Page 1 of 11
Original Research
Bio-etiek sonder grense en menswaardigheid: ’n
Gereformeerd-etiese beoordeling
Author:
Riaan Rheeder1
Affiliation:
1
Unit for the Development of
Reformed Theology, NorthWest University, South Africa
Correspondence to:
Riaan Rheeder
Email:
riaan.rheeder@nwu.ac.za
Postal address:
PO Box 62, Potchefstroom
2520, South Africa
Dates:
Received: 29 Jan. 2013
Accepted: 01 Aug. 2013
Published: 04 Oct. 2013
Republished: 07 Oct. 2013
How to cite this article:
Rheeder, R., 2013, ‘Bioetiek sonder grense en
menswaardigheid: ’n
Gereformeerd-etiese
beoordeling’, Verbum et
Ecclesia 34(1), Art. #830,
11 pages. http://dx.doi.
org/10.4102/ve.v34i1.830
Note:
This article was republished
with the correct affiliation of
the author.
Copyright:
© 2013. The Authors.
Licensee: AOSIS
OpenJournals. This work
is licensed under the
Creative Commons
Attribution License.
Bioethics without boundaries and human dignity: A Reformed-ethical assessment. The
Universal Declaration of Bioethics and Human Rights (UDBH) seeks to guide the world
community in ethical principles with regard to medicine, life sciences and related technologies.
Human dignity as a principle was requested by the world community and serves as a point of
departure in most human rights instruments, as well as in the UDBH. Human dignity serves as
a foundation for ethical principles and human rights. In this article, attention was given to the
question of whether human dignity could be accepted as part of the Biblical message. Human
dignity as a principle and grounding in the UDBH was accepted by most major religions of the
world. There exists today a universal consensus that human dignity is an extremely important
concept in bioethics. In light of the Reformed tradition, all human beings have dignity, as they
had been created in the image of God. Because God is absolute value, humans have derived,
but definite value. Human dignity is not just a status, but also a command. All the ethical
principles and human rights in the UDBH should be regarded as a way of giving expression to
the dignity of man. When the dignity of the humans beings is infringed upon, an undignified
image of God is revealed, and serves as a direct insult to God.
Inleidend
In 2004 maak Vorster (2004:85) die volgende opmerking: ‘New generations of human rights are still
being developed’ en sy rede daarvoor is: ‘History is on the side of human rights.’ In die jaar 2005 is
die Universele Deklarasie van Bio-etiek en Menseregte (UDBM) eenparig deur al die lidlande
van United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO) aanvaar (UNESCO
2006). Dit is die eerste en enigste teks op die gebied van die bio-etiek waartoe al die lande van die
wêreld hulself verbind het. Daardeur erken hulle die bestaan van fundamentele etiese beginsels
op die terrein van die bio-etiek (Ten Have 2011). Hiermee saam het al die lidlande aangedui dat
die begrip menswaardigheid deel van hierdie verklaring moet wees. Volgens Pellegrino (2009) is
UDBM ’n logiese en tydige uitbreiding van die beginsels soos gevind in die Universele Deklarasie
van Menseregte (1948).
Die doel van die UDBM in die eerste plek is die beskikbaarstelling van ’n lys van etiese beginsels
as rigtingwysers vir besluite en praktyke deur die owerhede (wetgewing en beleid), groepe,
gemeenskappe, institusies, korporasies, openbaar en privaat, op die terrein van die biomediese
praktyk (UNESCO 2006, artikels 1.11; 2a2,b3,d4; Andorno 2009b). Volgens Andorno (2009a:95,
2009b:225) ‘the whole Declaration [is] conceived as an extension of international human rights law into
the field of biomedicine’, wat beteken dat geformuleerde etiese beginsels as regte verstaan moet
word. Die tweede doel van die UDBM is die bevordering van die beskerming van (bio-etiese)
menseregte in die deklarasie asook menseregte in die algemeen (UNESCO 2006, 2c5).
In die artikel gaan eerstens aandag gegee word aan die gebruik en betekenis van menswaardigheid
binne die UDBM, en tweedens, teen die agtergrond van die begrip menswaardigheid binne die
UDBM, gaan gepoog word om die begrip menswaardigheid binne die gereformeerde teologie te
begrond.
1.‘1. This Declaration addresses ethical issues related to medicine, life sciences and associated technologies as applied to human beings,
taking into account their social, legal and environmental dimensions’ (UNESCO 2006:6).
2.‘(a) to provide a universal framework of principles and procedures to guide States in the formulation of their legislation, policies or other
instruments in the field of bioethics ...’ (UNESCO 2006:6).
3.‘(b) to guide the actions of individuals, groups, communities, institutions and corporations, public and private ...’ (UNESCO 2006:6).
Read online:
Scan this QR
code with your
smart phone or
mobile device
to read online.
4.‘(d) to recognize the importance of freedom of scientific research and the benefits derived from scientific and technological
developments, while stressing the need for such research and developments to occur within the framework of ethical principles set out
in this Declaration and to respect human dignity, human rights and fundamental freedoms ...’ (UNESCO 2006:6).
5.‘(c) to promote respect for human dignity and protect human rights, by ensuring respect for the life of human beings, and fundamental
freedoms, consistent with international human rights law’ (UNESCO 2006:6).
http://www.ve.org.za
doi:10.4102/ve.v34i1.830
Page 2 of 11
Menswaardigheid in die Universele
Deklarasie van Bio-etiek en
Menseregte
Die gebruik
Een van die kenmerkende eienskappe van (algemene)
menseregte-instrumente is die feit dat menswaardigheid
(human dignity) as vertrekpunt geneem word. Só kan na die
veelbesproke Universele Deklarasie van Menseregte van 1948
verwys word6. Menswaardigheid vorm ook die kern van die
twee prominente menseregte-instrumente (konvensies) wat
in 1966 aanvaar is, naamlik die Internasionale Verbond oor
Burger- en Politieke Regte en Internasionale Verbond oor
Ekonomiese, Sosiale en Kulturele Regte7 (Andorno 2009b).
Ook menseregte-instrumente (deklarasies) wat bio-etiese
problematiek aanspreek, neem menswaardigheid as hulle
grondslag. Hier is die Universele Verklaring oor die Menslike
Genoom en Menseregte van UNESCO (1997)8 en die Verdrag
oor Menseregte en Biogeneeskunde van die Raad van
Europa (1997)9 ter sprake. Andorno (2009a, 2009b) maak die
opmerking dat menswaardigheid die hart en oorkoepelende
beginsel vorm van die meeste internasionale menseregteinstrumente wat op die biopraktyk toegespits is.
Daarom is dit seker nie onverwags dat die UDBM (2005)
menswaardigheid as eerste en funderende beginsel in
die deklarasie ingeskryf het nie (Andorno 2009b). In die
voorwoord word dit duidelik gestel dat menswaardigheid
erken en gerespekteer moet word (UNESCO 2006). In
artikel 3 van die deklarasie word dit duidelik gestel
dat menswaardigheid ten volle gerespekteer moet
word10. Hiermee saam word respek en bevordering van
menswaardigheid juis as een van die doelwitte van die
deklarasie gestel (artikels 2c,d)11 terwyl artikels 11, 12 en
28 hulle direk beroep op die agting vir menswaardigheid.
Die Verklarende Memorandum oor die Uitbreiding van die
Voorlopige Konsepverklaring oor Universele Norme oor Bioetiek (UNESCO 2005:1–2) bevestig die belangrikheid van die
begrip menswaardigheid: ‘A most important achievement of the
draft declaration is that it anchors the principles that it espouses
firmly in the rules governing human dignity, human rights and
fundamental freedoms.’
Dit is van groot belang om in gedagte te hou dat die
bevordering van menswaardigheid een van die fundamentele
6.‘Whereas recognition of the inherent dignity and of the equal and inalienable rights
of all members of the human family is the foundation of freedom, justice and peace
in the world …’ (United Nations [UN] 1948:n.p.).
7.‘Considering that, in accordance with the principles proclaimed in the Charter of the
United Nations, recognition of the inherent dignity and of the equal and inalienable
rights of all members of the human family is the foundation of freedom, justice and
peace in the world …’ (UN 1966a:n.p., 1966b:n.p.).
8.‘Article 2 (a) Everyone has a right to respect for their dignity and for their rights
regardless of their genetic characteristics’ (UNESCO 1997:42).
9.‘Article 1 – Purpose and object. Parties to this Convention shall protect the dignity
and identity of all human beings and guarantee everyone, without discrimination,
respect for their integrity and other rights and fundamental freedoms with regard to
the application of biology and medicine’ (Council of Europe 1997:n.p.).
���.‘1.Human dignity, human rights and fundamental freedoms are to be fully
respected’ (UNESCO 2006:6).
���.‘The aims of this Declaration are … (c) to promote respect for human dignity and
protect human rights …’ (UNESCO 2006:6).
http://www.ve.org.za
Original Research
beginsels was wat die meeste deur die lidlande versoek is
tydens die konsultasieproses in die opstelling van die UDBM
(International Bioethics Committee [IBC] 2004; Andorno
2009a).
Waarom is die begrip menswaardigheid so belangrik?
Waarskynlik omdat daar ’n nou verband tussen waardigheid,
die reg tot lewe, fisiese en psigiese integriteit bestaan.
Laasgenoemde is belangrike begrippe binne die bio-etiek
en daarom word vervolgens aandag aan die betekenis van
menswaardigheid gegee.
