`ed§Vamd MìhmU _hmamï´> _wŠV {dÚmnrR>

advertisement
`ed§Vamd MìhmU _hmamï´> _wŠV {dÚmnrR>
e¡j{UH$ godm {d^mJ
(Academic Services Division)
nXì`wÎma nXdr {ejUH«$_ : àW‘ Am{U {ÛVr¶ df©
(E_.E. / E_.H$m°_. / E_.Eñgr. : g§àofU)
(gZ 2015 - 2016)
~m{dgmdr Am{U Vo{dgmdr VwH$S>r
ñdmÜ`m`, Q>‘n© no a, n¶m©daU H$m¶©Zm|Xdhr, g§emoYZ H$m¶©nÕVr
Am{U gm{h˶ AmT>mdm boIZ ¶mgmR>r _mJ©Xe©Z nwpñVH$m
(ñdmÜ`m` àíZm§gh)
g§nH©$
àm. S>m°. à_moX {~`mUr
g§MmbH$, e¡j{UH$ godm {d^mJ
`ed§Vamd MìhmU _hmamï´> _wŠV {dÚmnrR>, Zm{eH$ - 422 222
XyaÜdZr … (0253) 2230010, 2230047
\°$Šg … 091-253-2230047
© 2015, `ed§Vamd MìhmU _hmamï´> _wŠV {dÚmnrR>, Zm{eH$
r àW_ àH$meZ … gßQ>~| a 2015
r AjaOwiUr … ‘o. A°H$mo{gg, Zm{eH$-10
r _wÐH$
:
r àH$meH$
… S>m°.àH$me AVH$ao, Hw$bg{Md, `ed§Vamd MìhmU _hmamï´> _wŠV {dÚmnrR>, Zm{eH$ - 422 222
AKOSIS / B_15_16_42
nXì`wÎma nXdr {ejUH«$_
(E‘.E./E‘.H$m°‘./E‘.Eñgr. : g§àofU) : àW‘ Am{U {ÛVr¶ df©
ñdmÜ`m`, Q>‘©nona, n¶m©daU H$m¶©Zm|Xdhr, g§emoYZ H$m¶©nÕVr Am{U
gm{h˶ AmT>mdm boIZ ¶mgmR>r _mJ©Xe©Z nwpñVH$m
AZwH«$_{UH$m
I. àW‘ df©
A. H«$.
KQ>H$
n¥ð> H«$_m§H$
(A) : ñdmܶm¶ boIZ
1.0
C{Ôï>o
1
1.1
e¡j{UH$ Ñ{ï>H$moZ
1.1.1 ñd`§-AÜ``Z nÕVrgmR>r ñdmÜ`m`
1.1.2 ñdmÜ`m` : àH$ën / gmYZ{Z{_©Vr ghg§~§Y
1.1.3 ñdmÜ`m` boIZmgmR>r _mJ©Xe©H$ VÎdo
1
1
1
1
1.2
ñdmÜ`m` gmXa H$aÊ`m{df`H$ àemgH$s` ~m~r
3
1.3
ñdmܶm¶mgmR>r Aä`mgH«$_{Zhm¶ àíZ
(H$)
AZwXoeZ àUmbr A{^H$ën (EDU 011)
(I)
‘mZdr h¸$m§Mo g§àofU (OPN 236)
3
3
4
~ : emoY{Z~§Y (Q>‘©nona) boIZ
2.1
emoY{Z~§Y (Q>‘©nona) åhUOo H$m¶?
2.1.1 emoY åhUOo H$m¶?
2.1.2 "ZdrZ àdmh' åhUOo H$m¶?
6
7
8
2.2
emoY{Z~§Y boIZmMr nydV© ¶mar
10
2.3
emoY{Z~§YmMr ì¶mßVr d aMZm
2.3.1 erf©H$n¥ð>
2.3.2 à{VkmnÌ
2.3.3 AZwH$« ‘{UH$m
2.3.4 ‘w»¶ ‘wÚm§Mr ¶moOZm
2.3.5 g§X^©gMy r
10
10
11
11
11
11
2.4
g‘mamon d ew^oÀN>m
12
2.5
emoY{Z~§Ym§Mr (Q>‘©nona) joÌ{Zhm¶ H$mhr Z‘wZm erf©Ho$
12
A. H«$.
KQ>H$
n¥ð> H«$_m§H$
H$ : n¶m©daU H$m¶© Zm|Xdhr
3.1
H$m¶© Zm|Xdhr åhUOo H$m¶?
15
3.2
nXdr{Zhm¶ H$m¶© Zm|Xdhr
16
3.3
H$m¶© Zm|Xdhr boIZmMr nyd©V¶mar
3.3.1 erf©H$ n¥ð>
3.3.2 AZwH$« ‘{UH$m
3.3.3 ‘w»¶ ‘wÚm§Mr ¶moOZm
3.3.4 g§X^© gyMr
17
18
18
18
18
3.4
H$m¶© Zm|Xdhr boIZ
3.4.1 {df¶ gyMr
3.4.2 H$m¶© Zm|Xdhr boIZmMo ñdê$n
3.4.3 H$m¶© Zm|Xdhr boIZmV nwT>rb ‘wÔo Ano{jV AmhoV
19
19
19
19
3.5
g‘mamon d ew^oÀN>m
20
3.6
n¶m©daU H$m¶©Zm|XdhrgmR>r joÌ{Zhm¶ Z‘wZm {df¶
20
S> : g§~§{YV joÌmVrb gm{h˶ AmT>mdm (Review of Ralated Literature)
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
4.6
4.7
4.8
4.9
4.10
nmíd©^‘y r
gm{h˶ åhUOo H$m¶?
gm{h˶mMo ñVa H$moUVo?
gm{h˶ Hw$R>o CnbãY AgVo?
gm{h˶ AmT>mdm åhUOo H$m¶?
gm{h˶ AmT>mì¶mMm {df¶ H$gm {ZpíMV H$amdm?
gm{h˶ AmT>mì¶mVrb Vnerb H$gm O‘m H$amdm?
g§X^© gm{h˶ AmT>mdm H$gm {bhmdm?
g§X^© gm{h˶ AmT>mdm : ‘wIn¥ð> aMZm
g‘mamon d ew^oÀN>m
23
23
23
23
24
24
25
26
27
27
B> : g§emoYZ H$m¶©nÕVrer g§~§{YV Aä¶mgH«$‘m§gmR>r ñdmܶm¶ àíZ
5.1
5.2
ñdmܶm¶ àíZ
g§emoYZ H$m¶©nÕVr ñdmܶm¶ àíZ
5.2.1 E‘.E. ({df¶ g§àofU)
5.2.2 E‘. E. ({df¶ g§àofU - {ejUemó) VgoM E‘. E. (e¡j{UH$ g§àofU)
5.2.3 E‘.E. (Xÿa{ejU)
5.2.4 E‘. H$m°‘. ({df¶ g§àofU)
5.2.5 E‘.Eñgr. ({df¶ g§àofU)
28
29
29
30
31
31
31
5.3
g‘mamon d ew^oÀN>m
32
II. {ÛVr¶ df©
A. H«$.
KQ>H$
n¥ð> H«$_m§H$
6.0
{ÛVr¶ dfm©À¶m Aä¶mgH«$‘m§Mo ñdmܶm¶ àíZ
(A)
‘yë¶{ZYm©aU d ‘y붑mnZ (EDU 008)
(Am)
{ejUmVrb g§kmnZ àH$ma (EDU 010)
33
33
34
7.0
{ÛVr¶ df© AIoamnydu gmXa H$amd¶mMm g§emoYZ Ahdmb (Research Report / Dissertation)
36
8.0
g§emoYZ Ahdmb gmXa Ho$boë¶m {dÚm϶mªMr ‘m¡{IH$ narjm
37
9.0
g§àfo UmMr ‘yb^yV g§H$ënZm
38
10.0
g§àofUmVrb g§emoYZmMo doJionU
10.1 g§àofU g§emoYZmVrb d¡{eîQ>ço
10.2 g§àofUmMo hoVy
41
41
42
11.0
g§àfo UmVrb g§emoYZmMr VrZ joÌo
(A) e¡j{UH$ g§àofU
(~) Xÿa{ejU
(H$) {df¶-g§àfo U
11.1 X¡Z{§ XZ JaOoZg
w ma joÌmMr {ZdS>
11.2 gmYZ {Z{‘©Vr - g§emoYZ àH$ënmbm n¶m©¶
11.3 g§àofU g§emoYZ {df¶ {ZdS>
43
43
43
44
44
47
50
11.4
51
Aä¶mgH«$‘m§Mr ‘m{hVr d {ZdS>
n[a{eï>o
(01)
(02)
(03)
(04)
(05)
n¶m©daU {ejU (OPN 251)/ n¶m©daU ì¶dñWmnZ (OPN 257)/ n¶m©daUemó (OPN 260)
¶m Aä¶mgH«$‘m§gmR>r nmR>çH«$‘ d g§X^© nwñVH$m§Mr gyMr
‘y붑mnZ à{H«$¶m
(A) àW‘ df©
(Am) {ÛVr¶ df©
nXì¶wÎma nXdr {ejUH«$‘ : g§‘§ÌU doimnÌH$ (A) àW‘ df©
(Am) {ÛVr¶ df©
JwUdÎmm ¶mXrVrb {dÚm϶mªgmR>r nm[aVmo{fHo$
Z‘wZm g§emoYZ {df¶ gyMr
52
54
59
61
62
eree
(A) ñdmܶm¶ boIZ
1.0 C{ÔîQ>o
`m {ejUH«$_mgmR>r àW‘ dfm©V "AZwXeo Z àUmbr A{^H$ën' d "g§emoYZ H$m¶©nÕVr' ¶m Aä`mgH«$_m§Mo àË`oH$s EH$ ¶mà‘mUo XmoZ
Am{U "‘mZdr h¸$m§Mo g§àofU' ¶m {df¶mMo XmoZ Ago EHy$U Mma> ñdmÜ`m` {bhÿZ Vo Vwåhm§bm narjH$m§H$S>o VnmgÊ`mgmR>r Aä¶mgH|$Ðmda Úmd¶mMo AmhoV. ˶mMà‘mUo ¶m {ejUH«$‘mÀ¶m {ÛVr¶ dfm©‘ܶo "‘yë¶{ZYm©aU d ‘y붑mnZ' Am{U "{ejUmVrb g§kmnZ àH$ma'
¶m XmoZ Aä¶mgH«$‘m§gmR>r à˶oH$ EH$ ¶mà‘mUo EHy$U XmoZ ñdmܶm¶ {bhÿZ Vo Vwåhmbm narjH$m§H$S>o VnmgʶmgmR>r Aä¶mgH|$Ðmda O‘m
H$amd¶mMo AmhoV. ˶m‘wio ñdmܶm¶ boIZm~m~VÀ¶m ¶m KQ>H$mVrb Vnerb àW‘ VgoM {ÛVr¶ dfm©À¶m {dÚm϶mªZr H$miOrnydH© $ dmMmdm.
ho ñdmÜ`m` H$m {bhmd`mMo ? Ë`m§Mm Cn`moJ H$m` ? ho ñdmÜ`m` H$go {bhmd`mMo ? Vo H$go Vnmgbo OmVrb ? Vo VnmgyZ
Amë`mda H$m` H$amd`mMo ? Ë`mMm g§emoYZ àH$ën / gmYZ{Z{_©VrgmR>r Zo_H$m H$gm d H$moUVm Cn`moJ H$am`Mm ? `m àíZm§Mr MMm©
H$aUo d `m ~m~VrV Vw_À`m {dMmam§Zm MmbZm XoUo, Ago `m ñdmÜ`m`-_mJ©Xe©Z nwpñVHo$Mo hoVy AmhoV.
1.1 e¡j{UH$ Ñ{ï>H$moZ
1.1.1 ñd`§-AÜ``Z nÕVrgmR>r ñdmÜ`m`
EìhmZm Vwåhr ñd`§-AÜ``Z nÕVrMm dmna H$ê$Z Amnë`m Aä`mgmbm gwédmVhr Ho$br Agob. `m nÕVrV {ejH$ Am{U
{dÚmWu `m XmoÝhr ^y{_H$m ñdV:bmM H$am`À`m Agë`m_wio hr nÕV gwédmVrbm AdKS> dmQ>Vo. ¶m nÕVrMr gd` Zgë`m_wio
gwédmVrbm Ìmghr hmoVmo. nU Ë`mM~amo~a AmnU ñdmdb§~r ~ZVmo Am{U Amnbm AmË_{dídmghr {dH${gV hmoVmo. `m à{H«$`obm _XV ìhmdr
Am{U àmoËgmhZ {_imdo `mgmR>r hr ñdmÜ`m` `moOZm Ho$bobr Amho.
ho ñdmÜ`m` åhUOo `m àË`oH$ Aä`mg{df`mda AmYmabobo d _hÎdmÀ`m g§H$ënZm§da {dMmabobo àíZ AmhoV. ho ñdmÜ`m` Vwåhr
ñdV§Ì {dMmamZo {b{hbo Am{U narjH$m§Zr Vo VnmgyZ Amnbo g{dñVa A{^àm` - _yë`_mnZmgh Vw_À`mH$S>o naV nmR>{dbo H$s AmnU
Á`m {XeoZo {dMma H$arV AmhmoV, Or _m{hVr AmnU _m§S>br Amho, Á`m g§H$ënZm ñnï> Ho$boë`m AmhoV, Ë`m gJiçm§Mr Zo_H$s g_rjm
Vw_À`m hmVr nS>ob. AmnU `mo½` Ë`m {XeoZo OmV AmhmoV `mMr ImÌr nQ>ob qH$dm Ë`mV Amdí`H$ Vo ~Xb H$ê$Z Vwåhm§bm Amnbm
Aä`mg nwT>o Mmby R>odVm `oB©b.
ñd`§-AÜ``Z nÕVr_Ü`o AmnU ~amo~a AmhmoV H$s Zmhr `mMr ImÌrXoIrb ñdV: H$ê$Z ¿`md`mMr AgVo. àíZmoÎmam§À`m
gmhmæ`mZo Am{U CÎmamMm nS>Vmim nwñVH$mV nmhÿZ AmnU ñdV:hr _yë`_mnZ H$arV AgVmo. nU AmnU H$arV Agbobo ho ñdV:Mo
_yë`_mnZ H$YrVar dñVw{Zð> nÕVrZo A{YH$mar VÁkm§Zr Ho$boë`m _yë`_mnZmer VnmgyZ nm{hbo H$s, AmnU Amnë`m ñdV:À`m kmZmMo
_yë`_mnZ / narjU ñdV:M H$ê$ eH$Vmo, `mMmXoIrb àË`` `oVmo. Vwåhm§bm Oo ñdmÜ`m` VnmgyZ naV {_iVrb, Ë`m§À`m gmhmæ`mZo
ñdV:Mo _yë`_mnZ ñdV:M H$aÊ`mÀ`m H$m¡eë`mMm {dH$mg H$ê$Z KoVm `oB©b Am{U Ë`mMmhr AZwHy$b n[aUm_ Vw_À`m kmZmda hmoB©b.
1.1.2 ñdmÜ`m` : àH$ën / gmYZ{Z{_©Vr ghg§~§Y
VnmgyZ {_imboë`m ñdmÜ`m`m§Mm Cn`moJ Ë`m Ë`m Aä`mgH«$_mVrb Amnbr JwUdÎmm {H$Vr Amho ho nmhÊ`mgmR>r Am{U {VMm {dH$mg
H$aÊ`mgmR>r Va hmoVmoM nU Ë`mM~amo~a Omo g§emoYZmË_H$ àH$ën / gmYZ{Z{_©Vr AmnU H$aUma AmhmoV Ë`m§À`m V`margmR>rhr hmoVmo.
1.1.3 ñdmÜ`m` boIZmgmR>r _mJ©Xe©H$ VÎdo
ho ñdmÜ`m` {b{hVmZm Vwåhm§bm Amnë`m gd© H$m¡eë`m§Mm dmna H$amdm bmJob. åhUOo Ago H$s ñdmÜ`m` Á`m Ame`mer {ZJ{S>V
Amho Vmo Ame` Vwåhm§bm g_Obobm Amho, Ë`m~m~VrV Amdí`H$ Ë`m BVa J«§Wm§Mo dmMZ Vwåhr Ho$bobo Agob, Ë`m~m~VMr VÁkm§Mr
_Vo Vwåhr _m§Sy> eH$mb, Ë`mVrb `mo½`, A`mo½` R>ady eH$mb, Ë`m§Mo narjU H$ê$ eH$mb, Ë`m~ÔbMo Amnbo ñdV:Mo _V {ZpíMV
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 1 7
H$ê$Z Ë`mMo gm_Ï`© d _`m©Xm gm§Jy eH$mb, BVHo$M Zìho Va Amdí`H$ VoWo Amnë`m g§emoYZmMm qH$dm AZw^dmMm AmYma qH$dm XmIbohr
XoD$ eH$mb, `m~m~V Vw_Mm Vwåhm§bmM nS>Vmim KoVm `oB©b. Amnë`m CÎmam§_Ü`o darb gd© ~m~tMm g_mdoe Pmbobm Amho qH$dm
Zmhr `mgmR>r Vwåhr EImXr nS>Vmim gyMrhr V`ma H$ê$ eH$mb. Aer nS>Vmim gyMr nyU© H$ê$Z ¿`m ~Ky. Z_wÝ`mXmIb XmoZ {ZH$f {Xbobo
AmhoV.
ñdmÜ`m` boIZmgmR>r nS>Vmim gyMr
(01)
{Xboë`m àíZmMo Aä`mg {df`mÀ`m ì`mßVrVrb ñWmZ.
(02)
`m àíZmÀ`m {d{dY ~mOy d Ñ{ï>H$moZ.
(03)
(04)
(05)
(06)
(07)
(08)
(09)
(10)
`m nS>Vmim gyMrMm dmna Vwåhm§bm ñdmÜ`m`m§Mo CÎma {b{hVmZm hmoD$ eHo$b. ho CÎma {b{hVmZm `mbm Oa AmH¥$Ë`m§Mr,
àdmhX{e©H$m§Mr, VŠË`m§Mr, H$moï>H$m§Mr OmoS> XoVm Ambr Va Vwåhr Amnbo åhUUo WmoS>Š`mV na§Vw A{YH$ à^mdrnUo _m§Sy> eH$mb. ˶m‘wio
Vw_À`m CÎmamV Zo_Ho$nUm d ñnï>nUm `oD$Z Ë`mVrb KQ>H$m§Mo nañnag§~§Yhr bjmV `oVrb.
"AZwXoeZ àUmbr A{^H$ën' ¶m nwñVH$mV {Xboë¶m ‘mJ©Xe©ZmZwgma C{Ôï>o H$er {bhmdrV Am{U Ë`m nÕVrZo Ame`mer g§~§{YV
CÎma H$go {bhmdo, Agm {dMma H$ê$Z ñdmÜ`m`mMo boIZ Ho$bo Va Vo A{YH$ à^mdr R>aob.
ñdmÜ`m` {b{hVmZm ñnï>rH$aUmË_H$ nÕV, VwbZmË_H$ nÕV, I§S>Z-_§S>ZmË_H$ {dMma, gmYH$-~mYH$ Ñ{ï>H$moZ, AZwHy$bà{VHy$b _V_Vm§Vao `m§n¡H$s `mo½` nÕVrZo Amnbo _V ì`ŠV Ho$ë`mg Amnbm Aä`mg gdmªJrU hmoVmo.
àW_ ñdmÜ`m` àíZmMo {díbofU / n¥WŠH$aU H$am. Ë`mZ§Va CÎmamMo _wÔo, Cn_wÔo V`ma H$am. àË`oH$ _wÚmMo _hÎd R>adm d
Ë`mZwgma {bImU H$am. ñdmÜ`m` CÎmamMm n{hbm _gwXm V`ma H$am. Ë`mMo nwZamdbmoH$Z H$am. nwZamdbmoH$Z H$arV AgVmZm Ë`mVrb
H$mhr ÌwQ>r Vw_À`m bjmV `oVrb. ˶m ÌwQ>r H$mTy>Z ñdmÜ`m` CÎmamMm A§{V_ _gwXm V`ma H$am. Vmo H$gm {bhmd`mMm `m~m~VÀ`m _mJ©Xe©H$
gyMZm nwT>rbà_mUo (1) àË`oH$ Aä`mgH«$_mdarb ñdmÜ`m` {H$_mZ 1,500 eãXm§Mm Agmdm. hr eãX_`m©Xm bjmV R>odyZM ñdmÜ`m`m§Mo
{bImU H$am. Ë`mV WmoS>m\$ma ~Xb Pmbm Va Mmbob na§Vw Vw_Mo CÎma ho A{Vg§{já qH$dm A{VXrK© AgVm H$m_m
Z`o.
(2) ñdmÜ`m` \w$bñHo$n AmIrd H$mJXmda gmoS>dmdoV. ñdmÜ`m` hñV{b{IVM AgmdoV.
(3) ñdmܶm¶mÀ¶m n{hë¶m n¥ð>mda Amdí`H$ Vmo gd© _OHy$a `mo½` aH$mÝ`m§_Ü`o ({dÚmÏ`m©Mo Zmd, H$m`_ Zm|XUr H«$_m§H$,
Aä`mgH|$ÐmMo Zmd, Aä`mgH«$_mMo Zmd, ñdmÜ`m` H«$_m§H$, ghr, VmarI, ñdmÜ`m` narjH$mMo Zmd d nÎmm) gwdmÀ`
AjamV {bhmdm.
(4) H$mJXmÀ`m S>mì`m ~mOyg gmYmaUnUo 6 g|_r. g_mg gmoS>mdm. ñdmÜ`m` CÎmamÀ`m gdmªV eodQ>r gwdmÀ` AjamV Vw_Mm
g§nyU© nÎmm ({nZH$moS>gh) {b{hUo d ghr H$aUo Amdí`H$ Amho.
(5) \w$bñHo$n H$mJXm{edm` BVa H$moUË`mhr H$mJXmMo doîQ>Z (H$ìha) ñdmÜ`m`mbm bmdy Z`o.
(6) narjH$m§H$Sy>Z VnmgyZ Ambobo gd© ñdmܶm¶ EH$m ’$mB©b‘ܶo ì¶dpñWVnUo O‘m H$amdoV. g§nyU© {ejUH«$‘mMm A§{V‘
{ZH$mb Omhra hmoB©n¶ªV gXa ñdmܶm¶ gm§^miyZ R>odmdoV.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 28
1.2 ñdmÜ`m` gmXa H$aÊ`m{df`H$ àemgH$s` ~m~r
ñdmÜ`m`mMm A§{V_ _gwXm {bhÿZ Pmë`mZ§Va nwT>o H$m` H$amd`mMo `m~m~V AZoH$ àíZ Vw_À`mnwT>o C^o amhVrb. ˶mn¡H$s H$mhr
àíZ nwT>o {Xbobo AmhoV.
(1) ñdmÜ`m`m§Mr CÎmao Ho$ìhm nmR>dm`Mr?
(2) ñdmÜ`m` H$moUË`m narjH$mH$S>o nmR>dm`Mo, Ë`m§Mm nÎmm H$m`?
(3) ñdmÜ`m` H$moUË`m nÕVrZo nmR>dm`Mo?
(4) ñdmÜ`m`mMr CÎmao VnmgyZ Ho$ìhm {_iVrb?
(5) narjH$m§H$Sy>Z ñdmÜ`m` VnmgyZ naV Amë`mda H$m` H$amd`mMo?
ñdmܶm¶ {bhÿZ Pmë¶mZ§Va g§~{§ YV {df¶mÀ¶m Aä¶mgH|$Ðmdarb AܶmnH$m§H$S>o Vmo VnmgʶmgmR>r Úmdm. ¶mg§X^m©V, ñdmܶm¶ {bhÿZ
AܶmnH$m§H$S>o O‘m H$aʶmMr A§{V‘ ‘wXV ‘m{hVrnwpñVHo$‘ܶo (Prospectus) 15 ‘mM© 2016 Aer {Xbobr Amho. ‘mÌ, Aä¶mgH|$Ð
g§¶moOH$m§Zr AmnUmg {Xboë¶m gwMZm§Zg
w ma H$Xm{MV hr ‘wXV H$mhr à‘mUmV H$‘r hmoD$ eHo$b. ˶m‘wio ˶m§À¶m gwMZm§Zg
w maM AmnU g§~{§ YV
AܶmnH$m§H$S>o ñdmܶm¶ O‘m H$amdoV.
{bhÿZ nyU© Pmbobo ñdmܶm¶ e³¶Vmo H¥${VgÌmMo {Xder g§~{§ YV AܶmnH$mH$S>o gynXy © H$amdoV. ˶m‘wio ñdmܶm¶ Q>nmbm‘YyZ Jhmi hmoʶmMr
e³¶Vm Zmhr. ñdmܶm¶ O‘m H$aʶm~m~V g§~{§ YV AܶmnH$m§À¶m gyMZm§Mo nmbZ H$amdo.
ñdmܶm¶ VnmgUmè¶m AܶmnH$m§er ^«‘UÜdZrda g§nH©$ H$aUo e³¶Vmo Q>mimdo. Amdí¶H$ Agë¶mg ˶m§Meo r e³¶Vmo H$m¶m©b¶rZ doiVo M
g§nH©$ H$amdm. ñdmܶm¶ VnmgUmè¶m AܶmnH$m§À¶m nyd© nadmZJrIoarO Kar OmD$Z ^oQ>y Z¶o.
Vwåhm§bm ñdmÜ`m` EH$XmM narjH$mH$S>o XoVm `oB©b. H$moUVohr JwU àmá Pmbo Var Vmo nwÝhm gmXa H$aVm `oUma Zmhr, ho
bjmV R>odUo JaOoMo Amho. Ë`m_wio Amnbm àW_ à`ËZ Aä`mgnyU© hdm. gwédmVrÀ¶m H¥${VgÌm§‘ܶo g§_§ÌH$m§Zr ñdmÜ`m`m~m~V
g§_§ÌU Ho$ë`mZ§Va Ë`mg A§{V_ ñdê$n Úmdo.
g§~{§ YV AܶmnH$m§Zr ñdmܶm¶ VnmgyZ ˶mg§X^m©Vrb gyMZm d JwUZm|Xrgh Vwåhmbm e¡j{UH$ gÌm‘ܶo naV H$aUo Ano{jV Amho.
˶m‘wio Vwåhr doioda ñdmܶm¶ O‘m Ho$bo Va ˶m§Zm ‘y붑mnZmgmR>r nwaogm doi {‘iy eHo$b. ñdmܶm¶ VnmgyZ {‘imë¶mZ§Va ˶mda
JwUZm|X, ñdmjar d gyMZm AmhoV H$m Vo Adí¶ Vnmgm. ˶m gyMZm§Mm Cn¶moJ Vwåhmbm A§{V‘ narjoVrb àíZm§Mr CÎmao {b{hʶmgmR>r hmoBb
© .
Aä¶mgH|$Ðmdarb g§~§{YV {df¶mMo AܶmnH$ Vw‘À¶m ñdmܶm¶ ‘y붑mnZmgmR>r narjH$ AgVrb. Aä¶mgH|$Ð g§¶moOH$
Vwåhm§bm {df¶{Zhm¶ ñdmܶm¶ narjH$mMr Zmdo gm§JVrb. ˶mZwgma, {df¶{Zhm¶ ñdmܶm¶ narjH$mMo Zmd ‘m{hVr H$ê$Z KoʶmMr
O~m~Xmar {dÚm϶mªMr Agob. narjH$m§H$S>o ñdmܶm¶ Vnmgʶmg Xoʶmnydu ˶mMr EH$ Poam°³g àV ñdV… Odi R>odmdr.
1.3 ñdmÜ`m`mgmR>r Aä`mgH«$_{Zhm` àíZ
(H$) AZwXoeZ àUmbr A{^H$ën (Instructional System Design) (EDU 011)
(H$moUVmhr EH$ àíZ gmoS>dm) (EHy$U JwU 40)
(01) àUmbr CnmJ_ åhUOo H$m`? àUmbr CnmJ_ Am{U nÕVera _mJ© `m§Vrb \$aH$ ñnï> H$ê$Z àUmbr CnmJ_mÀ`m nm`è`m§Mm
Vwåhr {ZdS>boë`m g§emoYZ g_ñ`m gmoS>{dÊ`mgmR>r H$gm dmna H$amb Vo gmoXmhaU ñnï> H$am.
(01) What is system approach? What is the difference between system approach and systematic
approach? How will you use the system approach to solve your research problem ? Explain
with the help of illustration.
(02) AÜ``Z CnnÎmr åhUOo H$m` ? dV©ZdmXr Am{U ~moYmË_H$ AÜ``Z CnnÎmrVrb \$aH$ gmoXmhaU ñnï> H$ê$Z ãby_Zo
gm§{JVboë`m kmZmË_H$ C{Ôï>mMo dJuH$aU CXmhaUmgh ñnï> H$am.
(02) What is meant by learning theories? With help of suitable examples, explain the Bloom's
Taxonomy of objectives of the congnitive domain.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 39
(03) (A) {ejU, AZwXoeZ d à{ejU `m g§H$ënZm `mo½` CXmhaUmgh ñnï> H$am.
(03) (A) Explain the concepts Education, Instruction and Training with the help of appropriate
examples.
(~) Ü`o`, gmÜ` d C{Ôï>o `m g§H$ënZm ñnï> H$ê$Z g§emoYZ à{H«$`oVrb C{Ôï>m§Mo _hÎd CXmhaUm§gh ñnï> H$am.
(B) Explain the concepts Goals, Aims and Objectives and describe importance of
Objectives in the process of research with suitable examples.
(04) (A) "AZwXoeZ åhUOo gw`mo{OV Am{U ghoVwH$nUo Ho$bobo AÜ`mnZ' Ago H$m åhUVmV?
(A) Why an instruction is called a preplanned and goal directed teaching?
(~) C{Ôï>o {b{hVmZm H¥${V{H«$`mnXm§Mm dmna H$m Ho$bm OmVmo? Vo `mo½` CXmhaUm§gh ñnï> H$am.
(B) Describe with suitable examples why objectives are written by using action verbs.
(05) à{ejU åhUOo H$m`? à{ejUmgmR>rMm nÕVera _mJ© åhUOo H$m`? Amnë`m {dÚmÏ`m©Mo ES>²gg§~§YmV à~moYZ H$aÊ`mgmR>r
à{ejU H$m`©H«$_ Vwåhr H$gm AmImb Ë`mMm AmamIS>m gmXa H$am.
(05) What is training? Describe the systematic approach to training. Prepare a plan of training
programme for students to orient them about AIDS.
(06) Aä`mgH«$_ Am{U nmR>çH«$_ `m g§H$ënZm g{dñVa ñnï> H$am. Aä`mgH«$_mMo KQ>H$ CXmhaUm§gh ñnï> H$am.
(06) Describe the concepts, curriculum and syllabus. Explain units of curriculum with the
help of suitable examples.
(07) (A) H$m`© n¥WŠH$aU åhUOo H$m`? dJm©V H${dVm {eH${dUo qH$dm {dkmZ n«`moJ XmI{dUo `m H$m`mªMo n¥W¸$aU AmH¥$VrÀ`m
gmhmæ`mZo ñnï> H$am.
(07) (A) Explain the concept task analysis with help of diagram pertaining to either
teaching a poem in class or demonstrating a science experiment.
(~) _Zmoam àH$maMm nmR>çH«$_ åhUOo H$m`? Vwåhr {eH$drV Agboë`m H$moUË`mhr EH$m {df`mMm nmR>çH«$_ _ZmoamH¥$Vr
aoImQ>ZmÀ`m ñdê$nmV gmXa H$am.
(B) What is pyramidal syllabus? Present a pyramidal syllabus diagram of any one subject
that you are teaching.
(08) (A) à^wËd AÜ``Z à{V_mZ g{dñVa ñnï> H$am.
(A) Describe the mastery learning model.
(~) KQ>H$ n¥W¸$aU åhUOo H$m`? Vwåhr {eH$drV Agboë`m H$moUË`mhr {df`mÀ`m EH$m KQ>H$mMo n¥W¸$aU H$am.
(B) What is unit analysis? Write the analysis of any one unit in the subject you teach.
(09) (A) AZwXoeZ A{^H$ën hr g§H$ënZm ñnï> H$am.
(A) Explain the concept ‘Instructional Design’.
(~) amOH$s` AmXe© Am{U amï´>r`, gm_m{OH$ d Am{W©H$ JaOm§Mm à^md nmR>çH«$_mda H$gm nS>Vmo Vo ñnï> H$am.
(B) Explain the influence of political ideals and national, social and economical needs
on the syllabus.
(I) ‘mZdr h¸$m§Mo g§àfo U (Communication of Human Rights) (OPN 236)
(H$moUVohr XmoZ àíZ gmoS>dm) (EHy$U JwU 100)
(01) (A) CÎm‘ A{YemgZ ¶m g§H$ënZoMm AW©, CJ‘, JaO Am{U KQ>H$ g{dñVa ñnï> H$am. "CÎm‘ A{YemgZmVyZ {dH$mg' ho
VÎd ^maVr¶ gm‘m{OH$-Am{W©H$ Ñ{ï>H$moZmVyZ CXmhaUmgh ñnï> H$am.
(01) (A) Describe meaning, origin, need and actors in the Concept ‘Good Governance’.
Explain the principle ‘Development through Good Governance‘ in Indian SocioEconomic context with the help of suitable example.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 4 10
(01) (~) "‘m[hVrÀ¶m A{YH$mam‘wio ‘mZdr h³H$ A{YH$ gj‘ Pmbo AmhoV' ho {dYmZ ˶mVrb g§H$ënZm§gh ¶mo½¶ CXmhaUm§Ûmao ñnï> H$am.
(01) (B) ‘Human Rights have become more competent due to Right to Information’. Explain
the statement in the context of concepts included therein with the help of suitable
examples.
(02) (A) ‘mZdr h¸$^§Jm§Mm J[a~r d g§Kfm©er Agbobm g§~§Y ¶mo½¶ CXmhaUm§gh ñnï> H$am.
(02) (A) Explain the relationship between violation of human rights with poverty and struggle,
with the help of suitable examples.
(02) (~) "‘mZdr h¸$ Am{U H$V©ì¶m§Mo dmhH$' ¶m g§H$ënZm CXmhaUm§gh ñnï> H$am.
(02) (B) Describe the concepts ‘Human Rights’ and ‘Bearers of Right’ with suitable examples.
(03) (A) ^maVmVrb ‘mZdr h¸$ {Z¶m‘H$ ¶§ÌUm§Mr H$m¶}, C{Ôï>o Am{U ‘hÎd g{dñVa ñnï> H$am.
(03) (A) Describe the functions, objectives and importance of various human rights monitoring
agencies in India.
(03) (~) "emofUm{déÕ h¸$ Am{U [aQ> (AmXoe)' ¶m g§H$ënZm CXmhaUm§gh ñnï> H$am.
(03) (B) Explain the concepts ‘Right Against Exploitation and Writ’ with suitable examples.
(04) (A) ‘mZdr h¸$m§À¶m OmJ{VH$ OmhraZmå¶mVrb H$maUo ^maVr¶ g§X^m©Vrb ¶mo½¶ CXmhaUm§gh ñnï> H$am.
(04) (A) Explain the articles in Universal Declaration of Human Rights in Indian Context
with suitable examples.
(04) (~) ‘mZdr h¸$m§g§~§YrÀ¶m A{^OmV Am{U AmYw{ZH$ {dMmagaUtMo g{dñVa dU©Z H$am.
(04) (B) Describe the Classical and Modern Thinking of Human Rights.
(05) (A) ñdmV§Í¶mÀ¶m h¸$m§‘Yrb g‘m{dï> KQ>H$ ‘mZdr h¸$m§À¶m Ñ{ï>H$moZmVyZ ¶mo½¶ CXmhaUm§gh ñnï> H$am.
(05) (A) Describe with suitable examples the various provisions under Rights to Freedom in
the context of Human Rights.
(05) (~) ^maVr¶ amÁ¶ KQ>ZoVrb ‘mJ©Xe©H$ VÎdo Am{U ‘mZdr h¸$ ¶mVrb A§VJ©V g§~§Y CXmhaUm§gh ñnï> H$am.
(05) (B) Describe the internal relationship between the Guiding Principles mentioned in
Constitution of India and Human Rights with suitable examples.
(06) (A) ^maVr¶ amÁ¶KQ>ZoVrb "g‘mZVoMm h¸$' hr g§H$ënZm ¶mo½¶ CXmhaUm§gh ñnï> H$am.
(06) (A) Describe ‘Right to Equality’ as mentioned under constitution of India with suitable
examples.
(06) (~) ݶm¶nm{bHo$Mr ‘mZdr h¸$ g§ajUmMr ^y{‘H$m g{dñVa ñnï> H$am.
(06) (B) Describe the role of judiciary as custodian of Human Rights.
(07) (A) ‘mZdr h¸$^§Jmg H$maUr^yV Agbobo KQ>H$ CXmhaUm§gh ñnï> H$am.
(07) (A) Describe with suitable examples the factors responsible for the violation of Human
Rights.
(07) (~) amï´>r¶ ‘mZdr h¸$ Am¶moJmMo ‘hÎd, H$m¶}, A{YH$ma Am{U H$m¶©nÕVr g{dñVa ñnï> H$am.
(07) (B) Describe the importance, functions, powers and procedures of National Human
Rights Commission.
(08) (A) ‘mZdr h¸$ ݶm¶mb¶o hr g§H$ënZm ñnï> H$ê$Z {Oëhm VH«$ma ¶§ÌUoMr H$m¶©àUmbr g{dñVa ñnï> H$am.
(08) (A) Explain the concept Human Rights Courts and describe the mechanism of District
Complaint Authority.
(08) (~) amï´>r¶ AZwgy{MV OmVr d O‘mVr Am¶moJm§Mr aMZm, H$m¶} d H$m¶©nÕVr g{dñVa ñnï> H$am.
(08) (B) Describe the structure, functions and procedure of National Commissions for
Scheduled Castes (SCs) and Scheduled Tribes (STs).
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 511
(~) emoY{Z~§Y (Q>‘©nona) boIZ ‘mJ©X{e©H$m
n
gyMZm
(1)
emoY{Z~§Y e³¶Vmo Q>§H${b{IV Agmdm. n¥ð>mÀ¶m EH$mM ~mOyg Q>§H$boIZ Ho$bobo Agmdo. emoY{Z~§YmMo ñnm¶ab ~mBªqS>J
qH$dm nwR²>R>m ~mBªqS>J H$amdo.
(2)
emoY{Z~§Ymda {dÚm϶m©Mo nyU© Zmd, nÎmm, Aä¶mgH|$ÐmMo Zmd d nÎmm, PRN (H$m¶‘ Zm|XUr H«$‘m§H$) VgoM àdoe
KoVboë¶m {ejUH«$‘mMo Zmd hm gd© Vnerb H$miOrnyd©H$ {bhmdm.
(3)
ñnrS> nmoñQ> qH$dm a{OñQ>S>© nmoñQ>mZo Q>‘©nonaMr EH$M àV nwT>rb nζmda nmR>dmdr.
àm. S>m°. à‘moX {~¶mUr
g§MmbH$, e¡j{UH$ godm {d^mJ
¶ed§Vamd MìhmU ‘hmamï´> ‘w³V {dÚmnrR>
Zm{eH$ - 422 222
Q>‘©nona Hw$[a¶aZo nmR>dy Z¶o.
(4)
Q>‘©nonaMr ñWiàV {dÚm϶m©Zo ñdV…H$S>o R>odmdr. nmoñQ>mMr nmdVrhr OnyZ R>odmdr.
(5)
2015-16 ¶m e¡j{UH$ dfm©gmR>r àdoe KoVboë¶m Vo{dgmì¶m VwH$S>rÀ¶m àW‘ dfm©À¶m {dÚm϶mªZr Q>‘©nona {XZm§H$
15 ‘mM© 2016 nydu Zm{eH$bm nmohmoMVrb Aem ~oVmZo nmR>dmdoV.
(6)
Q>‘©nona Aä¶mgH|$Ðmda O‘m H$ê$ Z¶oV. Vmo da {Xboë¶m nζmda nmR>dmdm.
2.1 emoY{Z~§Y (Q>‘©nona) åhUOo H$m¶?
"emoY{Z~§Y' hm eãXM nwaogm ñd¶§ñnï> d ~mobH$m Amho. {Z~§Y {bhmd¶mMm Amho nU Vmo emoY ñdê$nmMm - g§emoYZmË‘H$
AmYmamda hdm Amho !
"emoY' ¶m eãXmMm ‘amR>r-B§J«Or eãXH$moemV nwT>rb AW© {Xbm Amho. emoY - search, detection, investigation, quest,
invention, discovery, breakthrough.
emoYH$m¶© åhUOo search operation. emoYZ åhUOo purifying, cleaning, cleansing; Va "emoYZy H$mT>U'o åhUOo unearth
- EImXo g˶ COoS>mV AmUUo qH$dm to find out, seek out hmo¶. åhUyZM emoYnÌH$mambm an investigative journalist åhUVmV.
emoYnWH$mbm search party åhUVmV, Va emoYàdmgmbm dm emoY‘mo{h‘obm exploration eãX dmnaVmV.
"emoY' åhUOo AÝdofU. emoYH$ åhUOo {Okmgy, Mm¡H$g qH$dm H$ënH$ hmo¶. ˶m‘wioM emoYH$mH$S>o emoYH$~wÕr åhUOo H$ënH$Vm
qH$dm {Okmgm Agmdr bmJVo. emoYZmMr {H«$¶m åhUOo AÝdofUmMr qH$dm ewÕrMr {H«$¶m Amho.
AÝdofU ¶m eãXmgmR>r ‘amR>rV emoY, Vnmg, Vbmg, Vbmer, N>S>m, doY, Ym§S>moim, YmJmXmoam, Wm§JnÎmm, bmJ, gwJmdm,
MmMnUr, VnmgUr, ’o$aVnmgUr, CbQ>VnmgUr, JdofU, {dMjUm, emoYmemoY, emoYZ, Mm¡H$er, AZwg§YmZ, nygVnmg, {dMmanyg,
nwgmnwgr, dmñVnwñV, {dMmaUm, n¥ÀN>m, nmhUr, N>mZZr, ehm{Zem, narjm, PS>Vr, PmS>mPS>Vr, A§JPS>Vr, N>oS>N>mS>, g§emoYZ,
Aܶ¶Z, n[aerbZ, AdojU, gd}jU, ‘‘m©ÝdofU, g˶mÝdofU, AmË‘emoY EdT>o n¶m©¶r eãX {Xbo Jobo AmhoV. (g§X^© : A{^Zd
‘amR>r-‘amR>r-B§J«Or n¶m©¶r eãXH$moe, {ZVrZ àH$meZ, nwUo, Mm¡Wr Amd¥Îmr, OmZodmar 2008, n¥. 47)
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 6
"{Z~§Y' åhUOo boI, à~§Y, J«§W, aMZm, emoY{Z~§Y Ago n¶m©¶r eãX {Xbo AmhoV. (g§X^© : A{^Zd ‘amR>r-‘amR>r-B§J«Or n¶m©¶r
eãXH$moe, {ZVrZ àH$meZ, nwUo, Mm¡Wr Amd¥Îmr, OmZodmar 2008, n¥. 451)
darb gd© eãXmW© qH$dm n¶m©¶r eãX Oa H$miOrnyd©H$ nm{hbo Va "emoYZ åhUOo Vnmg H$aUo, Ym§S>moim KoUo, N>mZZr H$ê$Z
narjU H$aUo, n[aerbZ d ewÕrZo g˶mÝdofU H$aUo' Agm AW© {ZKy eH$Vmo. emoYZmÀ¶m à{H«$¶oVrb ho Q>ßno AmhoV. ho Q>ßno nma H$arV
{b{hbobm - {gÕ Ho$bobm boI åhUOo emoY{Z~§Y hmo¶.
{Z~§Y hr EH$ ~m§Yrd gm{h˶H¥$Vr Amho. {d{eï> {df¶ qH$dm ‘wÚmMo gyÌYmamZo Ho$bobo à{VnmXZ dm I§S>Z-‘§S>Z åhUOo {Z~§Y
hmo¶. åhUyZM, {Z~§Y Hw$R>bmhr Agmo, (H$mën{ZH$, dU©Zna dm emoY{Z~§Y) gyÌYmambm EH$ gyÌ {ZpíMV H$ê$Z à{VnmÚ {df¶mMo
gyÌ~Ó, ~m§Yrd, AmIrd-aoIrd à{VnmXZ H$amdo bmJVo. gyÌYmamMo gyÌ Aݶ OUm§gmR>r g§ào{fV H$aʶmMo {Z~§Y ho EH$ {eñV~Õ
‘mܶ‘ Amho.
darb gd© {ddoMZ H$miOrnyd©H$ nm{hbo Va emoY{Z~§YmMr ì¶m»¶m nwT>rbà‘mUo H$aVm ¶oB©b.
