrywer
terminus
teruggetrokke
toejuiging
trampolien
treurspel
trompetter
tussenwerpsel
Uganda
uitmuntende
uittreksels
valutamark
veelvraat
vergunning
verkleurmannetjie
veronreg
verslaggewer
vertolking
verwarrend
visioenêre
492.
496.
500.
504.
508.
512.
516.
520.
524.
528.
532.
536.
540.
544.
548.
552.
556.
560.
564.
568.
572.
576.
580.
584.
588.
592.
596.
600.
604.
608.
612.
616.
620.
624.
628.
632.
636.
640.
644.
648.
652.
656.
660.
664.
668.
672.
676.
680.
684.
688.
692.
696.
700.
704.
708.
712.
openbaring
oppervlak
opskudding
oudhede
outopsie
paroniem
permanente
platform
porselein
produseer
publisiteit
radiostasie
reduksie
register
republiek
restaurant
ritueel
rolprentstel
rubriek
seiljag
sensitief
sielsgelukkig
silinder
sintuie
skaduwees
skemerkelkie
skroefdeksel
skulderkenning
smullekker
somberheid
spelleiding
sponsrubber
stalletjies
stewels
stokery
substansie
sweefbrug
teleskopiese
terneergedruk
tesourier
toekomende
trapsuutjies
triljoen
tuberkulose
twyfel
uitbreiding
uitspattige
unieke
vandalisme
vegetariër
verkeersreëls
verlegging
verraderlik
versnapering
vertraging
verweerder
Saamgestel en verwerk: E Smit 2013
91