Die betekenis
Die begrip menswaardigheid word algemeen in
internasionale menseregte-instrumente gebruik, maar word
nooit gedefinieer nie en is ook nie ’n term wat maklik is om te
omskryf nie (Andorno 2009a; Gushee 2011). Hierdie gebrek
aan ’n definisie het sommige bio-etici tot die oortuiging laat
kom dat menswaardigheid bloot ’n slagspreuk is sonder
enige relevansie. Die begrip is bloot ’n sinoniem vir ‘respek
vir outonomiteit’ vir pasiënte en navorsingsobjekte. Die
begrip kan maar laat vaar word en geen verlies sal ondervind
word nie (Macklin 2003). Tog sou dit foutief wees om uit
die afwesigheid van ’n amptelike definisie af te lei dat die
begrip menswaardigheid sonder betekenis is. Al afleiding
wat gemaak kan word, is dat dit vir die wêreldgemeenskap
moeilik is om binne ’n plurale omgewing ’n gemeenskaplike
definisie te vind. Dit is waar dat die begrip misbruik en soms
verkeerd geïnterpreteer word. Dieselfde is ook waar van
alle morele en juridiese beginsels (geregtigheid, vryheid,
outonomie), wat ook gewoonlik nie deur die wet gedefinieer
word nie, juis omdat dit ’n onmoontlike taak is om hierdie
begrippe in ’n transkulturele situasie so te definieer dat almal
daarmee gemaklik sal wees. Daarom is die uitgangspunt van
die opstellers van menseregtedeklarasies die ou Romeinse
stelling van omnis definitio in iure periculosa est [elke definisie
in die reg is gevaarlik] (Andorno 2009b).
Wat beteken menswaardigheid? Dit is bekend dat die
Universele Deklarasie van Menseregte (1948), wat
menswaardigheid kategories bevestig, die direkte gevolg
was van die skokkende, onmenslike (onmenswaardige)
optrede tydens die Tweede Wêreldoorlog en veral die
optrede van die Nazi-regime tussen 1941 en 1945 (Andorno
2009b; Gushee 2011; Hollenbach 2003; Vorster 2004). Daarom
is dit belangrik om te probeer begryp hoe die Nazi-regime
menswaardigheid verstaan het, wat die optrede teenoor
hulle medemens gemotiveer het. Hollenbach (2003) stel dit
soos volg:
The Universal Declaration of Human Rights thus bases its
proclamation of human rights norms on the practical experience
of their violation. The preamble of the Declaration first alludes to
the two twentieth-century world wars ... It implicitly invokes the
Nazi attempt so exterminate the Jewish people ... (p. 233)
Dit word aanvaar dat die sosiaal-Darwinisme (asook
ekonomiese faktore, rassisme en totalitarisme) se verstaan
van menswaardigheid ’n groot invloed uitgeoefen het op
die Nazi-ideologie wat gelei het tot die mees onmenslike
‘biomediese’ praktyke (O’Mathúna 2006).
doi:10.4102/ve.v34i1.830
Page 3 of 11
Volgens O’Mathúna (2006; vgl. ook Pope 2007) het ’n aantal
oortuiginge na die verskyning van The Origin of Species ontstaan
wat sommige mense se siening van menswaardigheid, ook in
Nazi-Duitsland, radikaal verander het. Sosiaal-Darwinisme
word beskou as die toepassing van Darwin se biologiese
teorieë in ’n sosiale en etiese gedragskode en bestaan uit die
volgende vyf oortuiginge:
• Die wese van etiek is relativisties en nie universeel nie.
Etiek en moraliteit het saam met die mens ontstaan
en ontwikkel. Die menslike samelewing ontwikkel
en verander en daarom moet etiek verander soos
die omgewing verander. Mense se siening van
menswaardigheid moet verander. Etiek is ’n stuk
gereedskap wat evolusionêr ontwikkel en die eliminasie
wat die swakke moet ondersteun.
• Die onderskeid tussen mens en dier is vaag, omdat die
mens uit die dier ontwikkel het. Die mens is inherent soos
’n dier.
• Menslike ongelykheid bestaan in die natuur en lei tot
grade van geskiktheid. Ras, fisiese en verstandelike
vermoëns (of goeie genetiese eienskappe) is vereistes vir
menswaardigheid en is nie ’n inherente gegewe nie.
• Aan die laer kant van die spektrum het sommige lewe
byna geen waarde (of kwaliteit) nie en is daarom ‘lives not
worth living’.
• Natuurlike seleksie wys dat die oorlewing van die
sterkste (as uitwissing van swak gene) die wet van die
natuur is. Daarom is beleid of gedrag wat die doodmaak
van onwaardige mense motiveer wel eties. Uitwissing en
oorlog is middele om die swakkes te elimineer.
Dit moet genoem word dat Darwin nie ’n etiese teorie op
grond van sy evolusieteorie ontwikkel het nie (Pope 2007;
Küng 2011). In die lig van bogenoemde is dit verstaanbaar
dat twee Duitse akademici, Binding en Hoche ([1920] 1992),
’n medikus en juris, in 1920 kan beweer dat sommige mense
waardeloos is en daarom aan gewetenlose behandeling
onderwerp kan word:
Is there human life which has so utterly forfeited its claim to
worth that its continuation has forever lost all value both for
the bearer of that life and for society? Initially, this question is
in every case to be answered with certainty: Yes …. There was
a time, now considered barbaric, in which eliminating those
who were born unfit for life, or who later became so, was taken
for granted. Then came the phase, continuing into the present,
in which, finally, preserving every existence, no matter how
worthless, stood as the highest moral value. (Part iv, vi)
Dr Leo Alexander (2013), ’n raadgewer tydens die
Neurenberg-verhoor, wat die Nazi’s se ‘mediese’ praktyke
bestudeer het, noteer die volgende (vgl. ook O’Mathúna
2006):
All destructiveness ultimately leads to self-destruction; the fate
of the SS and of Nazi Germany is an eloquent example. ... The
beginnings at first were merely a subtle shift in emphasis in the
basic attitude of the physicians. It started with the acceptance of
the attitude, basic in the euthanasia movement, that there is such
a thing as life not worthy to be lived. This attitude in its early
stages concerned itself merely with the severely and chronically
sick. (p. 419, 424)
http://www.ve.org.za
Original Research
Wanneer die mens geen waarde het nie en ook beskou word
as niks meer of minder as die dier nie, word die mens soos
en selfs as minder as ’n dier behandel. O’Mathúna (2006) stel
hierdie beskouing soos volg:
However, the early twentieth century social Darwinists used
this idea (humans viewed as simply part of the continuum of
animal life) to treat some humans in ways that previously had
been reserved for animals. Rather than elevating the status of all
species, they rejected belief in the inherent dignity of all human
life and justified the killing of innocent humans believed to be of
lower status than some animals. (p. 10)
Dit is duidelik dat wanneer menswaardigheid ontken
of geïgnoreer word, dit tot die mees minagtende gedrag
teenoor die medemens lei. Die feit dat die Nazi-regime
sommige mense se menswaardigheid ontken het, het gelei
tot die wreedste mediese praktyke soos eutanasie sonder
toestemming (siek, verswakte kinders en volwassenes,
sommiges selfs met net ligte depressie, ens., vgl. Alexander
2013), geforseerde sterilisasie (soms op die onmenslikste
wyse, vgl. Alexander 2013; Runzheimer & Larsen 2011),
eugenese en uiters wrede eksperimentering met mense (o.a.
lewendige operasies, urelange onderdompeling in yswater,
ens., vgl. Alexander 2013; O’Mathúna 2006; Runzheimer &
Larsen 2011). Seiple (2010) verwys na die feit dat sommige
mense vandag nog gesien en behandel word as wesens
sonder waarde. Hy bespreek verskeie voorbeelde, maar een
wat sonder twyfel uitstaan is die verhaal van ’n negejarige
Somaliese meisie, met die naam Boshorro, wat hy in ’n
hospitaal ontmoet het. Hierdie meisie was verhonger, omdat
meisies in die tyd van hongersnood op die minste kos
geregtig is. Boshorro is na die hospitaal gebring nadat ’n gat
in haar maag geskiet is. Seiple (2010) vertel verder:
But the pathetic image before me exhibited one more indignity.
I noticed that the sleeves of her dress had been cut out. When
I inquired as to why this was done, a medical staffer replied
without emotion: ‘We had to reduce her value. If the dress were
whole, she would have been vulnerable to the bad elements of
our society. We had to reduce her vulnerability by reducing her
value’. (p. 325)
Hierdie bespreking het nie tot ’n definisie van
menswaardigheid gelei het nie, maar uit die oorsigtelike
stof kan intuïtief aangevoel word waarom die mensdom
menswaardigheid kort na die Tweede Wêreldoorlog as ’n
etiese beginsel of vertrekpunt vir alle mense aanvaar het.
Seiple (2010) gee ook nie ’n definisie van die term nie, maar
bespreek moderne voorbeelde waar mense onmenswaardig
behandel is, waaruit spontaan aangevoel kan word wat
menswaardigheid is. Hollenbach (2003) volg ook hierdie
gedagtelyn en skryf die volgende:
The practical rationale sketched in the preamble reflects the fact
that it was not philosophical argumentation of a theoretical nature
that led to the drafting of the Universal declaration. Rather, it
was the negative experiences of war and what subsequently was
named ‘genocide’ that gave rise to a desire to identify practical
standards to which all nations could be held accountable. (p. 234)
Met menswaardigheid wou die mensdom sê dat alle mense
waarde het en met waardigheid gehanteer sal word. Alhoewel
die internasionale instrumente nie ’n skerp omlynde definisie
doi:10.4102/ve.v34i1.830
Page 4 of 11
van die begrip van menswaardigheid gee nie, bied hierdie
instrumente tog ’n hermeneutiese ontsluiting of gevoel van
die begrip.