{ZpíMV Ho$boë¶m g§H$ënZogX§ ^m©V {dÚm϶m©Zo gdmªJrU ‘m{hVr O‘m H$ê$Z VgoM VnmgyZ AÝd¶mW© Am{U {ZîH$fmªMr
g§emoYZmÀ¶m {eñVrVyZ ~m§Yrd boImÀ¶m ñdê$nmV ‘m§S>Ur åhUOo emoY{Z~§Y hmo¶.
emio‘ܶo {b{hbo OmUmao "‘mPr AmB©' dJ¡ao ì¶p³VdU©Zna {Z~§Y qH$dm "‘r n§VàYmZ Pmbmo Va' gmaIo H$mën{ZH$ qH$dm
ñdßZa§OZmË‘H$ {Z~§Y, "hþVmËå¶mMo ‘ZmoJV' gmaIo naH$m¶m àdoemÛmao {b{hbobo ‘ZmoJVna {Z~§Y qH$dm "H$embm hì¶mV narjm?'
gmaIo WmoS>o d¡Mm[aH$ A§JmZo OmUmao {Z~§Y {bhmdo bmJVmV. ¶m gd© {Z~§Ym§Mr ñdV…Mr EH$ aMZm AgVo d à˶oH$ {Z~§YmV {Z~§YboIH$mZo
Aݶ {Z~§YboIH$mnojm H$mhrVar doJio, Zdo ‘m§S>Uo Ano{jV AgVo. Oer à˶oH$ 춳Vr Xþgè¶m 춳Vrnojm gd© ~m~VrV doJir AgVo
VgoM à˶oH$mMm {Z~§Y Xþgè¶m§À¶m {Z~§Ymnojm doJim AgUo Ano{jV AgVo. ‘m¶m AmB©Mo dU©Z Xþgè¶mÀ¶m AmB©bm H$go bmJy nS>ob?
{Z~§Ym‘ܶo {Z~§YboIH$mÀ¶m ì¶p³V‘ÎdmMo gma S>mHo $mdVo ho bjmV KoVbo nm{hOo. åhUyZM {Z~§YboIZ hr gd©ñdr ewÕ Aer Zd{Z{‘©VrMr
{H«$¶m Amho. {Z~§YboIZ åhUOo gO©Z, Zì¶mMo àgdZ-àgaU ho bjmV ¿¶m¶bm hdo.
emoY{Z~§Y hm g§emoYZmda AmYmabobm AgVmo. {Z~§YboIH$mZo EImÚm ‘wÚmMm (^bo Vmo ‘wÔm OwZmM Agmo) Zì¶mZo emoY KoD$Z,
Ym§S>mi
o m KoD$Z, nwÝhm narjm ewÕrZo Zdm Am¶m‘ emoYbobm AgVmo. hm Zdm n¡by emoY{Z~§YmVyZ à{VnmXZ H$amd¶mMm Agë¶mZo emoY{Z~§Y
hm à{VnmXZna {Z~§Y R>aVmo. ˶mbm EH$ {dMmagyÌ Agë¶mZo Vmo d¡Mm[aH$ d J§^ra {Z~§Y R>aVmo. Vmo g§emoYZmda AmYmabobm Agë¶mZo
g§emoYZ ‘m§S>ʶmgmR>r nmimd¶mMr VÎdo / {Z¶‘ emoY{Z~§Y {b{hVmZm nmimdr bmJVmV.
WmoS>³¶mV, emoY{Z~§Y hm {dMmaàdV©H$ d à{VnmXZna AgVmo. Vmo emoYmMr ‘m§S>Ur I§S>Z-‘§S>Z ñdê$nmV H$aUmam AgVmo.
2.1.1 emoY åhUOo H$m¶?
Zd{dMmam§Mr ‘m§S>Ur ho emoYZM AgVo. Owݶm {dMmam§Mo Zì¶mZo Ho$bobo {díbofU dm ˶mda na§naonojm doJù¶m nÕVrZo Q>mH$bobm
PmoV åhUOogwÕm emoYM hmo¶! Z¡g{J©H$ emóm§‘ܶo (Ord, agm¶Z, ^m¡{VH$, B˶mXr) emoYm§Mo n[aUm‘ ѽJmoƒa hmoD$ eH$VmV.
à¶moJemimYm[aV emóm§‘Yrb emoYmMr à{H«$¶m doJir AgVo. EImÚm Zì¶m amoJO§VMy m emoY bmJUo qH$dm ˶mÀ¶m ZmemMm Cnm¶ emoYUo hm
emoY à¶moJemimYm[aV Amho. gm‘m{OH$emóo hr à¶moJemimYm[aV ZgVmV. g‘mO, ^mdg‘yh hrM ˶m§Mr à¶moJemim AgVo. gyú‘Xeu,
agm¶Zo, ~bm~b dm narjmZù¶m dJ¡ao gmYZgm‘J«r gm‘m{OH$emóm§Zm bmJV Zmhr. ‘mZdr dV©Zmer, g‘yh dV©Zmer dm gm‘m{OH$
A{^{H«$¶m§er hr emóo OmñV {ZJ{S>V AgVmV. gm‘m{OH$emóm§Mo {ÌH$mbm~m{YV, gd©ì¶mnr d gd©Ì{gÕ Ago H$mQ>oH$moa {Z¶‘ ~ZdVm
¶oV Zgbo Var ¶m emóm§À¶m g§emoYZmbmhr ‘mZd g‘yhmÀ¶m H$ë¶mUmgmR>r ‘hÎd AmhoM.
nXì¶wÎma nXdrÀ¶m {dÚm϶mªZm emoY{Z~§YmgmR>r ¿¶md¶mÀ¶m emoYmbm doi, ñWi d n¡gm ¶m§Mr ‘¶m©Xm Amho. amoJO§Vy§Mm
emoY hr XrK©H$mbrZ d H$Xm{MV nyU©doioMr à{H«$¶m Amho. AmnU Agm emoY KoUo Ano{jV Zmhr. emoY{Z~§YmgmR>r doioMr ‘¶m©Xm
Amho. Amnbm emoY hm EH$m ‘¶m©{XV doi d {df¶mgmR>r Amho. qH$~hþZm EImÚm {df¶mVrb EImÚm ‘wÚmnwaVmhr Vmo gr{‘V Agy
eH$Vmo.
{deofV… g§àofU joÌmVrb nXì¶wÎma nXdr g§nmXZ H$ê$ BpÀN>Umè¶m {dÚm϶mªgmR>r emoY{Z~§YmMo [a¨JU ñnï>nUo AmIyZ {Xbo Amho.
CXmhaUmW© E‘.E. ({df¶ g§àofU) H$ê$ BpÀN>Umè¶m {dÚm϶m©g "‘mZì¶{dÚm d gm‘m{OH$emóo {dÚmemIoVrb Zdo àdmh' (Recent
Trends in Humanities & Social Sciences) ¶m ‘w»¶ erf©H$mMm emoY{Z~§Y {bhm¶Mm Amho. CKS> Amho H$s, E‘.E. ({df¶ g§àofU
: ‘amR>r) qH$dm E‘.E. ({df¶ g§àfo U : B{Vhmg / ^yJmob / amÁ¶emó / g‘mOemó / B§JO
« r dJ¡ao dJ¡a)o joÌmÀ¶m {dÚm϶m©bm ˶mÀ¶m
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 7
Aä¶mgmMm EH$ n[aK AmIyZ {Xbm Amho. ‘wimV hm {dÚmWu "‘mZì¶{dÚm d gm‘m{OH$emómVrb' g§àfo U nXdr KoUma Amho åhUyZ ˶mZo
˶mÀ¶m ˶m {dÚmemIoVrb (Faculty) Zdo àdmh (Recent Trends) Aä¶mgmd¶mMo AmhoV. nwÝhm hm {dÚmWu "{df¶ g§àfo U : ‘amR>r'
Aem {ejUH«$‘mMm Aä¶mg H$arV Agob Va ˶mbm "‘amR>r ¶m {df¶mVrb Zdo àdmh' Aä¶mgmd¶mMo AmhoV. åhUOoM "E‘.E. ({df¶
g§àofU : ‘amR>r)' ¶m nXdrgmR>r Aä¶mg H$aUmam {dÚmWu "‘mZì¶{dÚm d gm‘m{OH$emóo {dÚmemIoVrb Zdo àdmh ({deof g§X^© :
‘amR>r ^mfm)' Ago emoY{Z~§YmMo ‘w»¶ erf©H$ XoB©b. AmVm ¶m {dÚm϶m©bm Cnerf©H$ {ZdS>m¶Mo Amho. Vo H$Xm{MV "‘amR>r ^mfoÀ¶m
ewÕboIZmVrb Zì¶m-Owݶm {Z¶‘m§Mr VwbZm d ˶mMo n[aUm‘' Ago Agy eHo$b qH$dm "EH${dgmì¶m eVH$mVrb n{hë¶m XeH$mVrb
A‘amdVr {OëømVrb ZdH$dr' Agohr Agy eHo$b qH$dm "dYm© {OëømVyZ B.g. 2011-12 ‘ܶo àH$m{eV hmoUmè¶m ‘amR>r àH$meZm§Mm
AmT>mdm' Agohr Agy eHo$b qH$dm "~rS> {OëømVrb A§~mOmoJmB© ehamVrb gmd©O{ZH$ dmMZmb¶mVrb dmMH$m§À¶m dmL²>‘¶{ZdS>rVrb
AmdS>r {ZdS>tMm {díbofH$ Aä¶mg' Agohr Agy eHo$b.
"E‘.E. ({df¶ g§àofU : ‘amR>r)' ¶m nXì¶wÎma nXdrgmR>r Aä¶mg H$aUmè¶m {dÚm϶mªÀ¶m emoY{Z~§YmMo erf©H$ AmVm nwT>rbà‘mUo
hmoD$ eHo$b.
E‘.E. ({df¶ g§àofU : ‘amR>r) nXdrgmR>r emoY{Z~§Y
"‘mZì¶{dÚm d gm‘m{OH$emóo {dÚmemIoVrb Zdo àdmh' (OPN 230)
{deof g§X^© : ‘amR>r ^mfm
Cnerf©H$
: Zm§XoS> gmd©O{ZH$ dmMZmb¶mVrb ‘amR>r dmL²>‘¶ dmMH$m§À¶m A{^éMrVrb ~Xb
(B.g. 2005 Vo 2011)
darb Cnerf©H$ H¥${Vg§emoYZmbm/ gd}jUmbm àmoËgm{hV H$aUmao Amho. ˶mEodOr "Zm§XSo > {OëømVrb ór-bo{IH$m§À¶m dmL²>‘¶rZ
H¥$VtMm AmT>mdm' (2001 Vo 2012) qH$dm (B.g. 2012) Agohr erf©H$ hmoD$ eHo$b. "A‘wH$ Y‘wH$ {Z¶VH$m{bH$mVrb à{gÕ hmoUmè¶m
‘OHw$amÀ¶m {df¶ {ZdS>rVrb ~Xb d ˶mMo n[aUm‘' Agohr Cnerf©H$ hmoD$ eH$Vo.
WmoS>³¶mV, Cnerf©H$mMr {ZdS> hr emoY{Z~§YmMr gdmªJrU ‘¶m©Xm ñnï> H$aVo. AmVm àíZ CaVmo Vmo emoY{Z~§YmgmR>r emoY ¿¶m¶Mm
åhUOo H$m¶ H$am¶Mo ¶mMm ! AmnU gwédmVrbmM nm{hbo Amho H$s, emoY{Z~§Y ‘J Vmo M.Sc. (Subject Communication :
Biology) ¶m {dÚm϶m©Mmhr Agob. ˶mgmR>r à¶moJemimYm[aV g§emoYZ Ano{jVM Zmhr. {dÚmWu Á¶m joÌmVrb Amho ˶m
joÌmÀ¶m {dÚmemIoV d ˶m {dÚm϶m©Zo {ZdS>boë¶m {df¶mV (CXm. {ejUemó / ‘amR>r / Ordemó / agm¶Zemó / AH$m¡ÝQ>Ýgr
/ H$m°‘g©, B.) "ZdrZ àdmh' (Recent Trends) H$m¶ Ambo AmhoV ¶mMm "EH$m ‘¶m©XoV' emoY KoD$Z ˶mMm {Z~§Y {dÚm϶m©Zo
{bhmd¶mMm Amho.
CXmhaUmW©, EH$m ‘hm{dÚmb¶mÀ¶m J«§Wmb¶mV ¶oUmè¶m ‘m{gH$m§Mr / {Z¶VH$m{bH$m§Mr dJ©dmar H$ê$Z ˶m§À¶m dmMH$m§À¶m
gd}jUmdê$Z EH$ emoY{Z~§Y V¶ma hmoD$ eH$Vmo. "A~H$ ‘hm{dÚmb¶mVrb {d{dY {dÚmemIm§Vrb {dÚmWu-{dÚm{W©ZtÀ¶m {Z¶VH$m{bH$
{ZdS>tMm H$b' emoYyZ hm H$b Joë¶m H$mhr dfmªV ~XbVmo Amho H$m? ˶m‘wio J«§Wnmbmbmhr {Z¶VH$m{bH$ IaoXrV ~Xb H$amdm bmJbm
Amho H$m? hm ~Xb Mm§Jbm H$s dmB©Q>? ˶mMo ‘amR>r ^mfm-ì¶p³V‘Îd g‘¥Õr d EHy$U g‘mO ¶mda H$m¶ n[aUm‘ hmoV AmhoV? Aem
àH$mao emoYZ à{H«$¶m {ZpíMV H$aVm ¶oBb
© . emoY à{H«$¶oMm q~Xÿ {ZpíMV Pmbm H$s emoY{Z~§YmgmR>r Jmoim H$amd¶mÀ¶m V϶m§Mo ‘mJ© (Data
Collection) d Q>ßno {ZpíMV H$aVm ¶oVrb.
nXì¶wÎma nXdrÀ¶m {dÚm϶m©bm ˶mÀ¶m nXdr{Zhm¶ emoYà{H«$¶m {ZpíMV H$am¶Mr Amho. hm emoY ˶m {dÚmemIoVrb Zì¶m
àdmhm§Mm ¿¶m¶Mm Amho. àdmhq~Xÿ {dÚm϶m©Zo {ZdS>m¶Mm Amho.
2.1.2 ZdrZ àdmh åhUOo H$m¶?
E‘.E. / E‘.H$m°‘. qH$dm E‘.Eñgr. ({df¶ g§àfo U) qH$dm E‘.E. (e¡j{UH$ g§àfo U)À¶m {dÚm϶mªZm ˶m§À¶m ˶m§À¶m {dÚmemIoVrb
"ZdrZ àdmh' VnmgyZ, narjU, n[aerbZ H$ê$Z H$mhr EH$ {ZîH$fm©àV nmohmoMUmam emoY{Z~§Y {bhm¶Mm Amho. CXmhaUmW©,
(1) E‘.E. ({df¶ g§àofU :
‘mZì¶{dÚm d gm‘m{Oemóo {dÚmemIm)
: {dÚmWu Á¶m {df¶mgmR>r E‘.E. {df¶ g§àofUmV nXdr g§nmXZ H$ê$ BpÀN>Vmo
˶m {df¶mer g§~{§ YV Zì¶m àdmhm§Mm AmT>mdm / emoY KoUmam emoY{Z~§Y {bhm¶Mm
Amho. CXm. E‘.E. ({df¶ g§àofU : B{Vhmg)
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 8
(2) E‘.E. ({df¶ g§àofU : {ejUemó)
: {dÚm϶m©Zo {ejUemó {dÚmemIoVrb Zì¶m àdmhm§Mm AmT>mdm KoV emoY{Z~§Y
{bhm¶Mm Amho.
(3) E‘.E. ({df¶ g§àofU : dm{UÁ¶)
: dm{UÁ¶ d ì¶dñWmnZ {dÚmemIoVrb Zì¶m àdmhm§Mm AmT>mdm KoV emoY{Z~§Y
{bhm¶Mm Amho.
(4) E‘.Eñgr. ({df¶ g§àfo U : -----------) : {dÚm϶m©Zo {df¶ g§àfo UmgmR>r Omo {df¶ {ZdS>bm Amho. (CXmhaUmW©, Ordemó,
agm¶Zemó, ^m¡{VH$emó, g§»¶memó, J{UV, B˶mXr) ˶m {df¶mV Amboë¶m
ZdrZ àdmhm§da emoY{Z~§Y {bhm¶Mm Amho.
(5) E‘.E. (Xÿa {ejU)
: Xÿa {ejU joÌmVrb Zì¶m àdmhm§da emoY{Z~§Y {b{hUo Ano{jV Amh>o.
AmnU H$moU˶m nXdrgmR>r {ejUH«$‘mg àdoe KoVbm Amho, ˶mZwgma darbn¡H$s EH$ emoY{Z~§Y {dÚm϶m©bm {bhm¶Mm Amho. AmVm
àíZ CaVmo Vmo hm H$s, "ZdrZ àdmh' åhUOo H$m¶? Recent ([agoÝQ>) ¶m B§J«Or eãXmMm AW© not long past, late; not long
established, modern Agm {Xbm Amho. ¶mMm ‘amR>r AW© "AbrH$S>Mm, Adm©{MZ, VmOm, Zdm' Agm Amho. åhUOo ZdonUm, VmOonUm,
ZyVZVm, Adm©{MZVm hmo¶.
EImÚm {df¶mV AbrH$S>o H$m¶ KS>m‘moS>r KS>ë¶m AmhoV, ˶m KS>m‘moS>tMm ˶m {df¶joÌmda H$m¶ n[aUm‘ Pmbm Amho ¶mMo
Aä¶mgnyU,© g§X^m©g{hV d nwamì¶m§da AmYm[aV {díbofU H$aUo emoY{Z~§YmV Ano{jV Amho. CXmhaUmW© dm{UÁ¶ joÌmV OmJ{VH$sH$aUm‘wio
AbrH$S>o H$m¶ ~Xb Pmbo AmhoV? ~±qH$J joÌmV H$m¶ AmYw{ZH$sH$aU Pmbo Amho d ˶mMm ˶m joÌmda H$m¶ n[aUm‘ Pmbm Amho? Aem
ñdê$nmMm AmT>mdm AmH$S>do mar, g§X^© dmnê$Z KoVm ¶oVmo. dm{UÁ¶ joÌmV {H$aH$moi ì¶mnmamV H$m¶ ~Xb Pmbo AmhoV ¶mda AmH$S>do marg{hV
ñnï>rH$aU H$aVm ¶oVo. Aem ñdê$nmÀ¶m emoY{Z~§Ym‘ܶo AmH$S>odmarMr H$moï>Ho$, AmboI, AmH¥$˶m, àdmh Vºo$ ¶m§Mm dmna H$aVm ¶oVmo.
g§X^mªMo òmoV (source) ‘mÌ ì¶dpñWVnUo Zm|X{dbo nm{hOoV.
M.Sc. (SC - n¶m©daUemó) H$aUmè¶m {dÚm϶m©g ˶mÀ¶m n[agamV Joë¶m nmM dfmªV Pmboë¶m ~Xbm§Mm AmT>mdm KoVmZm ˶mMo
n[aUm‘, N>m¶m{MÌo, AmH$S>odmargh, nwamì¶m§gh XoVm ¶oVrb.
EImÚm {df¶mVrb AmYw{ZH$ ~Xb - KS>m‘moS>tMr Zm|X KoVmZm ñWm{ZH$ n[aga, VmbwH$m, {Oëhm, amÁ¶ d amï´> Aem {d{dY
nmVirda emoY{Z~§Y {b{hVm ¶oVmo. ¶mVrb EH$ ‘¶m©Xm {ZdSy>Z ˶m ˶m joÌmVrb KS>m‘moS>tMr Zm|oX d {díbofU H$aUo Ano{jV Amho.
CXmhaUmW©, "‘w§~B© ehamVrb V¥Vr¶ n§Wr¶ 춳VrÀ¶m gm‘m{OH$ g‘ñ¶m§Mm AmT>mdm' (1995 Vo 1996)
CXmhaUmW©,
(1) g§JUH$sH$aUmMo nmWS>u ehamVrb ghH$mar nVnoT>çm§da Pmbobo n[aUm‘ (2007-2012)
(2) g§JUH$sH$aUmMo nmWS>u Vmbw³¶mVrb ghH$mar nVnoT>çm§da Pmbobo n[aUm‘ (2007-2012)
(3) g§JUH$sH$aUmMo Ah‘XZJa {OëømVrb ghH$mar nVnoT>çm§da Pmbobo n[aUm‘ (2007-2012)
(4) g§JUH$sH$aUmMo ‘hmamï´>mVrb ghH$mar nVnoT>çm§da Pmbobo n[aUm‘ (2007-2012)
(5) g§JUH$sH$aUmMo ^maVmVrb ghH$mar nVnoT>çm§da Pmbobo n[aUm‘ (2007-2012)
¶m§n¡H$s ‘hmamï´> d ^maV hr ‘¶m©Xm IynM ì¶mnH$ AgyZ nXì¶wÎma nXdrÀ¶m {dÚm϶mªZm doi, n¡gm ¶m§Mr Agbobr ‘¶m©Xm bjmV
KoVm EdT>r ì¶mßVr KoUo Ano{jV Zmhr. ¶m {dÚm϶mªZr ñWm{ZH$ qH$dm {Oëhm nmVirMr ^m¡Jmo{bH$ ‘¶m©Xm {ZdS>mdr.
H$mhr emoY{Z~§Ym§Zm ^m¡Jmo{bH$ ‘¶m©Xm ZgVo. CXmhaUmW©, "^mJ ~mOmam§‘Yrb ZdrZ àdmh' qH$dm "JVXeH$mVrb ‘amR>r
H${dVmg§J«h' dJ¡ao, dJ¡ao. {dÚm϶mªMr AmdS>-{ZdS>, doi d g§X^mªMr CnbãYVm ¶mZwgma emoY{Z~§YmMm {df¶ {dÚm϶m©Zo {ZpíMV
H$amdm.
emoY{Z~§Y boIZ hr Ho$di narjm{df¶H$ nyV©Vm ZgyZ gd© {dÚm϶mªgmR>r Vmo EH$ AmZ§XmZw^d ìhmdm Aer Anojm
Amho.
emoY{Z~§YmMo erf©H$ d àH$ën Ahdmb (dissertation) ¶mMo erf©H$ d emoYjoÌ {^Þ Agmdo.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 9
2.2 emoY{Z~§Y boIZmMr nyd©V¶mar
emoY{Z~§YmgmR>rMo gmYmaU T>mo~i erf©H$ {ZpíMV Pmë¶mZ§Va ˶mgmR>r Aä¶mgmg àma§^ H$amd¶mMm Amho. ˶mgmR>r {dÚm϶m©g
AZoH${dY àH$maMo dmMZ H$aʶmMr Amdí¶H$Vm AgVo. nwaogo g§X^© g§H${bV H$aUo Amdí¶H$ AgVo. ¶m Q>ß߶mda ˶mMo J«§Wmb¶ d
g§X^©òmoVm§VyZ g§nH$m©Mo H$m‘ gwê$ hmoVo. B§Q>aZoQ>, J«§Wmb¶, VÁkm§er MMm© d ‘wbmIVr, ˶m ˶m {df¶mda H$m‘ H$aUmè¶m ñd¶§godr dm
Aݶ g§ñWm, 춳Vr, H$m¶©H$V}, {dMmad§V Aem AZoH$m§er ~mobyZ ^oQy>Z MMm© H$ê$Z, dmMZ H$ê$Z gmYmaU g§X^© gm{h˶mMo ì¶mnH$
g§H$bZ hmoVo. g§X^©gyMr V¶ma ìhm¶bm ¶oWo gwédmV hmoVo.
doJdoJù¶m àH$maMo gm{h˶ emoYVmZm g§X^©gMy r V¶ma ìhm¶bm bmJVo. emoY{Z~§YmV Oo g§X^© Úmd¶mMo AmhoV (AmH$S>do mar, Vº$m,
{d{dY VÁkm§Mr ‘Vo, nyduÀ¶m g§emoYZmMo {ZîH$f©, B˶mXr) ˶m g§X^m©À¶m AmYmamgmR>r AZoH$ Zm|Xr V϶ g§H$bZ H$aVmZm / dmMVmZm
{dÚm϶m©g H$ê$Z R>odmì¶m bmJVmV. g§X^©òmoV Zm|X{dʶmÀ¶m AZoH$ nÕVr AmhoV.
2.3 emoY{Z~§YmMr ì¶mßVr d aMZm
emoY{Z~§Y H$‘rVH$‘r Q>§H${b{IV Vrg n¥ð>m§Mm d OmñVrVOmñV nÞmg n¥ð>m§Mm Agmdm. emoY{Z~§YmMo erf©H$ nmZ, AZwH«$‘{UH$m
Am[U Z§Va (1) àmñVm{dH$, (2) g§emoYZ nÕVr, (3) {df¶-{ddoMZ, (4) {ZîH$f© Ago Mma ‘w»¶ ‘wÔo AgmdoV. Mmahr ‘wÚm§À¶m Z§Va
g§X^©gyMr d Z§Va n[a{eï>o Aer aMZm Agmdr. hm H«$‘ nwÝhm ~Ky ¶m.
(1) erf©H$ n¥ð>
(2) à{VkmnÌ
(3) AZwH$« ‘{UH$m
(4) àmñVm{dH$
(5) g§emoYZ nÕVr
(6) {df¶-{ddoMZ
(7) {ZîH$f©
(8) g§X^©gMy r
(9) n[a{eï>o
2.3.1 erf©H$ n¥ð>
erf©H$ n¥ð>mMr aMZm nwT>rbà‘mUo Agmdr. erf©H$ n¥ð> ho emoY{Z~§YmMo n{hbo n¥ð> Agmdo.
emoY{Z~§YmMo erf©H$
{dÚm϶m©Mo Zmd d nÎmm
H$m¶‘ Zm|XUr H«$‘m§H$
:
‘mo~mB©b H«$.
:
{ejUH«$‘ d joÌ
CXm. M.A. (Educational Communication)
narjH$mMo Zmd :
narjH$mZo e§^an¡H$s Ho$bobo JwUXmZ :
narjH$mMr ghr :
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 10
2.3.2 à{VkmnÌ
erf©H$n¥ð>mZ§Va {dÚm϶m©Zo ñdV…Mo à{VkmnÌ OmoS>mdo. à{VkmnÌmMm ‘OHy$a nwT>rbà‘mUo Agmdm.
à{VkmnÌ
‘r ---------------------------------------------------- H$m¶‘ Zm|XUr H«$‘m§H$ --------------------------¶ed§Vamd MìhmU ‘hmamï´> ‘w³V {dÚmnrR>mÀ¶m e¡j{UH$ godm {d^mJmMm ---------------------------------------------------------------------
¶m {ejUH«$‘mMm {dÚmWu AgyZ {ejUH«$‘mÀ¶m A§eV… nyVugmR>r nwT>rb erf©H$mMm emoY{Z~§Y
{b{hbm Amho.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
(1) gXa emoY{Z~§Y ‘r ñdV… {b{hbm Amho.
(2) emoY{Z~§YmV {Xboë¶m g§X^m©Mo òmoV Zm|Xdbo AmhoV.
(3) emoY{Z~§YmVrb ‘OHy$a ‘mPm ñdV…Mm AgyZ ˶mÀ¶m n[aUm‘m§Mr O~m~Xmar ‘mPr ñdV…Mr Amho.
(4) emoY{Z~§Y {b{hʶmnydu g§~§{YV g§ñWm / 춳VtZr nwa{dboë¶m gm‘J«rgmR>r d {VMm emoY{Z~§YmV dmna
H$aʶmgmR>r ˶m g§~§{YVm§Mr nyd©nadmZJr ‘r KoVbr Amho.
{XZm§H$ :
/
/20
ñWi :
{dÚm϶m©Mr ñdmjar
nyU© Zmd :
2.3.3 AZwH«$‘{UH$m
à{VkmnÌmZ§Va AZwH«$‘{UH$m OmoS>mdr. AZwH«$‘{UHo$V erf©H$ d Cnerf©H$ d n¥ð> H«$‘m§H$ ¶m§Mm g‘mdoe H$amdm.
2.3.4 ‘w»¶ ‘wÚm§Mr ¶moOZm
¶mZ§Va ‘w»¶ ‘wÚm§Zwgma boIZ H$amdo. g§emoYZnÕVr‘ܶo emoY{Z~§YmgmR>r dmnaboë¶m g§emoYZnÕVr, gmYZo, V϶ g§H$bZ,
dJ¡ao~Ôb {ddoMZ H$amdo.
2.3.5 g§X^©gyMr
eodQ>r g§X^©gyMr Agm H«$‘ R>odmdm. g§X^© Zm|X{dʶmgmR>r emór¶ nÕVrMmM dmna H$amdm.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 11
2.4 g‘mamon d ew^oÀN>m !
¶m nÕVrZo V¶ma Pmbobm emoY{Z~§YmMm n{hbm IS>m© ì¶dpñWV dmMyZ ˶mV gwYmaUm H$amì¶mV. Amnbo g‘mYmZ hmoB©n¶ªV d gd©
g§e¶ Zmhrgo hmoB©n¶ªV ‘gwÚmV gwYmaUm H$aUo Amdí¶H$ AgVo. ˶mZ§Va emoY{Z~§Y Q>§H${b{IV H$amdm. emoY{Z~§YmMr Q>§H${b{IV
ñWiàV ñdV…H$S>o Adí¶ R>odmdr. EH$ àV nwT>rb nζmda nmR>dmdr.
àm. S>m°. à‘moX {~¶mUr
g§MmbH$, e¡j{UH$ godm {d^mJ
¶ed§Vamd MìhmU ‘hmamï´> ‘w³V {dÚmnrR>
Zm{eH$ - 422 222
emoY{Z~§YmÀ¶m erf©H$n¥ð>mda AmnUmg nwa{dʶmV Amboë¶m ñdmܶm¶ / Q>‘n© no a ‘y붑mnZ ànÌm§Mm (nm§T>am + Jwbm~r + {ndim) EH$
g§M OmoS>m¶Mm Amho. ànÌmdarb COì¶m ~mOyMm {dÚm϶m©Zo ^amd¶mMm ‘OHy$a nyU© {b{hʶmMr O~m~Xmar {dÚm϶m©Mr Amho. ànÌm§Mm EH$
g§M emoY{Z~§Ymbm OmoS>Uo Amdí¶H$ Amho. ˶m{edm¶ emoY{Z~§Y Vnmgbm OmUma Zmhr. emoY{Z~§YmMo JwU e¡j{UH$ godm
{d^mJmH$Sy>Z narjm {d^mJmg H$i{dbo OmVrb. {dÚm϶mªÀ¶m àH$ën / gmYZ AhdmbmÀ¶m (dissertation) ‘m¡{IH$ narjoZ§Va
‘m¡{IH$ narjm, àH$ën Ahdmb JwUm§~amo~aM gm{h˶ AmT>mdm Am{U emoY{Z~§YmMo JwU narjm {d^mJmg H$i{dbo OmVrb.
ew^oÀN>m !
AmnU H$ï>ndy H© $, g§emoYZmZo {gÕ Ho$bobm emoY{Z~§Y AmnUmg AmZ§XM XoBb
© . AmnU Ho$boë¶m Zd{Z{‘©Vr‘wio Amnbm AmË‘gÝ‘mZhr
C§Mmdob. AmnU Mm§Jbm emoY{Z~§Y {bhÿ eH$Vmo Agm AmË‘{dídmg ¶oB©b. ˶m‘wio AmVmnmgyZM emoY{Z~§YmMr nyd©V¶mar H$am¶bm bmJm.
boIZmMm, g§X^© emoYʶmMm {díbofU H$aʶmMm, H$emMmhr H§$Q>mim H$ê$ ZH$m. emoY{Z~§Y boIZ ho Vw‘À¶m ~m¡{ÕH$ H$m¡eë¶mbm MmbZm
XoUmao d AmZ§XXm¶r H$m¶© Amho. Mbm, emoY{Z~§YmÀ¶m àmW{‘H$ H$m‘mg bJoMM gwédmV H$ê$ ¶m!
- àm. S>m°. à‘moX {~¶mUr
g§MmbH$, e¡j{UH$ godm {d^mJ
2.5 emoY{Z~§Ym§Mr (Q>‘©nona) joÌ{Zhm¶ H$mhr Z‘wZm erf©Ho$
‘amR>r
1.
2.
3.
‘amR>r g§V gm{h˶mVrb (H$moU˶mhr EH$m) g§VmMo {dMma.
órdmXr gm{h˶ : g§H$ënZm, CJ‘, {dH$mg Am{U ^{dVì¶.
Vwåhmbm AmdS>boë¶m H$mX§~ar / ZmQ>H$m§Mr nmíd©^y‘r, d¡{eîQ>ço Am{U g§Xoe (Ame¶) ¶m§À¶m Ñï>rZo {díbofU.
B{Vhmg
1.
2.
3.
4.
‘. Jm§YtÀ¶m ZoV¥ËdmMm ñdmV§Í¶bT>çmdarb n[aUm‘ : EH$ AmT>mdm.
S>m°. ~m~mgmho~ Am§~oS>H$am§Mo gm‘m{OH$ Am{U amOH$s¶ H$m¶© Am{U n[aUm‘.
‘hmamï´>mVrb qH$dm Vw‘À¶m n[agamVrb nwamoJm‘r g‘mOgwYmaH$m§Mo (H$moU˶mhr EH$m) H$m¶© Am{U n[aUm‘.
^maVmVrb H$moU˶mhr EH$m {d^mJmÀ¶m H$m¶m©Mm Eo{Vhm{gH$ AmT>mdm (CXm. ^maVr¶ g¡Ý¶Xb / aoëdo / nmoñQ> d Vma)
(g§ñWmË‘H$ Aä¶mg)
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 12
g‘mOemó
1.
2.
3.
dmT>˶m eharH$aUm‘wio {Z‘m©U Pmboë¶m gm‘m{OH$ g‘ñ¶m Am{U ˶mg§X^m©Vrb emgH$s¶ YmoaUo.
ÑH$lmì¶ ‘mܶ‘m§‘wio {H$emoad¶rZ ‘wbm‘wbtÀ¶m gm‘m{OH$ g‘m¶moOZ j‘Vm§da hmoUmam n[aUm‘ : AmT>mdm.
Ag§K{Q>V joÌmVrb (H$moU˶mhr EH$m) H$m‘JmamÀ¶m ì¶mdgm{¶H$ g‘ñ¶m Am{U ˶mg§X^m©V H$m‘ H$aUmè¶m ñd¶§godr g§ñWm§Mo
¶moJXmZ - AmT>mdm (~m§YH$m‘ / hm°Q>ob / drQ>^Å>r / eoV‘Oya, B˶mXr).
B§JO
« r
1.
2.
B§J«Or gm{h˶mVrb Vwåhmbm AmdS>boë¶m H$mX§~ar / ZmQ>H$ / H$Wm g§J«h / H${dVm g§J«hmMo (H$moUVmhr EH$) ˶mVrb Ame¶,
aMZm, ‘m§S>Ur ¶m Ñï>rZo {díbofU.
^maVr¶ boIH$m§Mo (H$moU˶mhr EH$m) B§J«Or gm{h˶mVrb ‘hÎdnyU© ¶moJXmZ : AmT>mdm.
qhXr
1.
2.
qhXr gm{h˶mVrb Vwåhmbm AmdS>boë¶m H$mX§~ar / ZmQ>H$ / H$Wmg§J«h / H${dVm g§J«hmMo (H$moUVmhr EH$) ˶mVrb Ame¶,
aMZm, ‘m§S>Ur ¶m Ñï>rZo {díbofU.
H$moU˶mhr EH$m boIH$mMo qhXr gm{h˶mVrb ‘hÎdnyU© ¶moJXmZ : AmT>mdm.
^yJmob
1.
2.
3.
^maVmVrb {d{dY àXoem§Mo ^m¡Jmo{bH$ dJuH$aU (O‘rZ / nmUr / dZg§nÎmr / eoVr nÕVr, B. g§X^m©V) Am{U {díbofU.
n[agamVrb ‘hÎdmÀ¶m YaUm§‘wio (CXm. ^§S>maXam) bm^joÌmVrb H¥$fr d nyaH$ CÚmoJm§Mm Pmbobm {dH$mg.
h[aVH«$m§VrZ§Va ‘hÎdmÀ¶m Ymݶ {nH$m§À¶m CËnmXZmVrb dmT> : {d^mJdma AmT>mdm.
amÁ¶emó / bmoH$àemgZ
1.
2.
3.
‘hmamï´>mVrb ñWm{ZH$ ñdamÁ¶ g§ñWm§Mo {dH$mgmVrb H$m¶© Am{U ^{dî¶mVrb ^y{‘H$m.
bmoH$gh^mJmVyZ {dH$mg : g§H$ënZm, {dH$mg Am{U emgH$s¶ YmoaUo.
ݶm¶nm{bH$m§Mr bmoH$emhr‘Yrb ^y{‘H$m.
J{UV
1.
2.
3.
J{UV {df¶mVrb {d{dY emIm§Mm {dH$mg Am{U X¡Z§{XZ OrdZmVrb Cn¶moOZ.
^maVr¶ J{UVVÁkm§Mo J{UVmVrb ¶moJXmZ : AmT>mdm.
àmW{‘H$ / ‘mܶ{‘H$ ñVamdarb J{UV AܶmnZ nÕVrVrb ~Xb Am{U ˶m§Mr n[aUm‘H$maH$Vm.
^y{‘Vr
1.
2.
3.
‘hÎdmÀ¶m ^m¡{‘{VH$ g§H$ënZm§Mo (H$moU˶mhr VrZ) X¡Z{§ XZ OrdZm‘Yrb Cn¶moOZmgmR>r AܶmnZ nÕVrMo {dH$gZ.
^maVr¶ ^y{‘VrVÁkm§Mo ^y{‘Vr‘Yrb ¶moJXmZ - AmT>mdm.
^m¡{‘{VH$ Ioi / gmYZm§Mm dmna - CnbãY gmYZm§Mm AmT>mdm.
g§»¶memó
1.
2.
3.
g§»¶memómMm {d{dY kmZemIm§‘Yrb g§emoYZmgmR>r dmna - AmT>mdm.
à{gÕ ^maVr¶ g§»¶memók H¡$. nr. gr. ‘hmbmo~Zrg ¶m§Mo g§»¶memómVrb ¶moJXmZ.
g§»¶memór¶ g§H$ënZm§Mr X¡Z§{XZ OrdZm‘ܶo Cn¶w³VVm : AmT>mdm.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 13
^m¡{VH$emó
1.
^m¡{VH$emómÀ¶m {dH$mgmMm AmT>mdm.
2.
{d{dY Anma§n[aH$ D$Om©òmoV : ‘hÎd Am{U ^{dVì¶.
3.
^m¡{VH$emómVrb H$mhr ‘hÎdmÀ¶m KQ>H$m§Mo (JVr / ~b / Mw§~H$Ëd / ÜdZr / àH$me - H$moUVohr XmoZ) X¡Z§{XZ OrdZmVrb
Cn¶moOZ.
4.
^m¡{VH$emómVrb g§H$ënZm§Mm Aݶ {df¶m‘Yrb dmna - AmT>mdm.
agm¶Zemó
1.
agm¶ZemómÀ¶m {dH$mgmMm AmT>mdm.
2.
agm¶ZemómVrb CnemIm§Mm {dH$mg Am{U X¡Z§{XZ OrdZmVrb Cn¶w³VVm - AmT>mdm (CXmhaUmW© Am¡Úmo{JH$ agm¶Zemó /
Am¡fYemó / ^m¡{VH$s agm¶Zemó / Ord agm¶Zemó / g|{ж agm¶Zemó / Ag|{ж agm¶Zemó - H$moUVohr XmoZ).
Ordemó
1.
n[agamVrb gnwîn d Anwîn dZñnVtMo gd}jU, Zm|X Am{U N>m¶m{MÌm§gh dU©Z.
2.
n[agamVrb Am¡fYr dZñnVtMo gd}jU, Zm|X Am{U N>m¶m{MÌm§gh dU©Z.
3.
n[agamVrb ’w$bnmIê$dJu¶ H$sQ>H$m§Mo gd}jU, Zm|X Am{U N>m¶m{MÌm§gh dU©Z.
4.
n[agamVrb H$moU˶mhr EH$m ‘hÎdmÀ¶m {nH$mdarb XmoZ {H$S>tMo {Z¶§ÌU d Cnm¶¶moOZm : N>m¶m{MÌm§gh Zm|X
Q>rn : emoY{Z~§YmMr hr Z‘wZm erf©Ho$ Ho$di CXmhaUmXmIb XoʶmV Ambr AmhoV. hrM erf©Ho$ {dÚm϶mªZr
{ZdS>m¶bm hdrV Ago Zmhr, CbQ> ¶m Z‘wZm erf©H$m§À¶m Ñ{ï>H$moZmVyZ ñdV§Ì {dMma H$ê$Z ñdV§Ì
erf©Ho$ {dÚm϶mª©Zr V¶ma H$amdrV d emoY{Z~§Y {bhmdm. {dÚm϶mªÀ¶m à¶moJerb Ñ{ï>H$moZmMo ñdmJVM
hmoB©b !
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 14
(H$) n¶m©daU H$m¶© Zm|Xdhr : boIZ ‘mJ©X{e©H$m
gyMZm :
1.
n¶m©daU H$m¶© Zm|Xdhr hñV{b{IV Agmdr. boIZ nmR>nmoQ> Ho$bo Var Mmbob.
2.
n¶m©daU H$m¶© Zm|oXdhrgmR>r EH$ ñdV§Ì E-4 AmH$mamMr dhr V¶ma H$amd¶mMr Amho.
3.
n¶m©daU H$m¶© Zm|XdhrgmR>r 40 JwU AmhoV.
4.
n¶m©daU H$m¶© Zm|Xdhr Aä¶mgH|$Ðmda ñdhñVo O‘m H$amdr d O‘m Ho$ë¶mMr nmohmoM ¿¶mdr.
5.
n¶m©daU H$m¶© Zm|Xdhr Amnë¶m Aä¶mgH|$Ðmda {dÚmnrR>mZo {ZYm©[aV Ho$boë¶m ‘wXVrVM O‘m H$aUo Amdí¶H$ Amho. dhr
C{eam O‘m H$aVm ¶oUma Zmhr.
6.
n¶m©daU H$m¶© Zm|Xdhr Aä¶mgH|$Ðmda O‘m H$aʶmnydu {VMr EH$ Poam°³gàV {dÚm϶m©Zo ñdV… Odi R>odmdr. Poam°³g
àVrdaM Aä¶mgH|$ÐmH$Sy>Z dhr O‘m Ho$ë¶mMr nmohmoM ¿¶mdr.
3.1 H$m¶© Zm|Xdhr åhUOo H$m¶?
H$m¶© Zm|Xdhr ¶m XmoZ eãXm§dê$Z AmnUm§g ghOnUo g‘OyZ ¶oB©b H$s AmnUm§g H$mhr Ano{jV C{Ôï>o gmܶ H$aʶmgmR>rM H$mhr
H$m‘, H¥$Vr H$am¶Mr Amho Am{U {VMr Zm|X XoIrb H$am¶Mr Amho.
darb dm³¶m§dê$Z AmnUmg Ago åhUVm ¶oB©b H$s, ""Ano{jV C{Ôï>o gmܶ H$aʶmgmR>r ZdrZ H$ënZm ¶moOyZ d Zì¶m
‘mJmªMm Adb§~ H$ê$Z CËH¥$ï>VoÀ¶m {XeoZo H¥$Vr H$ê$Z ˶mMr {d{eï> nÕVrZo Zm|X dhrV H$aʶmMo H$m‘ H$aUo åhUOo H$m¶© Zm|Xdhr
hmo¶.''
H$m¶© Zm|Xdhr hr ñd¶§àoaUoZo Ho$bobo doJio Ago H$m‘ / H¥$Vr AgyZ ZdrZVm hm ‘yi hoVy Amho.
