Fonetyka

najmniejszy słyszalny, dający się wydzielić dźwięk mowy ludzkiej

litera; głoski nie muszą być reprezentowane przez pojedyncze znaki. W języku polskim niektóre głoski oddajemy przy pomocy dwuznaków

to dział językoznawstwa zajmujący się badaniem dźwiękowej strony języka

artykułowane dźwięki mowy, czyli głoski

sylaba; to część wyrazu zawierająca jedną i tylko jedną samogłoskę sylabiczną (warunek konieczny i wystarczający)

na sylaby otwarte i sylaby zamknięte

zakończona na samogłoskę

zakończona na spółgłoskę

samogłoski i spółgłoski

1. Artykulacyjne

- samogłoski wszystkie są dźwięczne i otwarte

- spółgłoski mogą być dźwięczne lub bezdźwięczne, istotą artykulacji spółgłosek są zapory artykulacyjne (zwarcie narządów mowy w jamie ustnej lub wąska szczelina).

2. Akustyczne

- wszystkie samogłoski to czyste tony, pojedyncze dźwięki

- spółgłoski są albo szmerami albo połączeniem tonów ze szmerami

3. Funkcjonalne

- samogłoski pełnią funkcję zgłoskotwórczą, czyli sylabotwórczą;

- spółgłoski nie mają zdolności tworzenia sylab

- samogłoski wszystkie są dźwięczne i otwarte

- spółgłoski mogą być dźwięczne lub bezdźwięczne, istotą artykulacji spółgłosek są zapory artykulacyjne (zwarcie narządów mowy w jamie ustnej lub wąska szczelina).

- wszystkie samogłoski to czyste tony, pojedyncze dźwięki

- spółgłoski są albo szmerami albo połączeniem tonów ze szmerami

- samogłoski pełnią funkcję zgłoskotwórczą, czyli sylabotwórczą;

- spółgłoski nie mają zdolności tworzenia sylab

ustne: a e i y o u

nosowe: ę o, (ą)

ą i, y, u, ("o" oraz "e" nie mają wariantów bo mają nosowe odpowiedniki!

1. Ze względu na położenie języczka (uvula decyduje o otwarciu lub zamknięciu kanału nosowego):

- ustne (czystoustne)

- nosowe (ustno-nosowe)

2. Ze względu na położenie masy języka

- W płaszczyźnie poziomej: przednie, tylne

- W płaszczyźnie pionowej: wysokie, średnie, niskie

3. Ze względu na układ warg

- Układ warg płaski (samogłoski przednie)

- Układ warg okrągły (samogłoski tylne)

- Układ warg obojętny (samogłoski bliskie położenia środkowego)

- ustne (czystoustne): a e i y o u

- nosowe (ustno-nosowe): ę o, (ą)

- W płaszczyźnie poziomej: przednie (i, y, e), tylne (u, o, a)

- W płaszczyźnie pionowej: wysokie (i, y, u), średnie (e, o), niskie (a)

- Układ warg płaski (samogłoski przednie): i, y, e, ę

- Układ warg okrągły (samogłoski tylne): u, o, ą

- Układ warg obojętny (samogłoski bliskie położenia środkowego): a

Samogłoski niezgłoskotwórcze - nie mogą tworzyć sylab

1. Położenie/udział wiązadeł głosowych: -dźwięczne; -bezdźwięczne

2. Udział rezonatora nosowego: -nosowe; -ustne

3. Położenie środkowej części grzbietu języka względem palatum: -twarde; -miękkie (palatalne); -zmiękczone (spalatalizowane)

4. Miejsce artykulacji: -dwuwargowe; -wargowo-zębowe; -przedniojęzykowo-zębowe; -przedniojęzykowo-dziąsłowe; -środkowojęzykowe; -tylnojęzykowe

5. Sposób artykulacji: -zwarto-wybuchowe; -szczelinowe; -zwarto-szczelinowe; -półotwarte

- dźwięczne - wiązadła zsunięte -

b, b', w, w', d, z, ż, ź, dz, dź, dź, g, g'

- bezdźwięczne - wiązadła rozsunięte

p, p', f, f', t, s, c, sz, cz, ś, ć, k, k'

- nosowe

m, m', n, n'

- ustne

- twarde

- miękkie (palatalne)

ś, ź, ć, dź, ń, k', g', h'

- zmiękczone (spalatalizowane)

np. p' (p'ies), b' (b'iały), m' (m'iasto)

- dwuwargowe: p, b, m

- wargowo-zębowe: f, w

- przedniojęzykowo-zębowe: t, d, n, s, z, c, dz

- przedniojęzykowo-dziąsłowe: sz, ż, cz, dż, l, r

- środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, k', g', h'