Met hierdie verduideliking in gedagte kan daar nou beweeg
word na hoe die menseregte-instrumente in die algemeen
dié begrip in breë terme verstaan. Die eerste afleiding word
gevind in die voorwoord van die Universele Deklarasie
van Menseregte (1948), waarvolgens menswaardigheid ‘[is]
inherent … to all members of the human family’ (UN 1948:n.p.).
Die term ‘inherent’ het ’n ontologiese betekenis in die sin
dat dit waardigheid as deel van die intrinsieke aard van
die mens ag. Die woordvorm ‘inherent’ toon aan hoe die
mens is, en daarom is waardigheid onskeibaar van die
menslike natuur. Waardigheid is nie ’n toevallige eienskap
van sommige mense, of ’n waarde as gevolg van sekere
persoonlike eienskappe van die mens soos oud of jonk, man
of vrou, siek of gesond nie, maar is ’n onvoorwaardelike
waarde of waardigheid van elke mens, omdat die mens qua
mens is (Andorno 2009b; Pellegrino 2009). In die lig van
laasgenoemde kan die mens ook nie van sy regte vervreem
word nie (Gushee 2011).
Die tweede afleiding oor die verstaan van menswaardigheid
word gevind in artikel 1 van die Universele Deklarasie van
Menseregte wat stel dat alle mense is ‘free and equal in dignity
and rights’ (UN 1948:n.p.). Omdat alle mense, kragtens qua
menswees, menswaardig is, beteken dit dat alle mense
gelyk is en daarom behels dit gelyke menseregte (Pellegrino
2009). Dit is ook die rede waarom diskriminasie, waar mense
ongelyk behandel word, ’n aantasting van menswaardigheid
is (Andorno 2009b).
Die derde afleiding word gemaak uit die twee internasionale
konvensies van siviele en politieke regte, asook van
ekonomiese, maatskaplike en kulturele regte (1966) wat
stel dat ‘these rights derive from the inherent dignity of the
human person’ (UN 1966a:n.p., 1966b:n.p.). Dit beteken dat
menseregte uit menswaardigheid ontwikkel en daarom nie
iets is wat aan mense gegee word deur byvoorbeeld die
owerheid nie, maar waardes is wat inherent tot die mens
behoort, en daarom ook nie van hulle weggeneem kan word
nie (Andorno 2009b). Regerings skep nie regte nie, maar
erken bloot regte wat onafhanklik bestaan en regerings
voorafgaan (Gushee 2011).
Original Research
ingebore) waarde [value] van elke mens, omdat die mens tot
die menslike spesie behoort, wat per definisie vir alle mense
waar is. ‘Such a notion embodies the idea that something is due
to human beings because of the sole fact that he or she is human’
(Andorno 2009a:94).
Die erkenning van menswaardigheid erken nie grade van
menslike waarde nie en dit is ook nie iets wat bygekry of
verloor kan word nie. Dit impliseer dat aan alle mense
respek betoon moet word ongeag hulle ouderdom, geslag,
gesondheid, status, sosiale of etniese oorsprong, politieke
idees of godsdiens. Dit is dus duidelik dat menswaardigheid
en respek vir persone nie dieselfde saak is nie. Respek volg
op menswaardigheid, soos die klank van ’n kerkklok volg
op die beweging van die klok. Menswaardigheid vorm die
rasionaal vir die respek vir alle mense (Andorno 2009b).
Andorno (2009b) beweer dat alhoewel die UDBM nie die
begrip menswaardigheid omskryf nie, maak die UDBM ’n
besliste bydrae tot die verstaan van die begrip. Artikel 3.212
stipuleer dat ‘the interests and welfare of the individual should
have priority over the sole interest of science or society’. Hierdie
artikel is ’n direkte uitvloeisel van die beginsel van respek
vir menswaardigheid (artikel 3.1) en beklemtoon twee
fundamentele idees. Die eerste is dat wetenskap nie ’n doel
op sigself is nie, maar is ’n manier waarop die welstand van
die individue en wetenskap verbeter kan word; tweedens
mag die mens nie tot blote instrumente gereduseer word ter
wille van die wetenskap nie.
Andorno (2009a) stel hierdie uitgangspunt soos volg:
However, in democratic societies, people do not live for the sake
of society or technology, but have their own purpose, which
greatly transcend the boundaries of social of scientific interests.
(p. 228)
Laasgenoemde neem nie die feit weg nie dat die mens
as gemeenskapswese volgens eie vermoëns en voorkeur
inderdaad gemeenskaplike goed in die samelewing moet
bevorder.
Respect for human dignity flows from the recognition that all
persons have unconditional worth, each having the capacity to
determine his or her own moral destiny. Showing disrespect
to human dignity could lead to the instrumentalization of the
human person. (p. 6)
Hierdie verstaan van menswaardigheid van die UDBM sluit
aan by die bekende Kantiaanse stelling wat aanvoer dat
die mens as doel op sigself bestaan en nooit as ’n middel
tot doel gebruik mag word nie. Die rede hiervoor is dat die
mens nie ’n ding [thing] is nie, maar ’n persoon, wat nie bloot
as ’n instrument gebruik kan word nie. Alhoewel dinge ’n
prys of waarde het, is dit ’n tipe waarde waarvoor daar ’n
ekwivalent bestaan, terwyl die mens onvervangbaar is.
Hierdie verstaan van waardigheid omvat die vereiste van die
nie-instrumentalisering van die mens wat besonder belangrik
is in die bio-etiek. Dit beteken dat geen mens sonder ingeligte
toestemming aan mediese navorsing wat ’n hoë risiko inhou,
onderwerp mag word nie, nie eens wanneer baie waardevolle
kennis bekom mag word nie. Dit is ook onaanvaarbaar dat
Vir Immanuel Kant is die mens nie ’n ding nie (Starke
2001). Menswaardigheid dui op die intrinsieke (inherente,
12.Hierdie artikel kom vir die eerste keer voor in die Helsinki Deklarasie (1964), asook
die Universele Deklarasie oor die Menslike Genoom en Menseregte (1997) en die
Europese Raad se deklarasie oor menseregte en biomedisyne (1997).
Ook die UDBM gee nie ’n definisie van menswaardigheid
nie. Die Verklarende Memorandum oor die Uitbreiding
van die Voorlopige Konsepverklaring oor Universele
Norme oor Bio-etiek (2005), wat nie normatiewe waarde
het nie, gee ’n aanduiding hoe die opstellers van die UDBM
menswaardigheid verstaan het:
http://www.ve.org.za
doi:10.4102/ve.v34i1.830
Page 5 of 11
mense in uiterste armoede hulle organe moet verkoop om
hulle of hulle familie te versorg. Niemand het die reg om
menslike klone te skep of om vooraf die genetiese inhoud
van ’n kind te kies bloot om die wense van potensiële ouers
of belange van die samelewing te bevredig nie (Andorno
2009b).
Die gedagte van die mens as doel op sigself (of nieinstrumentalisering) is ook belangrik in alledaagse mediese
praktyk en beklemtoon die uniekheid van elke mens
en sy of haar spesifieke behoeftes. So ’n verstaan van
menswaardigheid kan die kwaliteit van die dokterpasiëntverhouding verbeter, omdat die mens, ongeag die
aard van sy diagnose, nie ’n ‘saak’, of ’n ‘siekte’ is nie, maar
’n persoon met ’n unieke karakter (Andorno 2009b).
Ten spyte van bogenoemde omlyning van die betekenis van
menswaardigheid is waarskynlik korrek om aan te voer dat
die betekenis van menswaardigheid ook oorgelaat moet
word aan ’n intuïtiewe vertolking wat in ’n groot mate deur
kulturele faktore bepaal word.
Die reg
Uit bogenoemde bespreking is dit duidelik dat die
begrip menswaardigheid in die menseregte-instrumente
voorkom en dus as beginsel in die bio-etiek funksioneer.
Menswaardigheid word beskou as ’n fondament waaruit
menseregte ontwikkel en vorm die hoogste rasionaal
waaruit menseregte in die biomediese omgewing voortvloei
(Andorno 2009b; vgl. ook Pope 2007). Die Internasionale
Verbond oor Burger- en Politieke Regte en Internasionale
Verbond oor Ekonomiese, Sosiale en Kulturele Regte stel
dit duidelik dat menseregte ontleen [derive] word aan die
menswaardigheid van die mens (UN 1966a, 1966b), daarom
dat Andorno na menswaardigheid as die ‘shaping principle’,
‘overarching principle’, ‘keynote’, ‘ultimate rationale’ en ‘deepest
justification’ verwys, terwyl die UDBM menswaardigheid as
ʼn ‘anker’ aandui (UNESCO 200613). Pellegrino (2009) beskryf
menswaardigheid as die ‘leitmotiv’ en noem dat die begrip
die begronding van regte en etiek in die UDBM vorm.
