VAN REEDE
Kwartaal 1
GRAAD 9
LEWENSORIËNTASIE
NAAM: ________________________________ KLAS: ______________
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
1
KWARTAAL 1
Onderwerp: Ontwikkeling van die self in die samelewing en liggaamlike opvoeding
 Module 1: Doelwitstellingsvaardighede: Persoonlike leefstylkeuses
 Eenheid 1: Persoonlike leefstylkeuses
 Eenheid 2: Invloede op persoonlike leefstylkeuses
 Eenheid 3: Toepaslike reaksies op invloede op persoonlike leefstylkeuses
 Module 2: Seksuele gedrag en seksuele gesondheid
 Eenheid 1: Risikofaktore wat lei tot, en ongewenste gevolge van, ongesonde seksuele
gedrag
 Eenheid 2: Faktore wat persoonlike gedrag beïnvloed
 Eenheid 3: Strategieë en beskermende faktore wat handel oor ongesonde seksuele
gedrag
 Eenheid 4: Nadelige gevolge en implikasies van tienerswangerskappe
Onderwerp: Wêreld van werk en liggaamlike opvoeding
 Module 3 Tydsbestuursvaardighede en lees en skryf vir verskillende doeleindes
 Eenheid 1: Aanspreeklikheid in die uitvoering van verantwoordelikhede
 Eenheid 2: Hoe om jou werk te organiseer en tyd effektief en doeltreffend te gebruik
 Eenheid 3: Lees en skryf vir verskillende doeleindes
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
2
Doelwitstellingsvaardighede:
Persoonlike leefstylkeuses.
 Jy word beïnvloed deur baie dinge, soos die media en die omgewing waarin jy leef.
Die mense rondom jou, byvoorbeeld jou familie, vriende en maats, beïnvloed ook jou
keuses.
 Jy het geleer om op 'n sekere manier op te tree as gevolg van die oortuigings en
waardes van jou kultuur, godsdiens en gemeenskap.
 Om te besluit wat die beste vir jou is, sal toepaslike reaksies op hierdie invloede
vereis. Hierdie reaksies sluit in om ingelig te wees wanneer jy besluite neem en
selfversekerd te wees deur selfgeldend op te tree.
Eenheid 1: Persoonlike leefstylkeuses.
Belangrike woorde:
Leefstyl: Die manier waarop jy leef, jou houdings, gedrag en omgewing.
Eweknieë: Mense van dieselfde ouderdom.
Media: Maniere om met mense te kommunikeer, soos koerante, televisie, tydskrifte, die
internet.
Gevolge: Die gevolge van jou gedrag.
Jou leefstyl bestaan uit jou gedrag en gewoontes. Dit weerspieël wat jy waardeer, hoe jy
die wêreld om jou sien en jou lewenshouding. Die manier waarop jy kies om jou lewe te
leef, beïnvloed jou fisies en emosioneel. As tiener sal jy baie keuses in die gesig staar.
Miskien sal jou portuurs jou probeer oorreed om dinge te doen wat jy normaalweg nie sou
doen nie, of wat jy dink verkeerd is. Hulle kan jou vra om met dwelms te eksperimenteer of
seks te hê wanneer jy nie voorbereid is op die verantwoordelikhede of gevolge wat met
sulke gedrag gepaard gaan nie. Die invloed van die media, soos televisie, koerante en
tydskrifte, dra by tot die prentjie van hoe jy dink jy veronderstel is om op te tree.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
3
Die keuses wat jy nou maak, sal jou toekomstige besluite en optrede beïnvloed. Daar is
gevolge vir al die keuses wat jy maak. As jy goeie keuses maak op grond van wat jy op
skool, by jou familie en van mense wat suksesvol was, geleer het, sal jy 'n stewige
grondslag hê om sukses in jou lewe te behaal. Wanneer jy keuses maak op grond van die
invloed van daardie mense wat nie bekommerd is oor jou welstand nie, sal die gevolge
van hierdie keuses 'n negatiewe impak op jou lewe hê.
Om 'n duidelike idee oor jouself te hê, help jou wanneer jy jou leefstylkeuses maak. Dit is
belangrik om te weet wat jou waardes is voordat jy jou keuses maak, sodat jy kan besluit
of jou optrede in stryd sal wees met wat jy in die lewe waardeer het.
As u verstaan wat u persoonlike eienskappe en vermoëns is, kan u belangrike besluite
neem, byvoorbeeld om 'n loopbaan te kies. Jy sal ook realistiese doelwitte vir jouself stel
en voorbereid wees op enige toekomstige keuses wat oor jou pad kom.
Om vir jouself doelwitte te stel, gee jou die geleentheid om te ondersoek hoe jy leef, om
na te dink oor jou persoonlike leefstylkeuses en om te besluit wat jy moet doen om
verskeie areas van jou lewe te verbeter. Jy kan byvoorbeeld besluit om beter na jou
gesondheid om te sien, harder by die skool te werk of 'n verhouding te verbeter.
Aktiwiteit1.1
Datum:________________
Identifiseer persoonlike leefstylkeuses
45 minute
Skep 'n CD-omslag wat soveel inligting as moontlik oor jou gee. Jy sal hierdie inligting
gebruik om doelwitte te stel volgens jou lewenstylkeuses.
 Illustreer die voorblad van jou CD om te wys: jou voor- en afkeure, belangstellings,
vermoëns, aktiwiteite, jou kultuur, hoe jy aantrek en die mense wat jy bewonder. Teken
of knip prente uit tydskrifte uit en plak dit in die vorm van 'n collage op die leë stuk
papier. As jy byvoorbeeld van sokker hou, plak 'n prentjie van 'n sokkerspeler of 'n
sokkerbal in. As jy van diere hou, sluit foto's van diere in.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
(5)
4
 Skep op die agterkant van jou CD liedjietitels wat die belangrike gebeure in jou lewe
weerspieël. Nommer die titels in die volgorde waarin die gebeure plaasgevind het. Jy