"H$m¶©' hr g§H$ënZm AmnU g‘OyZ KoD$¶m !
l
H$m¶© åhUOo Ñî¶ d {ZarjUj‘ Agbobr EImXr H¥$Vr
CXm. - VhmZ bmJbr AgVm nmUr {nUo. ¶m‘ܶo nmUr {nUo hm ^mJ ’$³V H$m¶m©Mm Amho H$maU Vmo Ñî¶ Amho d ˶mMo {ZarjU
H$aVm ¶oVo. nwT>o Agm àíZ nS>Vmo H$s ho H$m¶© Var H$m KS>Vo Amnë¶m g‘moa nmUr Amho åhUyZ AmnU Vo {nVmo H$s VhmZ bmJbr
åhUyZ {nVmo? ¶mMo CÎma AJXr gmono Amho. nmUr {nUo ¶m H$m¶m©bm Amnë¶mbm bmJbobr VhmZ O~m~Xma AgVo. åhUOoM AmnUm§g
åhUVm ¶oB©b H$s nmUr {nUo ¶m H$m¶m©Mo àoaH$ VhmZ hr Amho.
l
à˶oH$ H$m¶m©À¶m ‘mJo H$moUVm Var àoaH$ hm Zoh‘rM AgVmo. H$m¶m©g H$m‘, Work Agohr åhUVmV. H$m¶© ho emar[aH$ qH$dm
‘mZ{gH$ AgVo. VWm{n à˶j H$m¶© H$arV AgVm§Zm eara d ‘Z ¶m XmoÝhtMmhr H$‘r A{YH$ g§~§Y ¶oVmo.
l
Z¡g{J©H$ dmVmdaUmV nyU©VoàV Zobobr H$moUVrhr g‘ñ¶mË‘H$ H¥$Vr åhUOo H$m¶©.
l
‘ZmnmgyZ, {d{eï> hoVy nyVugmR>r pñdH$mabobr d gm‘m{OH$ dmVmdaUmV nma nS>bobr H¥$Vr åhUOo H$m¶© hmo¶.
darb ì¶m»¶m§dê$Z H$m¶m©Mo ñdê$n bjmV ¶oVo. H$m¶m©V H$mhr Var hoVy Agmdm bmJVmo. Vmo hoVy {d{eï> Agmdm.
l
e¡j{UH$ joÌmV ñdmܶm¶ {b{hUo, g§emoYZ Ahdmb {b{hUo, àH$ën {b{hUo, ho XoIrb H$m¶©M Amho. à¶moJ H$aUo Am{U à¶moJ
H$aVm§Zm à˶oH$ doir ˶mg§X^m©V Zm|Xr KoVë¶m OmVmV. ¶m gdmªV EH$ Jmoï> AmnUmV bjmV ¶oVo H$s ñdmܶm¶ {b{hUo, g§emoYZ
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 15
Ahdmb {b{hUo, àH$ën {b{hUo qH$dm à¶moJ H$aUo ¶m‘ܶo EH$ g‘ñ¶m g‘moa AgVo Am{U Vr gmoS>{dʶmgmR>r doJdoJiçm
nÕVrZo ‘mJ© emoYbo OmVmV d ˶mg§~§YrV g§H${bV ‘m{hVrdê$Z {ZîH$f© H$mT>bo OmVmV.
l
AZoH$ {R>H$mUmhÿZ ‘m{hVr Jmoim H$ê$Z Vr ¶mo½¶ A¶mo½¶ Amho H$s Zmhr ho nmhÿZ, d¡km{ZH$ VËdmda VnmgyZ ˶mMm ñdrH$ma H$ê$Z
˶mMr Zm|X H$aUo ¶mbmM H$m¶© Zm|Xdhr Ago åhUVmV.
l
{dÚmWu H$m¶© Zm|Xdhr H$aVmo, åhUOo {dÚmWu EImXr g‘ñ¶m, EImXo H$moS>o EImXm àíZ EImXr AS>MU gmoS>{dʶmgmR>r,
CbJS>ʶmgmR>r, CH$bʶmgmR>r ñdV… à¶ËZ H$aVmo. ho H$m¶© H$aV AgVm§Zm EImÚm g‘ñ¶og§~§Yr qH$dm {df¶mg§~§Yr {dÚm϶mªZo
{d{eï> nÕVrZo {dMma H$aUo, nyd©J«h Z R>odUo, ¶mo½¶ eãXmV {dMma 춳V H$aUo, {M{H$ËgH$ d emoYH$ d¥Îmr ~miJUo, VH$m©g
‘hÎd XoD$Z {dMma H$aUo, Hw$eb, {dMmar, g˶{ච~ZyZ, Mm¡H$g hmoD$Z g‘ñ¶oMo gd© ~mOy§Zr Aܶ¶Z H$ê$Z ˶mMr Zm|X H$aUo
¶oWo Ano{jV Amho. {dÚm϶mªZr darb ñnï>rH$aUmà‘mUo n¶m©daUmer g§~§{YV g‘ñ¶m§Mo, ¶moOZm§Mo gd© ~mOy§Zr Aܶ¶Z H$ê$Z
˶mMr Zm|X H$aUo n¶m©daU H$m¶© Zm|oXdhrV Ano{jV Amho.
l
g‘moa AgUmè¶m g‘ñ¶oMr CH$b H$aʶmgmR>r {dÚmWu {‘Ìm§~amo~a, {ejH$m§~amo~a MMm© H$aVmo, J«§Wmb¶mV OmD$Z {df¶mer
g§~§{YV g§X^m©Mo dmMZ H$aVmo Am{U {d{dY CXmhaUo nS>VmiyZ nmhVmo.
l
{dÚm϶m©Zo n¶m©daU Zm|XdhrMo {bImU H$aVm§Zm n¶m©daUmer g§~{§ YV g‘ñ¶m§Mm Aä¶mg H$aUo JaOoMo Amho. ˶mVrb EH$ g‘ñ¶m
{ZdSy>Z ˶m~m~VMr ‘m{hVr KoD$Z ˶mMo n¶m©daUmda hmoUmao n[aUm‘, H$aVm ¶oUmè¶m Cnm¶ ¶moOZm ¶m§Mr Zm|X H$aUo XoIrb
Ano{jV Amho.
3.2 nXdr{Zhm¶ H$m¶© Zm|Xdhr
E‘. E / E‘. H$m°‘ / E‘. Eñgr À¶m {dÚm϶mªZm ˶m§À¶m ˶m§À¶m {dÚmemIoVrb n¶m©daUmgr g§~§{YV gÚn[apñWVrMr ‘m{hVr
KoD$Z EH$ {ZîH$fm©àV nmohM{dUmar H$m¶© Zm|Xdhr {bhm¶Mr Amho.
CXmhaUmW©,
(1) E‘. E ({df¶ g§àofU) - ¶m {ejUH«$‘mgmR>r àdoe KoVboë¶m {dÚm϶m©Zo "n¶m©daU {ejU' ¶m {df¶m§VJ©V ¶oUmè¶m gd©
KQ>H$m§n¡H$s EH$m g§~§{YV KQ>H$mda H$m¶© Zm|Xdhr {bhm¶Mr Amho.
CXm. O¡d H$Mam, O¡d {d{dYVm g§dY©Z, ßbmpñQ>H$ H$Mam, H$mJX {Z{‘©Vr d nwZ©dmna, KZH$Mam.
VgoM E‘. E. ({df¶ g§àofU - {ejUemó, E‘. E. (e¡j{UH$ g§àofU), E‘. E. (Xÿa{ejU) ¶m {ejUH«$‘mgmR>r àdoe
KoVboë¶m {dÚm϶mªZr XoIrb darbà‘mUoM åhUOo n¶m©daU {ejU ¶m {df¶m§VJ©V ¶oUmè¶m gd© KQ>H$m§n¡H$s EH$m g§~§{YV
KQ>H$mda H$m¶© Zm|Xdhr {bhm¶Mr Amho.
(2) E‘. H$m°‘ ({df¶ g§àfo U) : ¶m {ejUH«$‘mgmR>r àdoe KoVboë¶m {dÚm϶m©Zo "n¶m©daU ì¶dñWmnZ' ¶m {df¶m§VJ©V ¶oUmè¶m
gd© KQ>H$m§n¡H$s EH$m g§~§{YV KQ>H$mda H$m¶© Zm|Xdhr {bhm¶Mr Amho.
CXm. - Z¡g{J©H$ AmnÎmr ì¶dñWmnZ, H$Mam ì¶dñWmnZ, gmd©O{ZH$ Amamo½¶ ì¶dñWmnZ.
(3) E‘. Eñgr ({df¶ g§àofU) : ¶m {ejUH«$‘mgmR>r àdoe KoVboë¶m {dÚm϶m©Zo "n¶m©daU emó' ¶m {df¶m§VJ©V ¶oUmè¶m gd©
KQ>H$m§n¡H$s EH$m g§~§{YV KQ>H$mda H$m¶© Zm|Xdhr {bhm¶Mr Amho.
CXm. ObàXÿfU, Am¡Úmo{JH$ àXÿfU, Vmn‘mZ dmT> Am{U n¶m©daU.
AmnU Á¶m nXdrgmR>r {ejUH«$‘mg àdoe KoVbm Amho ˶mZwgma darbn¡H$s {df¶mZwgma EH$ H$m¶© Zm|Xdhr {bhm¶Mr Amho.
na§Vw ¶m H$m¶© Zmo§XdhrMo {bImU H$go H$am¶Mo hm àíZ ‘hÎdmMm Amho.
¶m H$m¶© Zm|XdhrV g§~§{YV {df¶m§VJ©V ¶oUmè¶m KQ>H$mMm gImob nU doMH$ Aä¶mg Ano{jV Amho. EImÚm {df¶mV AbrH$S>o
H$m¶ KS>m‘moS>r KS>ë¶m AmhoV, ˶m KS>m‘moS>tMm ˶m {df¶joÌmZwgma H$m¶ n[aUm‘ Pmbm Amho ¶mMo Aä¶mgnyU,© g§X^m©g{hV d nwamì¶m§da
AmYm[aV {díbofU H$ê$Z Zm|X{dUo Ano{jV Amho.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 16
CXmhaUmW©, E‘. H$m°‘ ({df¶ g§àofU) gmR>r àdoe KoVboë¶m {dÚm϶m©Zo "n¶m©daU ì¶dñWmnZ' ¶m {df¶mer g§~§{YV H$m¶©
Zm|Xdhr {b{hV AgVm§Zm Oa n¶m©daU ajU - ì¶dñWmnZ Agm KQ>H$ Oa {ZdS>bm Va ¶m {df¶m§er g§~§{YV Aem gÚ… pñWVrV
^maVmVrb n¶m©daU{df¶H$ pñWVr, Xoem§VJ©V n¶m©daU g§ajUmgmR>r H$aʶmV ¶oUmar Cnm¶¶moOZm, n¶m©daUmMo Am{W©H$ gm‘m{OH$
n¡by, n¶m©daUmÀ¶m g§X^m©V Z¡g{J©H$ òmoVm§Mo ‘hÎd Am{U ‘hmËå¶, H¥$fr CËnÝZ Am{U AÝZ YmݶmMr {ZJm Am{U g§ajU, dݶ{Odm§Mr
OmonmgZm d n¶m©daU g§ajU, ehar {dñVmarH$aU, nmUr g‘ñ¶m, gmd©O{ZH$ Amamo½¶ g§X^m©V ì¶dñWmnZ, Am¡Úmo{JH$aU d ñWm¶r
{dH$mg, OmJ{VH$sH$aU d n¶m©daU g§ajU B. {df¶m§À¶m / KQ>H$m§À¶m ñdê$nmMm AmT>mdm AmH$S>odmar, g§X^© dmnê$Z KoVm ¶oVmo. darb
{df¶mZwgma joÌmda H$m¶ n[aUm‘ Pmbm, H$m¶ ~Xb PmboV, H$moUVo ’$m¶Xo PmboV, ¶mda AmH$S>odmarg{hV ñnï>rH$aU H$aVm ¶oVo. Aem
ñdê$nmÀ¶m H$m¶©Zm|Xdhr‘ܶo AmH$S>odmarMr H$moï>Ho$, AmboI, AmH¥$˶m, àdmh V³Vo ¶m§Mm dmna H$aVm ¶oVmo. g§X^m©Mo òmoV ‘mÌ
ì¶dpñWV Zm|X{dbo nm{hOoV.
E‘. E / E‘. H$m°‘ / E‘. Eñgr ¶mn¡H$s H$moU˶mhr {ejUH«$‘mg àdoe KoVboë¶m {dÚm϶m©g AZwH«$‘o n¶m©daU {ejU /
n¶m©daU ì¶dñWmnZ / n¶m©daU emó ¶m {df¶mda H$m¶© Zm|Xdhr {b{hV AgVm§Zm ˶mÀ¶m n[agamV Joë¶m H$mhr dfm©V Pmboë¶m
~Xbm§Mm AmT>mdm KoVm§Zm ˶mMo n[aUm‘, N>m¶m{MÌo, AmH$S>odmargh, nwamì¶m§gh XoVm ¶oVrb.
n¶m©daU {df¶mg§~§YrMo ~Xb, KS>m‘moS>r, n[aUm‘, ¶moOZm ¶m§Mr Zm|X KoVmZm ñWm{ZH$ n[aga, VmbwH$m, {Oëhm, amÁ¶ d amï´>
Aem {d{dY nmVirda H$m¶© Zm|XdhrMo {bImU H$aVm ¶oVo. ¶mVrb EH$ ‘¶m©Xm {ZdSy>Z ˶m ˶m joÌmVrb n¶m©daU {df¶mg§~§YrMo ~Xb,
KS>m‘moS>r, n[aUm‘, ¶moOZm ¶m§Mr Zm|X d {díbofU H$aUo Ano{jV Amho.
CXm. (1) ""Zm{eH$ ehamVrb hm°Q>obÀ¶m H$Mè¶mMo n¶m©daUnyaH$ ì¶dñWmnZ''
(2) ""‘w§~B© ehamVrb ZmJar KZH$Mam ì¶dñWmnZ''
CXmhaUmW©,
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
n¶m©daU g§ajUmgmR>r Zm{eH$ {OëømV H$aʶmV ¶oUmar Cnm¶¶moOZm.
n¶m©daU g§ajUmgmR>r ^wgmdi Vmbw³¶mV H$aʶmV ¶oUmar Cnm¶¶moOZm.
n¶m©daU g§ajUmgmR>r ‘hmamï´>mV H$aʶmV ¶oUmar Cnm¶¶moOZm.
n¶m©daU g§ajUmgmR>r ^maVmV H$aʶmV ¶oUmar Cnm¶¶moOZm.
n¶m©daU g§ajUmgmR>r OmJ{VH$ nmVirda H$aʶmV ¶oUmar Cnm¶¶moOZm.
¶mn¡H$s ‘hmamï´>, ^maV Am{U OmJ{VH$ nmVir hr ‘¶m©Xm IynM ì¶mnH$ AgyZ nXì¶wÎma nXdrÀ¶m {dÚm϶mªZm doi, n¡gm ¶m§Mr Agbobr
‘¶m©Xm bjmV KoVm EdT>r ì¶már {ZdS>Uo Ano{jV Zmhr. ¶m {dÚm϶mªZr ñWm{ZH$ qH$dm {Oëhm nmVirMr ^m¡Jmo{bH$ ‘¶m©Xm {ZdS>mdr.
H$m¶© Zm|Xdhr boIZ Ho$di narjm {df¶H$ nyV©Vm ZgyZ gd© {dÚm϶mªgmR>r Vmo EH$ AmZ§XmZw^d ìhmdm Aer Anojm Amho.
3.3 H$m¶© Zm|Xdhr boIZmMr nyd©V¶mar
H$m¶© ZmoX§ dhrgmR>rMo gmYmaU T>m~o i erf©H$ {ZpíMV Pmë¶mZ§Va ˶mgmR>r Aä¶mgmg àma§^ H$amd¶mMm Amho. ˶mgmR>r {dÚm϶m©g
AZoH${dY àH$maMo dmMZ H$aʶmMr Amdí¶H$Vm AgVo. nwaogo g§X^© VnmgUo Am{U JaOoZwgma g§H${bV H$aUo Amdí¶H$ AgVo. ¶m
Q>ß߶mda ˶mMo J«§Wmb¶ d g§X^©òmoVm§VyZ g§nH$m©Mo H$m‘ gwê$ hmoVo. B§Q>aZoQ>, J«§Wmb¶, VÁkm§er MMm© d ‘wbmIVr, ˶m ˶m {df¶mda
H$m‘ H$aUmè¶m ñd¶§godr dm Aݶ g§ñWm, H$m¶©H$V}, {dMmad§V Aem AZoH$m§er MMm© H$ê$Z, dmMZ H$ê$Z gmYmaU g§X^© gm{h˶mMo
ì¶mnH$ g§H$bZ hmoVo. g§X^©gyMr V¶ma ìhm¶bm ¶oWo gwê$dmV hmoVo.
doJdoJiçm àH$maMo gm{h˶ emoYVm§Zm g§X^©gyMr V¶ma ìhm¶bm bmJVo. H$m¶© Zm|XdhrV Oo g§X^© Úmd¶mMo AmhoV (AmH$S>odmar,
V³Vm, {d{dY VÁkm§Mr ‘Vo, nyduÀ¶m g§emoYZmMo {ZîH$f© B.) ˶m g§X^m©À¶m AmYmamgmR>r AZoH$ Zm|Xr V϶ g§H$bZ H$aVmZm / dmMVmZm
{dÚm϶m©g H$ê$Z R>odmì¶m bmJVmV. g§X^©òmoV Zm|X{dʶmÀ¶m AZoH$ nÕVr AmhoV.
H$m¶© Zm|Xdhr H$‘rVH$‘r Vrg n¥ð>m§Mr Agmdr. H$m¶© Zm|XdhrMo {df¶mMo erf©H$ nmZ, AZwH«$‘{UH$m Am{U Z§Va (1) àmñVm{dH$,
(2) {df¶ {ddoMZ, (3) {ZîH$f© / {ZarjUo Ago VrZ ‘wÔo AgmdoV. VrZhr ‘wÚm§Z§Va g§X^©gyMr d Z§Va n[a{eï>o Aer aMZm Agmdr. hm
H«$‘ nwÝhm ~Ky ¶m.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 17
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)
erf©H$ n¥ð>
AZwH$« ‘{UH$m
àmñVm{dH$
{df¶ {ddoMZ
{ZîH$f© / {ZarjUo
g§X^©gMy r
n[a{eï>o
3.3.1 erf©H$ n¥ð>
erf©H$ n¥ð>mMr aMZm nwT>rbà‘mUo Agmdr. erf©H$ n¥ð> ho H$m¶© Zm|XdhrMo n{hbo n¥ð> Agmdo.
H$m¶© Zm|XdhrMo erf©H$
{dÚm϶m©Mo Zmd d nÎmm
H$m¶‘ Zm|XUr H«$‘m§H$
‘mo~mB©b H«$.
{ejUH«$‘ d joÌ
CXm. E‘. E (e¡j{UH$ g§àofU)
narjH$mMo Zmd :
narjH$mZo Mmirgn¡H$s Ho$bobo JwUXmZ :
narjH$mMr ghr Am{U {XZm§H$ :
3.3.2 AZwH«$‘{UH$m
erf©H$ n¥ð>mZ§Va AZwH«$‘{UH$m OmoS>mdr. AZwH«$‘{UHo$V erf©H$, Cnerf©H$ d n¥ð> H«$‘m§H$ ¶m§Mm g‘mdoe H$amdm.
3.3.3 ‘w»¶ ‘wÚm§Mr ‘m§S>Ur
¶mZ§Va ‘w»¶ ‘wÚm§Mo boIZ H$amdo. H$m¶© Zm|XdhrMo {bImUmgmR>r Ho$boë¶m V϶ g§H$bZmMo {ddoMZ H$amdo. ¶m‘ܶo àmñVm{dH$,
{df¶ {ddoMZ Am{U {ZîH$f© / {ZarjUo ¶m§Mm g‘mdoe Agmdm.
3.3.4 g§X^© gyMr
eodQ>r g§X^©gyMr Zm|X{dUo Amdí¶H$ AgVo. g§X^© Zm|X{dʶmgmR>r emór¶ nÕVrMmM dmna H$amdm.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 18
3.4 n¶m©daU H$m¶© Zm|Xdhr boIZ
nXì¶wÎma nXdr {ejUH«$‘mÀ¶m E‘. E / E‘. H$m°‘ / E‘. Eñgr ¶m {ejUH«$‘mgmR>r àdoe KoVboë¶m {dÚm϶mªZr AZwH«$‘o
"n¶m©daU {ejU (OPN 251)/ n¶m©daU ì¶dñWmnZ (OPN 257)/ n¶m©daU emó (OPN 260)' ¶m Aä¶mgH«$‘mgmR>r H$m¶©
Zm|Xdhr V¶ma H$amd¶mMr Amho.
gXa Aä¶mgH«$‘mV Vwåhr "n¶m©daU {ejU / n¶m©daU ì¶dñWmnZ / n¶m©daU emó' ¶m§Mr VmpËdH$ ^y{‘H$m d g§H$ënZm
g‘OmdyZ KoVë¶mZ§Va Vwåhr amhmV Agboë¶m ^mJmMo, AmOy~mOyÀ¶m n[apñWVrMo AdbmoH$Z H$ê$Z Imbrb ¶mXrVrb {df¶mà‘mUo EH$
{df¶ {ZdSy>Z Aä¶mgH|$Ð g§¶moOH$ d g‘§ÌH$ ¶m§À¶mer MMm© H$ê$Z R>admdm. ˶m§À¶m ‘mJ©Xe©ZmZwgma ñdV…Mo AmH$bZmda AmYm[aV
{díbofUmË‘H$ ^mî¶ H$aUmao boIZ H$ê$Z g‘Ýd¶H$mg gmXa H$amdm. ¶mVyZ hm Aä¶mgH«$‘ AmnU Aä¶mgbm Amho d Vmo AmnUm§g
g‘Obm Amho ho ñnï> hmoB©b. ({deof gyMZm : ¶mXr‘ܶo g‘m{dï> Zgbobm na§Vw ñWm{ZH$ nmVirdarb A˶§V ‘hÎdmMm n¶m©daUg§~§Yr
{df¶ XoIrb {ZdS>Vm ¶oB©b.)
3.4.1 {df¶ gyMr
n¶m©daU H$m¶©Zm|XdhrgmR>r EH$ Z‘wZm {df¶gyMr ¶m {Q>nUmÀ¶m eodQ>r {Xbr Amho.
¶m Z‘wZm {df¶m§{edm¶ BVa AZoH$ Zm{dݶnyU© nÕVrZo n¶m©daU {ejU / n¶m©daU ì¶dñWmnZ /n¶m©daU emó ¶m {df¶m§da
àH$me Q>mH$Vm ¶oB©b.
à˶j joÌ ^oQ>tda H$m¶© Zm|Xdhr (Ahdmb) boIZ qH$dm à˶j KQ>ZmñWim§Zm, ~m{YVm§Zm, n¶m©daUg§~§Yr H$m¶©aV g§ñWm§Zm ^oQ>r
XoD$Z joÌr¶ nhmUrVrb Vnerb / {ZarjUm§da AmYm[aV H$m¶© Zm|Xdhr gmXa H$aVm ¶oB©b. ¶m H$m¶©Zm|XdhrÀ¶m eodQ>r g‘ñ¶oÀ¶m
g§X^m©V {díbofUmË‘H$ / {díbofH$ ^mî¶ H$aUmam {Z~§Y / gmam§e OmoS>Uo Amdí¶H$ Agob.
g‘§ÌH$mZo H$m¶©Zm|XdhrMo ‘y붑mnZ H$ê$Z 40 n¡H$s JwU ÚmdoV. Aä¶mgH|$Ð g§¶moOH$mZo JwUXmZ ¶mXr {Xboë¶m ‘wXVrV narjm
{Z¶§ÌH$m§H$S>o nmR>dmdr.
Vwåhr ¶m àm˶{jH$ H$m¶m©V Zmnmg PmbmV Va Vo Vwåhm§bm ’$³V AOyZ (Xþgè¶m§Xm) EH$XmM gmXa H$aVm ¶oB©b.
JwUn{ÌHo$À¶m aMZoZwgma n¶m©daU H$m¶© Zm|Xdhrbm {‘imbobo JwU "A§VJ©V ‘y붑mnZ' ¶m aH$mݶm‘ܶo Xe©{dbo OmVrb.
3.4.2 H$m¶© Zm|Xdhr boIZmMo ñdê$n
gXa H$m¶© Zm|XdhrMo boIZ H$‘rV H$‘r Vrg nmZm§Mo Agmdo. ¶m H$m¶© Zm|Xdhrg AZwH«$‘{UH$m d n¥ð>H«$‘m§H$ ÚmdoV. Oê$a VoWo
erf©Ho$, Cnerf©Ho$ ÚmdrV.
3.4.3 H$m¶© Zm|Xdhr boIZmVrb Ano{jV ‘wÔo
AmnU {ZdS>boë¶m Aä¶mgH«$‘ joÌmg AZwgê$Z Agbobo H$mÌU, ’$moQ>mo, ~mVå¶m, {MÌo, ‘m{hVr ¶mo½¶ ˶m {R>H$mUr bmdmdr. na§Vw
H$m¶©Zm|Xdhr hr {MH$Q>H$m‘ d H$mÌUdhr ZgyZ {ejU/ ì¶dñWmnZ / emó Amho ho àm‘w»¶mZo bjmV KodyZ AmnU ñdV… O‘m Ho$bobr
‘m{hVr ˶mV {b{hUo Ano{jV Amho. {bImU H$aVmZm ˶mV nwT>rb ‘wÚm§Mm g‘mdoe Agmdm.
(1) {df¶mMr {ZdS> : {df¶ {ZdS>rMm hoVy, ‘hÎd, ì¶már
(2) H$m¶© nÕVr : ‘wbmIVr, àíZmdbr, à{VgmXH$m§Mr g§»¶m {ZpíMVr, ˶m§Mo ñdê$n, ‘m{hVrMo g§H$bZ, {ZarjU, à˶j
^oQ>rVyZ ‘m{hVr g§H$bZ.
(3) ‘m§S>Ur :
(1) g§~§{YV {df¶mMo ‘hÎd
(2) g§~§{YV {df¶mMr dñVwpñWVr / gÚpñWVr
(3) g§~§{YV {df¶m‘wio hmoUmao YmoHo$ /VmoQ>o / ZwH$gmZ /n[aUm‘
(4) g§~§{YV {df¶mda CnMmamË‘H$ ¶moOZm Am{U ˶mMo ’$m¶Xo
(5) g§~§{YV {df¶mMo n¶m©daUmÀ¶m Ñï>rZo ‘hÎd
(6) g§~§{YV {df¶mdarb CnMma d Cnm¶m‘wio hmoUmam ’$m¶Xm / n[aUm‘.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 19
(4) gmXarH$aU
E H$m¶© Zm|XdhrMo boIZ gmYmaUnUo Vrg nmZm§Mo Am{U E-4 AmH$mamÀ¶m Mm§Jë¶m dhrV Ho$bobo Agmdo.
E ¶m IoarO H$mÌUo, {MÌo, g§X^© gmYZm§Mr gyMr Agm ñdV§Ì ^mJ H$amdm.
E H$m¶© Zm|XdhrMo boIZ nmR>nmoQ> Agbo Var Mmbob.
3.5 g‘mamon d ew^oÀN>m
¶m nÕVrZo V¶ma Pmbobm H$m¶© Zm|XdhrMm n{hbm IS>m© ì¶dpñWV dmMyZ ˶mV gwYmaUm H$amì¶mV. Amnbo g‘mYmZ hmoB©n¶ªV d
gd© g§e¶ Zmhrgo hmoB©n¶ªV ‘gwÚmV gwYmaUm H$aUo Amdí¶H$ AgVo. ˶mZ§Va H$m¶© Zm|XdhrMo ewÕ d gwdmƒ boIZ H$amdo. EH$ àV
Aä¶mgH|$Ðmda O‘m H$amdr. H$m¶© Zm|XdhrMr EH$ ñWiàV ñdV…H$S>o Adí¶ R>odmdr.
H$m¶© Zm|XdhrÀ¶m gwédmVrg {Xbobo ‘m{hVr nÌH$ nyU© ^ê$Z XoʶmMr O~m~Xmar {dÚm϶mªMr Amho.
AmnU H$ï>ndy H© $, g§emoYZmZo {gÕ Ho$bobr H$m¶© Zm|Xdhr AmnUmg AmZ§XM XoBb
© . AmnU Ho$boë¶m H$m¶m©‘i
w o Amnbm AmˑgݑmZhr
C§Mmdob. AmnU Mm§Jbr H$m¶© Zm|Xdhr {bhÿ eH$Vmo Agm AmË‘{dídmg ¶oB©b. ˶m‘wio AmVmnmgyZM H$m¶© Zm|XdhrÀ¶m nyd©V¶mar
H$am¶bm bmJm. boIZmMm, g§X^© emoYʶmMm, {díbofU H$aʶmMm H§$Q>mim H$ê$ ZH$m. H$m¶© Zm|XdhrMo boIZ ho Vw‘À¶m H$m¡eë¶mbm
MmbZm XoUmao d g‘mOmbm EH$ ¶moJXmZ XoUmao AmZ§XXm¶r H$m¶© Amho. Mbm, H$m¶© Zm|XdhrÀ¶m àmW{‘H$ H$m‘mg bJoMM gwê$dmV
H$ê$ ¶m !
ew^oÀN>m!
3.6 n¶m©daU H$m¶© Zm|XdhrgmR>r joÌ{Zhm¶ Z‘wZm {df¶
E‘. E. gmR>r Z‘wZm {df¶ gyMr
(1)
{d{dY gm{h˶ àH$mam§Ûmao H$aʶmV Ambobo n¶m©daUmMo dU©Z. (CXm. H$mX§~ar, H$Wmg§J«h, boI‘mbm, B.)
(2)
ñWm{ZH$ n¶m©daUmer g§~§{YV gm‘m{OH$ [aVr[admO - gU-CËgd
(3)
bmoH$JrVo, A^§J, Amodr, H${dVm, ^mê$S> ¶mgma»¶m bmoH$gm{h˶mVyZ n¶m©daU {ejU.
(4)
gm§ñH¥${VH$ H$m¶©H«$‘m§Ûmao n¶m©daU g§ajUmMr OmUrd.
(5)
{d{dY H$m¶©H«$‘m§Ûmao n¶m©daU g§ajU AmT>mdm.
(6)
n¶m©daU g§dY©Z Xe©{dUmè¶m H${dVm§Mm Jmofdmam.
(7)
Kmofdm³¶m§À¶m ‘mܶ‘mVyZ n¶m©daU OmJ¥VrMm àdmg.
(8)
{d{dY ñnYm© ‘mܶ‘mVyZ n¶m©daUmMo g§dY©Z AmT>mdm.
(9)
ZmQ>ç, nWZmQ>çmVyZ n¶m©daU{df¶H$ gm‘m{OH$ OmUrdoMm Aä¶mg
(10)
Xoem§VJ©V n¶m©daU g§ajUmg§~§Yr Pmboë¶m MidirMm B{Vhmg : AmT>mdm
(11)
d¥ÎmnÌmVyZ à{gÕ Pmboë¶m n¶m©daU{df¶H$ g‘ñ¶m§Mm g{dñVa Aä¶mg.
(12)
XyaXe©ZÀ¶m ‘mܶ‘mVyZ n¶m©daU {df¶mÀ¶m CX²~moYZna H$m¶©H«$‘m§Mm Aä¶mg.
(13)
Om{hamV : n¶m©daU g§dY©ZmMo ‘mܶ‘.
(14)
n¶m©daU g§dY©Zmg§X^m©V gm‘m{OH$ g§ñWm§Mo H$m¶© - AmT>mdm.
(15)
embo¶ / ‘hm{dÚmb¶rZ ñVamdarb {ejUm‘ܶo n¶m©daU {ejUmMm gh^mJ : AmT>mdm.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 20
E‘. H$m°‘. gmR>r Z‘wZm {df¶ gyMr
(1)
H$maImݶm‘wio hmoUmè¶m àXÿfUmMo ì¶dñWmnZ
(2)
Z¡g{J©H$ AmnÎmr ì¶dñWmnZ
(3)
D$g nmMQ> ì¶dñWmnZ A{^¶mZ
(4)
hm°Q>obÀ¶m H$Mè¶mMo n¶m©daUnyaH$ ì¶dñWmnZ
(5)
ßbmpñQ>H$ H$Mam ì¶dñWmnZ
(6)
Bbo³Q´>m°{ZH$ H$Mam ì¶dñWmnZ
(7)
gm§S>nmUr ì¶dñWmnZ
(8)
n¶m©daU ì¶dñWmnZ j‘Vm ~m§YUr àH$ën
(9)
D$Om© ì¶dñWmnZ
(10)
n¶m©daU g§dY©Zm‘ܶo H$m‘Jma d ì¶dñWmnZmMr ^y{‘H$m
(11)
n¶m©daU ì¶dñWmnZmg§X^m©V H$maImZo / CÚmoJ ¶m§Mr gm‘m{OH$ O~m~Xmar
(12)
n¶m©daU g§dY©Zmg§X^m©Vrb {d{dY H$m¶Xo Am{U CÚmoJm§Ûmao A§‘b~OmdUr : AmT>mdm
E‘. Eñgr. gmR>r Z‘wZm {df¶ gyMr
(1)
n¶m©daU Am{U AÝZ gmIir
(2)
n¶m©daU Am{U Z¡g{J©H$ gmYZg§nÎmr
(3)
n¶m©daU g‘ñ¶m Am{U n[ag§ñWm
(4)
n¶m©daU Am{U D$Om©
(5)
n¶m©daU Am{U nmUr
(6)
n¶m©daU Am{U O{‘ZrMo g§dY©Z
(7)
ZXr Am{U Aݶ ObómoVm§Mo àXþfU
(8)
aoZ dm°Q>a hmd}pñQ>¨J : H$mimMr JaO
(9)
n¶m©daUmÀ¶m g§X^m©V Z¡g{J©H$ òmoVm§Mo ‘hÎd
(10)
H¥$fr CËnÝZ Am{U AÝZ YmݶmMr {ZJm Am{U g§ajU
(11)
Am¡Úmo{JH$ àXÿfU
(12)
CËgO©Z H$aUmè¶m CÚmoJm‘wio hmoUmao dmVmdaUmVrb hdoMo àXþfU
(13)
Z¡g{J©H$ g§Vb
w Zmg YmoH$m.
(14)
àXÿfUm‘wio g§doXZj‘ KQ>H$m§Mm èhmg (dݶOrd A{Ydmg, dZo, ObgmR>o, I{ZOg§nÎmr, ‘mZdr Amamo½¶, B.)
(15)
n¶m©daU ZmemÀ¶m {XeoZo {dH$mg
(16)
n¶m©daU g§ajUmgmR>r D$Om© ~MV àH$ën
(17)
‘moR>r YaUo Am{U n¶m©daU g‘ñ¶m
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 21
(18)
h[aV COm© dmT>rMr JaO
(19)
gmJar O¡d{d{dYVm d àXÿfU
(20)
ZXrVrb O¡d{d{dYVoda àXþfUmMm hmoUmam n[aUm‘
(21)
ndZM³H$s qH$dm gmoba gob
(22)
gm¡aD$Om© d ndZ D$Om© : ^{dî¶H$mbrZ ómoV
(23)
Anma§nm[aH$ D$Om© {dH$mg H$m¶©H«$‘
(24)
KmVH$ KZH$Mam
(25)
O¡d-d¡ÚH$s¶ KZH$Mam
(26)
n¶m©daU Am{U Amamo½¶
(27)
Am¶wd}{XH$ Am¡fYm§Mm èhmg
(28)
n¶m©daU Am{U ‘mZd
(29)
Z¡g{J©H$ AmnÎmr
(30)
Vmn‘mZ dmT> Am{U n¶m©daU
(31)
eoVH$è¶m§Mm gmo~Vr : ~m¶moJ°g
(32)
Am¡pîUH$ {dÚwV àH$ënmVyZ hmoUmao amI VgoM Aݶ Anm¶H$maH$ KQ>H$m§Mo CËgO©Z>
(33)
amgm¶{ZH$ CÚmoJm§Mo Xþîn[aUm‘
(34)
H$Mam àXÿfU
(35)
Xoem§VJ©V n¶m©daU g§ajUmgmR>r H$aʶmV ¶oUmar Cnm¶ ¶moOZm
(36)
O¡d{d{dYVm : dZñnVr d àmUr
(37)
O¡d{d{dYVoMo g§dY©Z
(38)
H¥$fr agm¶Zm§Ûmao àXyfU d g‘ñ¶m
(39)
O¡{dH$ B§YZo
(40)
AÝZgmIir g§dY©Z
(41)
àm{UO CËnmXZm§Ûmao àXÿfU (H$ÎmbImZo, JmoR>o, B˶mXr)
(42)
n¶m©daUnyaH$ IVo d H$sQ>H$ZmeHo$
(43)
EH$mpË‘H$ nrH$ ì¶dñWmnZ
(44)
Jm§Sy>i IV {Z{‘©Vr d dmna
(45)
Z¡g{J©H$ eoVr
(46)
AmYw{ZH$ V§ÌkmZmda AmYm[aV eoVr ì¶dgm¶
(47)
H¥$fr nyaH$ CÚmoJ d ¶moJXmZ
(48)
gm§S>nmUr à{H«$¶m d nwZdm©na : JaO
(49)
gm‘m{OH$ dZrH$aUmÛmao n¶m©daU g§dY©Z
(50)
O¡{dH$ IVm§Mm dmna : n¶m©daU nyaH$ CnH«$‘
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 22
(S>) g§~§{YV joÌmVrb gm{h˶ AmT>mdm (Review of Ralated Literature)
4.1 nmíd©^y‘r
nXì¶wÎma ñVamÀ¶m Cƒ {ejUm‘ܶo Ho$di àñVm{dV nmR>çnwñVH$m§Mm dmna kmZ {‘i{dʶmÀ¶m Ñï>rZo nwaogm ZgVmo.
˶m‘wio {dÚm϶mªZr g§X^© gm{h˶mMm XoIrb g{dñVa AmT>mdm KoUo JaOoMo AgVo. ˶mMà‘mUo g§emoYZ à{H«$¶o‘ܶo XoIrb
g§X^© gm{h˶mMm AmT>mdm hm EH$ Cn¶w³V Q>ßnm AgVmo. ¶mÑï>rZo "g§~§{YV joÌmVrb gm{h˶ AmT>mdm' hr g§H$ënZm AmnU g‘OyZ KoD$
¶m.
OmJ{VH$ nmVirda, Amnë¶m ^maVm‘ܶo VgoM ‘hmamï´>m‘ܶo XoIrb {d{dY ñVam§Mo {ejU XoUmè¶m g§ñWm ({dÚmb¶o, ‘hm{dÚmb¶o,
{dÚmnrR>o, g§emoYZ g§ñWm, B˶mXr) H$m¶©aV AmhoV. Aem g§ñWm§‘m’©$V AZoH$ {ejUH«$‘ CnbãY AgVmV. VgoM g§emoYZ H$m¶©XoIrb
gwê$ AgVo. ¶m à{H«$¶oVyZ à˶oH$ {df¶m‘ܶo ZdZdrZ kmZKQ>H$m§Mr ^a nS>V AgVo. Aem àH$mao dmT>boë¶m ZdrZ kmZmMm Vnerb,
nwñVHo$, {Z¶VH$m{bHo$ VgoM Aݶ ‘mܶ‘m§VyZ à{gÕ hmoV AgVmo. ˶mZwgma à{gÕ hmoUmè¶m ZdrZ Ame¶m‘wio ‘yi {df¶m‘ܶo AZoH$
Ñï>rZo ^a nS>V AgVo.
nXì¶wÎma ñVamMo {ejU KoUmao {dÚmWu, g§emoYH$ VgoM AܶmnH$m§Zr ñdV…Mo kmZ AÚ¶mdV R>odUo JaOoMo AgVo. ˶m‘io
ñdV…À¶m {df¶m§‘ܶo hmoUmao ZdrZ ~Xb/gwYmaUm, g§emoYZ ¶moJXmZ ¶m§Mr ‘m{hVr H$ê$Z KoʶmgmR>r g§~§{YV joÌmVrb gm{h˶ AmT>mdm
hr ˶m§MogmR>r Amdí¶H$ ~m~ R>aVo.
4.2 gm{h˶ åhUOo H$m¶?
àñVwV {ejUH«$‘m‘ܶo "gm{h˶' hm eãX "H$Wm / H$mX§~ar / H${dVm g§J«h' Aem AWm©Zo dmnabobm ZgyZ nmR>çnwñVHo$,
g§X^©J«§W, g§emoYZ {Z¶VH$m{bHo$, dV©‘mZnÌ, ‘m{gHo$, gmám{hH$, ‘m{hVr H$moe VgoM Aݶ ‘mܶ‘mVrb CnbãY ‘m{hVròmoV Aem
gdmªMm g‘mdoe H$ê$Z {dñV¥V AWm©Zo dmnabobm Amho. EImÚm {d{eï> {df¶mer g§~§{YV Agbobr A{V[a³V ‘m{hVr CnbãY H$ê$Z
XoUmam ‘m{hVr òmoV åhUOo ""gm{h˶'' Agm ˶mMm ì¶mnH$ AW© A{^àoV Amho.
4.3 gm{h˶mMo ñVa H$moUVo?
g§nyU© OJm‘ܶo à˶oH$ {df¶mer g§~§{YV ZdZdrZ kmZmMr ^a nS>V AgVo. Aem àH$mao {dH${gV hmoUmao kmZ gdmªgmR>r CnbãY
hmoʶmÀ¶m hoVyZo à{gÕ Ho$bo OmVo. à{gÕ Pmboë¶m ‘m{hVrMm dmna H$ê$Z ˶mAmYmao nwÝhm ZdrZ g§emoYZ gwê$ hmoVo. Aem ZdrZ
g§emoYZm§Mo {ZîH$f© / {e’$maer nwÝhm à{gÕ Ho$ë¶m OmVmV Am{U dmnaë¶m OmVmV. ¶m à{H«$¶o‘wio à˶oH$ {df¶ A{YH$m{YH$ g‘¥Õ hmoV
AgVmo.
hr à{H«$¶m ñWm{ZH$ ñVamnmgyZ Vo OmJ{VH$ ñVamn¶ªV gwê$ AgVo. ˶m‘wio, gmYmaUnUo Xoe AWdm amÁ¶ nmVirda XoIrb
{d{dY {df¶m§darb {dñV¥V g§X^© gm{h˶ CnbãY AgVo. ñWm{ZH$ ^mfo‘ܶo XoIrb g§~§{YV {df¶m§Mr nwñVHo$, {Z¶VH$m{bHo$ à{gÕ
hmoV AgVmV. ‘w{ÐV ‘mܶ‘m§~amo~aM Aݶ ‘mܶ‘m§Ûmao XoIrb kmZ {df¶m§‘ܶo ^a nS>V AgVo.
4.4 gm{h˶ Hw$R>o CnbãY AgVo?
"J«§Wmb¶' ho gd© àH$maMo g§X^© gm{h˶ CnbãY AgUmao {R>H$mU AgVo. ‘hm{dÚmb¶o, {dÚmnrR>, g§emoYZ g§ñWm ¶m§À¶m
J«§Wmb¶m§‘ܶo AZoH$ {df¶m§Mr nmR>çnwñVHo$, nyaH$ nwñVHo$, g§X^© nwñVHo$, ‘m{hVr H$moe, {Z¶VH$m{bHo$ VgoM Aݶ ‘mܶ‘m§Vrb g§X^©
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 23
gm{h˶ CnbãY AgVo. J§W
« mb¶m§‘ܶo g§X^© gm{h˶mMr aMZm {d{eï> H«$‘mZwgma Ho$bobr AgVo. ˶m‘wio "g§X^© gm{h˶ AmT>mdm' ho H$m¶©
H$aʶmgmR>r J«§Wmb¶mMm ¶mo½¶ dmna H$aʶmMo V§Ì XoIrb ‘m{hVr AgUo Amdí¶H$ AgVo.
˶mMà‘mUo, hëbrÀ¶m V§ÌkmZmÀ¶m ¶wJm‘ܶo B§Q>aZoQ>Ûmam XoIrb {d{dY {df¶m§~ÔbMr ZdZdrZ ‘m{hVr CnbãY AgVo. ˶mVyZ
Amnë¶mbm hdr Agbobr ‘m{hVr ¶mo½¶ àH$mao O‘m H$aʶmgmR>r B§Q>aZoQ>dmnamMo ¶mo½¶ V§Ì ‘m{hVr AgUo Amdí¶H$ AgVo.