Alhoewel die begrip menswaardigheid van groot betekenis
binne die internasionale menseregte-instrumente is, moet
erken word dat die begrip nie ’n magiese beginsel is wat alleen
alle bio-etiese dilemmas aanspreek of oplos nie (Andorno
2009b). Behalwe die eie betekenis, moet menswaardigheid
in die eerste plek ook breër vir die bio-etiek gekonkretiseer of
funksioneel gemaak word deur etiese begrippe soos ‘ingeligte
toestemming’, ‘fisiese integriteit’, ‘vertroulikheid’, ‘niediskriminasie’; en die formulering van hierdie beginsels
maak van menseregteterminologie en -begrippe gebruik
(Andorno 2009a). Dus kan die UDBM so vertolk word dat
artikels 4–17 as bio-etiese beginsels ’n beskrywing gee van
wat menswaardigheid in ’n bio-etiese konteks beteken. ’n
���.‘In dealing with ethical issues raised by medicine, life sciences and associated
technologies as applied to human beings, the Declaration, as reflected in its title,
anchors the principles it endorses in the rules that govern respect for human
dignity, human rights and fundamental freedoms’ (UNESCO 2006:2, voorwoord,
Koïchiro Matsuura).
http://www.ve.org.za
Original Research
Kurrikulum wat deur UNESCO se akademici opgestel is,
en wat wêreldwyd gebruik word om regeringsamptenare
en gesondheidswerkers in die verstaan van die UDBM te
begelei, stel hierdie waarheid soos volg (UNESCO 2008):
The principles manifested in articles 4–17 of the Universal
Declaration on Bioethics and Human Rights give a proper
framework to respect patients’ dignity and rights and clarify the
specific context of human rights in bioethics. (p. 21)
Nou word dit duidelik waarom artikel 3.114 in die
verwysing na menswaardigheid ook die saak van
menseregte en fundamentele vryhede byvoeg. Daar is dus
sprake van beginsels en statutêre norme. Die hele UDBM
word ook beskou as ’n uitbreiding van internasionale
menseregtebepalings in die veld van die biogeneeskunde
(Andorno 2009a). Die voorsitter van die IBC-komitee
(regter M. Kirby) verantwoordelik vir die opstelling van
die konsepdeklarasie, beskou die feit dat bio-etiese analise
(beginsels) in ’n menseregteraamwerk aangebied word, as
‘the most important achievement of the text’ (Kirby 2006:126)15.
Ook die formuleringgroep (drafting group) beklemtoon:
[s]tressed the importance of taking international human rights
legislation as the essential framework and starting point for
the development of bioethical principles, as was the case with
the Universal Declaration on the Human Genome and Human
Rights of UNESCO. (UNESCO 2005:2)16
’n Verdere belangrike rede waarom bio-etiese beginsels
binne ’n menseregteraamwerk aangebied word, is omdat
die raamwerk help om etiese beginsels te universaliseer
(vgl. ook Gushee 2011). Omdat die wêreld al hoe meer
interafhanklik word en gesondheidsorg en farmaseutiese
maatskappye globaliseer, is die mees effektiewe manier om
die verskynsel te bestuur, die toepassing van menseregte.
Dit het inderdaad nodig geword om mense op die terrein
van die gesondheidsorg te beskerm. As globale instrument
transendeer menseregte ook kulturele diversiteit. Alhoewel
daar ’n nou verband tussen etiek en menseregte is (vgl.
Veatch 2012), is Andorno (2009b) korrek as hy daarop wys
dat (bio-)etiek nie afdwingbaar is nie, maar die wet (of
regte) wel; en dat bio-etiese beginsels daarom ook binne ’n
menseregteraamwerk aangebied word.
Samevatting
Die UDBM wil die wêreldgemeenskap begelei in etiese
beginsels wat binne die geneeskunde, lewenswetenskappe en
verwante tegnologie gebruik kan word. Menswaardigheid,
wat deur die wêreldgemeenskap versoek is, dien as
vertrekpunt en beginsel binne die meeste menseregteinstrumente asook binne die UDBM. Menswaardigheid dien
as begronding van etiese beginsels en menseregte. Vervolgens
gaan aandag gegee word aan die vraag of menswaardigheid
as deel van die Bybelse boodskap aanvaar kan word.
���.‘1.Human dignity, human rights and fundamental freedoms are to be fully
respected’ (UNESCO 2006:5).
���.‘It will ensure that, henceforth, bioethical and human rights analysis will be more
closely integrated. This will be the most significant achievement of the Declaration’
(Kirby 2006:126).
16.Die samevoeging van etiek en wet (of regte) is nie vreemd aan die Skrif nie, as
Waldron (2010) daarop wys dat die imago Dei volgens Genesis 9:8 binne die
juridiese en menseregtekonteks staan.
doi:10.4102/ve.v34i1.830
Page 6 of 11
Menswaardigheid in die Christelike
tradisie
Inleidend
Hans Küng (2011) skryf oor menseregte-instrumente die
volgende:
Over the last decades initiatives of inter-religious dialogue and
co-operation have grown all over the world. In this dialogue the
world’s religions have rediscovered that their own fundamental
ethical teachings support and deepen those secular ethical
values that are enshrined in the Universal Declaration of Human
Rights. (p. 2674)
In bogenoemde paragraaf verwys Küng in die algemeen
na menseregte-instrumente, en hierby kan sonder twyfel
ingesluit word die UDBM, wat sekulêre etiese waardes
bevat. Ook Gushee (2011) beskou menseregtedeklarasies as
internasionaal en sekulêr. In die lig van bogenoemde ontstaan
die vraag nou of menswaardigheid as grondbeginsel in
artikel 3 van die UDBM vanuit ’n Christelike en gereformeerde
paradigma onderskryf kan word, en of dit ’n suiwer sekulêre
beginsel en uitgangspunt is. In die lig van laasgenoemde
vraag sal gepoog word om die gedagte van menswaardigheid
as ’n Bybelse moontlikheid te begrond. Oor die begronding
van die sekulêre gedagte van menswaardigheid as inderdaad
gereformeerd en dus Bybels skryf Waldron (2010):
Foundations matter: they are not just nailed on to the underside
of a theory or a body of law as an after-thought. If we are looking
for foundations for our convictions about human rights, we
are looking for something that may well make a difference to
what it is that we believe [outeur se beklemtoning] about rights.
This is particularly true if we say we are looking for religious
foundations. (p. 233)
In aansluiting by bogenoemde aanmerking maak Küng myns
insiens twee belangrike opmerkings. Die eerste is dat verskeie
godsdienste, ook die Christelike godsdiens, die etiese waardes
ondersteun wat in die menseregte-instrumente voorkom
(vergelyk ook Ten Have 2011). Hiervan is die gedagte van
menswaardigheid ’n besondere voorbeeld. ’n Duidelike
bewys word gevind in die feit dat verskeie godsdienstige
verteenwoordigers,
naamlik
Islam,
Confucianisme,
Boeddhisme, Hindoeïsme, Rooms-Katolisisme en die Joodse
tradisie menswaardigheid heelhartig tydens die ontwikkeling
van die UDBM as begronding en etiese beginsel onderskryf
het (Pellegrino 2009; UNESCO 2004). Daarom is Pellegrino
(2009) korrek as hy aanvoer:
Given the wide range of cultural and religious values represented,
these results give evidence for a remarkable degree of agreement
on the ethical and legal primacy of human dignity. (p. 100)
Van besondere belang is die tweede punt naamlik dat die
godsdienstige tradisie ’n bepaalde etiese waarde verdiep.
Uit bogenoemde bespreking is dit duidelik dat daar nie
konsensus is oor presies wat onder menswaardigheid
verstaan moet word nie. Die Christelike tradisie kan
help in dié verband deur ’n verklaring te gee wat onder
menswaardigheid verstaan kan word. Op dié wyse kan
die begrip vir die Christen duideliker word en verdiep. In
die Christelike en gereformeerde tradisie word menslike
http://www.ve.org.za
Original Research
waardigheid afgelei van die feit dat die mens na die beeld
van God geskape is, terwyl ander tradisies weer die klem laat
val op spesiale kenmerke van die mense self (Ten Have 2011).
Daarom is Andorno (2009a) korrek as hy aanvoer:
Because, in one way or another, the idea of human dignity has
to do with the spiritual [outeur se beklemtoning] dimension of
human existence and relates to the conviction that what makes
us human cannot be found only at the biological or genetic level.
(pp. 93–94)
ʼn Christelik-gereformeerde verstaan
ʼn Algemene erkenning
Daar word vandag algemeen aanvaar dat die begrip
menswaardigheid van uiterste belang vir die bio-etiek is (Kass
2008:298; vgl. ook Pope 2007:196–213): ‘Today, human dignity
is of paramount importance especially in matters bioethical.’ In ’n
resente ensikliek van die Rooms-Katolieke Kerk (RKK) ten
opsigte van bio-etiek word die volgende gesê:
The dignity of a person must be recognized in every human
being from conception to natural death. This fundamental
principle expresses a great yes to human life and must be at the
center of ethical reflection on biomedical research, which has an
ever greater importance in today’s world. (RKK 2008:par. 1.; vgl.
ook Sulmasy 2008)
Meilaender (2008a) erken die dilemma rondom die begrip
van menswaardigheid, maar meen dit bied geen verskoning
om nie hierdie begrip te gebruik nie. Inteendeel. Vorster
(2007), ’n teoloog uit die gereformeerde tradisie bied ’n
kragtige erkenning van die begrip wanneer hy aanvoer dat
die saak van menswaardigheid tot die hart van die Bybelse
boodskap hoort. Dit is inderdaad ’n universeel erkende
(Bybelse) begrip waarvan die betekenis en toepassing in die
bio-etiek saam bepeins moet word:
At the same time, human history has also shown real progress
in the understanding and recognition of the value and dignity
of every person as the foundation of the rights and ethical
imperatives by which human society has been, and continues to
be structured. (RKK 2008:par. 36) (sien konklusie)
Vervolgens sal aan hermeneutiese vertrekpunte aandag
gegee word in die hantering van die Skrif en daarna sal die
beeldskap van die mens in die lig van die Skrif bespreek
word.