kan 'n paar bekende liedjietitels gebruik, as dit geskik is, of jy kan jou eie liedjietitels
opmaak.
(5)
 Gebruik die twee bladsye van die binnekant van die omslag om te skryf oor
lewensgebeurtenisse waar jou persoonlike keuses betrokke was. Het jy 'n keuse
gemaak wat tot 'n spesifieke gebeurtenis gelei het? Het jy 'n keuse gemaak as gevolg
van 'n spesifieke gebeurtenis? Wat was die uitkoms?
(5)
 Evalueer of jou besinning oor jou lewensgebeure jou beïnvloed om verdere
leefstylkeuses te maak. 'n Voorbeeld is om sterker op te staan vir jou eie oortuigings of
om jou gesondheid te verbeter. Skryf dit neer.
(5)
Totaal: 20 punte
 Leë bladsy sal aan leerders verskaf word.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
5
Eenheid 2:
Invloede op persoonlike leefstylkeuses.
Belangrike woorde:
Morals (Sedes): Beginsels of oortuigings wat met goedheid gemoeid is, gebaseer op reëls
van reg en verkeerd.
Bekendes: Bekende mense
Familie
Die eerste invloed op jou lewe is jou gesin. Jou gedrag en optrede word deur jou ouers en
versorgers bepaal wanneer jy jonk is. Jou keuses word beheer deur hul waardes, houdings
en sedes. Byvoorbeeld, jou gesin kan gedurende jou kinderjare vir jou 'n godsdiens kies.
Wanneer jy 'n tiener is, beïnvloed jou gesin se leefstyl en gewoontes jou keuses. Sekere
lede van die gesin het dalk meer invloed as ander. Gewoonlik beïnvloed die houdings van
ouers en versorgers jou wat jou gedrag beïnvloed. Ouers en versorgers wat 'n goeie
voorbeeld stel, sal die lewenstylkeuses wat hul kinders maak positief beïnvloed.
Soos jy groei en meer van die lewe ervaar en van ander mense se sienings leer, begin jy
bevraagteken wat jou gesin jou geleer het. Jy begin onafhanklik dink soos jy na
volwassenheid beweeg. Jy word blootgestel aan idees van die media, jou omgewing, jou
vriende en eweknieë, kultuur, godsdiens en gemeenskap.
Media
Die media, soos koerante, tydskrifte, die internet, musiek, films en televisie, speel 'n groot
rol in die vorming van die besluite van tieners. Soos kinders grootword, word hulle
blootgestel aan beelde van mense se fisiese voorkoms en hulle sien televisieprogramme
oor die lewenstyl van ander. Wanneer tieners volwassenheid bereik, is hul sienings reeds
beïnvloed deur hoe hulle dink dinge 'veronderstel' is om te wees.
Advertensies in die media versoek tieners om die bekendes wat hulle sien te kopieer omdat
hulle glansryk (aantreklik) is en blykbaar 'n opwindende tyd het. 'N Voorbeeld hiervan is die
gebruik van alkohol. Die ernstige gevolge van alkoholmisbruik word nie getoon nie. Hierdie
gevolge beïnvloed jou lewenstylkeuses in die toekoms.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
6
Omgewing
Die omgewing verwys na die omstandighede waarin mense leef. Dit moet vars lug, skoon
water, 'n skoon huis en 'n skoon woonbuurt insluit. As mense in armoede leef, word hul
persoonlike leefstylkeuses beïnvloed omdat hulle minder geleenthede tot hulle beskikking
het. Die sosiale omgewing behels mense se opvoedkundige agtergronde, hul lewens- en
werksomstandighede, hoeveel hulle verdien, en hul gemeenskaps- en godsdienstige
oortuigings. Dikwels word mense wat in 'n positiewe sosiale omgewing woon, verwagtinge
van sukses deur hul gemeenskapslede op hulle geplaas. Hulle wil die beste vir hulself hê
en maak die regte leefstylkeuses om dit te bereik. Mense in woonbuurte waar misdaad
wydverspreid is, glo dalk dat hulle minder opsies vir die toekoms het.
Vriende en eweknieë
Namate tieners meer onafhanklik van hul ouers word, word hul vriende 'n belangrike invloed.
Eweknieë is ander mense van dieselfde ouderdom. Groepsdruk vind plaas wanneer tieners
onder druk geplaas word om dinge te doen wat hulle normaalweg nie sou doen nie.
Portuurdwang kan negatief of positief wees. Negatiewe groepsdruk vind plaas wanneer
tieners deur hul vriende beïnvloed word om by skadelike aktiwiteite betrokke te raak. Omdat
tieners die behoefte voel om by hulle groep in te pas, volg hulle hulle portuurs. Hulle drink
dalk alkohol of begin rook om hulle vriende te beïndruk. Baie tieners gee toe aan negatiewe
groepsdruk en raak betrokke by dwelmmisbruik, riskante seksuele gedrag en misdaad. Die
gevolge van hierdie aktiwiteite, soos onbeplande swangerskappe, beïnvloed die
toekomstige lewenstylkeuses van tieners.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
7
Positiewe groepsdruk help tieners om persoonlike lewenstyl te kies wat daarop gemik is om
uitnemendheid in hul akademiese werk of sport- en kulturele aktiwiteite te bereik.
Byvoorbeeld, hul vriende kan met hulle meeding en hulle in sport ondersteun.
Kultuur
Kultuur beïnvloed tieners in hul persoonlike leefstylkeuses omdat hulle binne 'n spesifieke
kulturele omgewing grootgeword het. Dit sluit sekere oortuigings, gewoontes en verwagte
gedrag in hul opvoeding in. Byvoorbeeld, in kulture waar daar van vroue verwag word om
tuis te bly en na die gesin om te sien, word die meisies se leefstylkeuses rakende hul
loopbane beïnvloed. Sekere kulture beskou verkragting as skandelik, en meisies wat
