Persoonlijkheidsstoornissen
• Patroon van innerlijke ervaringen en gedragingen dat binnen
de cultuur afwijkt van de verwachtingen dat zich uit in
cognities, affecten, contact en impulsen
Persoonlijkheidsstoornissen
• Duurzaam vanaf vroege volwassenheid (> 5 jaar?)
• Klinisch lijden of beperkingen in functioneren / rigide
• Egosyntoon
Bert van Hemert
juni ’14
1
Belang voor de dokter
juni ’14
2
Persoonlijkheid
• Klachtenpresentatie
• Temperament
• Neurobiologische c.q.
erfelijke constitutie
• Karakter
• Cognitieve stijl / skills
• Overdacht – tegenoverdracht
• Hechtingsstijl
(leergeschiedenis)
START
• Adaptief functioneren
• Persoonlijkheid
• Diagnostiek en behandeling
juni ’14
3
Indeling
4
juni ’14
Temperament - Humorenleer
• Klassieke oudheid
400 AD – 1900?
Cholerisch (gele gal - vuur)
Vasthoudend, actie, opvliegend
• Psychodynamisch
1900 –
Melancholisch (zwarte gal - aarde)
Ernstig, zorgelijk, zwaarmoedig
• Psychologisch construct
• Criteria
1949 –
Sanguinisch (bloed - lucht)
Vrolijk, opgewekt, oppervlakkig, snel
afgeleid
1980 –
Flegmatisch (slijm - water)
Rustig, kalm, onbewogen, dromerig
5
juni ’14
6
juni ’14
1
Psychologisch construct – The big 5
Persoonlijkheidsstoornissen
Autonoom
A.
C.
(Openness)
• Paranoïde
• Afhankelijke
Ordelijkheid
• Schizoide
• Ontwijkende
(Conscientiousness)
• Schizotypisch
• Obsessieve-compulsieve
Extraversie
OCEAN
(Extraversion or Introversion)
B.
Mildheid
• Theatrale
(Agreeableness)
• Narcistische
Emotionele (in)stabiliteit
• Borderline
(Neuroticism)
• Antisociale
7
X
juni ’14
Epidemiologie
Cluster A - Zonderling
• Vreemd, bizar of excentriek gedrag
• Sociale teruggetrokkenheid
• Beperkte emotionele expressie
+
-
9
juni ’14
10
juni ’14
A. Paranoïde persoonlijkheidsstoornis
• Sensitief, achterdochtig en snel jaloers
• Wantrouwen jegens de wereld, tekort gedaan
• Koppig, snel geïrriteerd en boos
X
Differentieer van
• Paranoïde psychose
2
A. Schizoïde persoonlijkheidsstoornis
• Afstandelijkheid in sociale relaties
• Beperkt bereik van emoties
• Weinig behoefte aan contact
• Onverschillig voor lof of kritiek
X
Differentieer van
• Autisme spectrum
• Negatieve symptomen van schizofrenie
A. Schizotypisch persoonlijkheidsstoornis
• Cognitieve en perceptuele vervormingen of eigenaardigheden
• Betrekkingsideeen, overwaardige denkbeelden
• Achterdocht, magisch denken
• Ongebruikelijke waarnemingen (gedachtenlezen e.d.)