Hermeneutiese vertrekpunte
Churchland (2008) is van oordeel dat daar geen finale
en onaanvegbare waarheidsbron in die bio-etiek bestaan
waaruit presies bepaal kan word wat menswaardigheid
beteken nie. Die enigste werkbare bron is ‘fair-minded’
[billike] kompromieë van logiese denke. Hierteenoor word
gekies vir die verantwoordelike gebruik van die Bybel as
brondokument binne die Christelike en gereformeerde
tradisie waaruit reg en verkeerd beoordeel kan word (1 Tess
2:13; vgl. Van Wyk 1991; De Bruyn 1993; Ps 119:105; Miga 6:8).
Na my mening verwoord Vorster (2007) verantwoordelike
Skrifverklaring wanneer hy skryf:
The interpreter should thus be extremely careful not to derive
ethical principles from biblical parts without consulting the
doi:10.4102/ve.v34i1.830
Page 7 of 11
whole message … the application of parts of Scripture without
the light of the total message usually leads to distorted ethical
views. (p. 8)
Verskeie wetenskaplikes gaan uit van die standpunt dat die
skeppingsleer een van die vernaamste teologiese leerstukke
is wat as bron vir die Christelike en gereformeerde etiek
dien (Holmes 1995; Østnor et al. 1995; Wright 1995). Etiese
voorskrifte moet teologies begrond word (Brown 1995). Die
etiek put uit die waarheid dat God geskep het en dat dit wat
Hy geskep het, voor die sondeval goed genoem word (RKK
2008). Die skeppingsnarratief (Gen 1 en 2) is van besondere
waarde omdat menswaardigheid in die skeppingsleer
gefundeer is, spesifiek binne die leerstuk dat die mens na
die beeld van God geskep is (vgl. ook Higginson 1995; Douma
1997; Waldron 2010). Die mens as beeld van God vorm die
onderbou van die hele Ou Testament (Vorster 2008) en ipso
facto die hele Skrif. ‘If you want to understand how God looks at
biotech, get into the beginning of the book Genesis – and stay there’
(p. 50) (Tada & Cameron 2006). In die begin het God die mens
na sy beeld geskape (Gen 1 en 2) en in die geskepte natuur
van hierdie eerste mensepaar word God se oorspronklike
wese en doel vir die mens en die huwelik afgelei (Holmes
1995; Vorster 2007). Ook Grogan (1995) is van mening dat die
mens as beeld van God sy gepaardgaande menswaardigheid
as ’n belangrike oorweging in bioetiese probleme hanteer
moet word (vgl. Østnor et al. 1995).
Original Research
Genesis 1 waar God die mens na sy beeld geskape het (Gen
1:1), en direk daarna ’n verwysing na die geboorte van Adam
se seun Set van wie dan gesê word: ‘sy beeld, een soos hyself’
(Gen 1:3). As dit gesê word van ’n pa en ’n seun, kan ’n mens
vermoed dit beteken: daar is ’n besondere ooreenkoms.
‘Beeld van God’ hou dan die gedagte in dat die geskape
mens soos God is (‘een soos hyself’). Daar is ’n besondere
ooreenkoms tussen God en die mens. Dit lê opgesluit in die
woorde beeld [‫ ]צֶלֶם‬en gelykenis [‫]דְּמּות‬. Die Hebreeuse woord
vir beeld en gelykenis druk sinonieme gedagtes uit en word
daarom afwisselend gebruik (Heyns 1992; Middleton 2011).
Volgens Grogan (1995) word die sinonieme vir beklemtoning
gebruik, wat beteken dat God wil hê dat die geskape mens
homself sonder twyfel as sy beeld sal verstaan. Hoe kan die
ooreenkoms verstaan word? Die beeld van God hou verband
met wie en hoe God in Homself is (König 2001). Dit gaan
hier oor ’n basiese gelykheid tussen God en mens waar die
mens inderdaad ongelooflik na aan God is. Van geen ander
skepsel is so iets waar nie (König 2010). Hier is sprake van ’n
ontologiese strekking (vgl. Waldron 2010): soos God is, so is
die mens17, maar dan in ’n beperkte of analogiese sin; ’n beeld
moet immers tog naastenby soos die afgebeelde wees of is
(König 2012), iets soos pa en seun. Die mens is weerspieëling
van God self (Heyns 1992). Omdat ons bedoel is om God se
beeld te wees, sal ons uit ons kennis oor sy ‘is’, kan aflei hoe
ons is (König 2001; vgl. ook O’Mathúna 1995).
Menswaardigheid as status
Imago Dei as gegewe
Vir baie lank was die begrip menswaardigheid nie as ’n
belangrike teologiese term beskou nie, en tot baie onlangs
was dié term nooit in bio-etiese beredenering gebruik
nie (Sulmasy 2008). Dit het egter verander. Die term
menswaardigheid kom nie in die Bybel voor nie, maar wel
die saak. Die Bybel is duidelik daaroor dat God die hemel en
die aarde en alles op die aarde, ook diere en plante, geskape
het. God het ook die mens geskape. Op verskeie plekke in
die Skrif word gelees dat God die mens na sy beeld geskape
het: ‘Toe het God gesê: “Kom ons maak die mens as ons
verteenwoordiger, ons beeld …”’ (Gen 1:26; vgl. ook Gen
1:27; 5:1–3; 9:5–7; Ps 8 [1983-vertaling]). Die feit dat God
die mens na sy beeld geskape het, bring die mens sonder
twyfel in ’n besondere verband met God (Vorster 2007). Die
skepping is ’n geordende hiërargie waarin God gekies het
om aan die mens sy beeld te verbind. Wat ook duidelik uit
hierdie Skrifgedeeltes is, is die feit dat die hele mensdom
na die beeld van God geskape is, en omdat God alle mense
gemaak het, is alle mense voor God gelyk (Spr 22:2; vgl. ook
Waldron 2010). Aansluitend hierby, omdat die beeldskap
voor enige etniese, rasse- of nasionale verdeling bestaan het
(sien Gen 10) word enige vorm van etnosentrisme, rassisme
of nasionale superioriteit veroordeel (Middleton 2011).
Wat beteken die begrip mens as beeld van God? Die ‘mens as
beeld’ beteken nie dat die mens God is nie. Volgens König
(2006) dui die gedagte van die mens as beeld van God daarop
dat daar ’n besondere ooreenkoms tussen God en die mens is
(vgl. ook Eckman 2008). In Genesis 5 is daar direk na mekaar
twee verwysings na ‘beeld’. Die eerste is ’n herhaling van
http://www.ve.org.za
Soos bo vermeld dui beeldskap op die ooreenkoms tussen
God en die mens en daarom word die afleiding gemaak dat
beeldskap op die unieke en verhewe status (of belangrikheid)
van die mens dui (Østnor et al. 1995; Sulmasy 2008). Vorster
(2011, vgl. ook Waldron 2010), na deeglike bespreking van
die mens as beeld van God, som die implikasie van die imago
Dei vir die teologiese antropologie soos volg op:
Because God creates the human after his image the human
possesses an inherent dignity that animals do not enjoy … all
human beings possesses an equal worth ... (p. 22)
Vir die Christelike etiek rus die oneindige waarde van elke
mens in die feit dat hy of sy na die beeld van God geskape
is (Gelernter 2008; Grogan 1995; O’Mathúna 1995; Tada &
Cameron 2006; Vorster 2008).18 Ook Post (2011) verbind die
beeldskap van die mens met menslike waarde, waardigheid
en onskendbaarheid. ‘Die mens, en dit geld vir alle mense,
het ’n besondere waarde én waardigheid’, skryf König
(2001:140).
Hierdie status of waarde word inderdaad afgelei uit die feit
dat nét die mens na die beeld van die waardevolle God
geskape is (Imago Dei). Hoe God ‘is’, so is die mens. In hierdie
hiërargie van bestaan vorm God aksiomaties die hoogste
vorm van bestaan en waardigheid. God vertoon waardigheid
(Higginson 1995). Daarom dat Hy in Openbaring 4:11 as dié
���.‘This balance of rights and responsibilities – inherent in the nature of God, and,
by extension, in the nature of humans who represents God’s image on earth – is
critically important in how one approaches human rights’ (Seiple 2010:322).
���.‘The fulfillment of this duty implies courageous opposition to all those practices
which result in grave and unjust discrimination against unborn human beings, who
have the dignity of a person, created like others in the image of God’ (RKK 2008:par.
36).
doi:10.4102/ve.v34i1.830
Page 8 of 11
waardevolle (Ἄξιος) besing word (vgl. ook Heb 3:3). Hy is
die Absolute in waardigheid. As God absolute waardigheid
is en die mens sy beeld, dan besit die mens afgeleide, maar
definitiewe waarde (Matt 6:26). Daarom dat die volgende
in Psalm 8:6 van die mens gelees word (1953-vertaling): ‘U
het hom ’n weinig minder gemaak as ’n goddelike wese en
hom met eer en heerlikheid gekroon.’ Eer en heerlikheid
is terme wat vir die waardige God gebruik word (König
2010). Volgens Vorster (2008) word in hierdie Skrifgedeelte
’n treffende voorbeeld van die mens se waarde gevind.19
Esterhuyse (2009) stel dit soos volg:
Dis bes moontlik dat die storieverteller dié woorde [mens as
beeld van God – outeur] gekies het om nie bloot ’n antropomorfe
voorstelling van die baie abstrakte begrip “god” te gee nie, maar
ook die mag en verhewe posisie van die mens in die skepping
aan te dui. (p. 48)
Die mens as beeld van God verenig die mens met
die (waardevolle) wese van God en daarom bestaan
menswaardigheid. Waldron (2010) stel dit soos volg:
One idea behind human rights is an emphasis on the value to
be accorded each person. This seems straightforward enough
in the light of imago Dei. That doctrine seems to imply that
there is something precious, even sacred, in each human
being – something which command respect of the kind that is
commanded by the very being of God. (p. 222)
Die besondere status van die mens of menswaardigheid
word ook Christologies begrond. Die verkondiging dat die
Seun van God die menslike natuur aangeneem het, en as
mens heerlikheid (δόξαν) vertoon, bevestig die waardigheid
van die mens (Joh 1:14). Gushee (2011) skryf in die verband:
The incarnation – in which God takes flesh in Jesus Christ,
ministers to society’s outcasts, teaches the obligation of love and
mercy to all, suffers at the hands of humans, and dies for our
salvation – serves as the ultimate grounding of Christian belief in
die sanctity, dignity and rights of each and every human being.