verkrag word, kry dalk nie die ondersteuning wat hulle nodig het nie. Hulle kan op hul eie
gelaat word om vir enige kinders te sorg wat uit die verkragting voortspruit. Onbeplande
swangerskappe word aanvaar in sommige kulture wat vrugbaarheid waardeer, terwyl ander
kulture dit afkeur. Sommige kulture verwag dat meisies jonk moet trou. Sommige kulture
moedig tienermeisies en -vroue aan om maagde te bly totdat hulle getroud is.
Godsdiens
Ouers se godsdienstige gesindhede beïnvloed die oortuigings van hulle kinders.
Godsdienste moedig mense aan om na te dink oor die gevolge van hul optrede. Studies het
bevind dat tieners wat by godsdienstige aanbidding en jeuggroepe betrokke is, minder
geneig is om by skadelike gedrag betrokke te raak. Die meeste godsdienste leer
verdraagsaamheid en vriendelikheid teenoor ander, wat mense aanmoedig om te kies om
ander met respek te behandel.
Gemeenskap
Die gemeenskap waarin mense woon, beïnvloed hul persoonlike leefstylkeuses omdat
mense se houdings dikwels deur diegene rondom hulle gevorm word. 'n Positiewe invloed
kan 'n uitruil van idees insluit waar mense van mekaar leer, meer oopkop raak en hul nuwe
sienings by hul leefstylkeuses insluit. Negatiewe invloede van die gemeenskap vind plaas
wanneer tieners gedwing word om gemeenskapslede te volg om swak keuses te maak,
soos om misdade te pleeg.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
8
Aktiwiteit 2.1:
Datum:________________
Evalueer die invloede op jou persoonlike leefstylkeuses.
1. Evalueer watter invloede 'n uitwerking op jou persoonlike leefstylkeuses gehad het.
2. Skryf sleutelwoorde onder elke invloed om aan te dui:
2.1 Die besluit wat beïnvloed is.
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
2.2 Hoe jy beïnvloed is.
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
2.3 As daar geen invloed was nie, skryf dit neer.
(7)
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
9
3.1 Rangskik die invloede op jou persoonlike leefstylkeuses in volgorde van hul
Belangrikheid. Nommer 1 sal die belangrikste invloed wees.
(2)
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
3.2 Het enige invloede mettertyd verander? Noem hierdie invloede.
(2)
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
3.3 Watter invloede sal vir jou belangriker word soos jy ouer word. Lys hierdie
Invloede.
(2)
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
4. Kom tot die gevolgtrekking of jy bewus was van die invloede op jou lewenstyl.
(2)
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
5. Hoe sal jy toekomstige leefstylkeuses maak noudat jy meer bewus is van hoe jy beïnvloed
word?
(2)
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
Totaal: 17 punte
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
10
Eenheid 3:
Toepaslike reaksies op invloede op persoonlike leefstylkeuses
Wyse persoonlike leefstylkeuses lei tot sukses. Oorweeg die gevolge van jou keuses en
verstaan wat jou keuses beïnvloed. Kry soveel inligting as moontlik oor die situasie
voordat jy 'n gepaste besluit neem. Om goed voorbereid te wees, gee jou die selfvertroue
om jou besluit te neem en dit uit te voer.
Ingeligte besluitnemingsvaardighede: positiewe en negatiewe invloede
Ingeligte besluitneming behels die volgende:
Besluit presies wat jy in die lewe wil bereik. Ken jouself goed. Wat is jou waardes? Watter
besluite sal jou ongemaklik maak? Oorweeg of dit wat jy wil hê by jou waardes en
oortuigings pas. Identifiseer jou prioriteite sodat jy weet waar jy jou pogings moet fokus.
Herken enige keuses wat 'n negatiewe impak op jou lewe kan hê. Sal jou keuse jou
toekoms beïnvloed? As jy byvoorbeeld kies om alkohol te drink om jou vriende te
beïndruk, kan dit daartoe lei dat jy dronk word en dinge doen waaroor jy spyt is. Die keuse
om hard op skool te werk, kan tot 'n suksesvolle loopbaan lei.
Ondersoek enige afleidings wat jou kan weerhou om te bereik wat jy wil hê. Byvoorbeeld,
om skool te mis om pret saam met jou vriende te hê, sal jou akademiese prestasie
beïnvloed.
Selfgeldingsvaardighede: selfversekerde en ferm besluitneming
Mense wat selfgeldend is, is selfversekerd. Selfgeldende mense is beslis (seker) oor hul
besluite en hou daarby. Hulle kommunikeer wat hulle wil hê en laat ander weet hoe hulle
voel. Hulle is eerlik en oop om hul keuses te bespreek.
Selfgeldende mense maak nie die gevoelens van ander seer nie. Hulle respekteer ander
mense se regte op hul eie opinies. Hulle blameer niemand anders vir die gevolge van hul
keuses nie. Om selfgeldend te wees, beteken nie altyd dat jy sal kry wat jy wil hê nie,
maar as jy selfgeldend is, sal jy meer selfversekerd en in beheer van jou lewe voel.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
11
Aktiwiteit3.1:
Datum:________________
Oefen ingeligte besluitneming
20 minute
1. Dink aan enige besluit wat jy moet neem oor iets in jou leefstyl.
2. Volg die besluitnemingsproses.
Ingeligte besluitnemingsvaardighede: positiewe en negatiewe invloede
Ingeligte besluitneming behels die volgende:

Besluit presies wat jy in die lewe wil bereik.

Ken jouself goed. Wat is jou waardes? Watter besluite sal jou ongemaklik maak?

Oorweeg of dit wat jy wil hê by jou waardes en oortuigings pas.

Identifiseer jou prioriteite sodat jy weet waar jy jou pogings moet fokus.

Herken enige keuses wat 'n negatiewe impak op jou lewe kan hê. Sal jou keuse jou
toekoms beïnvloed? As jy byvoorbeeld kies om alkohol te drink om jou vriende te
beïndruk, kan dit daartoe lei dat jy dronk word en dinge doen waaroor jy spyt is. Die
keuse om hard op skool te werk, kan tot 'n suksesvolle loopbaan lei.

Ondersoek enige afleidings wat jou kan weerhou om te bereik wat jy wil hê.
Byvoorbeeld, om skool te mis om pret saam met jou vriende te hê, sal jou
akademiese prestasie beïnvloed.
Gebruik die inligting in die tabel om jou 'n duidelike idee te gee van die keuses wat jy het
en die invloede op jou keuses. Skryf jou inligting onder die opskrifte vir elke kolom neer. 'n
Voorbeeld is vir jou in die tabel gedoen.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
(5 × 2 = 10)
12
1. Wat wil ek
2. Pas dit in by
3. Is daar
4. Wat is my
5. Is daar enige
bereik?
my waardes?
negatiewe
prioriteite?
afleidings?
invloede?
Ek wil na skool
Ja, ek wil
Sommige van
Ek sal my
My vriende wil
verder studeer.
suksesvol wees.
my maats is
eweknieë
die meeste van
jaloers op my
ignoreer en op
die tyd
prestasies.
my studies
sosialiseer en
fokus.
partytjie hou.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
13
3. Maak die keuses. Skryf neer of jy met jou besluite sal voortgaan.
(2)
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
Totaal: 12 punte
Aktiwiteit3.2:
Datum:_____________
Evalueer die effek van besluitneming op persoonlike leefstylkeuses
20 minute
1. Evalueer die effek van besluitneming op persoonlike leefstylkeuses
2. Kyk na die uitkomste van die besluite van die tieners in situasies A, B, C en D.
Identifiseer die negatiewe uitkomste.
(2)
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
14
3. Oorweeg die gevolge van die besluitneming vir die tieners met negatiewe
Uitkomste. Skryf hierdie gevolge neer.
(4)
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
4. Kies een van die negatiewe uitkomste. Stel voor watter besluitnemingsstappe kan wees
die uitkoms verhoed.
(4)
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
Totaal: 10 punte
2 Seksuele gedrag en seksuele gesondheid
Jy staar baie risiko's in die gesig as jy by ongesonde seksuele gedrag betrokke raak.
Skadelike gevolge sluit in tienerswangerskap, seksueel oordraagbare infeksies (SOI's) en
MIV en vigs. Jy kan 'n lae selfbeeld ontwikkel omdat jy spyt is oor jou optrede en kwaad is
vir jouself. Moenie die emosionele letsels wat jy kan ontwikkel onderskat as jy voel dat jy
deur jou seksmaat gebruik word nie.
Belangrike woorde:
Sosiale stigma: Skande en skaamte van mense in die gemeenskap.
Bekken: Groot benige raam aan die basis van die ruggraat, wat die twee heupbene
insluit.
Ontwikkelende lande: Armer lande wat net begin industrialiseer word.
Voedingstowwe: Stowwe wat noodsaaklik is vir lewe en groei.
Aborsies: Die doelbewuste beëindiging van swangerskappe.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
15
Eenheid 1: Risikofaktore wat lei tot, en ongewenste gevolge van, ongesonde
seksuele gedrag
Risikofaktore wat lei tot ongesonde seksuele gedrag
Daar is baie risikofaktore wat daartoe lei dat tieners betrokke raak by ongesonde seksuele
gedrag. Hierdie risikofaktore sluit in dwelmmisbruik in die vorm van alkohol en dwelms,
sowel as persoonlike faktore, soos lae selfbeeld en toegee aan groepsdruk. Negatiewe
gesinsverhoudings, veral waar daar swak kommunikasie binne 'n gesin is, dra ook by tot
die waarskynlikheid dat tieners aan ongesonde seksuele aktiwiteite sal deelneem. Buite
die huis kan eksterne faktore in die omgewing ook seksuele gedrag beïnvloed. Met ander
woorde, om in gebiede te woon waar misdaad en prostitusie algemeen voorkom, kan die
tieners daar negatief beïnvloed.
Verskeie navorsingstudies het ander risikofaktore geïdentifiseer wat nie hierbo
genoem is nie, wat tot ongesonde seksuele gedrag lei:

gedreig of gedwing word om seks te hê

om seksuele gedrag te beoefen om geld te verdien of om geskenke te bekom

moet aanvaar word en geliefd voel

met 'n negatiewe siening van die lewe en self

versorgers hê wat nie toesig hou nie en wat nie ondersteunend is nie

gehoorsaam jou maat se eise vir seks om jou liefde vir jou maat te bewys

Om in 'n negatiewe skoolomgewing te wees

het geen belangstelling in skoolaktiwiteite nie

gebrek aan ambisie en planne vir die toekoms

nie in staat wees om positiewe verhoudings met volwassenes anders as ouers of
versorgers te vorm nie