4.5 gm{h˶ AmT>mdm åhUOo H$m¶?
gm{h˶ AmT>mdm åhUOo EImÚm {d{eï> g§H$ënmZo~m~V {d{dY gmYZòmoVm§‘ܶo (nwñVHo$, {Z¶VH$m{bHo$, Aݶ ‘mܶ‘o)
à{gÕ Pmbobr ‘m{hVr Zo‘³¶m hoVw§Zwgma g§H${bV H$ê$Z ˶mg§X^m©V ñdV…Mo {dMma / {ZîH$f© Zm|oX{dUo. ¶mMr H$mhr CXmhaUo gm§JVm
¶oVrb.
(1) E‘. E. ({df¶ g§àofU - ‘amR>r) gmR>r àdoe KoVbobo {dÚmWu "‘amR>r dmL²>‘¶mVrb àmXo{eH$ bmoH$JrVm§Mm AmT>mdm' ¶m
g§H$ënZogmR>r ˶mg§X^m©V à{gÕ Pmboë¶m nwñVH$, {Z¶VH$m{bH$, ¶mVyZ ‘m{hVr EH$Ì H$ê$Z Zm|Xr H$ê$ eH$Vrb.
˶mMà‘mUo, "‘amR>r dmL²>‘¶mVrb ór-OrdZmMo {MÌU', "X{bV gm{h˶mVrb g§Kfm©Mo dU©Z" ¶mgma»¶m g§H$ënZm§gmR>r
XoIrb gm{h˶ AmT>mdm V¶ma H$aVm ¶oB©b.
(2) E‘. E. (e¡j{UH$ g§àofU) : ‘mܶ{‘H$ embo¶ ñVamdarb ^mfm AܶmnZmgmR>r e¡j{UH$ gmYZm§À¶m dmnamMr
Cn¶w³VVm''
(3) E‘. E. (Xÿa {ejU) : "Xÿa{ejU àUmbr‘ܶo JwUdÎmm {ZYm©aUmMr à{H«$¶m" / "Xÿa{ejU àUmbrÛmao {ejUH«$‘ A§‘b~OmdUr
à{H«$¶m"
(4) E‘. H$m°‘. ({df¶ g§àofU) : "ghH$ma joÌmVrb CÚmoJ-ì¶dgm¶m§Mo Am{W©H$ joÌmVrb ¶moJXmZ" / "‘hmamï´>mVrb J«m‘rU
~±H$m§Mm H¥$fr {dÎm nwadR>çmÀ¶m g§X^m©Vrb ¶moJXmZmMm AmT>mdm."
(5) E‘. Eñgr. ({df¶ g§àofU - H¥$fr) : "‘hmamï´>mVrb {d{dY hdm‘mZjoÌmVrb nrH$ nÕVtMm AmT>mdm' / '^maVmVrb
h[aVH«$m§VrMo H¥$fr joÌmVrb ¶moJXmZ'.
darb CXmhaUm§dê$Z Amnë¶m bjmV Ambo Agob H$s àdoe KoVboë¶m nXdr d joÌmer g§~§{YV EH$ ‘hÎdnyU© g§H$ënZm {ZdSy>Z
˶mg§X^m©V AmOda à{gÕ Pmbobr ‘m{hVr g§H${bV H$amd¶mMr Amho. ˶mM~amo~a g§H${bV Ho$boë¶m ‘m{hVrda AmYm[aV ñdV…Mo {ddoMZ
XoIrb {b{hUo Ano{jV Amho. darb CXmhaUo Ho$di àm{V{Z{YH$ AmhoV. à˶oH$ joÌm‘ܶo Aem AZoH$ ‘hÎdnyU© g§H$ënZm AmnUmg
‘m{hVr AgVrb. ˶mn¡H$s EH$m g§H$ënZoda AmYm[aV gm{h˶ AmT>mdm V¶ma H$amd¶mMm Amho.
4.6 gm{h˶ AmT>mì¶mMm {df¶ H$gm {ZpíMV H$amdm?
l
gd©àW‘, Vwåhr Á¶m {ejUH«$‘mbm Am{U joÌmgmR>r àdoe KoVbobm Amho ˶m joÌmer gwg§JV VgoM Vw‘À¶m Ñï>rZo ‘hÎdmÀ¶m Aem
XmoZ-VrZ g§H$ënZm {ZpíMV H$am.
l
˶m g§H$ënZm Vwåhm§bm H$m ‘hÎdmÀ¶m OmUdVmV ¶m~Ôb EH$ N>moQ>o {Q>nU V¶ma H$am.
l
˶m g§H$ënZm§da ¶mnydu à{gÕ Pmbobr ‘m{hVr (boI, {Z~§Y, g§X^© nwñVHo$, nmR>çnwñVHo$, Aݶ ‘mܶ‘mVrb ‘OHy$a, B˶mXr)
Hw$R>o CnbãY hmoD$ eHo$b ¶mMm emoY ¿¶m.
l
Vw‘À¶m JmdmVrb AWdm n[agamVrb gmd©O{ZH$ VgoM e¡j{UH$ g§ñWm§À¶m (‘hm{dÚmb¶ / {dÚmnrR>) J«§Wmb¶mbm ^oQ>
Úm.
l
g§~§{YV J«§Wmb¶m‘Yrb CnbãY gmYZómoVm§Mr gyMr (H°$Q>bm°J) H$miOrnyd©H$ dmMm.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 24
l
Vwåhr {ZpíMV Ho$boë¶m g§H$ënZm Á¶m {df¶mer g§~§{YV AmhoV ˶m {df¶mMr H$moUVr nmR>çnwñVHo$, g§X^© nwñVHo$, g§emoYZ
{Z¶VH$m{bHo$, Aݶ g§X^© gm{h˶ VoWo CnbãY Amho ¶mMr ¶mXr V¶ma H$am.
l
Aem àH$mao, Vwåhr {ZpíMV Ho$boë¶m gd© g§H$ënZm§~m~V CnbãY g§X^©gm{h˶mMr ¶mXr V¶ma hmoB©b.
l
{ZpíMV Ho$boë¶m g§H$ënZm§n¡H$s H$moU˶m g§H$ënZo~m~V gdm©V A{YH$ à‘mUmV g§X^© gm{h˶ CnbãY Amho ¶mMm {ZU©¶
¿¶m.
l
˶mMà‘mUo, B§Q>aZoQ>À¶m ‘mܶ‘mVyZXoIrb Vwåhr {ZpíMV Ho$boë¶m gd© g§H$ënZm~m~V CnbãY Agboë¶m ‘m{hVr Vnerb
emoYm.
l
J«§Wmb¶m‘ܶo CnbãY Agbobo gm{h˶ VgoM B§Q>aZoQ>darb CnbãY ‘m{hVr {dMmamV KoD$Z H$moU˶m g§H$ënZog§X^m©V "g§X^©
gm{h˶ AmT>mdm' V¶ma H$amd¶mMm Amho ¶mMm A§{V‘ {ZU©¶ ¿¶m.
4.7 gm{h˶ AmT>mì¶mVrb Vnerb H$gm O‘m H$amdm?
g§X^© gm{h˶ AmT>mdm KoʶmMr g§H$ënZm {ZpíMV Pmë¶mZ§Va à˶j gm{h˶ AmT>mdm O‘m H$aʶmMo H$m‘ gwê$ H$amd¶mMo
Amho.
l
Vwåhr {ZpíMV Ho$boë¶m g§H$ënZoÀ¶m ‘w»¶ VgoM Cn‘wÚm§Mr ¶mXr H$am.
l
Vwåhr {ZpíMV Ho$boë¶m g§H$ënZog§X^m©V J«§Wmb¶m‘ܶo H$moUVr nwñVHo$, g§X^© nwñVHo$, g§emoYZ {Z¶VH$m{bHo$, Aݶ g§X^©
gm{h˶ CnbãY Amho ¶mMr ¶mXr Vwåhr nydr© V¶ma Ho$bobr Agob, ˶m ¶mXrZwgma EH$ EH$ g§X^©ómoVmMo H$miOrnyd©H$ dmMZ
H$am.
l
˶m g§X^©ómoVm‘Úo Vwåhr {ZdS>boë¶m g§H$ënZog§X^m©V ‘m{hVr gmnS>ë¶mda Imbrb Vnerb ñdV§Ì H$mJXmda H$miOrnyd©H$
Zm|Xdm.
m
g§X^© ómoVmMo Zmd : (nwñVH$ / g§X^©nwñVH$ / g§emoYZ {Z¶VH$m{bHo$ / Aݶ ómoV) ------------------
m
boI / YS>m / KQ>H$mMo erf©H$ :
m
boIH$ / boIH$m§Mr Zmdo :
m
g§X^©ómoV àH$meZ df© / àH$meZ g§ñWm :
m
{Z¶VH$m{bH$ Agë¶mg :
n¥ð>H«$‘m§H$ :
{Z¶VH$m{bH$mMo Zmd, àH$meZ ‘{hZm d df© / I§S> H«$. (Volume No.) / A§H$ H«$. (Issue
No.), n¥ð> H«$‘m§H$ ---- Vo ----
¶m VnerbmMr H$miOrnyd©H$ Zm|X Ho$ë¶mZ§Va g§~§{YV boI / YS>m / KQ>H$ g{dñVa dmMm. ˶mZwgma ˶m Ame¶mMr C{Ôï>o,
dmnabobr H$m¶©nÕVr, g§~§{YV {ZîH$f© / {e’$magr ¶m§Mr Zm|X H$mJXmda g{dñVanUo H$am.
l
Aem àH$mao, Vwåhr O‘m Ho$boë¶m ‘OHy$amMo EH$ÌrH$aU H$am.
l
˶mZ§Va, ˶m g§X^m©Mr df©{Zhm¶ dJ©dmar H$ê$Z ˶m§Zm AZwH«$‘m§H$ Úm.
l
AemàH$mao AZwH«$‘m§H$mZwgma V¶ma Pmbobm gm{h˶ AmT>mdm åhUOo Vwåhr n{hbm Q>ßnm ¶eñdrnUo nyU© Ho$bm
Amho.
l
AmVm Vwåhr O‘m Ho$bobo gd© g§X^© AZwH«$‘{Zhm¶ EH$Ì H$ê$Z nwÝhm dmMZ H$am.
l
à˶oH$ g§X^© Zm|XtMm ‘hÎdmMm ‘wÔm H$moUVm ˶mMr g§~§{YV H$mJXmÀ¶m daÀ¶m COì¶m H$monè¶m‘ܶo ZmoX H$am. (CXm. C{Ôï>o /
H$m¶©nÕVr / {ZîH$f© / ^m¡Jmo{bH$ ‘wÔm - amÁ¶, amï´>, B˶mXr)
l
Aem àH$mao, gd© g§X^m©À¶m ‘hÎdmÀ¶m ‘wÚm§Mr Zm|X H$am.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 25
l
AmVm, ‘hÎdmMm ‘wÔm {dMmamV KoD$Z gd© g§X^m©Mr nwÝhm OwiUr H$am. (CXm. {ZîH$fm©da AmYm[aV g§X^© / H$m¶©nÕVrZwgma
g§X^©, B˶mXr)
l
AemàH$mao, {d{eï> CÔoemZwgma Vwåhr O‘m Ho$boë¶m gm{h˶mMo dJuH$aU H$am.
4.8 g§X^© gm{h˶ AmT>mdm H$gm {bhmdm?
l
Vwåhr O‘m Ho$boë¶m g§X^© gm{h˶mVrb ‘w»¶ VgoM Cn‘wÔo H«$‘mZo {bhm.
l
˶mZ§Va à˶oH$ ‘w»¶ KQ>H$m§VJ©V O‘m Ho$boë¶m g§X^m©Mo boIZ H$am. ˶m KQ>H$mVrb gd© g§X^mªMo {bImU nyU© Pmë¶mZ§Va eodQ>r
ZdrZ n[aÀN>oX H$ê$Z ˶mÑ{ï>H$moZmVyZ Vw‘Mo {ddoMZ H$am. g§X^© gm{h˶ AmT>mdm åhUOo Ho$di nydu à{gÕ Pmboë¶m Ame¶mMo
g§H$bZ H$aUo Ano{jV Zmhr. ˶mg§X^m©V, Vw‘Mo {dMma XoIrb WmoS>³¶mV {b{hUo Ano{jV Amho.
l
Aem àH$mao gd© ‘wÔo / Cn‘wÔo nyU© Pmë¶mZ§Va ˶mMm WmoS>³¶mV g‘mamon H$am.
l
eodQ>r g§X^©gMy r Zm|Xdm.
l
g§X^© gm{h˶ emoYUo, Zm|X{dUo VgoM AmT>mdm V¶ma H$aUo ¶mgmR>r Vwåhmbm XoʶmV Amboë¶m g§emoYZ nwîn‘m{bHo$‘Yrb nwîn
H«$. 2 "§g§emoYZmgmR>r g§X^© gm{h˶mMm Cn¶moJ' ¶m nwpñVHo$Mm Cn¶moJ hmoB©b.
CXmhaUo
(1) ‘w»¶ g§H$ënZm
: "‘hmamï´>mVrb {d{dY ObómoV Am{U ˶mg§X^m©Vrb n¶m©daU Ñï>rZo V¶ma Pmboë¶m g‘ñ¶m
VgoM Cnm¶¶moOZm'
‘w»¶ ‘wÔo
: ObómoV / n¶m©daU g§VwbZ / n¶m©daU g‘ñ¶m / Cnm¶¶moOZm.
Cn‘wÔo
: ZXr / Vbmd / {d{har / ómoVm§Mo àXyfU / àXyfUmMr H$maUo / ñWm{ZH$ ObómoV (CXmhaUmW©,
n[agamVrb ZXr / Vbmd / {d{hatMr g‘ñ¶m / ñWm{ZH$ nmVirdarb Cnm¶¶moOZm.
EHy$U O‘m Ho$bobo g§X^© : 25
dJuH¥$V g§X^©
(2) ‘w»¶ g§H$ënZm
: ómoVmg§~Y§ r
:
n¶m©daU g‘ñ¶o~Ôb :
H$maUo
:
Cnm¶¶moOZm
:
08
05
04
08
: "‘mܶ{‘H$ ñVamÀ¶m embo¶ {dÚm϶mªZm ^yJmob AܶmnZmgmR>r e¡j{UH$ gmYZm§Mm dmna'.
‘w»¶ ‘wÔo
: ‘mܶ{‘H$ ñVamMo ^yJmob AܶmnZ / e¡j{UH$ gmYZo.
Cn‘wÔo
: ^yJmobmgmR>r Cn¶w³V AܶmnZ nÕVr / e¡j{UH$ gmYZo / {d{eï> KQ>H$ - O‘rZ, nmUr,
{nHo$, hdm‘mZ, ~§Jbo, ZH$mem dmMZ
EHy$U O‘m Ho$bobo g§X^© : 25
dJuH¥$V g§X^©
: ^yJmob AܶmnZ
: 03
e¡j{UH$ gmYZo
: 07
{d{dY AܶmnZ KQ>H$ : 10
ñWm{ZH$ / amÁ¶ / amï´>r¶ ñVamdarb g§X^© : 05
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 26
4.9 g§X^© gm{h˶ AmT>mdm : ‘wIn¥ð> aMZm
{dÚm϶m©Mo Zmd :
----------------------------------------------------
XÿaÜdZr / ^«‘UÜdZr : ---------------------
{ejUH«$‘mMo Zmd d g§H$o Vm§H$ : ------------------------------------------ (M31/M32/M33/M34/M35)
H$m¶‘ Zm|XUr H«$‘m§H$ : ---------------------------------------------------Aä¶mgH|$ÐmMo Zmd d g§H$o Vm§H$ : -------------------------------------------------------------------------------------gm{h˶ AmT>mdm erf©H$ :
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
{XZm§H$ :
{dÚm϶m©Mr ñdmjar
gm{h˶ AmT>mdm ‘yë¶m§H$Z
gm{h˶ AmT>mdm VnmgUmè¶m AܶmnH$mMo Zmd : ---------------------------------------------------------------JwU :
/100
{XZm§H$ :
ñdmjar :
4.10 g‘mamon d ew^oÀN>m !
gyMZm
(1) g§X^© gm{h˶ AmT>mdm e³¶Vmo Q>§H${b{IV Agmdm. n¥ð>mÀ¶m EH$mM ~mOyg Q>§H$boIZ Ho$bobo Agmdo.
(2) g§X^© gm{h˶ AmT>mì¶mg ñnm¶ab AWdm nwÆ>m ~mBªqS>J H$amdo.
(3) g§X^© gm{h˶ AmT>mì¶mda {dÚm϶m©Zo ñdV…Mo nyU© Zmd, nÎmm, Aä¶mgH|$ÐmMo Zmd d g§H$o Vm§H$, H$m¶‘ Zm|XUr H«$‘m§H$ VgoM
àdoe KoVboë¶m {ejUH«$‘mMo Zmd hm Vnerb H$miOrnyd©H$ {bhmdm.
(4) g§X^© gm{h˶ AmT>mì¶mMr EH$ àV ñnrS> nmoñQ> AWdm a{OñQ>S>© nmoñQ>Ûmao Imbrb nζmda nmR>dmdr.
àm. S>m°. à‘moX {~¶mUr
g§MmbH$, e¡j{UH$ godm {d^mJ
¶ed§Vamd MìhmU ‘hmamï´> ‘w³V {dÚmnrR>
Zm{eH$ - 422 222
(5)
(6)
(7)
(8)
g§X^© gm{h˶ AmT>mdm Hw$[a¶aZo nmR>dy Z¶o.
g§X^© gm{h˶ AmT>mì¶mMr EH$ àV {dÚm϶m©Zo ñdV…H$S>o ñWiàV åhUyZ R>odmdr. nmoñQ>mMr nmdVr XoIrb OnyZ R>odmdr.
2015-16 ¶m e¡j{UH$ dfm©gmR>r àdoe KoVboë¶m Vo{dgmì¶m VwH$S>rÀ¶m àW‘ dfm©g àdoe KoVboë¶m {dÚm϶mªZr
g§X^© gm{h˶ AmT>mdm {XZm§H$ 15 ‘mM© 2016 nydu e¡j{UH$ godm {d^mJmH$S>o nmohmoMob Aem ~oVmZo nmR>dmdm. VgoM
Á¶m {dÚm϶mªMm àdoe df© 2014-15 ‘ܶo àW‘ dfm©gmR>r hmoVm Am{U Á¶m§Zr "g§X^© gm{h˶ AmT>mdm' qH$dm
"emoYZ{Z~§Y' (AWdm XmoÝhrhr) Joë¶m dfu gmXa Ho$bo ZmhrV Aem {dÚm϶mªZr é. 500/- nwZ‘yë© ¶‘mnZ ewëH$mgh
nwZ…narjmWu AO© ^ê$Z narjm {d^mJmH$S>o {d{hV nÕVrZo ‘wXVrV O‘m H$amdo. narjm AO© d ewëH$ e¡j{UH$ godm
{d^mJmH$S>o nmR>dy Z¶o. ‘mÌ "g§X^© gm{h˶ AmT>mdm d emoY{Z~§Y' a{OñQ>S>© nmoñQ>mZo e¡j{UH$ godm {d^mJmH$S>Mo nmR>dmdm.
g§X^© gm{h˶ AmT>mdm Aä¶mgH|$Ðmda O‘m H$ê$ Z¶o. Vmo da {Xboë¶m nζmdaM nmR>dmdm.
g§X^© gm{h˶ AmT>mdm V¶ma H$aʶmgmR>r AmnUmg ‘Z…nyd©H$ ew^oÀN>m !
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 27
B. g§emoYZ H$m¶©nÕVter g§~§{YV Aä¶mgH«$‘m§gmR>r ñdmܶm¶ àíZ
‘mZì¶{dÚm d gm‘m{OH$emóo joÌmVrb g§emoYZ nÕVr (OPN 252), {ejUemómVrb g§emoYZ nÕVr (OPN 253), dm{UÁ¶
d ì¶dñWmnZ joÌmVrb g§emoYZ nÕVr (OPN 258) VgoM {dkmZ d V§ÌkmZ joÌmVrb g§emoYZ nÕVr (OPN 261) ¶m Aä¶mgH«$‘m§gmR>r
A§VJ©V ‘y붑mnZmgmR>r "g§emoYZ AmamIS>m V¶ma H$aUo' hm EH$M ñdmܶm¶ {bhmd¶mMm Amho.
5.1 ñdmܶm¶ àíZ
Vwåhr {ZdS>boë¶m EH$m g§emoYZ g§H$ënZoda AmYm[aV g§emoYZ AmamIS>m V¶ma H$am. ˶m g§emoYZ AmamIS>çm‘ܶo Imbrb ‘wÔo
AgmdoV.
01. g§emoYZ {df¶mMo erf©H$
02. àñVmdZm / nmíd©^y‘r
03. ‘hÎd / Cn¶w³VVm
04. C{Ôï>o Am{U J¥{hVHo$
05. n[aH$ënZm / g§emoYZ àíZ
06. nyd© g§emoYZmMm AmT>mdm
07. ì¶mßVr (^m¡Jmo{bH$, Ame¶mË‘H$, B˶mXr)
08. ‘¶m©Xm
09. g§emoYZ nÕVr
10. g§emoYZ gmYZo (àíZmdbr, ‘Vmdbr, ‘wbmIVgyMr, B˶mXr)
11. ‘m{hVr g§H$bZmMm Vnerb (OZg§»¶m, Z‘wZm {ZdS>, ‘m{hVrMm àH$ma d Vnerb)
12. ‘m{hVrMo {díbofU d ‘m§S>Ur (Amdí¶H$ gm§p»¶H$s V§Ìo, AmboI, Vºo$, B˶mXr)
13. {ZîH$f©
14. gmam§e / g‘mamon
15. g§X^©gMy r
16. g§emoYZmMo A§XmOo doimnÌH$>
gyMZm
01. g§emoYZ AmamIS>m hñV{b{IVM Agmdm. Q>§H${b{IV AmamIS>m MmbUma Zmhr.
02. g§emoYZ AmamIS>m {b{hʶmgmR>r ’w$bñHo$n AmIrd H$mJXm§Mm dmna H$amdm.
03. g§emoYZ AmamIS>çm‘ܶo da {Xboë¶m ‘wÚm§n¡H$s H$mhr ‘wÔo bmJy hmoV Zgë¶mg dJimdoV. ˶mEodOr Aݶ gwg§JV ‘wÚm§Mm dmna
H$amdm.
04. g§emoYZ AmamIS>m ñdV…À¶m hñVmjam‘ܶo AgUo A{Zdm¶© Amho. ˶mg§X^m©V H$mhr J¡aàH$ma AmT>iZy Amë¶mg Prevention of
Malpractice at University Examinations Act No. XXXI of 1982 AÝd¶o H$m¶©dmhr H$aʶmV ¶oB©b.
05. nXdr{Zhm¶ g§emoYZ g§H$ënZm§Mr gyMr ¶mZ§Va {Xbobr Amho.
06. Vwåhr àdoe KoVboë¶m nXdr{Zhm¶ g§~§{YV g§Ho$Vm§H$m§À¶m Aä¶mgH«$‘mMm g§emoYZ AmamIS>m V¶ma H$amdm.
07. gyMr‘Yrb EImXr g§H$ënZm {ZdSy>Z g§emoYZ AmamIS>m V¶ma H$am AWdm Vw‘À¶m nXdrjoÌmer gwg§JV Aݶ g§H$ënZoda
AmYm[aV g§emoYZ AmamIS>m V¶ma H$am.
08. g§emoYZ AmamIS>m {H$‘mZ 12-15 nmZm§Mm Agmdm.
09. g§emoYZ AmamIS>çmMo ‘y붑mnZ Aä¶mgH|$Ðmdarb AܶmnH$m§Ûmao H$aʶmV ¶oB©b. g§emoYZ AmamIS>çmgmR>r 40 JwU AmhoV.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 28
5.2
g§emoYZ H$m¶©nÕVr ñdmܶm¶ àíZ boIZmgmR>r Z‘wZm erf©Ho$
gyMZm : ñdmܶm¶ àíZmMo CÎma åhUyZ g§emoYZ AmamIS>m {b{hVmZm ˶m‘ܶo e³¶Vmo Imbrb ‘wÔo AgUo Amdí¶H$ Amho. Imbr
H$mhr Z‘wZm erf©Ho$ {Xbr AmhoV. {dÚm϶mªZr e³¶Vmo Z‘wZm erf©Ho$ dJiyZ ñdV§Ì erf©H$mda AmYm[aV AmamIS>m V¶ma H$amdm.
(01) {df¶mMo erf©H$, (02) àñVmdZm / nmíd©^‘y r, (03) ‘hÎd / Cn¶w³VVm, (04) C{Ôï>,o (05) n[aH$ënZm /g§emoYZ àíZ,
(06) J¥{hVHo$, (07) ì¶mßVr (^m¡Jmo{bH$, Ame¶mË‘H$), (08) ‘¶m©Xm, (09) g§emoYZ nÕVr, (10) g§emoYZ gmYZo (àíZmdbr, ‘Vmdbr,
‘wbmIV, B.), (11) ‘m{hVr g§H$bZmMm Vnerb (OZg§»¶m, Z‘wZm, ‘m{hVrMm àH$ma d Vnerb), (12) ‘m{hVrMo {díbofU d ‘m§S>Ur
(Amdí¶H$ gm§p»¶H$s V§Ìo, Vºo$, AmboI, B˶mXr), (13) {ZîH$f©, (14) gmam§e / g‘mamon, (15) g§X^©gyMr, (16) n[a{eï>o.
5.2.1 E‘. E. ({df¶ g§àofU)
¶m {ejUH«$‘mÀ¶m {dÚm϶mªgmR>r (‘mZì¶{dÚm d gm‘m{OH$emóo joÌmVrb g§emoYZ nÕVr -OPN 252 ) ¶m Aä¶mgH«$‘mMo
ñdmܶm¶ àíZ.
({df¶ g§àofU - ‘amR>r) : Imbrbn¡H$s H$moU˶mhr EH$m g§H$ënZoda AmYm[aV g§emoYZ AmamIS>m V¶ma H$am.
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
‘amR>rVrb g§V dmL>‘¶mVyZ 춳V hmoUmar g‘mO‘yë¶o Am{U OrdZnÜXVr (H$moU˶mhr EH$m g§Vm§À¶m gm{h˶mda AmYm[aV)
‘amR>rVrb X{bV dmL>‘¶mVyZ 춳V hmoUmè¶m g‘mOOrdZmMm Aä¶mg (H$moUVmhr EH$ boIH$)
‘amR>r H$mX§~è¶m‘Yrb ór {MÌU (H$moUVrhr EH$ H$mX§~ar)
‘hm{dÚmb¶rZ {dÚm϶mªÀ¶m nyaH$ dmMZ gd¶tMo gd}jU.
AmYw{ZH$ g§nH©$ ‘mܶ‘m§Mm ^mfm dmnamda n[aUm‘ : ‘hm{dÚmb¶rZ {dÚmWu / ¶wdH$ / ¶wdVr / ‘{hbm / H$m‘Jma /
ì¶mdgm{¶H$ ¶m n¡H$s EH$ KQ>H$.
({df¶ g§àofU - qhXr) : Imbrbn¡H$s H$moU˶mhr EH$m g§H$ënZoda AmYm[aV g§emoYZ AmamIS>m V¶ma H$am.
(1) qhXr dmL>‘¶mVrb à‘wI H$mX§~arVrb g‘mO{MÌU (H$moUVrhr EH$ H$mX§~ar)
(2) qhXr H${dVm§‘YyZ 춳V hmoUmar OrdZ{df¶H$ ‘yë¶o.
(3) qhXr g§Vgm{h˶mVrb à~moYZna {dMma (H$moUVohr EH$ g§V)
({df¶ g§àofU - B§J«Or) : Imbrbn¡H$s H$moU˶mhr EH$m g§H$ënZoda AmYm[aV g§emoYZ AmamIS>m V¶ma H$am.
(1) B§J«Or dmL>‘¶mVrb ‘hÎdmÀ¶m H$mX§~è¶m§‘YyZ hmoUmao g‘mOXe©Z
(2) ^maVr¶ boIH$m§À¶m B§J«Or gm{h˶mMo g‘rjmË‘H$ {ddoMZ.
({df¶ g§àofU - B{Vhmg) : Imbrbn¡H$s H$moU˶mhr EH$m g§H$ënZoda AmYm[aV g§emoYZ AmamIS>m V¶ma H$am.
(1)
(2)
(3)
(4)
n[agamVrb Eo{Vhm{gH$ dmñVy§Mo ‘hÎd, Cn¶w³VVm ¶m§Mo XñVmEodOrH$aU (Documentation)
^maVmVrb {~«{Q>e amOdQ>r‘Yrb gm‘m{OH$ OrdZmMm Aä¶mg.
XoemÀ¶m ñdmV§Í¶bT>çmVrb H«$m§{VH$maH$m§À¶m H$m¶m©Mm AmT>mdm.
XoemÀ¶m ñdmV§Í¶ MidirVrb g‘mOgwYmaH$m§Mo ¶moJXmZ.
({df¶ g§àofU - AW©emó ) : Imbrbn¡H$s H$moU˶mhr EH$m g§H$ënZoda AmYm[aV g§emoYZ AmamIS>m V¶ma H$am.
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
J«m‘rU {dH$mgm‘ܶo amï´>r¶H¥$V ~±Ho$À¶m ¶moJXmZmMm AmT>mdm. (H$moUVrhr EH$ ~±H$)
H¥$fr nVnwadR>çmÛmao H¥${f{dH$mgm‘ܶo ghH$mar ~±Ho$Mo ¶moJXmZ (H$moUVrhr EH$ ~±H$)
nrH$ CËnmXZmMo AW©emór¶ {díbofU (H$moUVohr EH$ nrH$)
ñWm{ZH$ ~mOma g{‘VrMo H$m¶© Am{U Cn¶w³VVoMm Aä¶mg (H$moUVrhr XmoZ ‘hÎdmMr {nHo$)
{nH$m§À¶m H$mT>UrníMmV IMm©Mo AW©emór¶ {díbofU (H$moUVohr EH$ nrH$)
g‘mOmVrb {d{dY KQ>H$m§À¶m CËnÞ, IM© Am{U ~MV {df¶H$ gd¶tMm Aä¶mg.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 29
({df¶ g§àofU - g‘mOemó) : Imbrbn¡H$s H$moU˶mhr EH$m g§H$ënZoda AmYm[aV g§emoYZ AmamIS>m V¶ma H$am.
(1) Ag§K{Q>V joÌmVrb ‘Oyam§À¶m gm‘m{OH$ g‘ñ¶m§Mm Aä¶mg. (eoVr / ~m§YH$m‘ / drQ>^Å>r / hm°Q>ob, B˶mXr)
(2) ehar ^mJmVrb PmonS>nÅ>çm§‘ܶo amhUmè¶m 춳VtÀ¶m ZmJar g‘ñ¶m§Mm Aä¶mg.
(3) Bbo³Q´>m°{ZH$ ‘mܶ‘m§Mm g‘mOOrdZmda hmoUam n[aUm‘ : EH$ Aä¶mg.
(4) J«m‘rU ^mJmVrb ‘wbtÀ¶m {ejUm~m~V nmbH$m§Mm Ñ[ï>H$moZ : g‘mOemór¶ Aä¶mg.
(5) AmYw{ZH$ g§nH©$ gmYZo Am{U Am§Va춺$sH$ g§~§Ym§Mm g‘mOemór¶ Ñ{ï>H$moZmVyZ Aä¶mg.
({df¶ g§àofU - amÁ¶emó) : Imbrbn¡H$s H$moU˶mhr EH$m g§H$ënZoda AmYm[aV g§emoYZ AmamIS>m V¶ma H$am.
(1) ZmJ[aH$m§À¶m amOH$s¶ OmUrdOmJ¥VtMm Aä¶mg.
(2) ñWm{ZH$ ñdamÁ¶ g§ñWm§Mo n[aga {dH$mgmVrb ¶moJXmZ : AmT>mdm
(3) ‘w{ÐV Am{U Bbo³Q´>m°{ZH$ ‘mܶ‘m§Mr amOH$s¶ OmUrd OmJ¥Vr g§X^m©Vrb O~m~Xmar d ^y{‘H$m
({df¶ g§àofU - ‘mZgemó) : Imbrbn¡H$s H$moU˶mhr EH$m g§H$ënZoda AmYm[aV g§emoYZ AmamIS>m V¶ma H$am.
(1) {d{dY Xÿa{MÌdm{hݶm§darb ‘m{bH$m§Mm {d{eï> JQ>mVrb 춺$s¨À¶m dV©Zmda hmoUmè¶m n[aUm‘m§Mm ‘mZgemór¶ Aä¶mg ({dÚmWu
/ ¶wdH$-¶wdVr/d¥Õ, B˶mXr)
(2) X¡Z§{XZ OrdZmVrb VmUVUmd d ˶m§Mo n[aUm‘ ¶m§Mo ‘mZgemór¶ Ñï>rZo Aܶ¶Z.
(3) {H$emoad¶rZ ‘wbm-‘wbtÀ¶m ‘mZgemór¶ g‘ñ¶m Am[U ˶m~m~V Cnm¶¶moOZm.
5.2.2 E‘. E. ({df¶ g§àofU - {ejUemó) VgoM E‘. E. (e¡j{UH$ g§àofU)
¶m {ejUH«$‘mÀ¶m {dÚm϶mªgmR>r ({ejUemómVrb g§emoYZ nÕVr -OPN 253) ¶m Aä¶mgH«$‘mMo ñdmܶm¶ àíZ.
Imbrbn¡H$s H$moU˶mhr EH$m g§H$ënZoda AmYm[aV g§emoYZ AmamIS>m V¶ma H$am.
(1) H$moU˶mhr {df¶mÀ¶m nmR>çH«$‘mVrb EH$m KQ>H$mMo "ì¶m»¶mZ nÕV" Am{U "^y{‘H$m nmbZ nÕV" ¶m nÕVtÛmao AܶmnZ H$ê$Z
n[aUm‘H$maH$VoMm VwbZmË‘H$ Aä¶mg. (CXm. ^yJmob / B{Vhmg / ^mfm {df¶m§Vrb ¶mo½¶ KQ>H$)
(2) nma§n[aH$ Aܶ¶Z-AܶmnZ à{H«$¶o‘Yrb dJm©Vrb Am§Va{H«$¶m§À¶m Cn¶wº$VoMm Aä¶mg.
(3) H$moU˶mhr EH$m {df¶mVrb XmoZ nmR>çKQ>H$m§da AmYm[aV ‘w{ÐV / g§JUH$ ghmpæ¶V nyaH$ Aܶ¶Z gm{h˶ V¶ma H$ê$Z
Cn¶w³VVoMm Aä¶mg.
(4) àmW{‘H$ {ejUmgmR>r {d{dY emgH$s¶ ¶moOZm§Mr A§‘b~OmdUr d n[aUm‘H$maH$VoMm Aä¶mg.
(5) {d{dY ghembo¶ / nyaH$ CnH«$‘m§Mm {dÚm϶mªÀ¶m 춳Vr‘Îd {dH$mgmda hmoUmam n[aUm‘ : EH$ Aä¶mg.
(6) H$moU˶mhr EH$m AܶmnZ à{V‘mZmMm dmna H$ê$Z Cn¶w³VVoMm Aä¶mg.
(7) ‘yë¶{ejUmMr A§‘b~OmdUr Am{U n[aUm‘H$maH$VoMm Aä¶mg.
(8) {dÚm϶mªÀ¶m e¡j{UH$ A{^d¥Îmr {dH$gZmgmR>r CnH«$‘m§Mr {Z{‘©Vr d n[aUm‘H$maH$VoMm Aä¶mg.
(9) {dÚm϶mªÀ¶m ‘mZ{gH$ VmUVUmd ì¶dñWmnZmgmR>r CnH«$‘ {Z{‘©Vr d n[aUm‘H$maH$VoMm Aä¶mg.
(10) J{UV / {dkmZmVrb g§H$ënZm§À¶m à^mdr AܶmnZmgmR>r nyaH$ e¡j{UH$ gmYZm§Mo {dH$gZ Am{U n[aUm‘H$maH$VoMm
Aä¶mg.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 3036
5.2.3 E‘. E. (Xÿa{ejU)
¶m {ejUH«$‘mÀ¶m {dÚm϶mªgmR>r ({ejUemómVrb g§emoYZ nÕVr -OPN 253) ¶m Aä¶mgH«$‘mMo ñdmܶm¶ àíZ.
Imbrbn¡H$s H$moU˶mhr EH$m g§H$ënZoda AmYm[aV g§emoYZ AmamIS>m V¶ma H$am.
(1) Xÿa{ejU àUmbr‘Yrb H$moU˶mhr {ejUH«$‘mÀ¶m EH$m Aä¶mgH«$‘mgmR>r ñd¶§-Aܶ¶Z gm{h˶mMo {dH$gZ Am{U Cn¶w³VVoMm
Aä¶mg.
(2) Xÿa{ejU àUmbr‘Yrb H$moU˶mhr EH$m {ejUH«$‘mgmR>r dmnaë¶m OmUmè¶m e¡j{UH$ VgoM àemgH$s¶ nÕVtMm g{dñVa
Aä¶mg Am{U Cn¶w³VVm.
(3) Xÿa{ejU àUmbrÛmao CnbãY Agboë¶m H$moU˶mhr EH$m {ejUH«$‘mgmR>r dmnaë¶m OmUmè¶m JwUdÎmm {ZYm©aU à{H«$¶oMo ‘y붑mnZ.
(4) Xÿa{ejU àUmbr‘Yrb H$moU˶mhr EH$m {ejUH«$‘mMo Cn¶w³VVoÀ¶m Ñï>rH$moZmVyZ ‘y붑mnZ.
(5) {d{dY e¡j{UH$ V§ÌkmZm§Mm Xÿa{ejU àUmbr‘Yrb dmna Am{U n[aUm‘H$maH$VoMm Aä¶mg.
(6) Xÿa{ejU àUmbr‘Yrb ~Xb d àJVrMm g{dñVa AmT>mdm.
5.2.4 E‘. H$m°‘. ({df¶ g§àofU)
¶m {ejUH«$‘mÀ¶m {dÚm϶mªgmR>r (dm{UÁ¶ d ì¶dñWmnZ joÌmVrb g§emoYZ nÕVr -OPN 258) ¶m Aä¶mgH«$‘mMo ñdmܶm¶
àíZ.
Imbrbn¡H$s H$moU˶mhr EH$m g§H$ënZoda AmYm[aV g§emoYZ AmamIS>m V¶ma H$am.
(1) godm joÌmVrb CnH«$‘m§Mo Am{W©H$ {dH$mgmVrb ¶moJXmZ : EH$ AmT>mdm
(H$moU˶mhr EH$m joÌmVrb EH$m CnH«$‘mMm {d{eï> H$mbmdYr‘Yrb AmT>mdm.)
(2) CÚmoJ-Y§Úm‘Yrb ^m§S>dbr Jw§VdUH$s‘ܶo gmd©O{ZH$ joÌmVrb ~±H$m§Mo ¶moJXmZ : EH$ AmT>mdm
(H$moUVmhr EH$ CÚmoJ - EH$ ~±H$ - {d{eï> H$mbmdYrMm Aä¶mg)
(3) à^mdr Om{hamV H$bm Am{U J«mhH$ à{VgmXmMm Aä¶mg
(H$moU˶mhr EH$m àH$maÀ¶m CËnmXZmer g§~§{YV CXm. gm¢X¶© àgmYZo, FMCG B˶mXr.)
(4) ‘hmamï´>mÀ¶m Am{W©H$ gm‘m{OH$ {dH$mgm‘ܶo ghH$ma joÌmMo ¶moJXmZ
(H$moU˶mhr EH$m joÌmVrb ghH$mar CnH«$‘m§À¶m {d{eï> H$mbmdYrVrb Aä¶mg. CXm. gmIa H$maImZm, gyV{JaUr,
B˶mXr)
(5) J«mhH$ Cn¶moJr H$O© nwadR>m ¶moOZm§À¶m n[aUm‘H$maH$VoMm Aä¶mg.
(~±qH$J-J¡a ~±qH$J g§ñWm - {d{eï> H$O©àH$ma - J¥hH$O© / dmhZ H$O© / B. {d{eï> H$mbmdYr)
5.2.5 E‘. Eñgr. ({df¶ g§àofU)
¶m {ejUH«$‘mÀ¶m {dÚm϶mªgmR>r ({dkmZ d V§ÌkmZ joÌmVrb g§emoYZ nÕVr -OPN 261) ¶m Aä¶mgH«$‘mMo ñdmܶm¶ àíZ.
Imbrbn¡H$s H$moU˶mhr EH$m g§H$ënZoda AmYm[aV g§emoYZ AmamIS>m V¶ma H$am.
(1) ‘mܶ{‘H$ ñVamdarb {dÚm϶mªgmR>r "n[agamVrb dZñnVtMr {d{dYVm' ¶m g§H$ënZoer g§~§{YV AmamIS>m V¶ma H$am.
(2) {‘Ì H$sQ>H$m§Mr H¥$fr joÌmgmR>r Cn¶w³VVm Aä¶mgUo.
(3) EH$mpË‘H$ H$sS> {Z¶§ÌU nÕVrMm à^mdr dmna (H$moU˶mhr EH$m {nH$mgmR>r)
(4) {dkmZ {df¶mÀ¶m nmR>çH«$‘mVrb H$mhr ‘hÎdmÀ¶m g§H$ënZm§Mo ~hþ‘mܶ‘ g§MmÛmao AܶmnZ d n[aUm‘H$maH$VoMm Aä¶mg.
(^m¡{VH$emó / agm¶Zemó / Ordemó)
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 31
(5) J{UV / ^y{‘Vr ¶m {df¶m§À¶m nmR>çH«$‘mVrb H$mhr ‘hÎdmÀ¶m g§H$ënZm§Mo nyaH$ e¡j{UH$ gmYZm§Ûmao AܶmnZ d n[aUm‘H$maH$VoMm
Aä¶mg. (J{UV / ^y{‘Vr)
(6) n[agamVrb ñWm{ZH$ ObómoVm§Mm n¶m©daUmÀ¶m Ñï>rZo Aä¶mg.
(7) n[agamVrb O¡d {d{dYVoMr Zm|X (àmUr / dZñnVr)
(8) ~mbH$m§À¶m Amamo½¶ ajUmgmR>r ¶mo½¶ bgrH$aUmMo ‘hÎd.
5.3 g‘mamon d ew^oÀN>m !
Vwåhr V¶ma Ho$boë¶m g§emoYZ AmamIS>çmMm n{hbm ‘gyXm H$miOrnyd©H$ dmMm. Vwåhm§bm OmUdbobo ~Xb / gwYmaUm H$ê$Z ˶mbm
A§{V‘ ñdê$n Úm.
g§emoYZ AmamIS>çmMo ‘y붑mnZ Aä¶mgH|$Ðmdarb AܶmnH$m§Ûmao H$aʶmV ¶oUma Amho. ˶m‘wio A§{V‘ hñV{b{IV AmamIS>m
{XZm§H$ 15 ‘mM© 2016 nydu Aä¶mgH|$Ðmda O‘m H$aʶmMr gd© O~m~Xmar {dÚm϶mªMr Amho. O‘m H$amd¶mÀ¶m A§{V‘ AmamIS>çmMr
EH$ àV ñdV…Odi ñWiàV åhUyZ Adí¶ R>odm.
nXì¶wÎma nXdr {ejUH«$‘mÀ¶m àW‘ dfm©‘ܶo g‘m{dï> Agboë¶m KQ>H$m§Mm Vnerb Vwåhm§bm g‘Obm Agob. ˶mZwgma boIr
narjo~amo~aM Vwåhm§bm BVahr AZoH$ H¥$Vr H$amd¶mÀ¶m AmhoV. åhUOoM, Amnë¶m Owݶm Aä¶mg gd¶t‘ܶo Vwåhm§bm H$mhr ~Xb H$amdm
bmJob. ñdV…À¶m ì¶mdgm{¶H$ d H$m¡Qw>§{~H$ O~m~Xmè¶m gm§^miyZ hr gd© H$m‘o Vwåhm§bm H$amd¶mMr AmhoV. ˶mÑï>rZo Vw‘À¶mH$S>o CnbãY
Agboë¶m doioMo ¶mo½¶ {Z¶moOZ Ho$ë¶mg Vo Z¸$s e³¶ hmoB©b.
"ñd¶§-Aܶ¶Z" hm Xÿa {ejUàUmbrMm ‘hÎdmMm KQ>H$ Amho. Aä¶mgH|$Ðmdarb ‘mJ©Xe©Z / g§‘§ÌU ¶m§Mm Vwåhm§bm {ZpíMVM
Cn¶moJ hmoB©b. ˶mMm nwaonya bm^ KoD$Z "ñd¶§-Aܶ¶ZmMr" OmoS> {Xë¶mg hm {ejUH«$‘ nyU© H$aUo åhUOo EH$ AmZ§XXm¶r d AZw^d
g‘¥Õ CnH«$‘ hmoB©b. ¶mgmR>r ‘Z…nyd©H$ ew^oÀN>m !