(p. 389)
Die mens besit besondere waarde, want hulle deel aan die
goddelike natuur (2 Pet 1:4; RKK 2008). Seiple (2010:328)
vat dit soos volg saam: ‘Human value is one of the great “take
aways” from a God who loved and a Christ who died.’
Dit is ook belangrik om op te merk dat Christus se lewe en
kruisdood as vernederende omstandighede (onmenswaardige
omstandighede) nie sy inherente waardigheid aangetas het
nie. Hy is steeds as (beeld van) God aanbid, ten spyte van die
feit dat Hy ’n onwaardige kriminele dood aan die kruis gesterf
het (Meilaender 2008b). Die mens behou sy waardigheid ten
spyte van sy omstandighede. Die waarde van mense word
verder ondersteun in God se misterieuse keuse om aan die
mens alleen sy liefde te bewys (Kraynak 2008; Kass 2008).
Volgens Kass (2008) word die waardigheid van die mens
deur sy voortreflikheid [excellence] en besondere prestasies in
die geskiedenis bevestig en geïllustreer. Dit moet net genoem
word dat die waarde van mens nie afgelei word uit die
inherente goedheid van die mens nie, maar dat dit ’n waarde
is wat in die verbinding met God aan die mens toegeken is
(Peters 1996). God gee waardigheid juis as gevolg van die
sonde (Vorster 2008).
19.Douma (1997:44) sê: ‘Wij mogen de positie van de mens dus hoog aanslaan.’
http://www.ve.org.za
Original Research
Menswaardigheid as opdrag
Seiple (2010) skryf:
With the words, ‘made in the image of God’, Christianity also
finds its social obligation, the maintenance of values between
and among people, the enhancement of the human condition
regardless of context. (p. 325)
Omdat die mens bedoel is om God se beeld te wees, sal ons
uit ons kennis oor Hom ook kan aflei nie net hoe die mens
is nie, maar hoe die mens behoort te wees (König 2001; vgl.
ook O’Mathúna 1995). In die Hebreeuse woorde vir beeld lê
ook die gedagte opgesluit dat die mens wat die beeld is, ook
die beeld moet laat skyn, moet weerspieël of moet wees. Ons
moet soos God wees (Ef 4:32; 1 Pet 1:15; Luk 6:36 en Matt
5:48) wat beteken ons moet Godvormige mense wees (König
2012). Anders gesê, die mens moet God se eienskappe (sy is;
deugde) in die wêreld verteenwoordig (O’Mathúna 1995). Die
mens moet God in die wêreld manifesteer (RKK 2008). Dit is
die wese van ’n beeld om te vertoon; daarom moet die mens
ook beeld wees. Die mens is die kopie of refleksie van die
oorspronklike (Vorster 2007). Om verder te verduidelik: die
mens moet soos God, wat liefde is (1 Joh 4:8), liefde vertoon
(König 2010). In die Nuwe Testament is ’n verskeidenheid
verwysings met heelwat inhoud. Uit Efesiërs 4:24 word
gesien dat die beeldwees van God as ’n eksplisiete opdrag
na die mens kom, naamlik om as beelddraers op te tree. Hier
word ’n verwysing gevind na Genesis 1, maar met ’n verskil.
Die Ou Testament plaas die klem op die werklikheid dat
die mens die beeld van God is (beperkte ontologie), terwyl
die Nuwe Testament die klem daarop plaas dat die mens
die beeld van God ook moet wees. Beeldskap beteken dat
God aan die mens ’n sekere rol toeken: elkeen moet God se
verteenwoordiger op aarde wees. Om beeld van God te wees
beteken dat die mens die gedagtes, dade en gesindheid van
God moet weerspieël (vgl. De Bruyn 1993).
Christus word ook die beeld van God genoem, wat beteken
dat God met sy volle wese in Hom woon (Kol 1:19; 2:9; König
2012). Juis hoe ons die beeld van God moet uitstraal, vind sy
voorbeeld in Christus. Anders gesê, uit hoe Christus is, kan
ons ook aflei hoe ons moet wees. Christus as beeld van God
is die prototipe van die ware mensheid as beeld van God
(Fil 3:21; Kol 3:10; Bridger 1995; Middleton 2011). Hy is die
tweede Adam. Daarom dat die Skrif die gelowige kan oproep
om gelykvormig aan die beeld van Christus te word (Rom
8:29; 2 Kor 3:18). Om aan Christus se beeld te konformeer,
beteken ’n ingesteldheid op konkrete liefdesdade teenoor
jou naaste. In die Pauliniese literatuur word die beeld van
God op Jesus oorgedra. In werklikheid is dit nie nodig om
’n onderskeid tussen die beeld van God en die beeld van
Christus te tref nie (König 2001). As die perfekte beeld van
God, is Christus die voor-beeld van ware humaniteit of van
menswaardige optrede. Dit beteken ’n lewe van liefde (wat
genesing insluit, Matt 14:14), diens, vergifnis en nederigheid
(kyk Fil 2:5; Kol 3:13; Ef 4:32; 5:2; Joh 13:14, 15). Christus se
beeld beteken dat Hy vir ander lewe (Brown 1995). Hierdie
beeld van Christus moet geweerspieël word en vorm die
imago Christi (Bridger 1995). Die mens wat die voorbeeld van
Christus navolg, dus die imago Christi word, vorm die ware
doi:10.4102/ve.v34i1.830
Page 9 of 11
beeld van God (O’Mathúna 1995). Ons kan bogenoemde
argumentasie soos volg saamvat: ons is die beeld van God
as ons in ons hele lewe soos hy leef, as ons lewe aan hom
herinner, as ons waardesisteem syne verteenwoordig. Daar
moet ooreenkoms wees tussen hom en ons (König 2006). In
Christus se aardse optrede sien ons hoe mense menswaardig
behandel word.
Vorster stel die duidelike implikasie van bogenoemde
beredenering vir die verstaan van menswaardigheid (2007;
vgl. ook Sulmasy 2008):
Dignity is a status that God awards the human, and therefore
the human should live according to his status and treat others
according to their status. (p. 20)
Daarom gee God aan die mens bepaalde pligte. Pligte erken
menswaardigheid (Heyns 1992; Gelernter 2008). Respek
begin by die erkenning van die gegewe dat die mens
menswaardig is en daarom kan die ad rem-afleiding gemaak
word dat respek uit die waarheid van menswaardigheid
vloei (vgl. Sulmasy 2008). Omdat die mens menswaardig
is, moet hy God, homself en ander mense respekteer (RKK
2008). Hierdie afleiding is baie belangrik vir die bio-etiek.
Die mens as beeld van God moet ook met menswaardigheid
handel word. Die mens as beeld van God het dus die taak
om voor die wêreld [coram mundo] van die menswaardigheid
van die mens te getuig (Østnor et al. 1995).
Vroeër is daarop gewys dat menswaardigheid in die
UDBM (as begrondingsbeginsel, vgl. 2.3) vir die bio-etiek
gekonkretiseer of funksioneel gemaak word deur etiese
begrippe soos ‘ingeligte toestemming’, ‘fisiese integriteit’,
‘vertroulikheid’ en ‘nie-diskriminasie’ en daarom kan
die UDBM só vertolk word dat artikels 4–17 as bio-etiese
beginsels ’n beskrywing gee wat menswaardigheid in ’n bioetiese konteks beteken. Indien hierdie beginsels die toets van
die Skrif deurstaan, kan hulle beskou word as liefdesdade
teenoor die medemens. In die lig van bogenoemde
beredenering kan die nakoming van hierdie beginsels beskou
word as die uitvoering van die opdrag om beeld van God te
wees en gee dit daarom uitdrukking aan menswaardigheid.
Inderdaad is Yiu (2012:113–114) korrek as hy aanvoer dat
menseregte (artikels 4–17 van die UDBM) ’n uitdrukking
van liefde is, en dat liefde in dié sin uitdrukking gee aan
menswaardigheid (Matt 22:37–40; 1 Joh 2:7, 19, 29; 2 Joh 6).
Wat is die teologiese implikasie wanneer die
menswaardigheid van die mens aangetas word? Anders
gevra: hoe raak dit God wanneer die mens binne die
geneeskunde, lewenswetenskappe of verwante tegnologie
onmenswaardig behandel word? Waldron (2010) verwys
na ’n verhaal wat in die Talmoed voorkom, naamlik die
‘gelykenis van die tweeling’ (wat ook kan help om Deut
21:23 te verhelder): twee broers, ’n identiese tweeling, het
in dieselfde stad gewoon. Die een was die koning en ander
het ’n rower geword. Die koning het die opdrag gegee dat
die rower in die openbaar gehang moet word. Maar almal
wat die rower gesien het, het gesê: ‘Die koning is gehang!’