X
• Aparte spraak
Differentieer van
• Psychotische stoornis
Cluster B - Dramatisch
• Emotioneel
• Extrovert
• Impulsief gedrag
X
17
juni ’14
3
B. Narcistische persoonlijkheidsstoornis
B. Narcistische persoonlijkheidsstoornis
• Overtuiging van ‘bijzonder zijn’
• Gevoelens van grootheid (in fantasie of gedrag)
• Behoefte aan bewondering
• Gebrek aan empathie, exploitatie van anderen
Differentieer van
• Andere cluster B stoornis
‘Analyze this’
Start
B. Antisociale persoonlijkheidsstoornis
X
• Gebrek aan schuldgevoel en normbesef
• Geen empathie voor en onverschilligheid
jegens anderen
• Wetsovertredingen
• Impulsief prikkelbaar / agressief
• Ontbreken van spijtgevoelens
Differentieer van
• Andere cluster B stoornis
B. Theatrale persoonlijkheidsstoornis
• Overtrokken en snel wisselende emotionaliteit
• Behoefte in de aandacht te staan
• Gebruikt uiterlijk voor aandacht
• Al te intiem – erotiserend
X
Differentieer van
• Lichamelijke ziekte
• Affectieve stoornissen
• Borderline persoonlijkheidsstoornis
4
B. Borderline persoonlijkheidsstoornis
• Instabiele relaties, gevoelig voor verlating
• Instabiel zelfbeeld
• Instabiele emoties; wisselende stemmingen
• Impulsief en beschadigend gedrag
X
• Kortdurende psychotische overschrijdingen
• Gevoelens van leegte en verveling
Differentieer van
• ADHD
• PTSS
• Bipolaire 2
• Psychose
Cluster C - Angst
• Angst
• Introversie
• Geremde emoties
X
27
juni ’14
C. Afhankelijke persoonlijkheidsstoornis
• Buitensporige behoefte aan verzorging
• Onderdanig gedrag, angst voor verlating
• Moeite in het nemen van beslissingen
• Uitbesteden van verantwoordelijkheid
• Uit de weg gaan van conflicten
X
Differentieer van
• Angststoornissen, m.n. gegeneraliseerd
5
C. Ontwijkende persoonlijkheidsstoornis
• Geremdheid in gezelschap
• Gevoel van tekort schieten
• Overgevoelig voor negatief oordeel
X
Differentieer van
• Angststoornissen, m.n. sociale fobie
C. Obsessieve-compulsieve persoonlijkheidsstoornis
Obsessieve-compulsieve persoonlijkheidsstoornis
• Preoccupatie met ordelijkheid, perfectionisme,
beheersing en controle, regels, details, etc.
Start
• Snel veroordelend en kritisch jegens anderen
• Geen gevoel voor humor, scrupuleus en
gewetensvol, besluiteloos, en star
• Bij verstoring van de zorgvuldig geordende routine
is heftige agressie mogelijk
‘As good as it gets’
Differentieer van
• Obsessieve-compulsieve stoornis
Reduced activation in mPFC in individuals with reported
history of emotional maltreatment
Etiopathogenese
• Biologisch
• Temperament, aanleg
• 60-70% genetisch (?)
• Psychologisch
• Vroege stress
• Sociaal
• Gebeurtenissen
POSITIVE
NEGATIVE
NEUTRAL
ENCODING
POSITIVE
NEGATIVE
NEUTRAL
RECOGNITION
► Pattern consistently observed in patients and healthy controls
► Not explained by psychopathology, gender, nor neuroticism or recent life events
Evidence
Van Harmelen, van Tol et al., 2014, SCAN
35
juni ’14
36 / 35
6
Amygdala response to faces  in individuals with
reported history of emotional maltreatment
*
*
A fear circuitry in the brain
*
► Pattern consistently observed in patients and healthy controls
► Not explained by psychopathology, gender, nor neuroticism or recent life events
Evidence
Van Harmelen, van Tol et al., 2013, SCAN
Story
Feder et al., 2009, Nature Rev Neuroscience
37 / 35
38 / 35
Draagkracht - draaglast
juni ’14
Behandeling - Algemeen
• Relatie
• Acceptatie
• Validatie
• Structuur: steunen en begrenzen
• Praktische probleemoplossende strategien
• Psychoeducatie
• Systeem betrekken
39
juni ’14
40
juni ’14
juni ’14
42
juni ’14
Behandeling - Specifiek
• Medicatie
• SSRI
• Stemmingsstabilisator
• Neuroleptica
• Liever geen
benzodiazepines
• Psychotherapie
• Schema focused CGT
• Dialectische CGT
• Transference focussed
41
7