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 32
6. {ÛVr¶ dfm©À¶m Aä¶mgH«$‘m§Mo ñdmܶm¶ àíZ
(A) _yë`{ZYm©aU d _yë`_mnZ (Assessment & Evaluation) (EDU 008)
(H$moUVmhr EH$ àíZ gmoS>dm) (EHy$U JwU 40)
(01) _mnZloUrMo Mma àH$ma `mo½` CXmhaUm§gh ñnï> H$am.
(01) Describe four types of measurement scales with proper examples.
(02) (A) H$moR>mar Am`moJmZo gwM{dbobr Cƒ {ejUmMr nmM C{Ôï>o ñnï> H$am.
(A) Explain the five objectives of higher education which are suggested by Kothari
commission.
(~) AÜ`mnZmVrb _yë`_mnZmMr ^y{_H$m ñnï> H$am.
(B) Explain the role of evaluation in teaching.
(03) _mnZ, _yë`{ZYm©aU d _yë`_mnZ øm VrZ g§H$ënZm ñnï> H$ê$Z Ë`mVrb \$aH$ Am{U nañnag§~§Y ñnï> H$am.
(03) Define the concepts Measurement, Assessment and Evaluation. Explain the differences &
Inter-relationship among them.
(04) (A) àíZnoT>r {dH${gV H$aÊ`mMr nÕVr {bhm.
(A) Explain method of developing a question bank ?
(~) "gà_mUVm' Am{U "{dídgZr`Vm' `m g§H$ënZm ñnï> H$am.
(B) Explain the concepts `Validity' and `Reliability'.
(05) (A) ñdm^m{dH$ _yë`_mnZ Am{U à{H«$`mXeu _yë`_mnZm_Ü`o H$m` \$aH$ Amho?
(A) What is the difference between natural evaluation and process evaluation models?
(~) à_mUH$mZwgma H$gmoQ>r Am{U {ZH$fmZwgma H$gmoQ>rVrb \$aH$ ñnï> H$am.
(B) What is the difference between non-referenced test and criterion referenced test?
(06) _mnZmMr ì`m»`m ñnï> H$am. _yë`_mnZ à{H«$`oV _mnZ H$go Cn`wŠV R>aVo? MmMUr gà_mU hmoÊ`mgmR>r Vwåhr H$moUVr XjVm
¿`mb Vo ñnï> H$am.
(06) Define measurement. How is measurement useful in evaluation process? Explain what
precaution should be taken in order to make a test valid.
(07) loUr {ZYm©aUmMo VÎd, V§Ì Am{U \$m`Xo g{dñVa ñnï> H$am.
(07) Elaborate the Principle, Technique and advantages of grading system.
(08) MmMUr V`ma H$aVmZm _mnZmÀ`m Mm§Jë`m gmYZmMo JwU{deof Vwåhr H$go bjmV ¿`mb Vo CXmhaUmg{hV ñnï> H$am.
(08) How will you consider the characteristics of a good measuring instrument while developing
a list? Explain with examples.
(09) Xe©Zr gà_mUVm Am{U ghdVu gà_mUVm ho g§~moY ñnï> H$am. Xe©Zr gà_mUVm Agë`mg ghdVu gà_mUVm AgVoM Ago
åhUVm `oB©b H$m`? H$m?
(09) Explain the concepts of face validity and concurrent validity. Will face validity ensure
concurrent validity? Why?
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 33
(10) {dÚmnrR> narjm nÕVr_Yrb VrZ ñVamda nma nmS>ë`m OmUmè`m {d{dY H¥$Vr g{dñVa ñnï> H$am.
(10) Explain in detail the activities incorporated in three phases of university examination
section.
(Am) {ejUmVrc g§kmnZ àH$ma (Communication Modes in Education) (EDU 010)
(H$moUVmhr EH$ àíZ gmoS>dm) (EHy$U JwU 40)
(01) (A) Imbrb g§H$ënZm ñnï> H$am.
(1) n[ag§dmX
(2) JQ>MMm©
(3) ^y{_H$mnmbZ
n[ag§dmX Am{U JQ>MMm© Am`moOZmVrb _hÎdmÀ`m _wÚm§Mo {ddoMZ H$am.
(01) (A) Explain the following concepts
(1) Seminar
(2) Group Discussion
(3) Role Playing
What points will you consider in organising effective seminar and Group Discussion ?
(~) Xya{ejU àUmbr_Ü`o dmnaë`m OmUmè`m g§àofUmÀ`m {d{dY aMZm àH$mam§Mo WmoS>Š`mV dU©Z H$am.
(B) Describe in brief the multiple communication patterns in Distance Education.
(02) Vw_Mr emim EH$m XþJ©_ ^mJmVrb Am{Xdmgr àXoemV Amho. `m emioVrb Vw_À`m ghH$mar {ejH$m§gmR>r g§JUH$ gmjaVm
H$m`©H«$_mMo Am`moOZ AmnUmbm H$amd`mMo Amho, Ë`m H$m`©H«$_mÀ`m {Z`moOZmMm AmamIS>m V`ma H$am.
(02) Your school is located in a remote tribal area. You have to organise a programme of
‘Computer Literacy‘ for your colleagues. Prepare a plan for organising this programme.
(03) "g§§JUH$ gmjaVm' åhUOo H$m` Vo ñnï> H$am. "g§JUH$mMm e¡j{UH$ dmna' `m g§~§Yr Vwåhm§bm ñWm{ZH$ {ejH$m§gmR>r EH$
H$m`©emim Am`mo{OV H$amd`mMr Amho. gXa H$m`©emioMr `moOZm gmXa H$am.
(03) Explain what is meant by ‘Computer literacy’. You have to organise a workshop for
teachers in local schools on ‘Use of Computers in Education’. Present the plan of this
workshop.
(04) (A) à^mdr AÜ``ZmgmR>r {dÚmWu-{ejH$ Am§Va{H«$`m hmoUo H$m Amdí`H$ Amho Vo gmoXmhaU ñnï> H$am.
(A) Explain with examples why the student-teacher interactions are essential for an
effective learning.
(~) _wŠV {dÚmnrR>mMo AÜ``ZmWu åhUyZ Vwåhm§bm nÌì`dhmamÛmao d XÿaÜdZrÛmao H$go {eH${dÊ`mV Ambo Vo {bhm.
(B) State how you are instructed through correspondence and telephone as a learner of
an open university.
(05) ldU _mÜ`_mMo \$m`Xo d _`m©Xm ñnï> H$am. Vwåhr Vw_À`m emioV EH$m AmXe© ^mfm {dkmZ à`moJemioMr C^maUr H$er H$amb
Vo ñnï> H$am.
(05) Describe the advantages and limitations of the audio medium. Explain how will you set
up an ideal language laboratory in your school.
(06) J°ZoMr AÜ``ZmVrb _Vo ñnï> H$am. J°ZoZo gm§{JVboë`m ~moYmË_H$ à{H«$`oÀ`m ZD$ Q>ßß`m§Mm dmna AÜ``ZmgmR>r H«$_mZo hmoUo H$m
Amdí`H$ AgVo Vo gmoXmhaU ñnï> H$am.
(06) State Gagne's views on learning. Explain with examples how Gagne's nine stages of
cognitive processing are essential in sequential order for learning.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 3440
(07) ì`m»`mZnÕVrMo Cƒ {ejUmVrb _hÎd WmoS>Š`mV ñnï> H$am. à^mdr ì`m»`mZ H$m¡eë`o H$moUVr Vo ñnï> H$am. ì`m»`mZ
àH$mam§Mr `mXr H$ê$Z H$moUË`mhr XmoZ ì`m»`mZ àH$mam§Mo g{dñVa dU©Z H$am.
(07) Explain in brief the importance of lecture method in higher education. Explain the effective
lecturing skills. Enlist the types of lectures and explain any two of them.
(08) Cƒ {ejUmV "Aä`mggÌ' V§ÌmMo _hÎd ñnï> H$am. Vwåhr {eH$drV Agboë`m {df`mVrb EImÚm {deof KQ>H$mgmR>r
Aä`mggÌ V§ÌmMm dmna H$gm Ho$bm, Vo gmoXmhaU ñnï> H$am.
(08) Describe the importance of the technique of ‘Tutorials’ in higher education. Explain how
you used this technique for a special unit in your subject. Illustrate your answer.
(09) g§kmnZ åhUOo H$m` ? eoZm°ZÀ`m g§kmnZ à{V_mZmV ñH°$_Zo H$moUË`m gwYmaUm gwM{dboë`m AmhoV Vo gH$maU gm§Jm. g§kmnZ
à{V_mZmVrb H$moUVo KQ>H$ (àofH$, g§Xoe, _mÜ`_, J«mhH$) H|$ÐñWmZr AmhoV Vo gmoXmhaU ñnï> H$am.
(09)
What is Communication? Explain Shannon's model with reference to the modifications suggested by
Schrammes in his model. Which part of the communication (Sender, Message, Media and Receiver)
is at the centre of your research work in hand. Discuss with examples.
(10) (A) Xya{MÌdmUr `m àgma_mÜ`_mMo {ejUjoÌmgmR>rMo _hÎd d Cn`wŠVVm ñnï> H$am.
(A) Describe the importance and effectiveness of television for education sector.
(~) ldUg§{hVoÀ`m {d{eï> aMZoVrb _hÎdmÀ`m KQ>H$m§Mr WmoS>Š`mV MMm© H$am. "n`m©daUmMo _hÎd' `m g§H$ënZoda
AmYm[aV B. 8 drÀ`m {dÚmÏ`mªgmR>r g§{hVm V`ma H$am.
(B) Describe and discuss typical structure of audio script. Prepare a script for VIII standard
students on `Importance of Environment'.
(11) Xhm Vo Mm¡Xm `m d`moJQ>mÀ`m {dÚmÏ`mªgmR>r "^y{_H$mnmbZ' `m AÜ`mnZV§ÌmMm dmna Vwåhr {eH$drV Agboë`m H$moUË`mhr
{df`mVrb EH$m KQ>H$mgmR>r H$gm H$amb Vo gmoXmhaU ñnï> H$am. `m AÜ`mnZV§ÌmMo AÜ`mnZnÕVrÀ`m g§X^m©Vrb \$m`Xo ñnï>
H$am.
(11) Explain with examples how will you utilize the technique of ‘Role playing’ in your subject
for the students of age group 10-14 years. Explain various advantages of this teaching
technique.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 35
7.0 {ÛVr¶ df© AIoamnydu gmXa H$amd¶mMm g§emoYZ Ahdmb
(Research Report / Dissertation)
nXì¶wÎma nXdr {ejUH«$‘m§‘ܶo (E‘.E./E‘.H$m°‘./E‘.Eñgr.) g§àofU AWdm Xÿa{ejU joÌm§er g§~§{YV {df¶mda g§emoYZ H$m¶©
nyU© H$amdo bmJVo. ¶mMr Vwåhmbm ‘m{hVr Amho. ˶mZwgma Vwåhr hmVr KoVboë¶m {df¶mMo g§emoYZmMo H$m‘ nyU© H$ê$Z ˶mda AmYm[aV
g§emoYZ AhdmbmMr (Research Report / Dissertation) EH$ {dÚmnrR>mH$S>o O‘m H$amd¶mMr Amho. g§emoYZ AhdmbmMr àH$aU
¶moOZm VgoM ˶m‘Yrb ‘OHy$amMr ‘m§S>Ur ¶m~amo~aM EH§$Xa g§emoYZ à{H«$¶oMr g{dñVa ‘m{hVr Vwåhmbm g§emoYZ nwîn ‘m{bHo$‘YyZ {‘iy
eHo$b. VgoM g§emoYZ H$m¶m©~Ôb Aä¶mgH|$Ðmdarb g§‘§ÌUgÌm§‘YyZXoIrb Vwåhmbm doimodoir ‘mJ©Xe©Z H$aʶmV ¶oB©b. åhUOoM,
{ejUH«$‘mÀ¶m g§nyU© H$mbmdYr‘ܶo g§emoYZm~m~V {dÚmnrR> VgoM Aä¶mgH|$Ðmdarb ‘mJ©Xe©Z Am{U Vw‘Mo gmV˶nyU© à¶ËZ ¶m§VyZ
Vw‘Mm g§emoYZ Ahdmb V¶ma hmoUma Amho. g§emoYZ à{H«$¶oÛmao EImXr g‘ñ¶m ¶mo½¶, H«$‘mpÝdV nÕVrZo gmoS>{dʶmMo H$m¡eë¶ àmá hmoVo,
Va g§emoYZ Ahdmb boIZmÛmao Vwåhr Ho$boë¶m CnH«$‘mMo emór¶ nÕVrZo boIZ d ‘m§S>Ur H$aʶmMo H$m¡eë¶ àmá hmoVo. g§emoYZ
Ahdmb boIZ hr AmZ§XXm¶r H¥$Vr Amho, Ago Vwåhmbm OmUdob.
Vwåhr V¶ma Ho$boë¶m g§emoYZ AhdmbmMr (Research Report / Dissertation) EH$ àV a{OñQ>S>© / ñnrS> nmoñQ>mÛmao
Imbrb nζmda nmR>dmdr. (Hw$[a¶aZo nmR>dy Z¶o)
àm. S>m°. à‘moX {~¶mUr
g§MmbH$, e¡j{UH$ godm {d^mJ
¶ed§Vamd MìhmU ‘hmamï´> ‘w³V {dÚmnrR>
J§Jmnya YaUmOdi, Zm{eH$ - 422 222
{ÛVr¶ dfm©À¶m {dÚm϶mªZr g§emoYZ Ahdmb e¡j{UH$ godm {d^mJmH$S>o {XZm§H$ 15 ’o$~«wdmar 2016 n¶ªV nmohmoMob Aem àH$mao
nmR>dmdm. ¶m ‘wXVrZ§Va àmá hmoUmè¶m g§emoYZ Ahdmbm~m~VÀ¶m ‘m¡{IH$ narjmXoIrb {db§~mZo hmoD$ eH$Vrb.
g§emoYZ AhdmbmMo ‘y붑mnZ e¡j{UH$ godm {d^mJm‘m’©$V {dÚmnrR>mVrb AܶmnH$m§Ûmao Ho$bo OmVo. {d{hV ‘y붑mnZ aMZoZwgma
g§emoYZ AhdmbmgmR>r EHy$U 200 JwU AmhoV. nXì¶wÎma {ejUH«$‘m‘Yrb "g§àofUmVrb g§emoYZ' (Communication Research)
hm EH$ ‘hÎdmMm KQ>H$ Amho. ˶mg§X^m©Vrb ‘m{hVr ¶mnwT>rb ^mJm‘ܶo Amho, Vr Vwåhmbm Cn¶w³V R>aob.
{df¶ g§àofU (Subject Communication) ho g§emoYZ joÌ Agboë¶m E‘.E. (M31), E‘.H$m°‘. (M34) Am{U E‘.Eñgr.
(M35) ¶m {ejUH«$‘m§gmR>r àdoe KoVboë¶m {dÚm϶mªZr {ÛVr¶ df© AIoamnydu ñdV…Mm g§emoYZ Ahdmb (Dissertation) {dÚmnrR>mH$S>o
O‘m H$aʶmnydu Imbrb ~m~r {dMmamV KoUo Amdí¶H$ Amho.
l
g§emoYZmgmR>r {ZdS>bobr g‘ñ¶m (g§emoYZmMm {df¶) joÌmÀ¶m Ame¶mer gwg§JV AgUo Amdí¶H$ Amho.
CXmhaUmW©,
*
E‘.E. ({df¶ g§àofU - ‘amR>r) joÌ Agob Va g§emoYZmMr g‘ñ¶m ({df¶) ‘amR>r ^mfm, ì¶mH$aU, gm{h˶,
g‘rjm B˶mXr KQ>H$m§n¡H$s EH$m KQ>H$mer g§~§{YV Agmdr.
*
E‘.H$m°‘. ({df¶ g§àofU - ~±qH$J) Ago joÌ Agob Va g§emoYZmMr g‘ñ¶m ({df¶), ~±H$m§Mr H$m¶}, H$m¶©nÕVr,
AmYw{ZH$ ~±qH$J nÕVr, {dÎmnwadR>m, nVYmoaU, B˶mXr KQ>H$m§n¡H$s EH$m KQ>H$mer g§~§{YV Agmdr.
*
E‘.Eñgr. ({df¶ g§àofU - agm¶Zemó) Ago joÌ Agob Va g§emoYZmMr g‘ñ¶m ({df¶) agm¶ZemómVrb
Ame¶mer g§~§{YV Agmdr.
darb CXmhaUo Ho$di Z‘wݶmgmR>r {Xbr AmhoV. {dÚm϶mªZr ñdV…À¶m g§emoYZ g‘ñ¶oMr nS>VmiUr H$ê$Z g§~§{YV
Ame¶mer gwg§JV Amho ¶mMr ImÌr H$amdr.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 36
l
EH§$XarVM, E‘.E. {df¶ g§àofU (M31) ¶m {ejUH«$‘mgmR>r ^mfm / gm‘m{OH$emóo / AWdm g§~§{YV kmZjoÌmVrb,
E‘.H$m°‘. {df¶ g§àofU (M34) ¶m {ejUH«$‘mgmR>r dm{UÁ¶ AWdm ì¶dñWmnZ joÌmVrb, Va E‘.Eñgr. {df¶
g§àofU (M35) ¶m {ejUH«$‘mgmR>r {dkmZ emIoer g§~§{YV Ame¶ / KQ>H$ / {df¶ g§emoYZmgmR>r {ZdS>Uo A{Zdm¶©
Amho.
l
g§emoYZ H$m¶©nÕVr (àW‘ dfm©‘Yrb) VgoM g§emoYZ àH$ën ({ÛVr¶ dfm©‘Yrb) ¶m Aä¶mgH«$‘m§Mr g§nH©$gÌo gwê$
AgVmZm Aä¶mgH|$Ðmdarb AܶmnH$m§er MMm© H$ê$Z Vwåhr {ZdS>bobr g§emoYZ g‘ñ¶m g§~§{YV {df¶ g§àofUmgmR>r ¶mo½¶
Amho ¶mMr ImÌr H$ê$Z ¿¶mdr.
l
{dÚmnrR> / ‘hm{dÚmb¶m‘Yrb AܶmnH$ XmoZ COiUr dJm©g (Refresher Course) n¶m©¶ åhUyZ hm {ejUH«$‘ nyU©
H$aV Agë¶mg ˶m§Zr ñdV…À¶m {Z¶wº$sÀ¶m {df¶mVrbM {df¶ g§àofU joÌ {ZdS>Uo A{Zdm¶© Amho.
CXmhaUmW©,
*
"AW©emó' ¶m {df¶mÀ¶m d[að> ‘hm{dÚmb¶ / {dÚmnrR>mVrb AܶmnH$m§Zr E‘.E. ({df¶ g§àofU AW©emó) ¶m
joÌmVrb g§emoYZ Ahdmb (Dissertation) H$aUo Amdí¶H$ Amho.
*
"^m¡{VH$emó' ¶m {df¶mÀ¶m d[að> ‘hm{dÚmb¶ / {dÚmnrR>mVrb AܶmnH$m§Zr E‘.Eñgr. ({df¶ g§àofU ^m¡{VH$emó) ¶m joÌmVrb g§emoYZ Ahdmb (Dissertation) H$aUo Amdí¶H$ Amho.
8. g§emoYZ Ahdmb gmXa Ho$boë¶m {dÚm϶mªMr ‘m¡{IH$ narjm
{ZYm©[aV H$mbmdYr‘ܶo g§emoYZ Ahdmb e¡j{UH$ godm {d^mJmH$S>o O‘m H$aUmè¶m {dÚm϶mªMr ‘m¡{IH$ narjm {dÚmnrR> ‘w»¶mb¶
(Zm{eH$) ¶oWo doimodoir Am¶mo{OV H$aʶmV ¶oB©b. gXa ‘m¡{IH$ narjoMr VmarI d Aݶ Vnerb {dÚm϶mªZm e¡j{UH$ godm
{d^mJmH$Sy>Z Q>nmbmÛmao H$i{dʶmV ¶oB©b. ˶mZwgma, e¡j{UH$ godm {d^mJmZo Am¶mo{OV Ho$boë¶m ‘m¡{IH$ narjogmR>r {dÚm϶mªg
ñdIMm©Zo Zm{eH$ ¶oWo ¶mdo bmJob.
e¡j{UH$ godm {d^mJmZo H$i{dboë¶m ‘m¡{IH$ narjog {dÚmWu AZwnpñWV Agë¶mg gXa {dÚm϶mªMr ‘m¡{IH$ narjm nwT>rb
dfuÀ¶m gÌm‘ܶo hmoB©b. ˶mgmR>r g§~{YV {dÚm϶m©Zo nwZnarjmWu AO© ^ê$Z ‘m¡{IH$ narjm ewëH$ ^amdo bmJob. ˶mÑï>rZo {dÚm϶mªZr
g§emoYZ Ahdmb O‘m Ho$ë¶mZ§Va ‘m¡{IH$ narjoMm {XZm§H$ d Aݶ VnerbmgmR>r e¡j{UH$ godm {d^mJm‘ܶo H$m¶m©b¶rZo doio‘ܶo g§nH©$
gmYmdm.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 37
9.0 g§àofUmMr ‘yb^yV g§H$ënZm
g§àfo U hm Communication `m _yi B§J«Or eãXmgmR>r Zì`mZo ê$T> hmoD$ nmhUmam _amR>r nm[a^m{fH$ eãX Amho. `mbmM AÝ`hr
nm[a^m{fH$ eãX àM{bV AmhoV. CXmhaUmW©, g§kmnZ, g§dmX. `m nwpñVHo$V _mÌ g§àofU `m eãXm§Mm dmna gd©Ì Ho$bm Amho. {dMmam§Mr
XodmUKodmU, ^mdZm§Mo AmXmZ-àXmZ, EH$_oH$m§er g§dmX gmYUo øm gd© g§àofUmÀ`mM à{H«$`m AmhoV. gH$minmgyZ amÌrn`ªV AmnU
gmVË`mZo BVam§er g§dmX gmYVmo åhUyZ OJUo ho AI§S> g§àofU Amho Ago åhQ>bo Var Vo dmdJo R>aUma Zmhr. _mZdr g§àofU A{Ve`
g§nÞ Am{U {d{dY _mJmªZr hmoUmao Amho. gd©M ì`ŠVr gmVË`mZo g§àofU-à{H«$`oMm dmna H$arV Agë`m Var H$mhr {d{eï> ì`dgm`mVrb
ì`ŠVtZm g§àofUmMm A{YH$ hoVwnyd©H$ d Am¡nMm[aH$[aË`m dmna H$amdm bmJVmo. CXmhaUmW©, boIH$, A{^ZoVo, {ejH$, g§nmXH$,
~mV_rXma, AmH$medmUr, XyaXe©Z_Yrb ì`ŠVr `m§Zm g§àofUmMm OmUrdnyd©H$ Aä`mg H$amdm bmJVmo. Vgm Vmo Vwåhrhr `m {ejUH«$_mV
H$aUma AmhmV.
g§àofUmÀ`m AZoH$ ì`m»`m AmhoV, Ë`mVrb H$mhr nwT>rbà_mUo (1) EH$m ì`ŠVrH$Sy>Z Xwgè`m ì`ŠVrH$S>o g§Xoe nmohM{dÊ`mMr H$bm qH$dm H$m¡eë` åhUOo g§àofU hmo`.
(2) _m{hVrMo dhZ hmoD$Z AW©nyU© à{VgmX {Z_m©U H$aUo åhUOo g§àofU hmo`.
(3) _Vo qH$dm ^mdZm `m§Mr XodmUKodmU åhUOo g§àofU hmo`.
(4) ^mdZm, H$ënZm, {dMma `m§À`m g§H«$_UmÛmao `mo½` àË`m^aU/à{VgmX {_idyZ Ü`o` gmÜ` H$aÊ`mMr {H«$`m åhUOoM
g§àofU hmo`.
`m gd© ì`m»`m§dê$Z WmoS>Š`mV Ago åhUVm `oBb
© H$s g§àfo UmV _m{hVr, _Vo, ^mdZm EH$m ì`ŠVrH$Sy>Z Xwgè`m ì`ŠVrH$S>o
AMyH$nUo nmohM{dë`m OmVmV d Ë`mÛmao Xwgè`m ì`ŠVrH$Sy>Z AW©nyU© à{VgmX {_i{dbm OmVmo.
AmVm g§àofU à{H«$`m àË`jmV H$er KS>Vo ho nwT>rb H$mhr CXmhaUm§dê$Z nmhÿ.
_wŠV {dÚmnrR>mV nXì`wÎma {ejUH«$_mgmR>r Vwåhr AmVm àdoe KoVbobm Amho. `m {ejUH«$_mMr g§nyU© _m{hVr {dÚmnrR>mbm
Vw_À`mn`ªV nmohMdm`Mr Amho. Vr _m{hVr Vw_À`mn`ªV nmohM{dÊ`mgmR>r {dÚmnrR>mZo `m _mJ©X{e©Ho$Ûmao à`ËZ Ho$bobm Amho. hr à{H«$`m
g§àofUmMrM Amho. `m à{H«$`oV H$m` H$m` KS>bobo Amho ? {dÚmnrR> Am{U {dÚmnrR>m§VJ©V g§~§{YV ì`ŠVr ho `m {R>H$mUr _m{hVr-g§Xoe
nmR>{dÊ`mMo H$m`© H$aVmV. Ë`m§Zm àofH$ (Sender) Ago åhUVmV. {ejUH«$_mMr ê$naofm-AmamIS>m, BË`mXr _m{hVrMo åhUOoM
g§XoemMo g§H«$_U `m nwpñVHo$Ûmao Ho$bobo Amho. Vr Vwåhr ñdrH$maUma qH$dm J«hU H$aUma AmhmV åhUyZ Vwåhr J«mhH$ (Receiver)
AmhmV. hoM ñWybê$nmV nwT>rb AmH¥$VrV _m§S>bobo Amho.
àofH$
Ame` / _m{hVr /
† gyMZm `m§Mo g§H«$_U
† J«mhH$
AmH¥$Vr H«$. 1 : g§àofU à{H«$`oMm ñWyb AmamIS>m
gd©gm_mÝ` _mUgmMr g§àofU{df`H$ H$ënZm darb AmH¥$VrV Xe©{dë`mà_mUo AgVo, na§Vw AmnU gImob {dMma Ho$bm Va Ë`mV
AZoH$ ÌwQ>r AmhoV ho bjmV `oVo.
CXmhaUmW©, J«mhH$mbm Úmd`mMr _m{hVr àofH$ AZoH$ _mÜ`_m§VyZ XoD$ eH$Vmo. Ë`mV {b{IV gm{hË`, XyaÜdZr, XyaXe©Z,
pìh{S>Amo, Am°{S>Amo, ao{S>Amo, g§JUH$, {MÌo (_m°S>b
o à{VH¥$Vr) Aem AZoH$ _mÜ`_m§Mm g_mdoe hmoVmo. åhUOoM EH$M _m{hVr XoÊ`mgmR>r Vmo
EH$ qH$dm AZoH$ _mÜ`_m§Mm dmna H$ê$ eH$Vmo. VgoM `§Ìm§Mmhr dmna H$ê$ eH$Vmo.
{edm` AmH¥$Vr H«$. 1 _Ü`o _m{hVrMo - g§XoemMo g§H«$_U ho àofH$mH$Sy>Z J«mhH$mn`ªV EH$V\$s© Amho Ago Xe©{dbo Amho, na§Vw Ago
Zoh_rM KS>Vo Ago Zmhr. J«mhH$XoIrb H$mhr doiobm Amnbm à{VgmX qH$dm e§H$m-àíZ AZoH$ _mÜ`_m§Ûmao (CXmhaUmW©, nÌmÛmao,
XyaÜdZrÛmao) àofH$mbm {dMmaVmo. `oWo J«mhH$mH$Sy>Zhr àofH$mH$S>o g§Xoe nmR>{dbm OmVmo. Aem [aVrZo g§àofU à{H«$`m EH$ _mJu (oneway) à{H«$`m Z amhVm {Û_mJu (two-way) hmoVo. Ë`m_wio darb _yi AmH¥$Vr nwT>rbà_mUo hmoB©b.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 38
g§Xe
o
†
àofH$
†
_mÜ`_
_mÜ`_
† J«mhH$
g§Xe
o
AmH¥$Vr H«$. 2 : _mÜ`_mÛmao {Û_mJu g§àofU
à{V{H«$`m
g§Xe
o
{dg§Ho$VrH$aU
dm{hZr
_mÜ`_
J«mhH$
g§Ho$V~Õ Ame`
g§Ho$VrH$aU
àofH$
AmH¥$Vr H«$. 2 H$Xm{MV Amnë`mbm n[anyU© dmQ>ob. na§Vw g§àofUm~m~V OgOgo A{YH$m{YH$ g§emoYZ hmoV Jobo VgVgo `m
à{H«$`oVhr AZoH$ C{Udm AmhoV ho bjmV Ambo.
Ooìhm _mZgemñÌkm§Zr g§àofUmMm {dMma Ho$bm Voìhm àofH$mÀ`m Am{U J«mhH$mÀ`m _ZmV Oo {dMma MmbVmV Ë`m§Mmhr g_mdoe `m
à{H«$`oV H$aÊ`mV Ambm.
g§àfo UmV "Q>{o bH$å`w{ZHo$eZ' (Xyag§nH©$) `m joÌmVrb Pmboë`m àJVr_wiho r ^a nS>br. Q>{o bH$å`w{ZHo$eZ (Xyag§nH©$) _Ü`o g§Xe
o
qH$dm _m{hVr nmR>{dbr OmV AgVmZm Ë`mV H$mhr Vm§{ÌH$ qH$dm n`m©daUmMo AS>Wio `oD$Z g§Xoe `mo½`[aË`m nmohM{dbm OmV Zmhr ho
AmnUmg _mhrV AmhoM. `m AS>Wiçm§Zm ì`Ë`` / Jm|Yi (noise) Ago åhUVmV d g§n«ofU à{H«$`oÀ`m n[aUm_H$maHo$V `m KQ>H$mbm
_hÎdmMo ñWmZ Amho.
`m à{H«$`oV nS>bobr {Vgar ^a åhUOo "dm{hZr' qH$dm "M°Zob' (Channel) hmo`.
ao{S>Amo qH$dm Xya{MÌdmUr hr _mÜ`_o AmhoV. Xya{MÌdmUrÀ`m {d{dY dm{hÝ`m§VyZ H$m`©H«$_ àgm[aV hmoVmV. `m dm{hÝ`m§À`m
n[aUm_H$maH$VoVXoIrb {^ÞVm AmT>iVo. åhUOo dm{hZr hm EH$ g§àofUmÀ`m à{H«$`oV ZdrZ KQ>H$ g_m{dï> hmoVmo. `m gd© KQ>H$m§Mr
{_iyZ g§àofU à{H«$`oMr AmH¥$Vr nwT>rbà_mUo hmoB©b.
àË`m^aU
Jm|Yi
AmH¥$Vr H«$. 3 : dm{hZrÛmao g§àofU
AmVmn`ªV g§àofU à{H«$`oVrb Oo KQ>H$ {ZpíMV Pmbo, Ë`m gd© g§H$ënZm§Mm / KQ>H$m§Mm EH${ÌV n[aM` AmnU H$ê$Z KoD$.
(1) àofH$ (Sender) - Ame` dm _m{hVr gm§JUmam, g§àofUmMr dñVw{Zð> gwédmV H$aUmam, åhUyZ "g§àofUmMo CJ_ñWmZ'
`m ZmdmZoXoIrb g§~moYbo OmVo. CXmhaUmW©, dŠVm, boIH$, {ejH$, ZoVm, A{^ZoVm, {MÌH$ma.
(2) gm§Ho$VrH$aU (Encoding) - Ame` qH$dm _m{hVrbm eãXê$n XoUo, Ë`m§Mo gm§Ho${VH$ àVrH$m§_Ü`o ê$nm§Va H$aUo.
CXmhaUmW©, boIr qH$dm Vm|S>r eãX, H$amd`mMo hmd^md, hmVdmao, ImUmIwUm, _wÐm, A{d^m©d, à{VHo$
(3) g§Ho$V~Õ Ame` (Message) - àofH$mZo _m{hVrMo "gm§Ho$VrH$aU' Ho$ë`mZ§Va Ë`m _m{hVrbm Omo EH$ ^m¡{VH$ AmH$ma
àmá hmoVmo Ë`mbmM g§H$o V~Õ Ame` Ago åhUVmV. CXmhaUmW©, C{eam Amboë`m H$_©Mmè`mH$S>o d[að> A{YH$mè`mZo amJmZo nmhUo.
(4) _mÜ`_ (Medium) - _m{hVr d {ejU XoÊ`mgmR>r àË`oH$ g§ñH¥$Vr_Ü`o Á`m doJdoJiçm g§àofU _mJmªMm dmna Ho$bm
OmVmo Ë`mg _mÜ`_ åhUVmV. CXmhaUmW©, ao{S>Amo, Q>rìhr, Q>o{b\$moZ, Q>obrJ«m_, dm`abog, nÌboIZ, XmoZ ì`ŠVt_Yrb
àË`j g§^mfU, MMm©gÌ, J«§W dm nwñVHo$
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 39
(5) g§àofU _mJ© / dm{hZr (Channel) - Ame` / _m{hVr J«mhH$m§n`ªV nmohmoM{dÊ`mgmR>r {ZdoXZmgmR>r dmnaÊ`mV `oUmao
_mJ©. CXmhaUmW©, Pr Q>rìhr, ñQ>ma Q>rìhr, ~r~rgr, {d{dY^maVr, BË`mXr. Q>rìhr ho _mÜ`_ Amho Am{U Pr Q>rìhr, ñQ>ma
Q>rìhr, øm dm{hÝ`m AmhoV.
(6) J«mhH$ / ñdrH$maH$ / lmoVm / J«hUH$Vm© (Receiver) - àofH$mZo gm§{JVboë`m Ame`mMo Á`mbm doXZ qH$dm g§doXZ
hmoVo Aer ì`ŠVr.
(7) {dgm§Ho$VrH$aU (Decoding) - `mbmM g§Ho$Vm{YJ_ Agohr åhUVmV. g§Ho$V~Õ Ame` hm gm§Ho${VH$mV, eãXê$nmV
qH$dm gm§Ho${VH$ {MÝhmV ê$nm§V[aV Ho$bobm AgVmo. Ë`m Ame`mVrb {MÝh, àVrHo$, eãX `m§Mm AW© bmdyZ Ë`mMo
_m{hVr_Ü`o ê$nm§Va H$aUo d J«mhH$mZo Vo g_OyZ KoUo.
(8) à{V{H«$`m (Response) - ñdrH¥$V Ho$boë`m Ame`mÀ`m AW©àmárZwgma CÎmamXmIb Ho$bobr à{V{H«$`m
(9) Jm|Yi / ì`Ë`` (Noise) - g§àofUmV ~mYm {Z_m©U H$aUmam H$moUVmhr KQ>H$. CXmhaUmW©, ahXmar, JO~OmQ> `m§_wio
EH$_oH$m§Mo ~mobUo Z g_OUo.
(10) àË`m^aU (Feedback) - Ame`mÀ`m ñdrH¥$VrZ§Va J«mhH$mH$Sy>Z àofH$mbm {_iUmar CbQ> nmdVr qH$dm "n[aUm_kmZ'
qH$dm {dMmanyd©H$ à{V{H«$`m.
g§àofU à{H«$`oer {ZJ{S>V `m Xhm g§H$ënZm§Mr _m{hVr nm{hë`mZ§Va AmVm Vr àË`j H$er KS>Vo Vo WmoS>Š`mV nmhÿ.
àofH$ {d{eï> hoVygmR>r g§àofUmMm {ZU©` KoVmo. Ë`m hoVyg AZwê$n _m{hVr {ZpíMV H$aVmo. Vr H$moUË`m eãXm§V qH$dm {MÝhm§À`m
gmhmæ`mZo g§ào{fV H$amd`mMr ho {ZpíMV H$aVmo Vr _m{hVr g§Ho$V~Õ Ho$br OmVo d `mo½` _mÜ`_mÛmao Vmo Vr nmR>{dVmo. g§Ho$V~Õ
Ame`mMm AW© J«mhH$ {dgm§Ho$VrH$aU H$ê$Z bmdVmo Am{U AWm©Zwgma à{VgmX XoVmo Aer hr WmoS>Š`mV à{H«$`m Amho. g§àofUmMm {dMma
`oWo nyU© hmoVmo Ago Zmhr. `m à{H«$`oVrb AmUIr H$mhr C{Udm AbrH$S>o ñnï> Pmboë`m AmhoV.
àofH$ Am{U J«mhH$ `m§Mr g§ñH¥$Vr, n`m©daU, ^m{fH$ nmíd©^_y r Am{U {d{dY joÌm§Vrb AZw^d `m§Zmhr g§àfo UmV _hÎd Amho. àofH$
Am{U J«mhH$ `m§À`m ~m~VrV ho nyU©V: {^Þ Agob Va g§àofU hmoV Zmhr qH$dm MwH$sMo hmoVo.
Ooìhm J«m_rU ^mJmVrb {ejH$ ehar {dÚmÏ`mªZm {eH${dVmo qH$dm ehar {ejH$ J«m_rU ^mJmVrb {dÚmÏ`mªZm {eH${dVmo Voìhm
{ejH$ (àofH$) Am{U {dÚmWu (J«mhH$) `m§À`mV n[aUm_H$maH$ g§àofU hmoV Zmhr Ago ~è`mM doim AmT>iVo. H$maU Ë`m XmoKm§Mr
g§ñH¥$Vr, ^m{fH$ nmíd©^y_r, n`m©daU Am{U AZw^d {^Þ-{^Þ Agy eH$Vmo. ho Imbrb AmH¥$Vrdê$Z ñnï> hmoVo.
àofH$ d J«mhH$mÀ¶m AZw^d joÌmVrb gmå¶
ä
g§Ho$V~Õ Ame¶
ä
J«mhH$
ä
ä
àofH$
ä
AZw^d joÌ
{dgm§Ho${VH$aU
Jm|Yi / ì¶Ë¶¶
à˶m^aU
AmH¥$Vr H«$. 4 : àofH$ Am{U J«mhH$ `m§À`m AZw^djoÌmVrb gmå`
AmVmn`ªV nm{hboë`m g§àofU à{H«$`oVrb AmUIr EH$ _hÎdmMr ÌwQ>r åhUOo `m gd© à{H«$`oV Ago J¥hrV Yabo Amho H$s, àofH$
hm J«mhH$mÀ`m dV©ZmMo {Z`§ÌU H$arV AgVmo. àofH$mÀ`m _ZmV H$mhr {d{eï> hoVy AgVmo Am{U Ë`mg AZwê$n ~Xb J«mhH$m§V Pmbo VaM
Vo g§àofU n[aUm_H$maH$ Amho. `m {dMmambm _Ü`dVu ñWmZ XoUmam {dMmad§VmMm EH$ n§W Amho. Ë`mbm dV©ZdmXr n§W Ago åhUVmV na§Vw
g§àofUmMr n[aUm_H$maH$Vm J«mhH$mÀ`m Ano{jV dV©Z~Xbmdê$Z R>a{dVm `oV Zmhr qH$dm R>a{dUo `mo½` R>aUma Zmhr, Ago _mZUmaohr
{dMmad§V AmhoV. àofH$mBVH$mM J«mhH$ ñdV§Ì, ñdm`Îm ì`ŠVr AgyZ J«mhH$hr àofH$mMo {Z`§ÌU H$ê$ eH$Vmo Ago ho {dMmad§V _mZVmV.
åhUOoM àofH$ Am{U J«mhH$ ñdV§Ì qH$dm ñdm`Îm AgyZhr Vo nañnamdb§~r AmhoV.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 40
10. g§àofUmVrb g§emoYZmMo doJionU
g§àofUmÀ`m à{H«$`oV ñdê$n ñnï> Pmë`mda AmVm g§àofU g§emoYZmMo doJionU g_OmdyZ KoUo Vwåhm§bm eŠ` hmoB©b. AmnU emim
_hm{dÚmb`m§_Ü`o AZoH$ {df`m§Mm Aä`mg H$arV AgVmo. nma§n[aH$ {dÚmnrR>mVrb nXì`wÎma d g§emoYZ {ejUH«$_mV {dÚmWu EImÚm
{df`mVrb Cn{df`mV OmD$Z g§emoYZ H$aVmo d gImob Am{U ZdrZ kmZ àmá H$aVmo. na§Vw ho ZdrZ kmZ g_mOmn`ªV H$go nmohM{dVm
`oBb
© `mMm {dMma Amnë`mH$Sy>Z \$magm Ho$bm OmV Zmhr. ho ZdZdrZ kmZ / kmV _m{hVr `m nwT>rb H$mimV àË`oH$ ì`ŠVrMr, g§ñWoMr,
g_mOmMr d amï´>mMr eŠVr qH$dm ~bñWmZ R>aUma Amho. åhUyZM ho kmZ A{YH$m{YH$ bmoH$m§n`ªV nmohmoM{dbo Jobo nm{hOo, ho Amnë`m
gdmªZm VÎdV: _mÝ` hmoB©b. na§Vw `m kmZmMm àgma H$aVmZm `m joÌmVrb AZoH$ àíZ Amnë`mnwT>o C^o amhVmV. CXmhaUmW©, kmZ
H$moU XoUma ? H$moUmbm XoUma ? Vo `eñdr[aË`m nmohM{dÊ`mgmR>r H$moUË`m _mÜ`_m§Mm dmna H$aVm `oB©b ? kmZ `mo½`[aVrZo
nmohMbo qH$dm Zmhr Vo H$go R>admd`mMo ? EImÚm {d{eï> {df`mVrb kmZ àgmamgmR>r H$moUVo _mÜ`_ A{YH$ n[aUm_H$maH$ R>aVo ?
kmZ J«hU H$aUmam Vo kmZ H$go àmá H$aVmo ? ~mø dmVmdaUmMm àofH$mda d ñdrH$maH$mda H$moUVm n[aUm_ hmoVmo ? Ago AZoH$ àíZ
AmhoV.
"{d{dY {df`m§Vrb kmZ{Z{_©Vr' `m joÌmV AmO {OVHo$ g§emoYZ hmoV Amho {VVHo$ Vo "kmZ àgma' `m joÌmV Pmbobo Zmhr Ë`m_wio
AÚ`mdV kmZ gd©gm_mÝ`mn`ªV nmohmoM{dÊ`mV AZoH$ AS>ga C^o amhVmV. åhUyZM AmO g_mOmbmhr kmZmÀ`m g§àfo UmVrb (àgmamVrb)
g§emoYZmMr JaO Amho.
g§àofUmVrb g§emoYZmMo gyÌ nwT>rbà_mUo Amho. RACE
R - Research - g§emoYZmVyZ kmZ{Z{_©Vr
A - Action programme - g§H${bV kmZ{Z{_©Vr g_mOmn`ªV
nmohmoM{dÊ`mgmR>r AmamIS>çmMr {Z{_©Vr
C - Communication - kmZ àgma
E - Evaluation - _yë`_mnZ
AmH¥$Vr H«$. 5 : g§àofUmVrb g§emoYZmMo gyÌ
Amnë`mbm Oo kmZ g_mOmbm Úmd`mMo Amho Ë`m~m~VMo AÚ`mdV kmZ àW_ g§H${bV H$amdo bmJVo. g_mOmÀ`m
JaOoZwgma Ë`mVrb Amdí`H$ kmZ H$moUVo, ho doJdoJiçm nÕVtMm / gmYZm§Mm dmna H$ê$Z {ZpíMV H$amdo bmJVo d Oê$a
nS>ë`mg Amdí`H$ Ë`m Zì`m kmZm§Mr {Z{_©Vrhr H$amdr bmJVo. Ë`mZ§Va Vo kmZ g_mOmn`ªV H$moUr Úmdo, H$go Úmdo, H$moUË`m dm{hZrÛmao
/ nÕVrZo, H$moUmbm Úmdo Am{U Ë`mMr n[aUm_H$maH$Vm H$er _moOUma `m gd© àíZm§Mr CÎmao XoUmam AmamIS>m V`ma H$amdm bmJVmo. ho
kmZ Z§Va g_mOmn`ªV àË`jmV g§à{o fV Ho$bo OmVo d A§{V_V: ho g§à{o fV Ho$bobo kmZ g_mOmn`ªV {H$Vr nmohMbo ømMo _yë`_mnZhr Ho$bo
OmVo.