- tylnojęzykowe: k, g, h

- zwarto-wybuchowe: p, b, t, d, k, g

- szczelinowe: f, w, s, z, sz, ż, ś, ź, h, h'

- zwarto-szczelinowe: c, dz, cz, dż, ć, dź

- półotwarte: l, r, ł, m, n, ń

palatalność (miękkość)

palatalizacja (zmiękczenie)

dziąsłowość

wtórne udziąsłowienie

ubezdźwięcznienie

nazalizacja (unosowienie lub nosowość)

geminata - wymowa przedłużona zamiast wybrzmiewania dwóch głosek

upodobnienie międzywyrazowe i/lub artykulacja ciągła

poprzedzająca ją spółgłoska przedniojęzykowo-zębowa (t,d,n,s,z,c,dz) staje się dziąsłowa lub wtórnie udziąsłowniona: trzy, trzeba, pączek, rozszerzony, rozczarowany)

(ś, ź, ć, dź, ń) poprzedzająca spółgłoska może być artykułowana z uwypukleniem środka języka i staje się tożsama pod względem miejsca artykulacji:

spółgłoska nosowa n jest realizowana jako n tylnojęzykowe:

Kongo [koŋgo] ranga [raŋga] węgorz [weŋgoš] bank [baŋk] pąk [poŋk] sęk [seŋk] ręka [reŋka]

pod wpływem sąsiadujących z nimi spółgłosek bezdźwięcznych:

mogą być realizowane jako głoski zwarto-szczelinowe:podsypywać [potsypyvać] > [pocsypyvać] matce [matce] > [ma•ce] stokrotce [stokrotce] > [stokro•ce] odzew [odzef] > [oʒzef] odznaczyć [odznačyć] > [oʒznačyć]

wyrazu rozpoczynającego się głoską: [i, i̯ , ś, ź, ć, ʒ́, ń, k’, g’] spółgłoska wygłosowa poprzedniego wyrazu realizuje się jako miękka albo zmiękczona:

...pod wpływem nagłosowej spółgłoski szczelinowej lub zwarto-szczelinowej następnego wyrazu:

...wygłosową głoskę wyrazu poprzedzającego:

jest zbudowany z głosek następujących po sobie i wzajemnie na siebie oddziałujących

-Nagłos-Śródgłos-Wygłos

początek wyrazu

środek wyrazu

koniec wyrazu

mają miejsce po lub przed pauzą, czyli wtedy, kiedy narządy mowy przechodzą do ułożenia obojętnego lub do obojętnego wracają.Wygłos absolutny jest zawsze pozbawiony dźwięczności!!!

upodobnienie wsteczne

upodobnienie postępowe

i̯ (jota) oraz u̯ (ł; u niezgłoskotwórcze)

ch,h bezdźwięczne

ch,h dźwięczne

n tylnojęzykowe

dz, dź, dź

upodobnienie wsteczne wewnątrzwyrazowe, spółgłoska zwarta [d] jest przed spółgłoską szczelinową [z] przez co może być realizowana jako głoska zwarto-szczelinowa [ʒ]:[odznačyć] > [oʒznačyć]

1. upodobnienie wsteczne wewnątrzwyrazowe, spółgłoska dźwięczna [z] ubezdźwięcznia się pod wpływem sąsiadującej z nią spółgłoski bezdźwięcznej [k]2. upodobnienie postępowe wewnątrzwyrazowe, spółgłoska dźwięczna [r] jest ubezdźwięczniona [znakiem diakretycznym = r̦ ] pod wpływem sąsiadującej z nią spółgłoski bezdźwięcznej [k]

3. upodobnienie postępowe wewnątrzwyrazowe, spółgłoska dźwięczna [w] ubezdźwięcznia się pod wpływem sąsiadującej z nią spółgłoski ubezdźwięcznionej [ r̦ ]

Zmiękcza oraz oznacza głoskę [i]: [ voźić | g'itara | siu̯a ]Zmiękcza oraz oznacza głoskę [i̯]: [ m'i̯asto | nab'i̯au̯ | p'i̯ou̯un ]Jest wyłącznie znakiem miękkości: [ śostra | ćastko | nag'e* ]*czy tylko ja tego totalnie nie słyszę? XD

[e]

bezdźwięczna, ustna, twarda, przedniojęzykowo-zębowa, zwarto-wybuchowa

dźwięczna, ustna, twarda, wargowo-zębowa, zwarto-szczelinowa

[ź]

[ć]

Różnicowanie długości sylab i głosek (czas wymawiania), w j. p. buduje ekspresje

mocniejsze wymówienie sylaby w wyrazie lub wyrazu w zdaniu