Die koning het toe die opdrag gegee om die rower af te
http://www.ve.org.za
Original Research
haal. Die implikasie van hierdie gelykenis, inderdaad die
implikasie van imago Dei, is dat wanneer ons mense op ’n
sekere wyse behandel, byvoorbeeld wanneer hulle gemartel
of hulle liggame vermink word, word ’n onwaardige
beeld van God na buite vertoon. Beide die persoon wat
onmenswaardig optree en die een teen wie onmenswaardig
opgetree word, vertoon ’n afskuwelike beeld van God. In dié
sin word ʼn afbeelding van God gemaak. In aansluiting by
laasgenoemde gedagte wys Middleton (2011) daarop dat die
aantasting van die menswaardigheid ’n direkte belediging
van God is. Hy verwys onder andere na Jakobus 3:9, wat die
Outestamentiese wysheidstradisie eggo wat daarop dui dat
die mens God verteenwoordig, sodat die onderdrukking van
(of goedwees vir) die armes en weerlose mense gelykstaande
aan die belediging (of eer) van God is (Spr 14:31, 17:5 en 22:2).
’n Soortgelyke gedagte is onderliggend aan die gelykenis van
die skape en bokke (Matt 25:31–46), waar aangedui word dat
onmenswaardige optrede teenoor die mens, en dus disrespek
vir sy menswaardigheid, kan beskou word direkte disrespek
vir Jesus Christus (Matt 25:40).
Dit is tersaaklik om hier kortliks te verwys na die feit dat
sommige individue daarvan oortuig is dat die mens na die
sondeval (Gen 3) sy menswaardigheid verloor het en dus
geen waarde meer het nie. Die implikasie is dat die begrip
menswaardigheid irrelevant vir die bio-etiek en dus nie ’n
opdrag aan die mens is nie. Hierteenoor kan vermeld word
dat alhoewel die beeldskap van die mens na die sondeval
aangetas is, die mens nie totaal die beeld van God verloor
het nie. Dit word bevestig deur die feit dat mens as beeld
in Genesis 5:1–2 herhaal word en dat hierdie beeld na die
volgende geslagte oorgedra word (Gen 5:3; Middleton
2011:395). Hiermee saam word die beeldskap van die mens
in die verhaal van Noag, na die sondeval, herbevestig
(Kraynak 2008; Middleton 2011; Gen 9:4). Die sekerheid dat
die mens nog steeds beeld van God is, word in die Nuwe
Testament bevestig (vgl. 1 Kor 11:7; Jak 3:9; Grogan 1995;
König 2001). Laasgenoemde neem nie die gegewe feit weg
dat God se beeld in die mens wel deur die sonde versteur is
nie. Die mens wat God se liefde moet weerspieël, kan nou
ook haat. Die mens se ooreenkoms (verhouding) met God
en sy naaste is nou verdraai. In plaas daarvan om die beeld
van God te weerspieël en die besondere ooreenkoms uit te
straal, wil die mens eerder self die oorspronklike beeld, God
self, word (vgl. Gen 3:5). Omdat die mens se beeldskap nie
in besondere menslike eienskappe gefundeer is nie, maar ’n
status is wat aan die mens toegesê is, kan ’n mens nie die
beeld verloor nie.
Samevatting
Menswaardigheid as beginsel en begronding in die
UDBM is deur die meeste groot godsdienste van wêreld
bekragtig. Daar bestaan vandag ’n algemene konsensus dat
menswaardigheid ’n uiters belangrike begrip binne die bioetiek is. In die lig van die gereformeerde tradisie kan bely
word dat die mens as menswaardig beskou moet word,
omdat hy of sy na die beeld van God geskape is. Omdat God
absolute waarde is, besit die mens afgeleide maar besliste
waarde.
doi:10.4102/ve.v34i1.830
Page 10 of 11
Original Research
Menswaardigheid is nie net ’n status nie, maar word ook as
opdrag aan die mens gegee. Die mens wat beeld van God
is, moet ook beeld van God wees, wat beteken dat God se
beeld aan die ander mens vertoon moet word. Al die etiese
beginsels en menseregte in die UDBM kan beskou word as ’n
wyse waarop uitdrukking aan die waardigheid van die mens
gegee kan word.
De Bruyn, P.J., 1993, Die tien gebooie, Varia, Midrand.
Wanneer ’n mens die menswaardigheid van die ander mens
aantas, word ’n onwaardige beeld van God vertoon en dien
dit as ’n direkte belediging van God.
Grogan, G.W., 1995, ‘Image of God’, in D.J. Atkinson & D.H. Field (eds.), New dictionary
of Christian ethics and pastoral theology, pp. 476–477, Intervarsity, Downers
Grove.
Gevolgtrekking
Heyns, J.A., 1992, Inleiding tot die dogmatiek aan hand van die Nederlandse
Geloofsbelydenis, NG Kerkboekandel, Pretoria.
Eckman (2008) vat die begronding van menswaardigheid in
die Skrif soos volg saam:
God provides the absolute criteria for determining the value of
human beings. Because physical, economic, mental, and social/
cultural criteria are all arbitrary and relative, they are inadequate
for assigning value to human. God created humans in His image
(Gen 1:26ff.) and established His absolute criteria for their value.
(pp. 226–227)
Sonder twyfel kan menswaardigheid vanuit die
gereformeerde teologiese tradisie aanvaar word. Mense het
waarde en daarom moet die beginsels van menswaardigheid
binne die UDBM aanvaar en ondersteun word. Binne die
globale omgewing van die geneeskunde, lewenswetenskappe
en verwante tegnologie moet mense met menswaardigheid
behandel word. Vanuit ’n gereformeerde sienswyse word
God sigbaar gemaak (en verkondig) op die wyse waarop
mense binne die mediese omgewing behandel word.
Erkenning
Douma, J., 1997, Medische ethiek, Uitgeverij van den Berg, Kampen.
Eckman, J.M., 2008, Exploring church history. A guide to history, world religions, and
ethics, Crossway Books, Wheaton, Ill.
Esterhuyse, W., 2009, God en die Gode van Egipte. In die voetspore van die onsienlike,
Lux Verbi.BM, Wellington.
Gelernter, D., 2008, ‘The irreducibly religious character of human dignity’, in Human
dignity and bioethics: Essays commissioned by the President’s Council on
Bioethics, viewed 08 October 2008, from http://bioethics.georgetown.edu/pcbe/
reports/human_dignity/
Gushee, D.P., 2011, ‘Human Rights’, in J.B. Green (ed.), Dictionary of Scripture and
Ethics, pp. 387–389, Baker Publishing Group, Grand Rapids.
Higginson, R.A., 1995, ‘Ethics of medical care’, in D.J. Atkinson & D.H. Field (eds.),
New dictionary of Christian ethics and pastoral theology, pp. 93–99, Intervarsity,
Downers Grove.
Holmes, A.F., 1995, ‘Creation’, in D.J. Atkinson & D.H. Field (eds.), New dictionary of
Christian ethics and pastoral theology, pp. 268–270, Intervarsity, Downers Grove.
Hollenbach, D., 2003, ‘The global face of public faith’, Politics, Human rights, and
Christian Ethics, Georgetown University Press, Washington, D.C.
Internasional Bioethics Committee (IBC), 2004, ‘Information meeting with IGBC on
the progress of the elaboration of a Declaration on Universal Norms on Bioethics’,
viewed on 02 December 2012, from http://portal.unesco.org/pv_obj_cache/
pv_obj_id_C2ECE6D996142C3EA4C54E51397D24078D2F0100/filename/
IGBC7July2004Rep_en.pdf
Kass, L.R., 2008, ‘Defending human dignity’, in Human dignity and bioethics: Essays
commissioned by the President’s Council on Bioethics, viewed 08 October 2008,
from http://bioethics.georgetown.edu/pcbe/reports/human_dignity/
Kirby, K., 2006, ‘UNESCO and universal principles in bioethics: What’s next?’ in
International Bioethics committee Of Unesco (IBC) Twelfth Session. Proceedings’,
viewed on 20 November 2012, from http://unesdoc.unesco.org/images/
0014/001484/148404e.pdf
König, A., 2001, Fokus op die 300 geloofsvrae wat mense die meeste vra:
Sleutelbegrippe van die Christelik geloof: ’n Verwysingsgids vir elke huis, Lux Verbi.
BM, Wellington.
König, A., 2006, Die groot geloofswoordeboek: Meer as 500 kernwoorde van die
Christelike geloof maklik gemaak, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging.
König, A., 2010, Alle paaie lei na Jesus. Hoe die groot temas van die Bybel op Jesus
uitloop, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging.
König, A., 2012, Wie is God? Kan ons regtig nog in Hom glo?, Christelike
uitgewersmaatskappy, Vereeniging.
Mededingende belange
Die outeur verklaar dat hy geen finansiële of persoonlike
verbintenisse het met enige partye wat hom nadelig of
voordelig kon beïnvloed het in die skryf van hierdie artikel
nie.
Literatuurverwysings
Alexander, L., 2013, ‘Medical Science under dictatorship’, in M.T. Donohoe (ed.), Public
Health and Social justice, A Jossey-Bass Reader, pp. 409–426, Jossey-Bass, San
Francisco.
Andorno, R., 2009a, ‘Article 3: Human dignity and human rights’, in H. Ten Have & M.S.
Jean (eds.), The UNESCO Universal Declaration on Bioethics and Human Rights.
Background, Principles and Application, pp. 91–98, United Nations Educational,
Scientific and Cultural Organization, Paris.
Andorno, R., 2009b, ‘Human dignity and human rights as common ground for
global ethics’, Journal of Medicine and Philosophy 34, 223–240. http://dx.doi.
org/10.1093/jmp/jhp023, PMid:19386998
Binding, K. & Hoche, A., [1920] 1992, ‘Permitting the destruction of unworthy life: Its
extent and form’, Law & Medicine 8(2), 231–265.