AmH¥$Vr H«$. 5 _Ü`o Vw_À`m Ago bjmV `oB©b H$s, gdmªV AmVrb dVy©i ho kmZmÀ`m {Z{_©VrgmR>r Amho, na§Vw Ë`mdarb VrZ dVw©io
kmZ àgmamVrb AmhoV. åhUyZM "kmZ àgma' `mhr joÌmV g§emoYZ hmoUo H$go d {H$Vr JaOoMo Amho ho Vw_À`m bjmV `oB©b.
AmVmn`ªV AmnU kmZ àgma ho kmZ{Z{_©Vrnojm H$go doJio Amho ho nm{hbo. kmZ àgmamVrb / g§àofUmVrb g§emoYZmMr H$mhr
d¡{eîQ>ço AmhoV; Vr Aer -
10.1 g§àofU g§emoYZmVrb d¡{eîQ>ço
l
g§àofUmVrb g§emoYZ ho Am§VakmZemIr` Amho. V§Ì{dkmZmV doJdoJiçm ZdZdrZ àgma _mÜ`_m§Mr ^a nS>VM Amho. gwédmVrMo
N>nmB© `§Ì Am{U AmOMo N>nmB© `§Ì `m§V O_rZ Amñ_mZMm \$aH$ Amho. ao{S>Amo, XyaXe©Z, Q>o{bH$å`w{ZHo$eZ ho Va `mM {dkmZmMo
emoY AmhoV. Ë`m_wio n[aUm_H$maH$ g§àfo U hmoÊ`mg _XV Pmbr Amho. V§Ì{dkmZmZo g§àfo UemñÌmV _moR>r ^a KmVbobr Amho. na§Vw
g§àofU ho _mZdm-_mZdm_Ü`o hmoV Agë`m_wio _mZgemñÌ, g_mOemñÌ, amÁ`emñÌ, BË`mXr gm_m{OH$ emñÌo {d{dY ^mfm
Am{U _mZì`{dÚm `m§_Ü`oXoIrb g§àofUmÀ`m g§X^m©V g§emoYZ Pmbobo Amho d `m gd© kmZemIm§Vrb g§emoYZmVyZ g§àofUemñÌ
{dH${gV hmoV Jobo Amho. åhUyZ _ybV: ho Am§VakmZemIr` ñdê$nmMo Amho.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 41
l
g§àofUmVrb g§emoYZ ^yVH$mimVrb KSy>Z Joboë`m g§àofU{df`mMo Agy eHo$b qH$dm Vo dV©_mZH$mimVrb g§àofUmÀ`m Aä`mgmer
{ZJ{S>V Agob qH$dm g§àofUmV nwT>rb H$mimV ~Xb H$aÊ`mÀ`m Ñï>rZo nS>Vmim nmhUmao qH$dm àm`mo{JH$ ñdê$nmMogwÕm
Agob.
^yVH$mimVrb g§emoYZmgmR>r Or g§emoYZnÕVr dmnaVmV {Vbm "Eo{Vhm{gH$ nÕVr' (Historical Method) Ago åhUVmV.
gÚ: n[apñWVrVrb g§emoYZmgmR>r dmnaÊ`mV `oUmè`m nÕVrg "dU©ZmË_H$ nÕVr' (Descriptive Research) Ago åhUVmV.
^{dî`H$mimV g§àofUmÀ`m nÕVrV ~Xb H$aÊ`mgmR>r Á`m Zì`m nÕVtMm nS>Vmim ¿`md`mMm AgVmo Ë`mgmR>r
àm`mo{JH$ nÕVrMm (Experimental Research) dmna Ho$bm OmVmo. øm VrZhr nÕVr g_OyZ KoÊ`mgmR>r AmnU H$mhr CXmhaUo
nmhÿ.
^maVmV Ho$ai amÁ` gmoSy>Z BVa amÁ`m§V gmjaVoMm àgma g_mYmZH$maH$ Zmhr Ago {XgyZ Ambo Amho. åhUyZ gmjaVoMm àgma
H$aÊ`mgmR>r Ho$ai amÁ`mV g§àofUmÀ`m H$moUË`m nÕVr dmnaÊ`mV Amë`m, `mMo g§emoYZ ho Eo{Vhm{gH$ g§emoYZ hmoB©b.
XyaXe©Z, ao{S>Amo `m§Ûmao AZoH$ e¡j{UH$ H$m`©H«$_ àgm[aV Ho$bo OmVmV. Ë`mMm {dÚmÏ`mªda {H$VnV n[aUm_ hmoVmo, ho nmhÊ`mgmR>r
dU©ZmË_H$ g§emoYZ nÕVrMm dmna H$aVm `oB©b.
{dH$mg `moOZm{df`H$ ~mV_r dV©_mZnÌmVyZ doJdoJiçm nÕVrZo XoD$Z Ë`mMm H$m` n[aUm_ hmoVmo `mMm emoY KoÊ`mgmR>r àm`mo{JH$
nÕVr Cn`wŠV R>aob. (`m g§emoYZ nÕVr A{YH$ g_OmdyZ KoÊ`mgmR>r AmnU g§emoYZ nÕVrdarb nwñVH$m§Mo dmMZ H$aUo
Amdí`H$ Amho.)
H$mimà_mUo g§àofUmMm {df` d g§emoYZ nÕVr Oer {^Þ hmoD$ eH$Vo, Ë`mMà_mUo g§àofU à{H«$`oVrb KQ>H$mà_mUohr g§àofU
g§emoYZmMo {df` ~Xby eH$VmV.
g§àofU à{H«$`oÀ`m AmH¥$Vr H«$. 3 _Ü`o AmnU Ë`m à{H«$`oMo gd© KQ>H$ nm{hbo AmhoV.
(1) àofH$ (2) _m{hVrMo gm§Ho$VrH$aU (3) g§Ho$V~Õ Ame` (4) _mÜ`_ (5) dm{hZr (6) J«mhH$ (7) {dgm§Ho$VrH$aU
(8) à{V{H«$`m (9) Jm§oYi (10) àË`m^aU
g§àofU g§emoYZmgmR>r darbn¡H$s H$mhr KQ>H$m§Mm g{dñVa Aä¶mg H$aVm ¶oVmo. g§emoYZmgmR>r {ZdS>boë`m Ë`m KQ>H$mZwgma
Vw_À`m g§emoYZ {df`mV Iyn {^ÞVm `oD$ eHo$b. {edm` EH$ qH$dm AZoH$ KQ>H$m§À`m nañnag§~§Ym§dahr Vwåhr g§emoYZ H$ê$ eH$mb.
_mÌ `m gd© g§emoYZmg Agbobr g§nyU© g§àofU à{H«$`oMr nmíd©^y_r Vwåhr g§emoYH$ `m ZmË`mZo {dgaVm H$m_m Z`o.
l
10.2g§àofUmMo hoVy
g§àofU ho H$moUH$moUË`m H$maUm§gmR>r Ho$bo OmVo hohr AmVm AmnU g_OyZ KoD$.
l
doJdoJio CÚmoJ Om{hamVtda _moR>çm à_mUmV n¡gm IM© H$arV AgVmV. hoM ì`mdhm[aH$-ì`mdgm{`H$ hoVygmR>r Ho$bobo
g§àofU hmo`.
l
{ZdS>UwH$sÀ`m H$mimV doJdoJiçm njm§Vrb C_oXdma nmoñQ>a, g^m, nX`mÌm Aem {d{dY nÕVtZr Amnbm àMma
H$aVmV.
l
Amamo½`{df`H$ gd`r, N>moQ>çm Hw$Qw>§~mMr H$ënZm `m Jmoï>tMm emgZmH$Sy>Z gmVË`mZo nmR>nwamdm Ho$bm OmVmo. Vmo bmoH$m§Zr
d¡Mm[aH$ d AmMaUmÀ`m nmVirda ñdrH$mamdm Agmhr à`ËZ Ho$bm OmVmo.
l
`wÕ H¡$Úm§À`m "~«Zo dm°qeJ' Mr V§Ìo `wÕ H$mimV dmnabr OmVmV. bhmZnUmnmgyZ ^mfm, Y_©, àm§V ho {df` _Zmda q~~{dbo
OmVmV Vo AmnU \$magm {dMma Z H$aVm ñdrH$maVmo. `mgma»`m à{H«$`oV Vr ì`ŠVr gH$maU ~w{ÕdmXr ÑpîQ>H$moZmVyZ
qH$dm {ddoH$mÛmao {M{H$Ëgm Z H$aVm Xwgè`mMo {dMma ñdrH$maVo. `mbmM "_Vm§V àdoeZ' (Indoctrination) Ago åhUVmV.
l
e¡j{UH$ hoVygmR>rhr g§àofUmMm dmna H$aÊ`mV `oVmo. `mV AÜ`mnZ, e¡j{UH$ H$m`©H«$_, bmoH${ejUmMo H$m`©H«$_, {b{IV
gm{hË`, àXe©Zo, BË`mXtMm g_mdoe hmoVmo. e¡j{UH$ H$m`©H«$_m_mJo àMma qH$dm ì`mdgm{`H$VoMm ^mJ ZgyZ Ë`mbm {d{eï>
Ago g_mO_mÝ` Z¡{VH$ A{Yð>mZ AgVo.
g§àofUmVrb g§emoYZ ho Am¡nMm[aH$, AZm¡nMm[aH$, Xya{ejU Aem {d{dY n[apñWVrV e¡j{UH$ hoVygmR>r Ho$bo OmVo. nXì`wÎma
nXdr hr nyU©V: e¡j{UH$ hoVygmR>r Ho$boë`m g§àofUmVrb Amho. AÝ` hoVygmR>r KS>Umè`m g§àofUmH$[aVm Zmhr.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 42
11. g§àofUmVrb g§emoYZmMr VrZ joÌo
(A) e¡j{UH$ g§àofU
(~) Xya{ejU
(H$) {df` g§àofU
(A) e¡j{UH$ g§àofU
ho n{hbo joÌ Amnë`m gdmªZm n[aM`mMo Amho. `mMo H$maU AmVmn`ªVMo Amnë`m gdmªMo {ejU Am¡nMm[aH$
n[apñWVrV KS>Umè`m g§àofUmÛmaoM Pmbobo Amho. Am¡nMm[aH$ nÕVrV Oo AÜ`mnZ MmbVo qH$dm {Û_mJu
g§àofU MmbVo Ë`mbm "e¡j{UH$ g§àofU' Ago åhUVmV. `m Am¡nMm[aH$ {ejU nÕVrMr H$mhr d¡{eîQ>ço
AmhoV, Vr nwT>rbà_mUo (1) {ejH$m§H$S>o Amdí`H$ Ah©Vm, (2) R>adyZ {Xbobo Aä`mgH«$_, (3) g_moamg_moa AÜ`mnZ nÕVr, (4) {d{eï> doiobm
narjm, (5) {Z`mo{OV nmR>çnwñVHo$, (6) {ZpíMV H$mbmdYr `m_wio ho g§àofU gmMo~§X Pmë`mgmaIo dmQ>Vo. Ë`mV bdMrH$Vm
AmUÊ`mÀ`m à`ËZmVyZM "AZm¡nMm[aH$ {ejU' hr Zdr H$ënZm nwT>o Ambobr Amho. `mVhr e¡j{UH$ hoVygmR>r gwg§K{Q>V à`ËZ
Ho$bo OmVmV. H$m_Jmam§Mo {ejU, emim~mhoarb _wbm§Mo {ejU Aem H$m`©H$« _m§Mm g_mdoe `mV hmoVmo. `m gdmªer {ZJ{S>V g§emoYZmg
e¡j{UH$ g§àofU Ago åhUVm `oB©b. e¡j{UH$ g§àofU ho joÌ A{YH$ ñnîQ> H$aÊ`mgmR>r nwT>o EH$ CXmhaU {Xbobo Amho.
Cƒ àmW{_H$ ñVam§darb nma§n[aH$ {dÚmÏ`mªZm d¡Mm[aH$ n[aÀN>oX boIZ H$m¡eë`o g§ào{fV (AÜ``Z-AÜ`mnZ) H$aÊ`mgmR>r
H$m`©nwpñVH$m V`ma H$ê$Z Ë`mMr Cn`wŠVVm {gÕ H$aUo.
darb CXmhaUmVrb Cƒ àmW{_H$ ñVamVrb nma§n[aH$ {dÚmWu åhUOo B`Îmm 6, 7, 8drMo {dÚmWu hmo`. g§emoYZ Am¡nMm[aH$[aË`m
Pmbobo Amho. d¡Mm[aH$ n[aÀN>oX boIZ H$m¡eë` g§ào{fV H$aÊ`mgmR>r H$m`©nwpñVH$m V`ma H$aÊ`mV Ambobr Amho. hr d¡{eîQ>ço e¡j{UH$
g§àofUmer {ZJ{S>V AmhoV åhUyZ hm g§emoYZ {df` e¡j{UH$ g§àofUmV OmVmo.
(~) Xya{ejU
AmYw{ZH$ _mÜ`_mÛmao à^mdr g§àofU eŠ` Pmë`mZo Xya{ejU hr H$ënZm CËH«$m§V Pmbr. Xya{ejUmVrb
H$moUË`mhr KQ>H$mda Ho$boë`m g§emoYZmMm g_mdoe `oWo Ano{jV Amho. Xya{ejU hoM EH$ {d{eï> àH$maMo
g§àofU Amho. Ë`mMr H$mhr d¡{eîQ>ço AmnU nmhÿ.
(1)
(2)
(3)
(4)
{dÚmWu Am{U {ejH$ EH$_oH$m§nmgyZ Xya AgVmV.
Xya{ejUmMr H$m`©nÕVr EImÚm CÚmoJH|$ÐmÀ`m H$m`©nÕVrgmaIr AgVo.
hr nÕVr {ejH$-gÝ_wI AgÊ`mEodOr {dÚmWu-gÝ_wI Amho.
{ejUmgmR>r AZoH${dY _mJmªMm dmna Ho$bm OmVmo. CXmhaUmW©, _w{ÐV gm{hË`, XyaÜdZr, ÑH²$-lmì` gmYZo, g§JUH$,
BË`mXr.
(5) {dÚmWu nÌmÛmao, XyaÜdZrÛmao d BVa _mJmªÛmao g§ñWobm Amnbm à{VgmX qH$dm àË`m^aU XoV AgVmo qH$dm g§nH©$ gmYV
AgVmo.
(6) àË`oH$ {dÚmWu Ë`mÀ`m ghmÜ`m`r {dÚmÏ`mªnmgyZ Xya AgVmo.
(7) Aä`mg gm{hË` ho ñd`§-AÜ``Z ñdê$nmMo AgVo.
darb gmV d¡{eîQ>ço Agboë`m n[apñWVrV hmoUmè`m g§àofUmer àË`j qH$dm AàË`j[aË`m {ZJ{S>V Agboë`m g§emoYZmg
Xya{ejU g§emoYZ Ago åhUVm `oB©b.
Xya{ejUmÀ`m joÌmVhr g§emoYZmMo AZoH$ {df` Vwåhm§bm {ZdS>Vm `oVrb. g_mOmÀ`m X¡Z{§ XZ JaOoZg
w ma `m joÌmV ZdrZ {ejUH«$_
gwê$ H$aÊ`mgmR>r AZoH$ à{H«$`m§_YyZ dmQ>Mmb H$amdr bmJVo.
{ejUH«$_mVrb Aä`mgH«$_m§Mr {ZpíMVr H$aUo, Ë`mZwgma nmR>çH«$_ (Syllabus) V`ma H$aUo, nmR>çH«$_mZwgma {d{dY ‘mܶ‘m§Mm
dmna H$ê$Z ñd`§-AÜ``Z gm{hË` {Z_m©U H$aUo, `m gdmªMm {dÚmÏ`mªda {H$Vr n[aUm_ hmoVmo `mMo _yë`_mnZ H$aUo, ñd`§ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 43
AÜ``Zmbm nyaH$ åhUyZ g§nH©$gÌm§Mo Am`moOZ H$aUo, `m gd© à{H«$`oÀ`m g§X^m©V g_ñ`m Agy eH$VmV. Ë`mn¡H$s H$moUË`mhr EH$m
KQ>H$mer g§~§{YV g_ñ`m Vwåhr g§emoYZmgmR>r {ZdSy> eH$mb.
Xya{ejU ho joÌ A{YH$ ñnï> H$aÊ`mgmR>r nwT>o EH$ CXmhaU {Xbobo Amho.
Xya{ejUmÛmao ~r.ES>. Aä`mgH«$_mgmR>r Ame``wŠV nmR>{Z`moOZmgmR>r ñd`§-AÜ``Z gm{hË`{Z{_©Vr Am{U n[aUm_H$maH$Vm.
darb CXmhaUmVrb Xya{ejUmÛmao ~r.ES>. Aä`mgH«$_ nyU© H$aUmao XyañW {ejUmVrb {dÚmWu hmoV, {ejUmgmR>r
ñd`§-AÜ`mnZ gm{hË`mMm dmna, Aä`mg gm{hË` ho ñd`§-AÜ``Z ñdê$nmMo Amho. gd© d¡{eîQ>ço Xya{ejUmer {ZJ{S>V AmhoV
åhUyZ hm g§emoYZ {df` Xya{ejU `m joÌmV OmVmo. e¡j{UH$ g§àofU Am{U Xya{ejU `m§Vrb g§emoYZ{df`H$ ^oX hm g§àofU Á`m
n[apñWVrV hmoVo Ë`m pñWVrÀ`m d¡{eîQ>çm§dê$Z H$aVm `oVmo. Vmo ^oX Vwåhm§bm ñnï> Agbm nm{hOo, Vmo AmnU AmVm H$mhr CXmhaUm§Ûmao
nmhÿ.
l
embo` nmR>çnwñVH$mMm g§àofUmÀ`m Ñ{ï>H$moZmVyZ {dMma - ho e¡j{UH$ g§àofU hmo`.
l
_wŠV {dÚmnrR>mVrb ñd`§-AÜ``Z gm{hË`mÀ`m g§àofUmÀ`m Ñ{ï>H$moZmVyZ {dMma - ho Xya{ejU hmo`.
(H$) {df` g§àofU
`m joÌmV g§àofU Á`m pñWVrV hmoVo Ë`m pñWVrbm qH$dm Ë`mÀ`m d¡{eîQ>çm§Zm _hÎd Zmhr. CbQ> H$moUË`m
{df`mMo / Ame`mMo / g§XoemMo g§àofU hmoVo Ë`mbm _Ü`dVu ñWmZ {Xbobo Amho. hm g§Xoe Am¡nMm[aH$,
AZm¡nMm[aH$ qH$dm Xya{ejU Aem H$moUË`mhr nÕVrZo / pñWVrV {Xbm Jobobm Agy eHo$b. Vmo
n[aUm_H$maH$[aË`m {Xbm Jobm H$m ? H$gm XoVm `oB©b ? `m§gma»`m àíZm§Zm `oWo _hÎd Amho. {df`
g§§àofU hr H$ënZm ñnï> H$aÊ`mgmR>r AZoH$ CXmhaUo XoVm `oVrb.
A§YlÕm {Z_y©bZmMo H$m`© Am¡nMm[aH$[aË`m / AZm¡nMm[aH$nUo / Xya{ejUmÛmao / ì`m»`mZmÛmao / àmË`{jH$ / àXe©Z /
qXS>r `m§gma»`m ghO {ejUmÛmao XoVm `oB©b.
`oWo pñWVrbm _hÎd Zmhr Va A§YlÕm hm Omo {dMma Amho Ë`mbm A{YH$ _hÎd Amho. Vmo bmoH$m§n`ªV H$gm nmohmoM{dVm `oB©b,
Ë`mÀ`m à^mdr nÕVr H$moUË`m, Vmo H$moUmH$moUmn`ªV nmohMy eH$bm / eH$bm Zmhr, BË`mXtMm {dMma d g§XoemMm g§X^© `oWo _hÎdmMm
Amho.
H$maImÝ`m_Ü`o H$m_ H$aUmè`m H$m_Jmam§V àXyfU{df`H$ OmUrd {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r {d{dY g§§àofU nÕVtMm Aä`mg.
`m g_ñ`oV àXyfUmMm {df` _hÎdmMm Amho. Ë`mg AZwê$n Aem g§§àofUmÀ`m nÕVr g§emoYH$ emoYyZ H$mT>Uma Amho. åhUyZ hr
g_ñ`m {df` g§§àofU `m joÌmV OmB©b.
`m VrZhr CXmhaUm§_Ü`o g§emoYH$m§Zm Ho$di g§à§ fo U nÕVtMr VwbZm H$amd`mMr Zmhr, Va {d{eï> g§Xe
o nmohmoM{dUo hm Ë`m§Mm _w»`
hoVy Amho åhUyZ ho gd© {df` "{df` g§§àofU' `m joÌmV `oVmV.
gd©gmYmaUV: AmnUmg Ago åhUVm `oB©b H$s, {df` g§àofUmVrb g§emoYZ ho àm‘w»¶mZo g§Xoe H|$Ðr (Message Oriented
Research) AgVo. {df¶ g§àofU ¶m joÌm‘ܶo g§emoYZ {df¶mVrb Ame¶ VgoM Vmo Ame¶ J«mhH$m§n¶ªV nmohmoM{dʶmgmR>r dmnaʶmV
Ambobo ‘mܶ‘ ¶m§Zm A{YH$ ‘hÎd AgVo, Ago åhUVm ¶oB©b.
`m{R>H$mUr {Xboë`m {df`mVrb d¡{eîQ>çm§Mm {dMma H$ê$Z H$moUË`m d¡{eîQ>çm§Zm _hÎd Úmd`mMo Amho ho g§emoYH$mZo R>admd`mMo
Amho d Ë`m _hÎdmZwgma joÌ{ZpíMVrMm A§{V_ {ZU©` g§emoYH$mZoM ¿`md`mMm Amho.
Á`m g§àofUmV g§Xoem§Zm H|$ÐñWmZ {Xbo OmVo Ë`mbm {df` g§àofU Ago åhUVmV. g§àofU emñÌmÀ`m ^mfoV Ë`mbm
g§XoeH|$Ðr (Message Oriented) Ago åhQ>bo OmVo.
11.1 X¡Z§{XZ JaOoZwgma joÌmMr {ZdS>
{df` g§àofU, e¡j{UH$ g§àofU, Xya{ejU `m VrZ joÌm§Vrb ^oX ñnï> Pmë`mZ§Va Vwåhr Ë`mn¡H$s EH$m joÌmMr {ZdS> H$aUma
AmhmV. hr {ZdS> H$aVmZm Ë`mMm Vwåhm§bm hmoUmam d¡`pŠVH$ bm^ qH$dm Vw_À`m d¡`pŠVH$ JaOm§Mr nyV©Vm hmoVo qH$dm Zmhr hohr Vwåhm§g
nmhmdo bmJob.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 44
àmÜ`mnH$
AmnU àmÜ`mnH$ AmhmV. {d{eï> Ame` / g§Xoe {dÚmÏ`mªn`ªV nmohmoM{dUo AdKS> OmVo Agm Vw_Mm AZw^d Agob Am{U Vmo
{dÚmÏ`mªn`ªV H$gm nmohmoMdmd`mMm hr Vw_Mr g_ñ`m Agob Va {df` g§àofU joÌ {ZdS>mdo. {edm` _hm{dÚmb`rZ àmÜ`mnH$m§Zr {df`
g§àofU ho joÌ {ZdS>ë`mg A{YH$ Cn`wŠV R>aob, H$maU hm {ejUH«$_ nyU© Ho$ë`mZ§Va XmoZ [a\«o$ea H$mog©og_YyZ gyQ> {_iUma Amho.
Xya{ejUmer g§~§{YV ì`ŠVr
Xya{ejU ho joÌ _wŠV {dÚmnrR>mV H$m`©aV Agboë`m ì`ŠVr, _wŠV emim§er g§~§{YV qH$dm Xya{ejUmVrb g§~§{YV ì`ŠVtZr
{ZdS>ë`mg Ë`mMm nwT>rb g§emoYZ d X¡Z§{XZ H$m`m©V Cn`moJ hmoB©b.
AÜ`mnZ à{H«$`oer g§~§{YV ì`ŠVr ({ejH$)
Á`m§Zm AÜ``Z-AÜ`mnZmÀ`m doJdoJiçm nÕVtda ^a Úmd`mMm Agob Ë`m ì`ŠVtZr e¡j{UH$ g§àofU qH$dm Xya{ejU hohr joÌ {ZdS>mdo.
g_mOH$m`© H$aUmar ì`ŠVr
Vwåhr Oa ~±H$, H§$nZr qH$dm Am¡Úmo{JH$ Aem H$moUË`mhr {R>H$mUr H$m`©aV Agmb qH$dm gm_m{OH$ {R>H$mUr H$m`© H$aUmè`m
ì`ŠVt_Ü`o _moS>V Agmb Va Ë`m joÌmVrb AÚ`mdV {d{eï> kmZ BVam§n`ªV nmohmoM{dÊ`mgmR>r {df` g§àofU ho joÌ {ZdS>Uo ho `mo½`
R>aob. Am¡nMm[aH$ / AZm¡nMm[aH$ / Xya{ejUmÛmao EImXr _m{hVr A{YH$ n[aUm_H$maH$[aË`m g_mOmn`ªV H$er nmohmoMdmdr hr
Vw_À`mnwT>o g_ñ`m Agob Va e¡j{UH$ g§àofU qH$dm Xya{ejU ho joÌ KoD$ eH$mb.
Vwåhr g§emoYZmgmR>r {ZdS>bb
o m {df` hm EH$mnojm AZoH$ joÌm§er g§~{§ YV Agy eHo$b. Ë`m§nH¡ $s H$moUË`m joÌmV g§emoYZ H$amd`mMo
Amho `mMm {ZU©` Vwåhm§bm ¿`md`mMm Amho. Vw_Mm g§emoYZ {df` EH$mnojm OmñV joÌm§er {ZJ{S>V Agob Va Ë`mn¡H$s H$moUVo joÌ `mo½`
Amho `m{df`tMm Vw_À`m _ZmVrb Jm|Yi H$mTy>Z Q>mH$Ê`mgmR>r H$mhr _mJ©Xe©H$ VÎdm§Mm Vwåhm§bm Cn`moJ hmoD$ eHo$b.
_mJ©Xe©H$ VÎdo
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)
(8)
(9)
(10)
(11)
(12)
g§emoYZ g_ñ`m {df` g§emoYZmer (kmZ{Z{_©Vrer) {ZJ{S>V Amho H$m` ?
g§emoYZ g_ñ`m g§àofU g§emoYZmer (kmZàgmamer) {ZJ{S>V Amho H$m` ?
g§emoYZmMr JaO Am{U Ë`mMm bm^ `mÀ`m AmYmao joÌmMr {ZdS> Ho$br Amho H$m`?
{d{eï> Ame`mbm / g§Xoembm _hÎd Úmd`mMo Amho H$m` ?
g§àofUmÀ`m nÕVtZm _hÎd Úmd`mMo H$m ?
g§àofUmVrb g§emoYZmV àofH$mbm _hÎd Úmd`mMo Amho H$m ?
g§àofUmVrb g§emoYZmV AS>Wiçm§Zm _hÎd Úmd`mMo Amho H$m ?
g§àofUmVrb g§emoYZmV J«mhH$ / ñdrH$maH$m§Zm _hÎd Úmd`mMo Amho H$m ?
g§àofU à{H«$`m Am¡nMm[aH$, AZm¡nMm[aH$ {ejUnÕVrZo KS>V Amho H$m ?
g§àofU à{H«$`m Xya{ejU nÕVrV KS>V Amho H$m ?
Ame`mbm AÝ` KQ>H$m§nojm g§àofUmV A{YH$ _hÎd XoUma AmhmV H$m ?
Am¡nMm[aH$, AZm¡nMm[aH$ d Xya{ejU n[apñWVrnojm g§àofUmÀ`m Ame`mbm /g§Xoembm OmñV _hÎd
XoUma AmhmV H$m ?
(13) g§emoYZmer g§~§{YV g§àofU à{H«$`m ^yVH$mimV KSy>Z Jobr Amho H$m ?
(14) g§emoYZmer g§~§{YV g§àofU à{H«$`m dV©_mZH$mimer {ZJ{S>V Amho H$m ?
(15) g§emoYZ g_ñ`m ^{dî`H$mimVrb gwYmaUoer g§~§{YV Amho H$m ?
Ÿhmo` / Zmhr
hmo` / Zmhr
hmo` / Zmhr
hmo` / Zmhr
hmo` / Zmhr
hmo` / Zmhr
hmo` / Zmhr
hmo` / Zmhr
hmo` / Zmhr
hmo` / Zmhr
hmo` / Zmhr
hmo` / Zmhr
hmo` / Zmhr
hmo` / Zmhr
hmo` / Zmhr
`m _mJ©Xe©H$ VÎdm§n¡H$s
(1)
_mJ©Xe©H$ VÎd EH$Mo CÎma Zmhr. XmoZ d VrZMo CÎma hmo` `oV Agob Va Vwåhr {ZdS>bb
o r g§emoYZ g_ñ`m/{df` {dÚmnrR>mÀ`m
VrZ joÌm§n¡H$s H$moUË`mhr EH$m joÌmer g§~§{YV AgyZ Vr _hÎdmMr Amho Agm Ë`mMm AW© hmoVmo.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 45
(2)
g§emoYZ g_ñ`m {df` g§àofUmer {ZJ{S>V ¿`md`mMr Agob Va VÎd H«$_m§H$ Mma, AH$am, ~mam `m§n¡H$s EH$ qH$dm A{YH$
VÎdm§Mr CÎmao hmo` `oUo Amdí`H$ Amho Am{U VÎd H«$_m§H$ nmM, ghm, gmV, AmR> d XhmMo CÎma Zmhr `oUo Amdí`H$ Amho Va
VÎd H«$_m§H$ ZD$Mo CÎma hmo` qH$dm Zmhr Ago Agy eHo$b.
(3) g§emoYZ g_ñ`m e¡j{UH$ g§àofUmer {ZJ{S>V Agob Va VÎd H«$_m§H$ nmM, ghm, gmV, AmR>, ZD$ `m§n¡H$s EH$ qH$dm A{YH$
VÎdm§Mr CÎmao hmo` Va VÎd H«$_m§H$ Mma, Xhm, AH$am, ~mam `m§Mr CÎmao Zmhr Ago `oUo Amdí`H$ Amho.
(4) g§emoYZ g_ñ`m Xya{ejUmer {ZJ{S>V Agob Va VÎd H«$_m§H$ nmM, ghm, gmV, AmR>, Xhm `m§n¡H$s EH$ qH$dm A{YH$ VÎdm§Mr
CÎmao hmo` `oUo Amdí`H$ Amho, Va VÎd H«$_m§H$ Mma, ZD$, AH$am d ~mam Zmhr `oUo Amdí`H$ Amho.
(5) joÌ {ZdS> Pmë`mZ§Va g§emoYZmgmR>r Eo{Vhm{gH$ g§emoYZ nÕVr dmnaUma Agmb Va VÎd H«$_m§H$ VoamMo CÎma hmo` hdo d Mm¡Xm
d n§YamMo CÎma Zmhr Ago hdo.
(6) Vwåhr g§emoYZmgmR>r dU©ZmË_H$ nÕVr dmnaUma Agmb Va VÎd H«$_m§H$ Mm¡XmMo CÎma hmo` Va VÎd H«$_m§H$ Voam d n§YamMo CÎma
Zmhr Ago hdo.
(7) Oa Vwåhr g§emoYZmgmR>r àm`mo{JH$ nÕVr dmnaUma Agmb Va VÎd H«$_m§H$ n§YamMo CÎma hmo` Va VÎd H«$_m§H$ Voam d Mm¡XmMo
CÎma Zmhr Ago hdo.
`m _mJ©Xe©H$ VÎdmZwgma VrZ joÌm§n¡H$s `mo½` Aem EH$m joÌmMr {ZdS> H$aÊ`mBVnV ñnï>Vm Vwåhm§bm Ambobr AgobM. {df`
g§àofU, e¡j{UH$ g§àofU, Xya{ejU ¶m joÌm§er g§~§{YV H$mhr CXmhaUo Imbr {Xbobr AmhoV.
CXmhaUo
(1)
Or.E Hw$bH$Uu `m§À`m H$WoVrb ñÌrËdmMm emoY KoUo Am{U gd©gm_mÝ` ñÌrn`ªV Ë`mMo g§àofU H$aUo.
(2)
~r.E.À`m {dÚmÏ`mªgmR>r n`m©daU emñÌmVrb "àXyfU' `m KQ>H$m§Mo g§àfo U H$aÊ`mgmR>r ÑH²$-lmì` gmYZo V`ma H$aUo d Ë`mMr
n[aUm_H$maH$Vm Aä`mgUo.
(3)
A Study of Developing a Communication Model for Creating Awareness of Environmental Polution
Control in Thermal Power Station
(4)
B`Îmm 11 dr dm{UÁ` {dÚmÏ`mªZm {heo~emñÌ `m {df`mVrb A§{V_ boIo hm KQ>H$ à^mdr[aË`m g§ào{fV H$aÊ`mÀ`m _mJmªMm
emoY
(5)
_amR>r {df`mÀ`m AÜ`mnH$m§gmR>r pìh{S>Amo H$m`©H«$_ V`ma H$aÊ`mg§X^m©V Amdí`H$ à{ejU H$m`©H«$_ V`ma H$aUo.
(6)
H$mì`{MÌm§À`m _mÜ`_m§VZy X§JbrÀ`m Xwîn[aUm_m§{df`r gm_m{OH$ OmJéH$Vm {Z_m©U H$aUo.
(7)
B`Îmm 12 drÀ`m {dkmZmÀ`m dJm©Vrb {dÚmÏ`mªZm agm`Z-emñÌmVrb H$m~©Zr~§YmMo nma§n[aH$ d _m°S>obÛmao AÜ`mnZ H$ê$Z
Ë`mMm Vm¡b{ZH$ Aä`mg H$aUo.
(8)
embo` {dÚmÏ`mªMr J«§Wmb` Cn`moOZ j_Vm {dH${gV H$aÊ`mgmR>r ñd`§-AÜ``Z- nwpñVH$m V`ma H$aUo.
(9)
nÌmÛmao S>r.ES>. Aä`mgH«$_mÀ`m {dÚmÏ`mªZm {df` kmZmgmR>r ñd`§-AÜ``Z -gm{hË`{Z{_©Vr EH$ Aä`mg.
(10) B`Îmm AmR>drÀ`m {dÚmÏ`mªZm àmË`{jH$ H$aVmZm `oUmè`m AS>MUtMm Aä`mg d Ë`mda Cnm``moOZm.
(11) B`Îmm 12 dr {dkmZmÀ`m {dÚmÏ`mªgmR>r ^m¡{VH$emñÌ {df`mgmR>r ÑH²$-lmì` gmYZm§Mr {Z{_©Vr H$ê$Z Ë`mMr n[aUm_H$maH$Vm
Aä`mgUo.
(12) B{Vhmgào_r d ZmUog§J«mhH$ `m§À`mgmR>r npíM_r ZmÊ`m§Mr _m{hVr XoUmam ~hþ‘mܶ‘ g§M V¶ma H$aUo d n[aUm‘H$maH$Vm
Aä¶mgUo.
(13) A Study of TQTLP for Effective Communication at Undergraduate Level of Y.C.M.O.U. student.
(14) amgm¶{ZH$ IVo Am{U H$sQ>H$ZmeHo$ ¶m§À¶m gwa{jV hmVmiUr VgoM gmR>dUwH$sMr emór¶ g§H$ënZm nyaH$ gmYZm§Ûmao g§ào{fV
H$aUo Am{U n[aUm‘H$maH$VoMm Aä¶mg.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 46
(15) {ZåZ àmW{_H$ ñVamgmR>r AmH$medmUrZo àgmarV Ho$boë`m e¡j{UH$ àgmaUmÀ`m àË`m^aUmMm Aä`mg.
(16) gŠVrMo àmW{_H$ {ejU ho C{Ôï> gmÜ` H$aÊ`mgmR>r H$m_Jma dJm©Mo nwpñVHo$Ûmam à~moYZ H$aUo.
(17) Am{Xdmgr {ejH$m§gmR>r Hw$nmofU g_ñ`oMr OmUrd-OmJ¥Vr {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r g{MÌ nwpñVH$m V`ma H$aUo d Ë`mMr n[aUm_H$maH$Vm
Aä`mgUo.
(18) embo` {ejUmV Amamo½` {ejU d gH$g AmhmamMo _hÎd g§ào{fV H$aUo.
(19) {dÚmÏ`mªZm ñd`§-AÜ``ZmVyZ àH$me, àH$memMo namdV©Z, AndV©Z {eH${dUo.
(20) _wŠV {dÚmnrR>mVrb nXì`wÎma d g§emoYZ {ejUH«$_mÀ`m {dÚmÏ`mªer n[aUm_H$maH$ nÌì`dhmamH$[aVm Z_wÝ`m§Mm {dH$mg d
MmMUr.
darb CXmhaUo H$miOrnyd©H$ dmMm. ˶mZ§Va à˶oH$ CXmhaU H$moU˶m g§emoYZ joÌmgmR>r ¶mo½¶ Amho ¶m~Ôb {dMma H$am. ¶m
CXmhaUm§Mo g§emoYZ joÌ H$moUVo Amho, Vo {ZpíMV H$aʶmgmR>r ¶m KQ>H$mVrb "‘mJ©Xe©H$ VÎdo' Vwåhmbm Cn¶w³V AmhoV.
AmVmn`ªV Vwåhr VrZ joÌm§{df`rMm Aä`mg Ho$bm. `m VrZ joÌm§_Yrb \$aH$ Vw_À`m bjmV Ambobm Agob. joÌmZwgma
g§emoYZ g_ñ`m {ZpíMV Pmë`mZ§Va Vr ^yVH$mi, dV©_mZH$mi qH$dm ^{dî`H$mi `m§n¡H$s H$moUË`m H$mimer {ZJ{S>V Amho ho
nmhÿZ Vw_Mr g§emoYZ nÕVr XoIrb Vwåhr {ZpíMV H$am. g§emoYZ H$m`m©g gwédmV H$ê$Z, AmamIS>m V`ma H$ê$Z g§emoYZhr nyU©
H$amb. A§{V_V: Vwåhm§g {dÚmnrR>mbm `m{df`H$ Ahdmb gmXa H$amd`mMm Amho. Aem ñdê$nmMo Ahdmb `m nXì`wÎma {ejUH«$_mà_mUoM E_.ES>., E_.{\$b. qH$dm E_.~r.E. `m§gma»`m {ejUH«$_m§gmR>rXoIrb gmXa H$amdo bmJVmV. _mÌ _wŠV {dÚmnrR>mÀ`m
`m {ejUH«$_m_Ü`o àH$ënmEodOr AmUIr EH$ n`m©` {dÚmnrR>mZo XoD$ Ho$bobm Amho. Vmo åhUOo gmYZ{Z{_©VrMm n`m©` hmo`.
Aem ñdê$nmMm n`m©` AÝ` {dÚmnrR>m§V CnbãY Zgë`m_wio _wŠV {dÚmnrR>mVrb nXì`wÎma {ejUH«$_mMo ho Img d¡{eîQ>ç _mZbo
OmVo.
11.2 gmYZ{Z{_©Vr - g§emoYZ àH$ënmbm n`m©`
gmYZ{Z{_©Vr åhUOo H$m` ? Ë`mV H$moUH$moUË`m Jmoï>tMm g_mdoe hmoVmo, BË`mXr àíZm§Mr CÎmao nwT>rb
MM©Vo Zy Vwåhm§bm ñnï> hmoVrb. nXì`wÎma {ejUH«$_mgmR>r gmXa H$amd`mÀ`m `m gmYZm§_Ü`o gd©gmYmaUV:
ñd`§-AÜ``Z gm{hË`, ~hþ_mÜ`_ g§M, ZH$meo, à{VH¥$Vr `m§Mm g§M, BË`mXtMm g_mdoe hmoVmo d hr
gmYZo {d{eï> Ame` KQ>H$mÀ`m g§X^m©V V`ma H$aVm `oVrb qH$dm {d{dY AÜ`mnZ nÕVtÀ`m
VwbZmË_H$ Aä`mgmgmR>rXoIrb Aer gmYZo V`ma H$aVm `oVrb. gmYZ{Z{_©Vr H$amd`mMr Agob Va
gmYZm~amo~aM {Z{_©Vr_mJrb nmíd©^_y r, gmYZ{Z{_©VrMr à{H«$`m,gmYZ{Z{_©VrMo ñdê$n Am{U e¡j{UH$
Cn`moJ `m Mma _wÚm§Zm Yê$Z {b{hbobm N>moQ>m Ahdmb (40-50 nmZo) d V¶ma Ho$bobo gmYZ gmXa
H$amdo bmJob.
gmYZ{Z{_©Vr H$aVmZm nwT>rb _hÎdmMo _wÔo bjmV ¿`mdo bmJVrb.
E
gmYZ{Z{_©VrgmR>r, gmYZ{Z{_©Vr hoM à_wI C{Ôï> Agbo nm{hOo. AÝ` àH$mënm{Z{_ÎmmZo Vo Ho$bobo Agy Z`o.
E
gmYZm§Mr g§H$ënZm hr nyU©nUo g§emoYH$mMr Agbr nm{hOo.
E
gmYZmMo hoVy, {Z`moOZ, nQ>H$WmboIZ, AmamIS>o, H$ÀÀ`m à{VH¥$Vr, _gwXo ho gd© g§emoYH$mZoM Ho$bobo Agbo nm{hOo.
E
A§{V_ gmYZ{Z{_©VrgmR>r _`m©{XV à_mUmV Vm§{ÌH$ _XV KoVm `oD$ eHo$b. CXmhaUmW©, pìh{S>Amo ewqQ>J, Am°{S>Amo
aoH$m°{S>ªJ, g§H$bZ, aoImQ>Zo, g§JUH$mVrb {d{eï> gm°âQ>doAaMm dmna, B˶mXr.
E
gmYZ{Z{_©VrMo ~hþVm§er H$m_ g§emoYH$mZo Ho$bobo Agbo nm{hOo. Oa Vo AÝ` ì`ŠVrZo Ho$bo Agob qH$dm ~mhoa CnbãY
Agboë`m gmYZm§Mo gmXarH$aU Ho$bo Joë`mg Vo nyU©nUo ZmH$mabo OmD$ eHo$b.
E
Ho$di gmYZ{Z{_©Vr åhUOo g§emoYZ Zìho hr gmYZ{Z{_©Vr H$mhr {d{eï> nm`è`m§À`m AmYmao Ho$br nm{hOo. `m gmYZ{Z{_©VrÀ`m
nm`è`m nwT>rbà_mUo.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 47
11.2.1 gmYZ{Z{_©VrÀ`m nm`è`m
(1$) C{Ôï>o {ZpíMVr (Objective)
gd©àW‘ g§emoYH$mZo gmYZ H$emgmR>r åhUOoM Ë`mÀ`m {Z{‘©Vr VgoM Cn`moJm{df`rMr$ C{Ôï>o {ZpíMV H$aUo Amdí`H$ Amho.
(2) {Z{_©VrÀ`m g§X^m©Vrb g§emoYZ d _m{hVrMo g§H$bZ
Á`m àH$maMo gmYZ g§emoYH$ {Z_m©U H$ê$ BpÀN>Vmo, VemM ñdê$nmMo gmYZ AÝ` H$moUr Ho$bobo Amho H$m, CnbãY Amho H$m,
Ë`mVrb {df`/Ame` H$m` Amho, ^a H$emda {Xbobm Amho, Ë`mMm n[aUm_ H$m` hmoVmo, BË`mXr g§~§{YV g§emoYZmÀ`m à`ËZmMm AmT>mdm
¿`mdm. Ë`mVrb ÌwQ>r d _`m©Xm `m§Mmhr C„oI H$amdm bmJob d ñdV§Ì gmYZmMr Amdí`H$Vm H$m Amho ho ñnï> H$amdo.
(3) {Z`moOZ
`m nm`arV nwT>rb H¥$Vr `oVmV.
E
bú`JQ>mMr d¡{eîQ>ço (Á`mÀ`mgmR>r gmYZ V`ma Ho$bo Ë`m ì`ŠVrMm JQ>) {ZpíMV H$aUo.
E
ñd`§-AÜ``Z gm{hË` {Z_m©U H$amd`mMo Agob Va H$moUË`m nÕVrÀ`m boIZe¡brMm dmna H$amd`mMm ho R>a{dUo.
E
Ame`mMo g§KQ>Z qH$dm _m§S>Ur H$er H$amd`mMr ho {ZpíMV H$aUo.
E
{b{IV g§{hVm V`ma H$aUo. (lmì` qH$dm ÑH²$-lmì` \$sV V`ma H$aUma Agmb Va)
E
gmYZ V`ma H$amd`mÀ`m nm`è`m R>a{dUo.
E
H$mb_`m©Xm {ZpíMV H$ê$Z {Z`moOZmMo g§nyU© doimnÌH$ V`ma H$aUo, BË`mXr.
(4) Am{X~§YmMm (Prototype) {dH$mg
Oo gmYZ V`ma H$amd`mMo Amho Ë`mÀ`m {Z`moOZmà_mUo H$ƒm _gwXm V`ma H$aUo qH$dm à{VH¥$Vr-gmYZ V`ma H$aUo åhUOoM
Am{X~§Y {dH$mg hmo`. Am{X~§Y åhUOo A§{V_ ê$nmVrb gmYZ Zìho Vo MmMUrZ§Va ~Xby eH$Vo.
(5) MmMUr d nwZamdbmoH$Z
gmYZ V`ma Pmë`mZ§Va N>moQ>çm JQ>mda Ë`mMr MmMUr ¿`mdr. n[aUm_ gmÜ` Pmbo qH$dm Zmhr ¶mMr _m{hVr {d{dY nÕVrZo Jmoim
H$ê$Z Ë`mV H$mhr ÌwQ>r am{hboë`m AgVrb Vo emoYyZ Ë`mV H$moUË`m gwYmaUm H$amì`mV ho {ZpíMV H$amdo.
(6>) gwYmaUm d nwZMm©MUr
nyd©{ZpíMV gmYZmV gwYmaUm H$ê$Z Ë`mMr nwZMm©MUr KoVbr OmVo. Amdí`H$Vm Agë`mg AmUIrhr nwZMm©MÊ`m ¿`mì`m
bmJVmV.
(7) A§{V_ ê$n d joÌr` MmMUr
nwZMm©MUrZ§Va gmYZmg A§{V_ ê$n XoVm `oVo d bú`JQ>mÀ`m _moR>çm Z_wÝ`mda joÌr` MmMUr KoVm `oVo.
gmYZ{Z{_©Vr H$moUr H$amdr ?
gmYZ{Z{_©VrgmR>r Amdí¶H$ AgUmao àmW{_H$ kmZ g§emoYH$mbm AgUo Amdí`H$ Amho. Ë`m joÌmV H$m`© H$aUmè`m qH$dm Ë`m
joÌmV A{^éMr AgUmè`m ì`ŠVtZm `m n`m©`mMm {dMma H$amdm bmJob.
gmYZ{Z{_©VrMm IM© g§emoYH$mZo ñdV: H$amd`mMm Amho. {dÚmnrR>mH$Sy>Z H$moUVohr Am{W©H$ ghH$m`© Ë`m~m~V {_iV
Zmhr.
_m¡{IH$ narjoÀ`m doir {dÚmÏ`mªZo gmYZ XmI{dUo An[ahm`© Amho, Vo {dÚmÏ`mªbm eŠ` hmoV Agob Va gmYZ{Z{_©VrMm {dMma
H$amdm.
gmYZ{Z{_©VrMm Ahdmb H$gm {bhmdm `m~m~V _mJ©Xe©Z, gmYZ{Z{_©VrÀ`m AhdmbmMo ñdê$n d ê$naofm nwT>rbn«‘mUo
Agmdr.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 48
(1) àmW{_H$ ^mJ
1.1 _wIn¥ð>
1.2 à_mUnÌ
1.3 à{VkmnÌ
1.4 F$U{ZX©e
o
1.5 AZwH$« _{UH$m
1.6 AmH¥$Ë`m Am{U gmaÊ`m
(2) _Ü`dVu ^mJ
hm gmYZ Ahdmb {b{hVmZm Imbrbà_mUo Mma àH$aUo H$amdrV.
2.1 gmYZ{Z{_©Vr_mJrb nmíd©^y_r - ho àH$aU gmYmaU Imbrb Mma _wÚm§Zwgma {bhmdo.
2.1.1 H$moUË`mg§X^m©V gmYZ gm{hË` {Z_m©U Ho$bo Ë`mMr g{dñVa _m{hVr
2.1.2 gÚ:pñWVrVyZ {Z_m©U Pmbobr JaO
2.1.3 CnbãYVm d Ë`m§À`m _`m©Xm
2.1.4 Ame`mMr {ZpíMVr
2.1.5 g§àfo UmÀ`m X¥{ï>H$moZmVyZ gmYZmMr _m§S>Ur
2.2
àË`j gmYZ{Z{_©Vr
2.2.1 C{Ôï>o {ZpíMVr-gmYZmÀ`m Cn`moJmMr C{Ôï>o {ZpíMV H$amdrV.
2.2.2 {Z{_©VrÀ`m g§X^m©V g§emoYZ d _m{hVrMo g§H$bZ
2.2.3 {Z`moOZ
2.2.4 Am{X~§YmMm {dH$mg
2.2.5 MmMUr d nwZamdbmoH$Z
2.2.6 gmYZm§V gwYmaUm d nwZMm©MUr
2.2.7 gmYZmMo A§{V_ ñdê$n
2.3
A§{V_ gmYZmMo ñdê$n
2.3.1 A§{V_ gmYZ {Z{_©Vr~m~VMo g{dñVa dU©Z H$amdo
2.3.2 gmYZmÀ`m d¡{eîQ>çm§À`m doJionUmMm C„oI Agmdm.
2.3.3 Amdí`H$ Agë`mg gmYZ{Z{_©VrMo \$moQ>mo à~§YmV AgmdoV.
2.3.4 gmYZmMm Cn`moJ H$gm H$amdm ? Ë`mÀ`m dmnamg§~§Yr _mJ©Xe©H$ gyMZm Úmì`mV.
2.3.5 gmam§e d {ZîH$f©
2.4
e¡j{UH$ Cn`moJ d {e\$maer
(3) A§{V_ ^mJ
3.1 g§X^© gyMr
3.2 n[a{eï>o
AmVmn`ªV Vwåhr g§àofUmMr _yb^yV g§H$ënZm, {df` g§àofU, e¡j{UH$ g§àofU, Xya{ejU `m VrZ joÌm§Vrb \$aH$ d JaOoZwgma
Ë`mVrb EH$mMr {ZdS> Am{U àH$ën / gmYZ{Z{_©Vr_Yrb EH$mMr {ZdS> `m gd© _yb^yV g§H$ënZm g_OyZ KoVë`m. Ë`mÀ`m AmYmao Vwåhr
ñWyb_mZmZo g§emoYZ{df`H$ {ZU©` KoD$ eH$mb. hr {ZdS> H$aVmZm H$mhr {d{eï> nm`è`m§VyZ Vwåhr H$iV ZH$iV OmVmV Ago Am_À`m
`mnyduÀ`m {dÚmÏ`mªer MMm© H$aVmZm ñnï> Pmbobo Amho. g§àofU g§emoYZ {df¶mMr {ZdS> H$er hmoVo ¶mMm àdmh V¸$m (Flow chart)
nwT>rbà‘mUo …
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 49
11.3 g§àofU g§emoYZ {df` {ZdS> (àdmh V³Vm)
{df` g§àofU
e¡j{UH$ g§àofU
Xya{ejU
`m§nH¡ $s
`mo½` joÌmMr
{ZdS>
àH$ën / gmYZ
`m{df`rMm {ZU©`
AmdS>, AZw^d, j_Vm, doi, gmYZ
CnbãYVm, _mJ©Xe©ZmMr gmo`-JaO,
BË`mXtÀ`m AmYmao àmYmÝ`H«$_
nmM-ghm {d{dY g§emoYZ g_ñ`m
qH$dm
gmYZ{Z{_©VrMm {df` `m§Mr {ZpíMVr
Zo_Š`m g§àofU g§emoYZ g_ñ`oMr {ZdS>
ä
ä
ä
g§Xoe / Ame`
(1) Ame`mV `oUmè`m _hÎdmÀ`m ì`m»`m
(Definition), ì`már (Scope),
nm[a^m{fH$ g§km (Terms)
(2) Ame`mVrb _hÎdmÀ`m g§ H $ënZm
( Concepts ), g§ ~ mo Y , {Z`_
(Rules), VÎdàUmbr (System),
{gÕm§V (Theory)
(3) Ame`mer g§~{§ YV Eo{Vhm{gH$ AmT>mdm,
^{dî`H$mbrZ A§XmO
g§àofU
H$moU H$aUma, H$moUmbm H$aUma, H$emMo
H$aUma, gmYZ H$moUVo, _mÜ`_ H$moUVo,
AS>Wio H$moUVo, Vo H$go Xya H$aUma,
n[aUm_ H$moUVo, {H$Vr à_mUmV H$m,
Ho$ìhm KS>Vo, g§àofU à{H«$`m ^yVH$mi,
dV©_mZH$mi / ^{dî`H$mimer {ZJ{S>V
ä
ä
g§emoYZmgmR>r Amdí`H$ gmYZgm_J«r
darb AmH¥$Vrdê$Z AmnUmg ho ñnï> hmoB©b H$s (1) joÌ {ZdS>
(2) àH$ën/gmYZ{df`H$ {ZU©`
(3) H$mhr g§emoYZ g_ñ`m§Mr {ZpíMVr
(4) Ë`mMm àmYmÝ`H«$_ R>adyZ EH$m g_ñ`oMr {ZdS>
(5) g_ñ`oMm Ame` d g§àofU{df`H$ A§JmMo {díbofU
(6) g§emoYZ AmamIS>çm§Mr {Z{_©Vr Aem nm`è`m§VZy Jobr H$s Amnbr g§emoYZ g_ñ`m nwT>rb g§emoYZmgmR>r {ZpíMV Pmbr Ago
åhUVm `oB©b.
Vwåhr {ZpíMV Ho$bobm {df` `mo½` Amho H$m ? ho nmhÊ`mgmR>r EH$ nS>Vmim gyMr nwT>o {Xbr Amho Ë`mZwgma Vo VmSy>Z nmhÿ
eH$mb.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 50
nS>Vmim gyMr
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
g§emoYZ g_ñ`m Amnë`m {d{eï> kmZemIoer {ZJ{S>V ZgyZ g§àofU{df`H$ Amho H$m ?
Á`m hoVygmR>r nXì`wÎma {ejUH«$_ hmVr KoVbm Amho Ë`mg g§emoYZ g_ñ`m nyaH$ Amho H$m ?
g§emoYZ g_ñ`m d AmnU {ZdS>bobo joÌ `m§V g_Ýd` Amho H$m ?
AmdS>, AZw^d, Cn`wŠVVm `m§da AmYm[aV g§emoYZ g_ñ`oMr {ZdS> Ho$br Amho H$m ?
àH$ën/gmYZ{Z{_©Vr {Z`V H$mbmdYrV nyU© hmoB©b H$m ?
g§emoYZ g_ñ`m Am{W©H$ÑîQ>çm nadS>Umar Amho H$m ?
hmo`/Zmhr
hmo`/Zmhr
hmo`/Zmhr
hmo`/Zmhr
hmo`/Zmhr
hmo`/Zmhr
Ooìhm Vwåhr Vw_Mr g§emoYZ g_ñ`m {ZpíMV H$amb Voìhm Ë`m g_ñ`o~m~V darb gd© àíZm§Mr CÎmao hmo` AgVrb VaM Vw_Mr
g§emoYZ g_ñ`m `mo½` Amho Agm Ë`mMm AW© hmoBb
© . `mn¡H$s EH$mMohr CÎma Zmhr `oV Agob Va ZH$mamË_H$ àíZmMo CÎma hmo` `oÊ`mgmR>r
Vwåhm§bm Vw_À`m g_ñ`oV `mo½` Vo ~Xb H$amdo bmJVrb. {dÚmÏ`mªÀ`m g§X^© _mJ©Xe©ZmgmR>r EH$ Z_wZm g§emoYZ {df` gyMr n[a{eï>
H«$. nmM_Ü`o OmoS>br Amho. {dÚmÏ`mªZr Vr H$miOrnyd©H$ dmMmdr.
11.4 Aä`mgH«$_m§Mr _m{hVr d {ZdS>
Vwåhm§bm Vw_À`m g§emoYZmMo joÌ, g§emoYZ g_ñ`m {ZpíMVrMr à{H«$`m Am{U {VMr `mo½`-A`mo½`Vm R>a{dÊ`mgmR>r Amdí`H$ Ë`m
gd© ~m~tMr MMm© AmnU AmVmn`ªV Ho$bobr Amho. _mÌ `m joÌmbm d g_ñ`obm nyaH$ Aem VmpÎdH$ Aä`mgH«$_m§Mm (Theory Courses)
Aä`mgXoIrb Vwåhm§g H$amdm bmJob. `mgmR>r _wŠV {dÚmnrR>mZo Mma Aä`mgH«$_ CnbãY H$ê$Z {Xbobo AmhoV. joÌmZwgma CnbãY Mma
Aä`mgH«$_ nwT>rbà_mUo (1) AZwXe
o Z àUmbr A{^H$ën... (àW‘ dfm©‘ܶo)
(2) g§emoYZ nÕVr ..... (àW‘ dfm©‘ܶo)
(3) {ejUmVrb g§àofUmMo ‘mJ© ..... ({ÛVr¶ dfm©‘ܶo)
(4) ‘yë¶{ZYm©aU d ‘y붑mnZ ..... ({ÛVr¶ dfm©‘ܶo)
(¶m{edm¶ "‘mZdr h¸$m§Mo g§àofU' ¶m Aä¶mgH«$‘mgmR>r XmoZ ñdmܶm¶ {bhÿZ gmXa H$amd¶mMo AmhoV. ˶m§Mo ‘y붑mnZ
Aä¶mgH|$Ðmda hmoBb
© . g§~{§ YV joÌmVrb Zdo àdmh ¶mda emoY{Z~§Y (Term Paper) Am{U g§~{§ YV gm{h˶mMm AmT>mdm {bhÿZ e¡j{UH$
{d^mJmH$S>o nmR>dmdm. ˶mMà‘mUo g§emoYZ H$m¶©nÕVr‘Yrb "g§emoYZ AmamIS>m' Am{U "n¶m©daU H$m¶©Zm|Xdhr' ¶m§Mo ‘y붑mnZXoIrb
Aä¶mgH|$Ðmda hmoB©b.)
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 51
n[a{eï> 1
n¶m©daU {ejU / n¶m©daU ì¶dñWmnZ / n¶m©daUemó ¶m
Aä¶mgH«$‘m§gmR>r nmR>çH«$‘ d g§X^©nwñVH$m§Mr gyMr
E‘.E./E‘.H$m°‘./E‘.Eñgr. (g§àofU Am{U Xÿa{ejU joÌmVrb) àW‘ dfm©gmR>r
KQ>H$ H«$. 01
n¶m©daU emó n[aM¶ (An Introduction to
Environmental Science)
1.
2.
n¶m©daU : n¶m©daUmMr ì¶m»¶m - n¶m©daUmMo àH$ma n¶m©daUmMo KQ>H$
n¶m©daUemó : ì¶m»¶m - ñdê$n - ì¶mßVr - ‘hÎd
KQ>H$ H«$. 02
n[ag§ñWm (Ecosystem)
ì¶m»¶m - n[ag§ñWoMr g§H$ënZm d ñdê$n - n[ag§ñWoMr aMZm
d {VMr H$m¶} - AO¡{dH$ KQ>H$ - O¡{dH$ KQ>H$ - COm© KQ>H$
- n[ag§ñWoVrb COm©ómoV - AÞgmIir - AÞOmir n[ag§ñWoVrb COm©àdmh d MH«o$ - H$m~©Z MH«$ - Zm¶Q´>moOZ
MH«$ - Am°p³gOZ MH«$, D$Om©MH«$, ObMH«$, n[apñWVrH$
‘Zmoam - gm§p»¶H$s ‘Zmoam - D$Om© ‘Zmoam - O¡{dH$ dñVw‘mZmMm
‘Zmoam - {d{dY n[ag§ñWm§Mm Aä¶mg - CîUH${Q>~§Yr¶
JdVmi n[ag§ñWm - Ob n[ag§ñWm - n[ag§ñWm hmZr d
g§dY©Z)
KQ>H$ H«$. 03
Z¡g{J©H$ g§gmYZo (Natural Resources)
(Am) àmUr g§dY©Z : Obg§dY©Z JaO - Cnm¶
(B) àmUr g§dY©Z : Cnm¶ - Amdí¶H$Vm
(B©) dZg§dY©Z : ñdê$n - g§nXm - Cnm¶
KQ>H$ H«$. 05
n¶m©daU àXþfU (Environmental Pollution)
ì¶m»¶m : àXþfU àH$ma - àXþfUmMr H$maUo
(A) hdoMo àXþfU : ì¶m»¶m - H$maUo - n[aUm‘
Cnm¶¶moOZm
(Am) Ob àXþ f U : ì¶m»¶m - H$maUo - n[aUm‘
Cnm¶¶moOZm
(B) ÜdZr àXþfU : ì¶m»¶m - H$maUo - n[aUm‘
Cnm¶¶moOZm
(B©) KZH$Mam àXþfU : ì¶m»¶m - H$maUo - n[aUm‘
Cnm¶¶moOZm
-
KQ>H$ H«$. 06
n¶m©daUr¶ AmnÎmr (Environmental Disaster)
ì¶m»¶m - Z¡g{J©H$ g§gmYZm§Mo dJuH$aU - g§gmYZm§Mo àH$ma dZg§dmYZ - I{ZO g§gmYZo - ^y‘r g§gmYZ - Obg§gmYZ COm©gg
§ mYZo - COm©gg
§ mYZm§Mo dJuH$aU - nma§n[aH$ COm©gg
§ mYZo
- XJS>r H$moigm - I{ZO Vob - Anma§n[aH$ COm©gmYZo ObD$Om© - gm¡a D$Om© - ndZD$Om©.
ì¶m»¶m - H$maUo - n[aUm‘
(A) ^yH$§ n
(Am) MH«$sdmXi
(B) nya
(B©) Adf©U
(C) O¡{dH$ AmnÎmr - Z¡g{J©H$ AmnÎmr ì¶dñWmnZ
KQ>H$ H«$. 04
gmYZ g§ n Xm g§ d Y© Z ( Conservation of
KQ>H$ H«$. 07
n¶m©daUr¶ ì¶dñWmnZ d {Z¶moOZ (Environmen-
Resources)
g§dY©ZmMm AW© - g§dY©ZmMo àH$ma, nwZZ©drH$aUr¶ d
AnwZZ©drH$aUr¶ g§nXm.
(A) ‘¥Xm g§dY©Z : ‘¥XmYyn d ˶mMr H$maUo - Cnm¶
tal Management & Planning)
n¶m©daUr¶ ì¶dñWmnZ d ˶mMr d¡{eîQ>ço - n¶m©daU - ì¶m»¶m
- n¶m©daU {Z¶moOZmMo àH$ma - n¶m©daU ì¶dñWmnZ d
{Z¶moOZmMr JaO
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 52
KQ>H$ H«$. 08
‘mZdr bmoH$g§»¶m AmBU n¶m©daU (Human Population & Environment)
bmoH$g§»¶m dmT> - bmoH$g§»¶m dmT>rMr H$maUo - bmoH$g§»¶oMo
OmJ{VH$ {dVaU - OmJ{VH$ d ^maVmVrb bmoH$g§»¶m dmT> dmT>˶m bmoH$g§»¶o‘wio {Z‘m©U hmoUmè¶m g‘ñ¶m - bmoH$g§»¶m
{Z¶§ÌUmgmR>r Cnm¶ - ‘mZdm{YH$ma - ‘yë¶ {ejU - n¶m©daU
‘yë¶ - n¶m©daU d ‘mZdmMo Amamo½¶.
KQ>H$ H«$. 09
‘mZd{Z{‘©V n¶m©daUr¶ g§H$Q>o (Man made Threats
of Environment)
n¥ÏdrÀ¶m Vmn‘mZmVrb dmT> - AmoPmoZ j¶ - bmoH$g§»¶m {dñ’$moQ>
- h[aVJ¥h n[aUm‘ - Amåb nO©Ý¶ - Z¡g{J©H$ g§gmYZm§Mo
Ag‘mZ dmQ>n.
(4)
(5)
(6)
(7)
(8)
KQ>H$ H«$. 10
O¡d{d{dYVm (Biodiversity)
ì¶m»¶m - O¡d{d{dYVoMo dJ© qH$dm àH$ma d ‘hÎd - O¡d{d{dYVoMm
{dH$mg qH$dm CËH«$m§Vr - O¡d{d{dYVoMo Cn^moJ ‘yë¶ - O¡d
{d{dYVoMo CËnmXH$ ‘yë¶ - O¡d{d{dYVoMo gm‘m{OH$ d gm§ñH¥${VH$
‘yë¶ - O¡d{d{dYVoMo Z¡{VH$ ‘yë¶ - O¡d{d{dYVoMo gm¢X¶©‘yë¶
- BVa ’$m¶Xo - OmJ{VH$, amï´>r¶ d ñWm{ZH$ nmVirda
O¡d{d{dYVm - O¡d{d{dYVodarb g§H$Q>o - O¡d{d{dYVoMo g§dY©Z.
g§X^©nwñVHo$ :
(1)
(2)
(3)
n¶m©daUemó : ~mnQ> gwaoIm n§{S>V : OmZodmar 2009
: àH$m{eH$m : b{bVm nwam{UH$, lr gmB©ZmW àH$meZ,
1, ^JdmKa H$m°åßbo³g, Ya‘noR>,ZmJnya - 440010,
’$moZ : (0712) 2524498.
n¶m©daUemó : T>mHo$ Eg. ìhr., nmQ>rb ìhr. Oo. :
2004 : àem§V npãbHo$eZ : lr. Ho$ed AnmQ>©‘|Q>,
498, ~r, nͶm ‘mê$Vrg‘moa, Zmam¶U noR>, nwUo 411030, ‘mo~mB©b : 9890027231.
n¶m©daUemó : A{haamd dm. a., A{bPmS> gw. gw.,
{ga{gH$a g. {X., d BVa : Am°JñQ> 1998, àH$m{eH$m
: gm¡. d¡^dr A{haamd, 13, nmM nm§S>d H$m°bZr, OZdmS>r,
(9)
nwUo - 411 016.
n¶m©daUemó : {S>g~| a 2004 : àm. H$mMao {dO¶, àm.
A{hao ~r. ~r., àH$meH$ : gm¡. ApídZr ~mOramd A{hao,
F$Vw àH$meZ, gw‘VrZJa, bmgbJmd, {O. Zm{eH$ 422306.
n¶m©daUemó : Kmanwao {dÆ>b, Mm¡Wr Amd¥Îmr - OyZ
2001, àH$meH$ : ‘Zmoha qnnimnwao, qnnimnwao A±S>
H§$. npãbeg©, qhXÿ ‘wbtMo emioOdi, ‘hmb, ZmJnya 440 032
n¶m©daU Am{U g‘mO : àmMm¶© gm§Jio Eg., S>m.° VmQ>H$o
Zrb‘ : 2011 : àH$meH$ : S>m¶‘§S> npãbHo$eÝg,
1255 gXm{ed noR>, bobo g§Hw$b, n{hbm ‘Obm,
qZ~miH$a Vmb‘rg‘moa, nwUo - 411 030.
n¶m©daU àXþfU : aqdÐ ^mdgma : 2002 : F$VwnU©
A{Zê$Õ Hw$bH$Uu, H$m°pÝQ>Z|Q>b àH$meZ, {dO¶mZJa,
nwUo - 30.
S>m¶‘§S> n¶m©daUemó eãXH$moe : e¡bOm gm§Jio,
Om°ÝgZ ~moOg
} , àH$meZ df© : 2011, àH$meH$ : S>m¶‘§S>
npãbHo$eÝg, 1355, gXm{ed noR>, bobo g§H$w b, n{hbm
‘Obm, [Z§~miH$a Vmb‘rg‘moa, nwUo - 411 030.
S>m¶‘§S> ^yJmob - n¶m©daUemó H$moe : H$mb}H$a Eg.,
~moOg
} Om°ÝgZ, àH$meZ df© : 2008, àH$meZ : S>m¶‘§S>
npãbHo$eÝg, 1691, gXm{ed noR>, e§H$aàgmX
H$mo.hm¡.gmo., {Q>iH$ amoS>, nwUo - 411 030, ’$moZ :
020 24452387.
(10) Environmental Science : Arti Rajput : 2006,
Published by : Quality Publishing Company,
104, Aradhana Nagar, Bhopal - 03 (M.P.)
Ph. 0755-2771977.
(11) Environmental Science : Erach Bharucha
: 2005 : Publisher : Universities Press (India)
Private Limited, 3-5-819, Hyderguda,
Hyderabad - 500029.
(Q>rn : àH$meH$m§Mm nyU© nÎmm Ho$di {dÚm϶mªÀ¶m gmo¶rgmR>r {Xbobm
Amho. {dÚm϶mªZr hrM nwñVHo$ IaoXr H$amdrV Agm H$moUVmhr AmJ«h
Zmhr. nmR>çH«$‘mZwgma Aݶ AmYw{ZH$ nwñVH$m§Mm {dÚm϶mªZr dmna
H$aVm ¶oB©b.)
{deof gyMZm : n¶m©daU {ejU / ì¶dñWmnZ / emó ¶m Aä¶mgH«$‘mgmR>r darbà‘mUo nmR>çH«$‘ {ZYm©[aV H$aʶmVm Ambobm Amho. ¶m
Aä¶mgH«$‘mgmR>r {dÚmnrR>mH$Sy>Z H$moUVohr Aܶ¶Z gm{h˶ (nwñVHo$) {dÚm϶mªZm XoʶmV ¶oUma Zmhr. ¶m Aä¶mgH«$‘mMr boIr narjm
VgoM àm˶{jH$ H$m¶© Zm|XdhrgmR>r Amdí¶H$ Agbobr nwñVHo$ {dÚm϶mªZr ñdV… IaoXr H$amdrV. da C„oI Ho$bobr g§X^©nwñVHo$ gyMr
hr n[anyU© Zmhr. ¶m gyMrIoarO Aݶ nwñVH$m§MmgwÕm dmna H$aVm ¶oD$ eHo$b. nmR>çH«$‘mVrb KQ>H$m§Mm g‘mdoe Agbobr Aݶ g§X^©
nwñVHo$ XoIrb dmnaVm ¶oVrb. ‘mÌ nwñVHo$ d Aݶ g§X^©gm{h˶ emoYyZ dmna H$aʶmMr g§nyU© O~m~Xmar {dÚm϶mªMr Agob.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 53
n[a{eï> 2
‘y붑mnZ à{H«$¶m
(A) àW‘ df©
1. ‘y붑mnZ KQ>H$
nXì¶wÎma nXdr {ejUH«$‘mÀ¶m àW‘ dfm©gmR>r Imcrà‘mUo
‘y붑mnZ à{H«$¶m Agoc. gXa ‘y붑mnZ à{H«$¶o‘Yrc g‘m{dï>
KQ>H$ ¶mà‘mUo.
A§VJ©V _yë`{ZYm©aU (ñdmܶm¶, n¶m©daU H$m¶© Zm|Xdhr)
àW‘ dfm©Mr A§{V_ coIr narjm
emoY{Z~§Y (Q>‘© nona) ‘y붑mnZ
gm{h˶ AmT>mdm ‘y붑mnZ
1.1 A§VJ©V _yë`{ZYm©aU
nXì¶wÎma nXdr {ejUH«$‘mÀ¶m àW‘ dfm©‘Yrc A§VJ©V
‘y붑mnZmg§~Y§ rMm Vnerc :
(i) AZwXoeZ àUmcr A{^H$ën (EDU 011) ¶m Aä¶mgH«$‘mgmR>r 40 JwUm§Mm EH$ ñdmܶm¶ {chÿZ Aä¶mgH|$Ðmda
O‘m H$amd¶mMm Amho. ¶m ñdmܶm¶mMo ‘y붑mnZ
Aä¶mgH|$Ðmdarc g§‘§ÌH$mÛmao H$aʶmV ¶oB©c. e¡j{UH$
dfm©À¶m eodQ>r EDU 011 ¶m Aä¶mgH«$‘mÀ¶m ñdmܶm¶
JwUm§Mr ¶mXr Aä¶mgH|$Ð g§¶moOH$m§H$Sy>Z narjm H$jmg
{dhrV H$mcmdYr‘ܶo nmR>{dcr OmB©c.
(ii) nXdr joÌmer g§~§{YV g§emoYZ H$m¶©nÕVr ¶m Aä¶mgH«$‘mgmR>r 40 JwUm§Mm EH$ ñdmܶm¶ ({dÚm϶m©Zo
{ZdS>coë¶m joÌmZwgma) {chÿZ Aä¶mgH|$Ðmda O‘m
H$amd¶mMm Amho. ¶m ñdmܶm¶mMo ‘y붑mnZ Aä¶mg|Ðmdarc
g§‘§ÌH$mÛmao H$aʶmV ¶oB©c. e¡j{UH$ dfm©À¶m eodQ>r ¶m
Aä¶mgH«$‘mÀ¶m ñdmܶm¶ JwUm§Mr ¶mXr Aä¶mgH|$Ð
g§¶moOH$m§H$Sy>Z narjm H$jmg {d{hV H$mcmdYr‘ܶo nmR>{dcr
OmB©c.
(iii) n¶m©daU {ejU/n¶m©daU ì¶dñWmnZ/n¶m©daU emó
¶m Aä¶mgH«$‘mgmR>r 40 JwUm§gmR>r n¶m©daU H$m¶© Zm|Xdhr
V¶ma H$ê$Z Aä¶mgH|$Ðmda O‘m H$amd¶mMr Amho. ¶m
n¶m©daU H$m¶© Zm|XdhrMo ‘y붑mnZ Aä¶mgH|$Ðmdarc
g§‘§ÌH$mÛmao H$aʶmV ¶oB©c. e¡j{UH$ dfm©À¶m eodQ>r ¶m
n¶m©daU H$m¶© Zm|XdhrÀ¶m ‘y붑mnZmÀ¶m JwUm§Mr ¶mXr
Aä¶mgH|$Ð g§¶moOH$m§H$Sy>Z narjm H$jmg {d{hV
H$mcmdYr‘ܶo nmR>{dcr OmB©c.
(iv) ‘mZdr h³H$mMo g§àfo U (OPN 236) ¶m Aä¶mgH«$‘mgmR>r
A§{V‘ coIr narjm Zmhr. ¶m Aä¶mgH«$‘mgmR>r 100
JwUm§Mo ‘y붑mnZ ñdmܶm¶mÛmao H$aʶmV ¶oVo. ˶mgmR>r
¶m Aä¶mgH«$‘mÀ¶m ñdmܶm¶ àíZm§Mr CÎmao {chÿZ
Aä¶mgH|$Ðmda O‘m H$amd¶mMr AmhoV. ¶m Aä¶mgH«$‘mÀ¶m
ñdmܶm¶mMo ‘y붑mnZ Aä¶mgH|$Ðmdarc g§‘§ÌH$mÛmao
H$aʶmV ¶o B © c . e¡ j {UH$ dfm© À ¶m H$jmg {d{hV
H$mcmdYr‘ܶo nmR>{dcr OmB©c.
(v) ñdmܶm¶mMo àíZ, H$m¶©Zm|Xdhr {df¶rÀ¶m gyMZm, emoY{Z~§Y
coIZm{df¶rÀ¶m gyMZm d gm{h˶ AmT>mdm coIZm{df¶rÀ¶m
gyMZm VgoM g§emoYZ H$m¶©nÕVrda AmYm[aV AmamIS>m
V¶ma H$aʶm~m~V gyMZm Am{U ‘m{hVr ¶m nwpñVHo$‘ܶo
XoʶmV Ambobr Amho.
1.2 àW‘ dfm©Mr A§{V‘ boIr narjm
nXì¶wÎma nXdr àW‘ dfm©Mr coIr narjm e¡j{UH$ dfm©À¶m
eodQ>r (gmYmaUnUo ‘o ‘{hݶmV) Am¶mo{OV Ho$cr OmB©c. àW‘
dfm©gmR>r àdoe KoVcoë¶m {dÚm϶mªZm Imcrc Aä¶mgH«$‘m§gmR>r
coIr narjm Agoc.
(a) n¶m©daU {ejUmMm Aä¶mgH«$‘
(b) AZwXoeZ àUmcr A{^H$ën (EDU 011)
(c) g§emoYZ H$m¶©nÕVr
darc VrZhr Aä¶mgH«$‘m§gmR>r à˶oH$ 60 JwUm§Mr
àíZn{ÌH$m Agoc. àíZn{ÌH$m ‘amR>r Am{U B§J«Or Aem XmoZ
^mfm§‘ܶo Agoc. {dÚm϶mªZm àíZm§Mr CÎmao ‘amR>r qH$dm B§J«Or
¶mn¡H$s EH$m ^mfo‘ܶo {c{hVm ¶oVrc. àíZn{ÌHo$Vrc gd© àíZ
dU©Zna {Z~§YdOm ñdê$nmMo AgVrc.
1.3 emoY{Z~§Y (Term Paper)
nXdr joÌmer g§~§{YV emoY{Z~§Y ¶m Aä¶mgH«$‘mgmR>r
A§{V‘ boIr narjm Zmhr. ¶m Aä¶mgH«$‘m§VJ©V 100 JwUm§Mm
g§~{§ YV joÌmVrb emoY{Z~§Y V¶ma H$ê$Z e¡j{UH$ godm {d^mJmH$S>o
gmXa H$amd¶mMm Amho. gXa emoY{Z~§Ym§Mo ‘y붑mnZ H$ê$Z
e¡j{UH$ dfm©À¶m eodQ>r JwUXmZ ¶mXr e¡j{UH$ godm {d^mJmH$Sy>Z
narjm H$jmg {d{hV H$mbmdYr‘ܶo nmR>{dbr OmB©b.
{dÚmÏ`m©g ˶mZo àdoe KoVcoë¶m joÌmZwgma EH$ emoY{Z~§Y
(Term Paper) {chÿZ e¡j{UH$ godm {d^mJmg gmXa H$amd¶mMm
Amho. emoY{Z~§YmgmR>r H¥${VgÌm§‘YyZ ‘mJ©Xe©Z Ho$co OmB©c.
emoY{Z~§Y {ZYm©[aV ‘wXVrV nwT>rc nζmda a{OñQ>S>© nmoñQ>mZo
nmR>dmdm :
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 54
e¡j{UH$ godm {d^mJmH$S>o àmá Pmcoë¶m g§~§{YV gm{h˶
AmT>mì¶mMo ‘y붑mnZ H$ê$Z {d{hV ‘wXVr‘ܶo JwUXmZ ¶mXr
narjm H$jmH$S>o nmR>{dʶmV ¶oB©c. g§~§{YV gm{h˶ AmT>mì¶mMo
‘y붑mnZ 100 JwUm§gmR>r Ho$co OmB©c.
àm. S>m°. à_moX {~`mUr
g§MmbH$, e¡j{UH$ godm {d^mJ
`ed§Vamd MìhmU _hmamï´> _wŠV {dÚmnrR>
Zm{eH$ - 422 222
e¡j{UH$ godm {d^mJmH$S>o àmá Pmcoë¶m emoY{Z~§Ym§Mo
‘y붑mnZ H$ê$Z {d{hV ‘wXVr‘ܶo JwUXmZ ¶mXr narjm H$jmH$S>o
nmR>{dʶmV ¶oB©c. emoY{Z~§YmMo ‘y붑mnZ 100 JwUm§gmR>r Ho$co
OmB©c.
1.4 gm{h˶ AmT>mdm ‘y붑mnZ
nXdr joÌmer g§~{§ YV gm{h˶ AmT>mdm ¶m Aä¶mgH«$‘mgmR>r
A§{V‘ boIr narjm Zmhr. ¶m Aä¶mgH«$‘m§VJ©V 100 JwUm§Mm
g§~§{YV gm{h˶ AmT>mdm V¶ma H$ê$Z e¡j{UH$ godm {d^mJmH$S>o
gmXa H$amd¶mMm Amho. gXa gm{h˶ AmT>mì¶mMo ‘y붑mnZ
H$ê$Z e¡j{UH$ dfm©À¶m eodQ>r JwUXmZ ¶mXr e¡j{UH$ godm
{d^mJmH$Sy>Z narjm H$jmg {d{hV H$mbmdYr‘ܶo nmR>{dbr
OmB©b.
g§~{§ YV gm{h˶ AmT>mdm KoUo VgoM ˶mg§~Y§ rÀ¶m Zm|Xr~m~V
H¥${VgÌm§‘YyZ ‘mJ©Xe©Z Ho$co OmB©c. {dÚm϶m©Zo V¶ma Ho$cocm
g§~§{YV "gm{h˶ AmT>mdm' {ZYm©[aV ‘wXVrV nwT>rc nζmda
a{OñQ>S>© nmoñQ>mZo nmR>dmdm:
àm. S>m°. à_moX {~`mUr
g§MmbH$, e¡j{UH$ godm {d^mJ
`ed§Vamd MìhmU _hmamï´> _wŠV {dÚmnrR>
Zm{eH$ - 422 222
H«$.
Aä¶mgH«$‘mMo Zmd
1.5 JwU EH$ÌrH$aU (àW‘ df©)
nXì¶w Î ma nXdr {ejUH« $ ‘mÀ¶m àW‘ dfm© V rc
Aä¶mgH«$‘m§gmR>r EHy$U JwUm§nH¡ $s {dÚmnrR> ‘y붑mnZ Am{U A§VJ©V
‘y붑mnZ ¶m§Mm Vnerc Imcr Xe©{dboë¶m V³Ë¶mà‘mUo.
(i) Imbrb V³Ë¶mZw g ma "n¶m© d aU {ejUmMm
Aä¶mgH«$‘' AZwXoeZ àUmcr A{^H$ën (EDU
011) Am{U "g§ e mo Y Z H$m¶© n ÕVr' ¶m VrZ
Aä¶mgH«$‘m§gmR>r à˶oH$s 60 JwUm§Mr coIr narjm
Agoc. VgoM ˶m VrZ Aä¶mgH«$‘m§gmR>r à˶oH$s
40 JwUm§Mo ñdmܶm¶ {chÿZ Aä¶mgH|$Ðmda O‘m
H$amdo cmJVrc. co I r narjo V rc Vgo M
ñdmܶm¶m‘ܶo {dÚm϶m©g àmá Pmcoë¶m JwUm§Mr
~oarO H$ê$Z JwUn{ÌHo$‘ܶo g§~{§ YV Aä¶mgH«$‘m‘Yrc EHy$U JwU (100 n¡H$s) ¶m aH$mݶm‘ܶo
Xe©{dcr OmVrc.
(ii) ‘mZdr h³H$m§Mo g§àofU (OPN 236) ¶m Aä¶mgH«$‘mgmR>r coIr narjm Zmhr. ˶mgmR>r 100 JwUm§Mm
ñdmܶm¶ {chÿZ Aä¶mgH|$Ðmda gmXa H$amd¶mMm
Amho. Aä¶mgH|$Ðmdarc narjH$m§Ûmao ˶mMo ‘y붑mnZ H$ê$Z JwUXmZ ¶mXr {d{hV H$mcmdYr‘ܶo
narjm H$jmH$S>o gmXa Ho$cr OmB©c.
(iii) emoY{Z~§Y Am{U g§~§{YV gm{h˶ AmT>mdm ¶m
Aä¶mgH«$‘m§gmR>r XoIrc coIr narjm Zmhr.
e¡j{UH$ godm A§VJ©V ‘y붑mnZ {dÚmnrR> ‘y붑mnZ EHy$U JwU
{d^mJmÛmao
JwU
JwU
‘y붑mnZ JwU
(boIr narjm)
40
60
100
1
n¶m©daU {ejUmMm Aä¶mgH«$‘
2
AZwXoeZ àUmcr A{^H$ën (EDU 011)
-
40
60
100
3
g§emoYZ H$m¶©nÕVr
-
40
60
100
4
‘mZdr h³H$m§Mo g§àofU (OPN 236)
-
100
-
100
5
emoY{Z~§Y
100
-
-
100
6
g§~§{YV gm{h˶mMm AmT>mdm
100
-
-
100
EHy$U JwU
600
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 55
{dÚm϶mªZr ¶m XmoÝhr Aä¶mgH«$‘m§VJ©V Amdí¶H$
Agcoco H$m¶© e¡j{UH$ godm {d^mJmH$S>o nmR>dmd¶mMo
Amho. ˶m§Mo ‘y붑mnZ e¡j{UH$ godm {d^mJm‘m’©$V
H$aʶmV ¶oB©c. ˶m§Mr JwUXmZ ¶mXr {d{hV
H$mcmdYr‘ܶo e¡j{UH$ godm {d^mJm‘m’©$V narjm
H$jmg gmXa Ho$cr OmB©c.
Aem àH$mao, nXì¶wÎma nXdr {ejUH«$‘mÀ¶m àW‘
dfm©Vrc g‘m{dï> ghm Aä¶gH«$‘m§~m~V JwU EH$ÌrH$aU à{H«$¶m
Agoc.
JwU nmVir
nXì¶wÎma nXdr {ejUH«$‘mÀ¶m àW‘ dfm©gmR>r CÎmrU© Kmo{fV
hmoʶmgmR>r à˶oH$ Aä¶mgH«$‘m‘ܶo 100 n¡H$s {H$‘mZ 40 JwU
àmá H$aUo Amdí¶H$ Amho.
1.6 CÎmrU©VMo o {ZH$f : àW‘ df© (The Standard
of Passing)
(i) AZwXeo Z àUmcr A{^H$ën (EDU 011), n¶m©daU
{ejUmMm Aä¶mgH«$‘ (OPN251/OPN257/
OPN260 ¶mn¡H$s {ZdS>bobm EH$) Am{U g§emoYZ
H$m¶©nÕVr (OPN252/OPN253/OPN258
OPN 261 ¶mn¡H$s {ZdS>bobm EH$) ¶m VrZ
Aä¶mgH«$‘m§‘ܶo à˶oH$s 60 JwUm§Mr boIr narjm
Am{U 40 JwUm§Mo ñdmܶm¶ Aer à˶oH$s EHy$U
100 JwUm§Mr {d^mJUr Amho.
¶m à˶oH$ Aä¶gmH«$‘m‘ܶo ñdV§ÌnUo CÎmrU© Kmo{fV
hmoʶmgmR>r coIr narjm Am{U ñdmܶm¶ {‘iyZ
EH${ÌV {H$‘mZ 40 JwU àmá H$aUo Amdí¶H$
Amho.
(ii) ‘mZdr h³H$m§Mo g§àofU (OPN 236) Aä¶mg-
H«$‘mgmR>r 100 JwUm§Mo ‘y붑mnZ ñdmܶm¶mÛmao
Aä¶mgH|$Ðmda H$aʶmV ¶oUma Amho. ¶m Aä¶mgH«$‘m‘ܶo CÎmrU© Kmo{fV hmoʶmgmR>r 100 n¡H$s
{H$‘mZ 40 JwU àmßV H$aUo Amdí¶H$ Amho.
(iii) emoY{Z~§Y (OPN 230/OPN 231/OPN 232/
OPN 233/OPN 234/ OPN 235 ¶mn¡H$s
{ZdS>cocm EH$m) Vgog g§X^© gm{h˶ AmT>mdm
(OPN 254/OPN 255/OPN 256/ OPN
259/OPN 262 ¶mn¡ H $s {ZdS>co c m EH$
Aä¶mgH«$‘) ¶m§Mo ‘y붑mnZ e¡j{UH$ godm
{d^mJmÛmao H$aʶmV ¶oUma Amho. ¶m Aä¶mgH«$‘m§‘ܶo
CÎmrU© Kmo{fV hmoʶmgmR>r à˶oH$s 100 n¡H$s {H$‘mZ
40 JwU àmá H$aUo Amdí¶H$ Amho.
EH§$XarV nXì¶wÎma nXdr {ejUH«$‘mÀ¶m àW‘ dfm©À¶m
600 JwUm§n¡H$s EH${ÌV[a˶m {H$‘mZ 40 % JwU (åhUOoM 600
n¡H$s 240 JwU) hr CÎmrU©VoMr {H$‘mZ nmVir Agob. à˶oH$
Aä¶mgH«$‘mV CÎmrU© hmoʶmgmR>r {H$‘mZ Mmirg JwU àmßV H$aUo
Amdí¶H$ Agob.
gd©gmYmaU gyMZm
(i) nXì¶wÎma nXdr {ejUH«$‘mÀ¶m àW‘ dfm©À¶m A§{V‘
narjogmR>r AZwnpñWV AWdm AZwÎmrU© {dÚm϶m©g XoIrc
{ÛVr¶ dfm©g àdoe KoVm ¶oB©c.