Bridger, F.W., 1995, ‘Humanity’, in D.J. Atkinson & D.H. Field (eds.), New dictionary of
Christian ethics and pastoral theology, pp. 21–27, Intervarsity, Downers Grove.
Brown, R.G., 1995, ‘Clones, chimeras, and the image of God: Lesson from the Barthian
bioethics’, in J.F. Kilner, N.M. de S. Cameron & D.L. Schiedermayer (eds.), Bioetichs
and the future of medicine: A Christian appraisal, pp. 238–249, Eerdmans, Grand
Rapids.
Churchland, P.S., 2008, ‘Human dignity for a neurophilosophical perspective’, in
Human dignity and bioethics: Essays commissioned by the President’s Council on
Bioethics, viewed 08 October 2008, from http://bioethics.georgetown.edu/pcbe/
reports/human_dignity/
Council of Europe, 1997, ‘Convention for the Protection of Human Rights and Dignity
of the Human Being with regard to the Application of Biology and Medicine:
Convention on Human Rights and Biomedicine’, in Council of Europe, viewed
on 20 November 2012, from http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/
Html/164.htm
http://www.ve.org.za
Kraynak, R.P., 2008, ‘Human dignity and the mystery of the human soul’, in Human
dignity and bioethics: Essays commissioned by the President’s Council on
Bioethics, viewed 08 October 2008, from http://bioethics.georgetown.edu/pcbe/
reports/human_dignity/
Küng, H., 2011, ‘What I believe’, Beskikbaar by http://www.amazon.com. (Kindle
uitgawe).
Macklin, R., 2003, ‘Dignity is a useless concept’, British Medical Journal 327,
1419, viewed on 20 November 2012, from http://bmj.com/cgi/content/
full/327/7429/1419
Meilaender, G., 2008a, ‘Commentary on Churchland’, in Human dignity and bioethics:
Essays commissioned by the President’s Council on Bioethics, viewed 08 October
2008, from http://bioethics.georgetown.edu/pcbe/reports/human_dignity/
Meilaender, G., 2008b, ‘Human dignity: Exploring and explicating the Council’s vision’,
in Human dignity and bioethics: Essays commissioned by the President’s Council
on Bioethics’, viewed 08 October 2008, from http://bioethics.georgetown.edu/
pcbe/reports/human_dignity/
Middleton, J.R., 2011, ‘Image of God’, in J.B. Green (ed.), Dictionary of Scripture and
ethics, pp. 394–397, Baker Publishing Group, Grand Rapids.
O’Mathúna, D.P., 1995, ‘The Bible and abortion: What of the “Image of God”?’, in J.F.
Kilner, N.M. de S. Cameron & D.L. Schiedermayer (eds.), Bioethics and the future
of medicine: A Christian appraisal, pp. 199–211, Eerdmans, Grand Rapids.
O’Mathúna, D.P., 2006, ‘Human dignity in the Nazi era: Implications for contemporary
bioethics’, Biomed Central Medical Ethics 7(2), viewed on 11 December 2012,
from http://www.biomedcentral.com/1472-6939/7/2
Østnor, L., Hallamaa, J., Anderson, S., Björnsson, S.V., Nilsson, G. & Thunberg, L., 1995,
‘The Lutheran approach to bioethics’, in V. Mortensen (ed.), Life and death: Moral
implications of biotechnology, pp. 9–34, WCC, Geneva.
Pellegrino, E.D., 2009, ‘Article 4: Benefit and Harm’, in H. Ten Have & M.S. Jean (eds.),
The UNESCO Universal Declaration on Bioethics and Human Rights. Background,
Principles and Application, pp. 99–109, United Nations Educational, Scientific and
Cultural Organization, Paris.
Peters, T., 1996, For the love of children. Genetic technology and the future of the
family, Westminster John Knox Press, Louisville, KY.
Pope, S.J., 2007, Human evolution and Christian ethics, Cambridge University Press,
Cambridge. http://dx.doi.org/10.1017/CBO9780511550935
Post, S., 2011, ‘Sanctity of life’, in J.B. Green (ed.), Dictionary of Scripture and ethics,
pp. 702–703, Baker Publishing Group, Grand Rapids.
doi:10.4102/ve.v34i1.830
Page 11 of 11
Original Research
Rooms-Katolieke Kerk (RKK), 2008, ‘Congregation for the doctrine of the faith.
Instruction dignitas personae on certain bioethical questions’, in Holy See, viewed
on 20 December 2012, from http://www.vatican.va/roman_curia/congregations/
cfaith/documents/rc_con_cfaith_doc_20081208_dignitas-personae_en.html
United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO), 2005,
‘Explanatory Memorandum on the Elaboration of The Preliminary Draft
Declaration on Universal Norms on Bioethics’, viewed on 14 June 2012, from
http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001390/139024e.pdf
Runzheimer, J. & Larzen, L.J., 2011, ‘Medical ethics for Dummies’, Beskikbaar by
http://www.amazon.com. (Kindle uitgawe).
United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO), 2006,
‘Universal Declaration on Bioethics and Human Rights’, viewed on 14 June 2012,
from http://unesdoc.unesco.org/images/0014/001461/146180E.pdf
Seiple, R.A., 2010, ‘Christianity, human rights, and a theology that touches the
ground’, in J.R. Witte & F.S. Alexander (eds.), Christianity and human rights. An
introduction, pp. 320–334, Cambridge University Press, Cambridge. http://dx.doi.
org/10.1017/CBO9780511761713.018
Starke, E., 2001, ’Human dignity’, in E. Fahlbusch, J.M. Lochman, J. Mbiti, J. Pelikan
& L. Vischer (eds.), Encyclopedia Christianity, vol. 2, E-I, pp. 602–604, William B.
Eerdmans Publishing Company Brill, Grand Rapids, Michigan.
Sulmasy, D.P., 2008, ‘Dignity and bioethics: History, theory, and selected applications’,
in Human dignity and bioethics: Essays commissioned by the President’s Council
on Bioethics, viewed 08 October 2008, from http://bioethics.georgetown.edu/
pcbe/reports/human_dignity/
Tada, J.E. & Cameron, M. de S., 2006, How to be a Christian in a brave new world,
Zondervan, Grand Rapids.
Ten Have, H., 2011, Bioethiek zonder Grenzen. Mondialisering van Gezondheid, Ethiek
en Wetenschap, Valkhof Pers, Antwerpen.
United Nations (UN), 1948, ‘The Universal Declaration of Human rights’, viewed on 20
November 2012, from http://www.un.org/en/documents/udhr/index.shtml#a8
United Nations (UN), [1966a] 1976, ‘International Covenant on Civil and Political
Rights’, viewed on 20 November 2012, from http://www2.ohchr.org/english/law/
ccpr.htm#part
United Nations (UN), [1966b] 1976, ‘International Covenant on Economic, Social and
Cultural Rights’, viewed on 20 November 2012, from http://www2.ohchr.org/
english/law/cescr.htm#part1
United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO), 1997,
‘Universal Declaration on the Human Genome and Human Rights’, viewed on 14
June 2012, from http://www.unesco.org/new/en/social-and-human-sciences/
themes/bioethics/human-genome-and-human-rights/
United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO), 2004,
‘Results of the written consultation on the third outline of the text of a declaration
on universal norms on bioethics (27 August 2004)’, viewed on 14 June 2012, from
http://portal.unesco.org/shs/fr/files/7190/11062332491Consultation_ en.pdf/
Consultation_en.pdf
http://www.ve.org.za
United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO), 2008,
‘Bioethics core curriculum. Section 1: Syllabus ethics education programme
sector for Social And Human Sciences Division of Ethics of Science and
Technology’, viewed on 14 June 2012, from http://unesdoc.unesco.org/
images/0016/001636/163613e.pdf
Van Wyk, J.H., 1991, ‘Moraliteit en verantwoordelikheid: Opstelle oor politieke etiek’,
in Wetenskaplike bydraes van die PU vir CHO, Reeks A, Geesteswetenskappe, 77,
PU vir CHO, Potchefstroom.
Veatch, R.M., 2012, ‘Hippocratic, Religious, and Secular Medical Ethics: The Points of
Conflict’, viewed n.d., from http://www.amazon.com. (Kindle edition).
Vorster, J.M., 2004, Ethical perspectives on human rights, Potchefstroom Theological
Publications, Potchefstroom. PMCid:PMC404094
Vorster, J.M., 2007, Christian attitude in the South African liberal democracy,
Potchefstroom Theological Publications, Potchefstroom.
Vorster, J.M., 2008, The challenge of contemporary religious fundamentalism,
Thabang, Pretoria.
Vorster, N., 2011, Created in the image of God. Understanding God’s relationship with
humanity, Pickwick Publications, Oregon.
Waldron, J., 2010, ‘The image of God: Rights, reason, and order’, in J.R. Witte
& F.S. Alexander (eds.), Christianity and human rights. An introduction, pp.
216–235, Cambridge University Press, Cambridge. http://dx.doi.org/10.1017/
CBO9780511761713.012
Wright, C.J.W., 1995, ‘Old Testament and ethics’, in D.J. Atkinson & D.H. Field (eds.),
New dictionary of Christian ethics and pastoral theology, pp. 48–56, Intervarsity,
Downers Grove.
Yiu, S., 2012, ‘Towards an evangelical social justice: An analysis of the concept of the
Kingdom of God and the mission of the Church’, PhD thesis, Dept. of Theology,
North-West University.
doi:10.4102/ve.v34i1.830