(ii) Á¶m Aä¶mgH«$‘m§H$[aVm coIr narjm Am{U ñdmܶm¶ ¶m
XmoZ KQ>H$m§Ûmao ‘y붑mnZ hmoUma Amho Aem Aä¶mgH«$‘m§gmR>rMo ñdmܶm¶ {chÿZ gmXa H$aUo Amdí¶H$ Amho.
ñdmܶm¶ JwUm§Mo aH$mݶm‘ܶo "AZwnpñWV' (Absent)
Aer Zm|X Agë¶mg A§{V‘ {ZH$mc Omhra hmoʶm‘ܶo
AS>MU ¶oD$ eH$Vo. ˶m‘wi,o ñdmܶm¶ {chÿZ VnmgʶmgmR>r O‘m H$aʶmMr O~m~Xmar {dÚm϶mªMr Agoc.
(Am) {ÛVr¶ df©
1.
‘y붑mnZ KQ>H$
nXì¶wÎma nXdr {ejUH«$‘mÀ¶m {ÛVr¶ dfm©gmR>r Imbrbà‘mUo ‘y붑mnZ à{H«$¶m Agob. gXa ‘y붑mnZ à{H«$¶oVrb g‘m{dð>
KQ>H$ Imbrbà‘mUo E
A§VJ©V ‘yë¶{ZYm©aU (ñdmܶm¶)
E
Aä¶mgH«$‘m§Mr A§{V‘ narjm
E
g§emoYZ Ahdmb (àH$ën / gmYZ) ‘y붑mnZ
E
‘m¡{IH$ narjm
1.1 A§VJ©V ‘y붑mnZ ({ÛVr¶ df©)
nXì¶wÎma nXdr {ejUH$‘mÀ¶m {ÛVr¶ dfm©‘Yrb A§VJ©V ‘y붑mnZmMm Vnerb ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 56
"{ejUmVrb g§kmnZ àH$ma' (EDU 010) Am{U "‘yë¶{ZYm©aU d ‘y붑mnZ' (EDU 008) ¶m XmoZ Aä¶mgH«$‘m§gmR>r à˶oH$s
40 JwUm§Mm EH$ ñdmܶm¶ {bhÿZ Aä¶mgH|$Ðmda O‘m H$amd¶mMm Amho. ¶m ñdmܶm¶m§Mo ‘y붑mnZ Aä¶mgH|$Ðmdarb g§‘§ÌH$m§Ûmao
H$aʶmV ¶oB©b. e¡j{UH$ dfm©À¶m eodQ>r ¶m XmoÝhr Aä¶mgH«$‘m§À¶m ñdmܶm¶ JwUm§Mr ¶mXr Aä¶mgH|$Ð g§¶moOH$mH$Sy>Z narjm H$jmg
{d{hV H$mbmdYr‘ܶo nmR>{dbr OmB©b.
1.2 Aä¶mgH«$‘mMr A§{V‘ boIr narjm
nXì¶wÎma nXdr {ejUH«$‘mÀ¶m {ÛVr¶ dfm©Mr boIr narjm e¡j{UH$ dfm©À¶m eodQ>r (gmYmaUnUo ‘o ‘{hݶmV) Am¶mo{OV Ho$br
OmB©b. nXdr {ejUH«$‘mÀ¶m {ÛVr¶ dfm©gmR>r àdoe KoVboë¶m {dÚm϶mªZm Imbrb XmoZ Aä¶mgH«$‘m§gmR>r boIr narjm Agob.
E
{ejUmVrb g§kmnZ àH$ma (Communication Modes in Education) EDU 010
E
‘yë¶{ZYm©aU d ‘y붑mnZ (Assessment and Evaluation) EDU 008
darb XmoÝhr Aä¶mgH«$‘m§gmR>r à˶oH$s 60 JwUm§Mr àíZn{ÌH$m Agob. àíZn{ÌH$m ‘amR>r Am{U B§J«Or Aem XmoZ ^mfm§‘ܶo
Agob. {dÚm϶mªZm àíZm§Mr CÎmao ‘amR>r AWdm B§J«Or ¶mn¡H$s EH$m ^mfo‘ܶo {b{hVm ¶oVrb. àíZn{ÌHo$Vrb gd© àíZ dU©Za {Z~§YdOm
ñdê$nmMo AgVrb.
àW‘ dfm©À¶m boIr narjo‘ܶo AZwÎmrU© AWdm AZwnpñWV Agë¶mg {d{hV Z‘wݶmVrb narjm AO© gmXa H$ê$Z g§~§{YV
{df¶m§Mo nona XoIrb {ÛVr¶ dfm©À¶m narjoÀ¶m doir XoVm ¶oVrb. {ÛVr¶ dfm©À¶m eodQ>r EH${ÌV A§{V‘ {ZH$mb Omhra H$aVo doir àW‘
d {ÛVr¶ dfm©Vrb gd© KQ>H$m§Mo ‘y붑mnZ Pmbobo AgUo A{Zdm¶© Amho.
1.3 g§emoYZ Ahdmb (àH$ën / gmYZ) ‘y붑mnZ
{dÚm϶m©Zo Ho$boë¶m g§emoYZ H$m¶m©Mm Ahdmb (Dissertation) V¶ma H$ê$Z {d{hV H$mbmdYr‘ܶo e¡j{UH$ godm {d^mJmV
˶mMr EH$ àV gmXa H$amd¶mMr Amho. g§emoYZ à{H«$¶oVrb {d{dY Q>ßno / nm¶è¶m ¶m~Ôb H¥${VgÌm§‘YyZ ‘mJ©Xe©Z Ho$bo OmB©b.
˶mMà‘mUo, g§emoYZ à{H«$¶oMr g{dñVa ‘m{hVr XoUmam "g§emoYZ nwîn‘m{bH$m' hm 15 nwpñVH$m§Mm g§M XoIrb àdoemZ§Va {dÚm϶mªZm
XoʶmV ¶oBb
© . H¥${VgÌmVrb ‘mJ©Xe©Z VgoM nwîn ‘m{bHo$Vrb nwpñVH$m§Mm dmna H$ê$Z {dÚmnrR>mÀ¶m {ZX}emZwgma g§emoYZ Ahdmb V¶ma
H$amd¶mMm Amho. V¶ma Pmboë¶m g§emoYZ AhdmbmMr EH$ àV {ZYm©[aV ‘wXVrV a{OñQ>S>© nmoñQ>mZo Imbrb n˶mda nmR>dmdr (Hw$[aAaZo
ZH$mo.)
àm. S>m°. à‘moX {~¶mUr
g§MmbH$, e¡j{UH$ godm {d^mJ
¶ed§Vamd MìhmU ‘hmamï´> ‘w³V {dÚmnrR>
Zm{eH$ - 422 222
g§emoYZ Ahdmb V¶ma H$ê$Z e¡j{UH$ godm {d^mJmH$S>o O‘m H$aʶmMr A§{V‘ ‘wXV {XZm§H$ 15 ’o$~w«dmar, 2016 Aer
Amho.
Vw‘Mm g§emoYZ Ahdmb ˶mnydu V¶ma Pmë¶mg Vwåhr Vmo A§{V‘ ‘wXVrÀ¶m AmYr XoIrb e¡j{UH$ godm {d^mJmH$S>o nmR>dmdm.
{ZYm©[aV ‘wXVr‘ܶo e¡j{UH$ godm {d^mJmH$S>o O‘m Pmboë¶m g§emoYZ Ahdmbm~m~V ‘m¡{IH$ narjm Am¶mo{OV H$aʶmV ¶oBb
© . {Z¶mo{OV
H$mbmdYr‘ܶo g§emoYZ Ahdmb O‘m Ho$bm Va A§{V‘ {ZH$mb XoIrb doioda bmJy eHo$b, ¶mMr {dÚm϶mªZr Zm|X ¿¶mdr.
‘wXVrZ§Va g§emoYZ Ahdmb O‘m H$aUmè¶m {dÚm϶mªMr ‘m¡{IH$ narjm H$Xm{MV e¡j{UH$ df© 2016-17 ‘ܶo hmoD$ eHo$b,
¶mMr {dÚm϶mªZr Zm|X ¿¶mdr. {ZYm©[aV ‘wXVr‘ܶo g§emoYZ Ahdmb O‘m H$aUmè¶m {dÚm϶mªÀ¶m ‘m¡{IH$ narjm§Mo Am¶moOZ e³¶Vmo
’o$~w«dmar Vo ‘o 2016 ¶m H$mimV H«$‘mH«$‘mZo H$aʶmV ¶oB©b. e¡j{UH$ godm {d^mJmH$S>o H$i{dboë¶m ‘m¡{IH$ narjoÀ¶m {Xder {dÚmWu
AZwnpñWV am{hë¶mg A§{V‘ {ZH$mb "AZwnpñWV' Agm Kmo{fV H$aʶmV ¶oB©b. ˶mMr g§nyU© O~m~Xmar {dÚm϶mªMr Agob.
1.4 ‘m¡{IH$ narjm
e¡j{UH$ godm {d^mJmH$S>o g§emoYZ Ahdmb (Dissertation) O‘m H$aUmè¶m {dÚm϶mªMr ‘m¡{IH$ narjm {dÚmnrR> ‘w»¶mb¶mV
Am¶mo{OV H$aʶmV ¶oBb
© . ‘m¡{IH$ narjogmR>r 200 JwU AgVrb. ‘m¡{IH$ narjoZV§ a g§emoYZ Ahdmb VgoM ‘m¡{IH$ narjoMo JwU narjm
H$jmg H$i{dʶmV ¶oVrb.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 57
1.5 JwU EH$ÌrH$aU ({ÛVr¶ df©)
nXì¶wÎma nXdr {ejUH«$‘mÀ¶m {ÛVr¶ dfm©Vrb Aä¶mgH«$‘m§gmR>r EHy$U JwUm§n¡H$s {dÚmnrR> ‘y붑mnZ Am{U A§VJ©V ‘y붑mnZ
¶m§Mm Vnerb Imbrb à‘mUo.
H«$.
Aä¶mgH«$‘mMo Zmd
e¡j{UH$ godm
{d^mJmÛmao
‘y붑mnZ JwU
A§VJ©V ‘y붑mnZ {dÚmnrR> ‘y붑mnZ
JwU
JwU
(boIr narjm)
EHy$U JwU
1
‘yë¶{ZYm©aU d ‘y붑mnZ (EDU008)
--
40
60
100
2
{ejUmVrb g§kmnZ àH$ma (EDU010)
--
40
60
100
3
g§emoYZ Ahdmb (àH$ën / gmYZ)
200
-
-
200
4
‘m¡{IH$ narjm
200
-
-
200
EHy$U JwU
600
(i) darb V³Ë¶mZwgma "‘yë¶{ZYm©aU d ‘y붑mnZ' (EDU008) Am{U "{ejUmVrb g§kmnZ àH$ma' (EDU010) ¶m XmoZ
Aä¶mgH«$‘m§gmR>r à˶oH$s 60 JwUm§Mr boIr narjm Agob. VgoM ¶m XmoZ Aä¶mgH«$‘m§gmR>r à˶oH$s 40 JwUm§Mo ñdmܶm¶ {bhÿZ
Aä¶mgH|$Ðmda O‘m H$amdo bmJVrb. {dÚm϶mªg boIr narjoV VgoM ñdmܶm¶m‘ܶo àmá Pmboë¶m JwUm§Mr ~oarO H$ê$Z
JwUn{ÌHo$‘ܶo g§~{§ YV Aä¶mgH«$‘m‘Yrb EHy$U JwU ¶m aH$mݶm‘ܶo Xe©{dbr OmVrb. gXa Aä¶mgH«$‘m§‘ܶo CÎmrU© hmoʶmgmR>r
{H$‘mZ Mmirg JwU (ñdmܶm¶ d boIr narjm {‘iyZ EH${ÌV[a˶m) àmá H$aUo Amdí¶H$ Agob.
(ii) g§emoYZ AhdmbmMo ‘y붑mnZ e¡j{UH$ godm {d^mJm‘m’©$V 200 JwUm§gmR>r H$aʶmV ¶oB©b. g§emoYZ AhdmbmV CÎmrU©VogmR>r
{H$‘mZ 80 JwU àmá H$aUo Amdí¶H$ Agob.
(iii) ‘m¡{IH$ narjoV CÎmrU© hmoʶmgmR>r {H$‘mZ 80 JwU àmá H$aUo Amdí¶H$ Amho.
(iv) EH${ÌV (Aggregate) 40% JwU àmá H$aUo CÎmrU©VogmR>r Amdí¶H$ Agob.
1.6 JwUnmVir d loUr
40% nojm H$‘r JwU
AZwÎmrU©
40-49% JwU
CÎmrU© loUr
50-59% JwU
{ÛVr¶ loUr
60-69% JwU
àW‘ loUr
70% dm ˶mhÿZ A{YH$
{deof àm{dʶmgh àW‘ loUr
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 58
I
III
n[a{eï> 3
IV
VII
g§emoYZ H$m¶©nÕVr
VI
g§emoYZ àH$ën
V
(A) nXì¶wÎma nXdr {ejUH«$‘ : àW‘ df© - g§‘§ÌU doimnÌH$
II
AZwXoeZ àUmbr
‘mZdr h¸$m§Mo g§àofU AZwXoeZ àUmbr
A{^H$ën
emoY{Z~§Y
AZwXoeZ àUmbr
A{^H$ën
g§emoYZ àH$ën
AZwXoeZ àUmbr
A{^H$ën
g§emoYZ H$m¶©nÕVr
g§emoYZ àH$ën
‘mZdr h¸$m§Mo g§àofU ‘mZdr h¸$m§Mo g§àofU
g§emoYZ àH$ën
g§emoYZ H$m¶©nÕVr
n¶m©daUemó
AZwXoeZ àUmbr
A{^H$ën
n¶m©daU emó
g§X^© gm{h˶
AmT>mdm
‘mZdr h¸$m§Mo
g§àofU
g§emoYZ àH$ën
g§X^© gm{h˶
AmT>mdm
emoY{Z~§Y
n¶m©daUemó
g§X^© gm{h˶
AmT>mdm
g§emoYZ H$m¶©nÕVr g§emoYZ H$m¶©nÕVr emoY{Z~§Y
10.30 - 11.30 nXì¶wÎma nXdr n[aM¶ g§emoYZ àH$ën
11.30 - 12.30 AZwXoeZ àUmbr
A{^H$ën
12.30 - 01.30 n¶m©daUemó
01.30 - 02.30 OodUmMr gwÅ>r
02.30 - 03.30 g§emoYZ H$m¶©nÕVr
03.30 - 04.30 emoY{Z~§Y
g§X^© gm{h˶
AmT>mdm
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 59
(Am) nXì¶wÎma nXdr {ejUH«$‘ : {ÛVr¶ df© - g§‘§ÌU doimnÌH$
V
VI
VII
COiUr
IV
‘yë¶{ZYm©aU d
‘y붑mnZ
COiUr
III
{ejUmVrb g§kmnZ
àH$ma
COiUr
II
g§§emoYZ àH$ën
g‘mamon
I
g§§emoYZ àH$ën
{ejUmVrb g§kmnZ {ejUmVrb g§kmnZ {ejUmVrb g§kmnZ {ejUmVrb g§kmnZ
àH$ma
àH$ma
àH$ma
àH$ma
‘yë¶{ZYm©aU d
‘y붑mnZ
g§§emoYZ àH$ën
g§§emoYZ àH$ën
‘yë¶{ZYm©aU d
‘y붑mnZ
10.30 - 11.30 ‘yë¶{ZYm©aU d
‘y붑mnZ
g§§emoYZ àH$ën
g§emoYZ àH$ën
‘yë¶{ZYm©aU d
‘y붑mnZ
11.30 - 12.30 {ejUmVrb g§kmnZ
àH$ma
g§§emoYZ àH$ën
g§§emoYZ àH$ën
‘yë¶{ZYm©aU d
‘y붑mnZ
12.30 - 01.30 g§§emoYZ àH$ën
g§§emoYZ àH$ën
01.30 - 02.30 OodUmMr gwÅ>r
g§§emoYZ àH$ën
02.30 - 03.30 g§§emoYZ àH$ën
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 60
n[a{eï> 4
JwUdÎmm ¶mXrVrb {dÚm϶mªgmR>r nm[aVmo{fHo$
nXì`wÎma {ejUH«$_ àmdrÊ`mgh qH$dm àW_ dJm©gh {d{hV H$mbmdYr‘ܶo àW_ d {ÛVr` H«$_m§H$mZo CÎmrU© hmoUmè`m {dÚmÏ`mªZm
nwT>rb nm[aVmo{fHo$ XoÊ`mV `oVmV.
H«$.
XmVm-àm`moOH$
nm[aVmo{fH$
a¸$_ é.
H$moUmgmR>r (nmÌVm)
1.
_hmamï´> emgZ
XmXmgmho~ Jm`H$dmS>
1000
E_.E./E_.H$m°_./E_.Eñgr.
(àW_ H«$_m§H$)
2.
lr. gwaoe {edam_ gmiw§Ho$
gm¡. JwUd§Vm {edam_
gmiwH§ $o
1001
E_.E./E_.H$m°_./E_.Eñgr.
(àW_ H«$_m§H$)
3.
_hmamï´> emgZ
XmXmgmho~ Jm`H$dmS>
750
E_.E./E_.H$m°_./E_.Eñgr.
({ÛVr` H«$_m§H$)
4.
lr. ^maVHw$_ma d¡Ú d
gm¡. d¡Ú
J§JwVmB© d¡Ú
500
E_.E. {df` g§àofU
(_amR>r)
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 61
n[a{eï> 5
Z‘wZm g§emoYZ {df¶gyMr
Z_wZm g§emoYZ {df`gyMr
`m n[a{eï>m_Ü`o {df` g§àofU, e¡j{UH$ g§àofU Am{U Xÿa {ejU `m VrZ joÌm§_Yrb H$mhr Z_wZm {df` {Xbobo AmhoV. {df`
g§àofUmVrb H$mhr {df` ho EH$m nojm A{YH$ {df`m§er XoIrb g§~§{YV Agy eH$VmV, Ë`m§Mm Vnerb erf©H$mg_moa H§$gm_Ü`o {Xbobm
Amho. gXaMr gyMr A§{V_ ZgyZ Vr _mJ©Xe©Zna Amho. joÌmMr g§H$ënZm ì`dpñWVnUo g_OyZ ¿`mdr Am{U ñdV…Mm {df` {ZpíMV
H$amdm. VgoM gyMr_Yrb erf©H$ XoIrb {ZdS>Vm `oB©b.
(1) {df` g§àofU (_amR>r)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
d¥ÎmnÌm§_YyZ n«{gÕ hmoUmè`m {d{dY {df`m§À`m nmR>_mbm§À`m n[aUm_H$maH$VoMm Aä`mg
{d{dY {df`m§gmR>r CnbãY Agboë`m AÜ``Z gm{hË`mMo Ame` {díbofU Am{U Cn`wŠVVoMm Aä`mg
n[agamVrb boIH$/H$dr/gm{hpË`H$ øm§Mo e¡j{UH$ d gm_m{OH$ `moJXmZ : EH$ g§àfo UmË_H$ Aä`mg d n[aUm_H$maH$Vm
nmR>çnwñVH$mVrb Ame`mg nyaH$ g§H$ënZm§Mo {d{dY ÑH$lmì` _mÜ`_m§Ûmao g§àfo U H$ê$Z Ë`mÀ`m Cn`wŠVVoMm Aä`mg
(1) {ZgJ©{df`H$ H${dVm-YS>çm§_Yrb Ame`mMr àË`j AZw^yVr XoÊ`mgmR>r nyaH$ AÜ``Z gm{hË`mMr {Z{_©Vr
Am{U Cn`wŠVVoMm Aä`mg
(2) g§Vgm{hË`m_Yrb Ame`mMo gÚ…pñWVrg§X^m©V g§àofUmgmR>r nyaH$ AÜ``Z gm{hË`mMo {dH$gZ Am{U
Cn`wŠVVoMm Aä`mg
(3) d¡km{ZH$ _m{hVrg§X^m©V nyaH$ dmMZg§M {Z{_©Vr Am{U Cn`wŠVVoMm Aä`mg
Xya{MÌdmUrdarb AÜ``ZnyaH$ H$m`©H«$_m§À`m Cn`wŠVVoMm/n[aUm_H$maH$VoMm Aä`mg
nmR>çnwñVH$m_Yrb KQ>H$m§Ûmao g§ào{fV H$amd`mÀ`m _yë`m§À`m A{^ì`ŠVrgmR>r nyaH$ CnH«$_ {dH$gZ Am{U Ë`mMr
Cn`wŠVVm
EImÚm {d{eï> B`ÎmogmR>r (CXm. B.8dr) _amR>r ì`mH$aUmÀ`m _hÎÎdmÀ`m {df` g§H$ënZm§À`m g§àofUmgmR>r gamd
nwpñVHo$Mr {Z{_©Vr Am{U n[aUm_H$maH$VoMm Aä`mg
(darbà_mUoM "qhXr' {df`mMm Ame` {ZdSy>Z "{df` g§àofU - qhXr' H$[aVm erf©Ho$ H$aVm `oVrb.)
(2) {df` g§àofU (B§J«Or)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
B§J«Or {df`mÀ`m nmR>çnwñVH$mVrb H$R>rU eãXm§Mo AW© Am{U Ë`m§À`m dmnamg§~§YrMr nyaH$ nwpñVH$m {dH${gV H$ê$Z
n[aUm_H$maH$VoMm Aä`mg.
B§JO
« r {df`mÀ`m nmR>çnwñVH$mVrb YS>/o H${dVm§_Yrb Ame`mMo nyaH$ gmYZm§Ûmao g§àfo U Am{U n[aUm_H$maH$VoMm Aä`mg.
B§J«Or {df`mÀ`m nmR>çnwñVH$mVrb {d{eï> Ame`mda AmYm[aV (CXm. ì`ŠVrM[aÌ) nyaH$ dmMZ gm{hË`mMo g§H$bZ
Am{U Ë`mÀ`m n[aUm_H$maH$VoMm Aä`mg.
d¥ÎmnÌm§_YZ à{gÕ hmoUmè`m B§J«Or {df`mÀ`m nmR>_mbm§À`m Cn`wŠVVoMm Aä`mg.
{dÚmÏ`mªÀ`m Adm§Va B§J«Or dmMZ gd`tMm Aä`mg Am{U dmT>rgmR>r Cnm``moOZm.
{dÚmÏ`mªÀ`m B§J«Or ì`mH$aUmMo Ame`kmZ dmT>{dÊ`mgmR>r nyaH$ gmYZmMo {dH$gZ Am{U Cn`wŠVVoMm Aä`mg.
{dÚmÏ`mªMm B§J«Or eãXg§J«h dmT>{dÊ`mgmR>r d dmnamgmR>r empãXH$ IoimMo {dH$gZ d Cn`wŠVVoMm Aä`mg.
Development and try out of supplimentory learning material to communicate meaning of difficult
words/phrases to VII Std. students.
Development and try out of multimedia CD for effective communication of some important
concepts of Grammar to VIII Std. students.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 62
(3) {df` g§àofU (B{Vhmg)
1.
2.
3.
4.
n[agamVrb {d{eï> gU, CËgd … CJ_, H$maUo d n[aUm_ ñnï> H$ê$Z gm§JÊ`mgmR>r _m{hVrnwpñVHo$Mo {dH$gZ d
n[aUm_H$maH$Vm.
n[agamVrb Eo{Vhm{gH$/Ym{_©H$ÑîQ>çm _hÎdmÀ`m dmñVy§Mm g§àofUmË_H$ Aä`mg.
^maVr` goZmXbmV Amnë`m n[agamÀ`m gh^mJmMm Aä`mg, goZmXbmVrb H$[aAaÀ`m g§Yr d Ë`m§Mo g§àofU Am{U
n[aUm_H$maH$Vm.
n[agamMo ñdmV§Í` Midi, g§`wŠV _hmamï´> Am§XmobZ d {d{^Þ gm_m{OH$ MidirVrb `moJXmZ - EH$ g§àofUmË_H$
Aä`mg
(4) {df` g§àofU (amÁ`emó/bmoH$ àemgZ/g_mOemó)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
{ó`m§Mo _mZ{gH$ Amamo½` d H$m¡Qw>§{~H$/gm_m{OH$ g_m`moOZ øm§À`mVrb g§~§Ym§Mm Aä`mg d g§àofU gmYZm§Ûmao
Cnm``moOZm§Mr n[aUm_H$maH$Vm.
n[agamVrb `dH$m§_Yrb ì`gZm{YZVoMm Aä`mg d ì`gZ_wŠVrgmR>r g§àofU d n[aUm_H$maH$Vm.
J«m_rU ^mJmVrb _wbtÀ`m {ejUmV `oUmao {d{dY AS>Wio, Ë`mMm órOrdZmda hmoUmè`m n[aUm_m§Mm Aä`mg d
Cnm``moOZm§Mo g§n«ofU Am{U n[aUm_H$maH$Vm.
ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm§À`m n[aga {dH$mgm_Yrb ^y{_Ho$Mo à^mdr g§àofU.
{dÚmÏ`mªZm ZmJ[aH$emñÌm_Yrb _hÎdmÀ`m KQ>H$mMo nyaH$ gmYZm§Ûmao g§àofU Am{U Cn`wŠVVoMm Aä`mg.
n[agamVrb {d{eï> g_whmÀ`m gm_m{OH$ Mmbr[aVtMo AÜ``Z d g§àofU.
Ag§K{Q>V joÌmVrb H$m_Jmam§À`m g_ñ`m§Mm g§àofUÑï>rZo Aä`mg.
(5) {df` g§àofU (AW©emó/dm{UÁ`/^yJmob/ghH$ma/g_mOemó/H¥$fr)
01.
02.
03.
04.
05.
06.
07.
08.
09.
10.
11.
12.
_{hbm ~MV JQ>m§À¶m H$m¶©nÕVrMm g§àofUmË_H$ Ñï>rZo Aä`mg.
n[agamVrb qH$dm VmbwŠ`mVrb _{hbm {dS>r H$m_Jmam§À`m e¡j{UH$ d Am{W©H$ g_ñ`m§Mo gd}jU d Ë`mdarb Cnm``moOZm§Mm
g§àofUmÀ`m Ñï>rZo Aä`mg d n[aUm_H$maH$Vm. ("{dS>r H$m‘Jma' EodOr Aݶ CÚmoJ joÌXoIrb {ZdS>Vm ¶oB©b.)
n[agamVrb {d{dY ì`dgm`m§Mr gdmªJrU _m{hVr XoUmar nwpñVH$m {dH${gV H$ê$Z n[aUm_H$maH$VoMm Aä`mg.
{Oëhm AJ«Ur ~±Ho$V\}$ H¥$fr {dÎmnwadR>çmÀ`m H¥$fr {dH$mgmdarb n[aUm_m§Mo g§àofUÑîQ>çm {díbofU - EH$ Aä`mg.
Am{W©H$ {d{Z_`mÀ`m {d{dY gmYZm§Mo _hÎd Am{U Cn`wŠVVm g§à{o fV H$aÊ`mgmR>r nyaH$ gmYZ{Z{_©Vr Am{U Cn`wŠVVoMm
Aä`mg.
ñWm{ZH$ H¥$fr ~mOmanoR>m§Mo eoVr ì`dgm`mVrb ñWmZ- EH$ g§àofUmË_H Aä`mg.
emgZmÀ`m {d{dY {d^mJm§_m\©$V am~{dë`m OmUmè`m {dH$mg `moOZm§À`m Cn`wŠVVoMo g§àofU - Amamo½`/{ejU/
Am{Xdmgr {dH$mg/eoVr/bKw-_Ü`_ CÚmoJ/añVo dmhVyH$/n`m©daU.
"Amamo½` n`©Q>Z' `m g§H$ënZoMo _hÎd Am{U Cn`wŠVVm à^mdrnUo g§ào{fV H$aÊ`mgmR>r nyaH$ gm{hË` {Z{_©Vr Am{U
n[aUm_H$maH$VoMm Aä`mg. ("H¥$fr n¶©Q>Z' hr g§H$ënZm XoIrb {ZdS>Vm ¶oB©b.)
~±qH$J joÌm_Yrb AmYw{ZH$ V§ÌkmZmMo J«mhH$m§Zm à^mdr g§àfo U.
H¥$fr {dH$mgmgmR>r Amdí`H$ Agboë`m H¥${fH$OmªMr JaO Am{U _mJ©Xe©H$ nwpñVHo$Mo {dH$gZ VgoM Cn`wŠVVoMm
Aä`mg.
J«m_rU {dH$mgmgmR>r am~{dë`m Joboë`m {d{dY `moOZm§Mo _yë`_mnZ d g§àofU (H¥${f{dH$mg/\$i~mJ {dH$mg `moOZm/
J«m_rU Amamo½`/ nmUrnwadR>m/añVo).
nrH$ CËnmXZmÀ`m AW©emómMo à^mdr g§àofU (YmÝ` {nHo$/\$io/^mOrnmbm).
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 63
13.
14.
H¥${fnyaH$ ì`dgm`m§À`m (CXm. newnmbZ/Hw$¸w$Q>nmbZ) AW©emómMo à^mdr g§àofU.
n[agamVrb Hw$Qw>§~mÀ`m {d{dY KQ>H$m§darb IMm©À`m à_mUmMo AÜ``Z.
(6) {df` g§àofU (dm{UÁ`/ì`dñWmnZ/ghH$ma/J«m_rU {dH$mg)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
{d{dY H$m`©H$mar ghH$mar g§ñWm§Mm eoVr Am{U J«m_rU {dH$mgm_Yrb gh^mJ d H$m`©nÕVr gwYmaÊ`mgmR>r àË`m^aUmË_H$
g§nfo« U.
ì`dgm`dmT>rgmR>r à^mdr Om{hamV nÕVtMo {dH$gZ d g§àofUmMm Aä`mg.
"JwUdÎmm {ZYm©aU' `m g§H$ënZoMo _hÎd Am{U Cn`wŠVVm à^mdrnUo g§ào{fV H$aÊ`mgmR>r nyaH$ gm{hË`{Z{_©Vr Am{U
n[aUm_H$maH$VoMm Aä`mg.
d¡{eîQ>çnyU© ZmJar/J«m_rU ghH$mar nVnwadR>m g§ñWoÀ`m H$m`m©Mo g§àofUmÀ`m Ñï>rZo {ZíbofU.
{Oëhm ghH$mar ~±Ho$À`m H¥$fr {dÎm nwadR>çmÀ`m H$m`m©Mo g§àofUmÀ`m Ñï>rZo {díbofU.
J«m_rU ehar ^mJmgmR>r ñd`§-amoOJmamgmR>r ghH$mar ~±H$/amï´>r`rH¥$V ~±Ho$À`m nVnwadR>çmÀ`m `moOZm§Mo ZmJ[aH$m§gmR>r
g§àfo U.
(7) {df` g§àofU ({dkmZ {df`)
01.
02.
03.
04.
05.
06.
07.
08.
09.
10.
11.
gm¡aMwbrMo _hÎd g{MÌ nwpñVHo$Ûmao _{hbm§n`ªV g§àofU H$ê$Z n[aUm_H$maH$Vm VnmgUo. (n`m©daU / ^m¡{VH$emó)
{d{dY IJmobr` KQ>Zm§_mJrb d¡km{ZH$ nmíd©^y_r ñnï> H$aUmè`m gmYZm§Mr {Z{_©Vr H$ê$Z Ë`m§À`m n[aUm_H$maH$VoMm
Aä`mg. (^m¡{VH$emó)
{d{dY Anma§n[aH$ D$Om©ómoVm§À`m Cn`wŠVVoMo _hÎd g§ào{fV H$aÊ`mgmR>r gmYZ{Z{_©Vr Am{U n[aUm_H$maH$VoMm
Aä`mg. (^m¡{VH$emó)
A§YlÕm/M_ËH¥$Vt_mJrb d¡km{ZH$ g§H$ënZm§Mm g§àofUmÀ`m Ñï>rZo Aä`mg. (agm¶Zemó)
n[agamV AmT>iUmè`m Am¡fYr dZñnVtMr g{MÌ _m{hVr Xe©dUmar nwpñVH$m {dH${gV H$ê$Z n[aUm_H$maH$Vm VnmgUo.
(dZñnVremó)
OrdZmdí`H$ d¡`pŠVH$ Amamo½` gd`tMo nyaH$ gmYZm§Ûmao g§àofU Am{U Cn`wŠVVoMm Aä`mg. (OrdemñÌ)
gmd©O{ZH$ Amamo½` gd`tMo nyaH$ gmYZm§Ûmao g§àofU Am{U Cn`wŠVVoMm Aä`mg. (Ordemó)
bgrH$aUmMo _hÎd g§ào{fV H$aÊ`mgmR>r nyaH$ gm{hË`{Z{_©Vr Am{U Cn`wŠVVoMm Aä`mg. (OrdemñÌ)
{d{dY V§ÌkmZm§Mm CJ_ Am{U {dH$mg `m§Mo à^mdr g§àofU (am°Ho$Q>/{d_mZ/CnJ«h/O¡dV§ÌkmZ/Z°Zmo V§VÌkmZ/
g§JUH$/B§Q>aZoQ>/XyaÜdZr/{MÌdmUr B.). (^m¡{VH$emó/BboŠQ´>m{° ZŠg)
Hw$nmofUmMo Xwîn[aUm_ d ~mb Amhma `m~Ôb g_mOmV OmUrd OmJ¥Vr H$aÊ`mgmR>r {d{dY g§àofU _mJmªMm emoY d
n[aUm_H$maH$Vm. (Amhmaemó/Ordemó/g_mOemó)
_yb^yV d¡km{ZH$ g§H$ënZm§Mo CXmhaUm§gh g§àofU H$aÊ`mgmR>r ~hþ_mÜ`_ g§MmMo {dH$gZ d n[aUm_H$maH$VoMm
Aä`mg. (^m¡{VH$/agm`Z/Ordemó/gyú_Ordemó)
(8) {df` g§àofU (O¡{dH$emóo JQ>-H¥${f/Ordemó)
01.
02.
03.
04.
ñWm{ZH$ n[agamVrb H¥$fr n`©Q>Z H|$Ðm§Mm {dH$mg Am{U Cn`wŠVVoMm g§àofUmË_H$ Aä`mg. (H¥$fr/^yJmob)
ñWm{ZH$ n[agamVrb {d{dY ObómoV Am{U Ë`m§Mo eoVrgmR>r à^mdr Cn`moJmMo g§àfo U d n[aUm_H$maH$Vm. (H¥$fr/^yJmob)
{nH$m§darb {d{dY amoJm§Mo dJuH$aU H$ê$Z à^mdr {Z`§ÌU nÕVtMo g§àofU - EH$ Aä`mg. (H¥$fr/Ordemó/
dZñn{Vemó)
{nH$m§Zm AÞnwadR>m H$aUmè`m _w»` Am{U Xwæ`_ òmoVm§Mo g{MÌ nwpñVHo$Ûmao g§àofU H$ê$Z nwpñVHo$À`m Cn`wŠVVoMm
Aä`mg. (H¥$fr)
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 64
05.
06.
07.
08.
09.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
\$io / ’w$bo {Q>H${dÊ`mgmR>r dmnamV `oUmè`m ñWm{ZH$ nÕVtMo VÏ` g§H$bZ Am{U Cn`wŠVVoMo g§àfo U d n[aUm_H$maH$Vm.
(H¥$fr/Ordemó)
^mOrnmbm {Q>H${dÊ`mgmR>r dmnamV `oUmè`m ñWm{ZH$ nÕVtMo VÏ` g§H$bZ Am{U Cn`wŠVVoMo g§àfo U d n[aUm_H$maH$Vm.
(H¥$fr/Ordemó)
YmÝ` gmR>{dÊ`mMr AmYw{ZH$ Am{U ñWm{ZH$ V§Ìo - EH$ g§àofUmË_H$ Aä`mg. (H¥$fr/Ordemó)
Obì`dñWmnZmMr V§Ìo Am{U Ë`m§À`m Cn`wŠVVoMo n«^mdr g§àofU {df` g§àofU (H¥$fr/^yJmob)
H¥${f_mb {Z`m©V àmoËgmhZmgmR>r _mJ©Xe©H$ nwpñVHo$Mo {dH$gZ Am{U Cn`wŠVVoMm Aä`mg (A) \$io (Am) ^mOrnmbm
(B) \w$bo. (H¥$fr/AW©emó/dm{UÁ`)
nyaH$ H¥${f-ì`dgm`m§À`m Am{W©H$ \$m`Úm§Mo à^mdr g§àofU (A) Hw$¸w$Q>nmbZ (Am) aoer_ eoVr (B) Xw½Y à{H«$`m (B©)
~H$ar _|T>r nmbZ (H¥$fr/AW©emó/{dkmZ/dm{UÁ`)
H¥$fr Cn`wŠV {d{dY agm`Zm§À`m gwa{jV gmR>dUwH$sÀ`m d hmVmiUrÀ`m à^mdr nÕVtMm g§àofU Ñï>rZo Aä`mg.
(H¥${f)
AmYw{ZH$ nÕVrZo ^mOrnmbm/\$io à{H«$`m CÚmoJmÀ`m Vm§{ÌH$ Am{U Am{W©H$ _m{hVrMo g§àofU. (H¥${f)
{d{dY àH$maÀ`m O¡{dH$ IVm§À`m {Z{_©VrMo V§ÌkmZ Am{U Cn`wŠVVoMo à^mdr g§àofU. (H¥${f/Ordemó/n`m©daU
{dkmZ)
Q>mH$mD$ ^mOrnmë`m_wio/nmbmnmMmoù`m_wio {Z_m©U hmoUmè`m H$Mè`mnmgyZ IV{Z{_©Vr à{H«$`oMr _m{hVr nwpñVHo$Ûmao
g§àofU H$ê$Z n[aUm_H$maH$Vm VnmgUo. (n`m©daU)
Jmo~a J°g d gm§S>nmUr ì`dñWoMo _hÎd nQ>dyZ gm§JÊ`mgmR>r {d{dY g§àofU _mJmªMm dmna Am{U Cn`wŠVVoMm Aä`mg.
(n`m©daU/Ordemó)
n`m©daU gmIir_Yrb {d{dY KQ>H$m§Mo ñWmZ Am{U _hÎd g§ào{fV H$aÊ`mgmR>r nyaH$ gmYZm§Ûmao AÜ`mnZ Am{U
Cn`wŠVVoMm Aä`mg. (n`m©daU/Ordemó)
n[agamV hmoUmè`m A{Vd¥ï>r_wio d {d{dY Z¡g{J©H$ AmnÎmt_wio _mZdr OrdZmda hmoUmè`m n[aUm_m§Mm Aä`mg d
g§àofU _mÜ`_m§À`m gmhmæ`mZo Cnm``moOZm§Mo àgmaU d n[aUm_H$maH$Vm. (n`m©daU/AmnÎmr ì`dñWmnZ/^yJmob/
g_mOemó)
(9) {df` g§àofU (J{UV/^y{_Vr)
1.
2.
3.
4.
5.
B`Îmm 9 drÀ`m {dÚmÏ`mªgmR>r "{ÌH$moU{_Vr' `m KQ>H$mda AmYm[aV nyaH$ AÜ``Z gm{hË`mMr {Z{_©Vr Am{U
n[aUm_H$maH$VoMm Aä`mg. (nmR>çH«$‘mVrb Aݶ KQ>H$XoIrb {dMmamV KoVm ¶oVrb.)
B`Îmm 8 drÀ`m {dÚmÏ`mªgmR>r {d{dY ^m¡{_{VH$ g§H$ënZm§Mm X¡Z§{XZ OrdZmV dmna H$aÊ`mgmR>r nyaH$ gm{hË`mMo
{dH$gZ Am{U n[aUm_H$maHo$Mm Aä`mg.
"~hþMbr` g_rH$aUo' `m KQ>H$mÀ`m à^mdr g§àofUmgmR>r gamd nwpñVHo$Mo {dH$gZ Am{U n[aUm_H$maH$VoMm Aä`mg.
^y{_VrVrb g§H$ënZm§À`m g§àofUmgmR>r ~hþ_mÜ`_ g§M (grS>r) {Z{_©Vr Am{U Cn`wŠVVoMm Aä`mg.
g§»`memómVrb g§H$ënZm§À`m g§àofUmgmR>r ~hþ_mÜ`_ g§M (grS>r) {Z{_©Vr Am{U n[aUm_H$maH$VoMm Aä`mg.
(10) e¡j{UH$ g§àofU
01.
02.
03.
{d{dY e¡j{UH$ Ioim§Ûmao e¡j{UH$ Ame`mMo g§àofU Am{U n[aUm_H$maH$ AÜ`mnZ nÕVtMm VwbZmË_H$ Aä`mg.
{dÚmÏ`mªÀ`m gdmªJrU {dH$mgmgmR>r am~{dÊ`mV `oUmè`m H$moUË`mhr EH$m e¡j{UH$ `moOZoMo _yë`_mnZ. (CXm. Am{Xdmgr
^mJmVrb _wbtÀ`m CnpñWVr g§X^m©Vrb àmoËgmhZ ^Îmm `moOZoMo _yë`_mnZ)
{ejUmÀ`m gmd©{ÌH$sH$aUmgmR>r emgZmÀ`m {d{dY `moOZm§Mr _m{hVr {ejH$m§Zm g§à{o fV H$aÊ`mgmRr CnH«$_mMr {Z{_©Vr
d n[aUm_H$maH$VoMm Aä`mg.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 65
04.
05.
06.
07.
08.
09.
10.
11.
H$moUË`mhr EH$m e¡j{UH$ {df`mÀ`m (CXm. B`Îmm 8 dr ^yJmob) nmR>çH«$_mMo Ame` {díbofU Am{U {e\$magr.
AÜ`mnZ à{V_mZmÀ`m dmnamMr Cn`wŠVVm.
e¡j{UH$ `moOZm§À`m A§_b~OmdUrMr à{H«$`m, Ë`mVrb g_ñ`m§À`m Zm|Xr.
{d{dY ghembo` CnH«$_m§Mo {dÚmÏ`mªÀ`m e¡j{UH$ {dH$mgmVrb `moJXmZ - EH$ AÜ``Z.
EImÚm {df`mÀ`m (CXm. B{Vhmg) KQ>H$m§À`m (CXm. 1857 Mm ñdmV§Í` bT>m) AÜ`mnZmgmR>r nma§n[aH$ AÜ`mnZ
nÕV Am{U ^y{_H$m nmbZ nÕV `m§À`m dmnamÛmao à^mdr AÜ`mnZ nÕVrMm emoY d {díbofU.
{ZåZ ñVamÀ`m B`ÎmogmR>r (CXm. B`Îmm 3 ar) EImÚm {df`mMo (CXm. J{UV) AÜ`mnZ H$aÊ`mgmR>r {d{dY e¡j{UH$
Ioi/gmYZm§Mr {Z{_©Vr Am{U n[aUm_H$maH$VoMm Aä`mg.
{dÚmÏ`mªMr AÜ``Z H$m¡eë`o (dmMZ-boIZ/ldU-g§^mfU) {dH${gV H$aÊ`mgmR>r nyaH$ gm{hË`mMo {dH$gZ Am{U
Cn`wŠVVoMm Aä`mg.
dV©_mZnÌo, Xÿa{MÌdmUr `mgma»`m _mÜ`_mVyZ e¡j{UH$ CnH«$_m§Mr à{gÕr Am{U Cn`wŠVVm - {díbofUmË_H$
Aä`mg.
(11) Xÿa {ejU
1.
2.
3.
Xya{ejU nÕVrÛmao CnbãY H$ê$Z XoÊ`mOmo½`m ZdrZ Aä`mgH«$_m§gmR>rÀ`m JaOm§Mo gd}jU Am{U {díbofU.
Xÿa {ejU àUmbrÛmao {ejUH«$_ A§_b~OmdUr à{H«$`oMo _yë`_mnZ AÜ``Z gm{hË`/{dÚmWu/Aä`mgH|$Ð
ì`dñWmnZ.
Xÿa {ejUmgmR>r dmnaë`m OmUmè`m V§ÌkmZ gw{dYm§Mr {dÚmÏ`mªÀ`m Ñï>rZo Cn`wŠVVm.
ñdmÜ`m` _mJ©Xe©Z nwpñVH$m : 66
Download