versorgers wat aan ongesonde seksuele gedrag deelneem

weier om kondome te gebruik.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
16
Ongewenste gevolge van ongesonde seksuele gedrag
Gevolge van ongesonde seksuele gedrag sluit fisiese en emosionele
komplikasies in. Tieners loop die risiko om seksueel oordraagbare infeksies
(SOI's), soos MIV en vigs, op te doen, wat hul gesondheid negatief
beïnvloed. Meisies staar moontlike ongewenste swangerskappe in die
gesig en die probleme wat verband hou met tienerswangerskappe.
Emosioneel ervaar tieners dikwels skuldgevoelens of verloor hulle vertroue in ander, wat
lei tot 'n lae selfbeeld en emosionele letsels.
Tiener swangerskap
Tienerswangerskappe is 'n ernstige probleem in Suid-Afrika. Statistieke toon dat tieners
byna 50 persent van swangerskappe uitmaak. Die Suid-Afrikaanse Demografiese en
Gesondheidsopname (SADHS) se statistieke van 2011 dui op 'n toename in
tienerswangerskappe vergeleke met vorige opnames. Byna 5 000 skoolmeisies in
Johannesburg het in een skooljaar swanger geraak. In dieselfde tydperk was daar meer
as 100 laerskoolmeisies wat swanger geraak het. Die voorkoms van tienerswangerskap
tussen die ouderdomme van 12 en 19 jaar is hoër as ooit. Die versorging van 'n baba is
veeleisend vir volwassenes, maar dit is moeiliker vir jongmense. Hulle probeer dalk skool
voltooi en moet die geld kry om die baba te onderhou. In gemeenskappe wat
tienerswangerskappe afkeur, kan die meisie sosiale stigma in die gesig staar. Dit maak dit
nog moeiliker om ondersteuning te kry. Vir die meisies wat die skool moet verlaat, kan dit
die einde van hul opleiding beteken en enige hoop vir toekomstige loopbane bederf. Hulle
sal dalk vir die res van hul lewens op welsynstoelaes moet staatmaak. Die liggame van
jong meisies is nog nie gereed vir swangerskap nie. Byvoorbeeld, as hul bekkenbene
onderontwikkel is, ervaar hulle probleme tydens die bevalling. Die
Wêreldgesondheidsorganisasie skat dat ongeveer 70 000 tienermeisies in ontwikkelende
lande jaarliks weens swangerskap aan komplikasies sterf. Baie tienermeisies kry nie
genoeg voedingstowwe in hul liggame nie as gevolg van slegte eetgewoontes. Meisies
wat kies om aborsies te ondergaan, loop die risiko om permanente skade aan hul liggame
of selfs die dood te ondergaan.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
17
Seksueel oordraagbare infeksies (SOI's), MIV en vigs
'N Seksueel oordraagbare infeksie word opgedoen deur seks te hê met iemand wat
besmet is. Sommige infeksies, soos herpes en die menslike papillomavirus, kan opgedoen
word deur die besmette geslagsdele van jou maat aan te raak en dan aan jou eie
geslagsdele te raak. Sommige infeksies soos MIV en hepatitis B word opgedoen deur in
aanraking te kom met besmette bloed en geslagsvloeistowwe. Die virusse en bakterieë
het warm, klam gebiede nodig om te oorleef, en daarom raak die geslagsdele besmet.
Daar is meer as 20 soorte seksueel oordraagbare infeksies. Sommige van die mees
algemene SOI's is menslike immuniteitsgebreksvirus (MIV), chlamydia, sifilis, gonorree,
menslike papillomavirus, hepatitis B en genitale herpes.
Baie tieners onderskat die koers van SOI's in die bevolking en glo dat hulle en hul maats
nie geraak sal word nie. Tieners wat ouer maats het, loop gevaar omdat dit moontlik is dat
hul maats ander seksuele verhoudings kon gehad het.
Navorsing oor servikale kanker toon dat vroue wat voor 18 jaar seksueel betrokke raak, 'n
groter kans het om die kanker te ontwikkel. Dieselfde geld vir vroue wat baie seksmaats
het en vir vroue wie se maats op 'n jong ouderdom seksuele omgang begin het of wat baie
seksmaats gehad het.
Servikale kanker is gekoppel aan die menslike papillomavirus. 'n Aantal navorsingsverslae
dui daarop dat vroue meer geneig is om servikale kanker te ontwikkel as hul
immuunstelsels verswak word. Dit beteken dat vroue wat met MIV besmet is, in gevaar is.
Lae selfbeeld en emosionele littekens
Oor die algemeen word selfbeeld beskryf as die waardasie wat 'n mens van jouself het;
hoe 'n mens oor jouself voel. Alhoewel daar baie oorsake is wat bydra tot 'n lae selfbeeld,
stem baie studies saam dat ongesonde seksuele gedrag onder tieners tot 'n lae selfbeeld
kan lei. Baie tieners sê dat hulle sleg voel oor hulself en dat hulle gebruik, in die steek
gelaat of selfs teleurgesteld voel.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
18
'n Spesifieke studie het bevind dat meer as twee keer soveel meisies sleg voel oor hulself
as seuns. Meer as drie keer soveel meisies het gebruik gevoel. Daar word tradisioneel
van meisies verwag om hulle van seks te onthou en word bestempel as hulle geen sedes
het as hulle seksueel aktief is voor die huwelik nie.
Aktiwiteit 1.1:
Datum:_____________
Identifiseer die risikofaktore wat lei tot ongesonde seksuele gedrag
15 minute
1. Gee voorbeelde van risikofaktore in die volgende areas van 'n tiener se lewe:
1.1 persoonlike redes
(1)
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
1.2 Gesinsredes
(1)
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
1.3 redes buite die huis.
(1)
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
2. Noem sewe ander faktore.
(7)
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
Totaal: 10 punte
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
19
Aktiwiteit1.2
Datum:__________________
Evalueer die ongewenste gevolge van ongesonde seksuele gedrag
25 minute
1. Noem vyf ongewenste gevolge van ongesonde seksuele gedrag.
(5)
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
2. Skryf drie punte neer om te verduidelik waarom dit gevaarlik is vir jong meisies om
swanger te raak.
(3)
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
3. Definieer wat 'n seksueel oordraagbare infeksie is.
(2)
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
4. Gee twee redes waarom tieners die risiko loop om seksueel oordraagbare infeksies op
te doen.
(2)
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
20
5. Hoe lei ongesonde seksuele gedrag tot servikale kanker?
(5)
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
6.1 Verduidelik hoe tieners 'n lae selfbeeld en emosionele letsels ontwikkel deur te wees
seksueel aktief.
(4)
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
6.2 Onderskei tussen die emosionele reaksies van tienerseuns en tienermeisies op
ongesonde seksuele gedrag.
(4)
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
Totaal: 25 punte
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
21
Eenheid 2:
Faktore wat persoonlike gedrag beïnvloed
Hoe jonger die tieners is wanneer hulle aan seksuele gedrag deelneem, hoe groter is hulle
in gevaar. Studies om vas te stel wat die persoonlike gedrag van tieners beïnvloed, het
bevind dat ouers, broers en susters, seksmaats en vriende die meeste invloed het om te
bepaal of hulle seksuele verhoudings begin.
Belangrike woorde:
Broers en susters: Broers en susters
Familie
Tieners is meer geneig om aan ongesonde seksuele gedrag deel te neem as ander lede
van hul gesin tienerswangerskappe ervaar. Broers en susters kan ook die persoonlike
gedrag van tieners beïnvloed. Byvoorbeeld, as tieners se broers en susters by sekere
riskante seksuele gedrag betrokke is, is hulle meer geneig om self daarby betrokke te
raak.
Sommige tieners beoefen seksuele gedrag om liefde en aandag te kry as hulle nie in die
huis geliefd voel nie. Tieners in gesinne waar besprekings oor seksuele sake nie toegelaat
word nie, meld dat hulle op die media en vriende staatmaak vir inligting. Hulle is minder
geneig om die gevolge van ongesonde seksuele gedrag te verstaan, as gevolg van 'n
gebrek aan kennis.
Tieners wie se versorgers openlik kommunikeer oor die gevolge van seksueel aktief wees,
is minder geneig om aan ongesonde seksuele gedrag deel te neem. Dit is veral waar
wanneer volwasse familielede hul houding teenoor ongesonde seksuele gedrag duidelik
maak en hul sedes bespreek.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
22
Vriende en eweknieë
Omdat tieners by hulle vriende wil inpas, begin party aan seksuele bedrywighede
deelneem om tred te hou met hulle vriende en om aanvaar te word.
Navorsingstudies oor die invloed van vriende en maats op tienergedrag toon:

Eweknieë beïnvloed tieners se houdings en gedrag.

Die hoeveelheid invloed wat die vriende op tieners het, hang af van die nabyheid
van die verhouding.

Tieners word beïnvloed deur wat hulle glo oor hul vriende se houdings en gedrag.
In sommige gevalle dink tieners dat hul vriende seksuele omgang het, maar die
studies het bevind dat dit bloot praat om ander te beïndruk en die beeld van 'cool'
te behou.

Tieners kies vriende met houdings wat soos hul eie is. Diegene wat glo dat
seksuele aktiwiteit negatiewe gevolge het, hou byvoorbeeld vriende en kies nuwe
vriende wat dieselfde oortuigings het.

Tieners wie se vriende aan seksuele aktiwiteite deelneem sonder om kondome te
gebruik, is meer geneig om dieselfde te doen.

Tieners wat saam alkohol drink, is in hul gedrag beïnvloed. In 2011 het die
Nasionale Vervolgingsgesag bevind dat die gebruik van alkohol 'n algemene faktor
in onwettige minderjarige seks in Suid-Afrika is.

Seuns is meer geneig as meisies om deur hul vriende en maats beïnvloed te word
om seksueel aktief te raak.
Gemeenskap norme
In sommige gemeenskappe het baie vroue babas wanneer hulle jonk is. Hierdie
gemeenskappe aanvaar die feit dat meisies moeders word. Tieners wat besig is met die
versorging van hul gesinne, het nie die geleentheid om hulself op te voed oor die gevolge
van ongesonde seksuele gedrag nie.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
23
Sommige gemeenskappe aanvaar die feit dat mans verskeie seksmaats het. In sulke
gemeenskappe kan dit aanvaarbaar wees dat hulle seks begin hê wanneer hulle jonk is.
In gemeenskappe waar daar ongelykheid tussen mans en vroue is, het vroue nie 'n keuse
oor seksuele sake nie. Studies het getoon dat vroue in 'n gemeenskap waar daar
ongelykheid tussen mans en vroue is, dikwels nie 'n keuse het oor seksuele sake nie.
Volgens studies wat gedoen is, hou 'n skokkende 10 tot 20 persent van
tienerswangerskappe verband met verkragting. 'n Kommerwekkende 60 persent van
tienermoeders erken verder dat hulle gedwing word tot seksuele verhoudings met mans
wat ongeveer 6 keer ouer as hulle is.
Aktiwiteit 2.1
Evalueer die faktore wat persoonlike gedrag beïnvloed
Datum:____________
35 minute
1. Verwys na die inligting in hierdie eenheid.
2. Skryf 'n artikel vir 'n skoolkoerant oor die faktore wat persoonlike gedrag beïnvloed. Jou
artikel moet insiggewend wees en 'n beroep op tieners doen sodat hulle kennis sal
neem van die inligting.
Sluit die volgende in:

Gesinsinvloed
(5)

invloed van vriende en portuurs
(5)

gemeenskap norme.
(5)
Totaal: 15 punte
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
24
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
25
Eenheid 3:
Strategieë en beskermende faktore wat handel oor ongesonde seksuele gedrag
Strategieë om ongesonde seksuele gedrag te hanteer
Om oor seksualiteit en verhoudings te leer kan ongemaklik wees. Dit help om met iemand
te praat oor die verwarrende gedagtes en gevoelens wat gepaard gaan met die stadium
van verandering van kinderjare na volwassenheid. Dit is belangrik om 'n persoon te kies
wat betroubaar en kundig is. 'n Versorger of ouer, skoolberader, goeie vriend, broer of
suster kan dalk help. Godsdiensleiers hou besprekings vertroulik. Mediese spesialiste is
goed gekwalifiseer om die regte inligting te gee. Daar is baie organisasies wat spesifiek
gestig is om advies oor seksuele sake te gee. Dit sluit in regeringsgesondheidsklinieke en
nieregeringsorganisasies (NRO's), wat regoor die land gevind word.
Onthouding en gedragsverandering
Onthouding verwys na gedrag waar 'n individu kies om nie deel te neem nie. Dit is die
doeltreffendste manier om ongewenste gevolge van ongesonde seksuele gedrag, soos
swangerskappe en besmetting met MIV en vigs of ander SOI's, te vermy.
Onthouding is veilig, aangesien dit nie vereis dat tieners voorbehoedpille neem nie, wat
newe-effekte kan hê. Onthouding kos niks, en dit help jou om voorbereid te wees op
situasies wat tot seksuele aktiwiteit kan lei.
Alhoewel onthouding geen geld of besoeke aan klinieke vereis nie, is dit belangrik om
ondersteuning van vriende, familie en die gemeenskap te hê.
Tieners wat kies om te onthou, moet:

Bly gemotiveerd

beoefen selfbeheersing

die vaardighede ontwikkel om 'nee' te sê en hul waardigheid te behou

kommunikeer goed.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
26
Sommige ouers en versorgers probeer om die negatiewe invloed wat die media kan hê, te
verminder. Studies het bevind dat tieners wie se versorgers tyd saam met hulle spandeer
om televisie te kyk en wat beperk waarna hulle kyk, minder geneig is om seksueel aktief te
begin wees. Tieners wie se ouers of versorgers gesinsverwagtinge van seksuele gedrag
bespreek, is meer geneig om hulle te onthou as hul portuurs. In gesinne waar kinders
geleer word wat reg en verkeerd is, is tieners ook meer geneig om hulle te onthou.
Beskermende faktore, waar om hulp en ondersteuning te kry
Gemeenskapstrukture wat beskerming of veerkragtigheid bied teen hoërisikogedrag
Nuwe HCT-veldtog
Die tema van Wêreldvigsdag 2009, onder die tema 'Ek is verantwoordelik, ons is
verantwoordelik, Suid-Afrika neem verantwoordelikheid', het die president nuwe beleide
en maatreëls aangekondig om MIV en vigs aan te pak. Hy het ook aangekondig dat 'n
nuwe nasionale MIV-beradings- en toetsveldtog (HCT) in April 2010 begin sal word. Die
nuwe beleid oor MIV en vigs sluit in:

landwye behandeling vir alle MIV-positiewe babas onder die ouderdom van een,
ongeag hul CD4-telling

VIGS-behandeling moet begin word teen 'n CD4-telling van 350 of minder vir
swanger vroue en TB-MIV-geïnfekteerde pasiënte

die organisering van toetsing vir MIV deur middel van 'n nasionale massaveldtog

MIV-positiewe swanger vroue met 'n CD4-telling bo 350 om ARV's op 14 weke te
begin om te voorkom dat die baba besmet word.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
27
Die voorkomingsveldtog in reaksie op die regering se beleid behels:

Inligtingsdeling en opvoeding

Opsporing en bestuur van seksueel oordraagbare infeksies

MIV-berading en -toetsing

wydverspreide voorsiening van kondome, beide manlik en vroulik

mediese manlike besnydenis

voorkoming van moeder-na-kind-oordrag

Veilige bloedoortappings

medisyne om infeksie te voorkom vir diegene wat blootgestel is

Lewensvaardighede opvoeding

mediaveldtogte en verwante programme om gedrag te verander.
Bron: aangepas vanaf
http://data.unaids.org/pub/report/2010/southafrica_2010_country_progress_report_en.pdf
(27 Junie 2012 geraadpleeg)
Aktiwiteit 3.1:
Datum:________________
Evalueer strategieë en beskermende faktore om ongesonde seksuele gedrag te
hanteer
45 minute
1. Hou 'n klasdebat oor die onderwerp 'MIV-toetse moet verpligtend gemaak word vir alle
leerders.
2. Gebruik die inligting in hierdie eenheid en berei punte voor vir die debat oor die volgende
aspekte:

onthouding

verandering van gedrag

strategieë om 'nee' te sê vir druk om seks te hê

die Suid-Afrikaanse regering se program van verbintenis om MIV en vigs in die land
te verminder.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
28
3. Skryf jou punte neer.
4. Kies drie leerders wat die meeste punte vir weerskante van die argument het om voor
die klas as sprekers te sit.
5. Die eerste twee sprekers vir elke kant gee hul punte.
6. Die debat is oop vir die 'vloer', wat die res van die klas is.
7. Aan die einde van die bespreking voeg die laaste twee sprekers hul eie punte by en
som al die punte wat ten gunste van hul kant gemaak is, op.
Eenheid 4:
Nadelige gevolge en implikasies van tienerswangerskappe
Daar is baie nadelige of negatiewe gevolge wat verband hou met tienerswangerskappe.
Dit sluit in fisiese probleme wat die moeder tydens die swangerskap ervaar, probleme met
die geboorte van die kind en enige fisiese probleme wat die kind mag hê. Sosiale
probleme vir tienerouers sluit in die verlies van hul vriende en vryheid. Finansieel sukkel
die ouers om na die kind om te sien.
Belangrike woorde:
Bloedarmoede: 'n tekort aan rooi selle in die bloed, wat moegheid veroorsaak.
Toksemie: Bloedvergiftiging deur gifstowwe (gifstowwe) van 'n bakteriële infeksie.
Voortydig: Voor die verwagte tyd.
Gevolge en implikasies van swangerskappe vir tienerouers
Tienerouers sal dalk hulle opvoeding moet onderbreek om na hulle kinders om te sien. Dit
lei tot onsekerheid oor toekomsvooruitsigte sonder behoorlike kwalifikasies en
ondervinding. Tieners is nie bewus van die koste van 'n baba nie. Hulle ervaar finansiële
probleme aangesien hulle gewoonlik nie voltyds in diens is nie. Dit is nog erger as die een
ouer die ander verlaat om hul kinders op hul eie groot te maak.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
29
Meisies
Die meeste meisies verlaat die skool. Hulle voel dikwels gegrief dat hulle nie hul drome
kon volg nie.
Meisies voel onseker as hulle nie genoeg kennis of finansies het om vir hul babas te sorg
nie. Tienermoeders gaan dikwels nie vir mediese sorg tydens swangerskap nie. Dit
beteken dat hulle nie kyk vir komplikasies, soos bloedarmoede, hoë bloeddruk en
toksemie nie. Baie gee uiteindelik voortydig geboorte. Party probeer om die baba op hul
eie te aborteer, wat hul gesondheid in gevaar stel.
Seuns
Die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN) het tienervaders bestudeer en die
teleurstelling beklemtoon wat die vaders ervaar wanneer hulle met 'n ongewenste
swangerskap gekonfronteer word. Die verslag toon die pa's was gefrustreerd met hulself,
het gesukkel om werk te kry en kon nie hul kinders finansieel onderhou nie. Sommige van
die seuns wou verhoed dat hul vriende, maats en jonger broers dieselfde ervaring het.
Hulle het hulle gewaarsku om nie alkohol en seks te meng nie en het gesê dat een aand
van seksuele omgang hul lewens kan verander.
Bron: aangepas vanaf http://www.hsrc.ac.za/HSRC_Review_Article-157.phtml (10 Mei 2012 geraadpleeg)
Gevolge en implikasies vir die kinders wat uit tieners gebore is
Studies toon dat die geboorte van ondergewig babas algemeen is vir tienermoeders.
Hierdie babas word dikwels groot om probleme met hul gesondheid te ervaar en sukkel
om te leer terwyl hulle op skool is. Hulle kan hulle aan riskante gedrag oorgee, soos om
alkohol te drink, en kan ook tienerouers word.
Babas van tienerouers sal dalk nie die aandag kry wat hulle moet nie, omdat hulle ouers
gegrief is oor hulle verlies aan vryheid en nie hulle tyd wil prysgee nie. Tienerouers word
oorweldig deur die verantwoordelikhede om vir 'n kind te sorg.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
30
Aktiwiteit 4.1:
Datum: _______________
Som die implikasies van tienerswangerskap 40 minute op
1. Stel jou voor dat jy gevra is om 'n toespraak te hou oor die nadelige gevolge van
tienerswangerskap vir tienerouers en die gevolge vir kinders wat uit tieners gebore is.
2. Berei die toespraak voor. Volg die gids hieronder:
Paragraaf 1: Inleiding: Verduidelik wat bedoel word met 'nadelige gevolge.
(2)
Paragraaf 2: Som die nadelige gevolge vir tienermoeders op.
(5)
Paragraaf 3: Ontleed die uitwerking op seuns as tienerouers.
(3)
Paragraaf 4: Beskryf die gevolge vir die babas wat uit tienerouers gebore is.
(5)
Paragraaf 5: Gevolgtrekking: Beoordeel hoe ernstig die nadelige gevolge van tieners is
ouerskap is.
(5)
Totaal: 20 punte
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
31
3 Tydsbestuursvaardighede en lees en skryf vir verskillende doeleindes.
Tyd is uiters belangrik in jou lewe. Behoorlike tydsbestuur sal jou in staat stel om jou
daaglikse aktiwiteite te struktureer sodat jy 'n meer georganiseerde, produktiewe en
gelukkige lewe kan lei. Dit is nie maklik om slegte tydbestuursgewoontes te verander nie.
Dit is egter moontlik om dit te doen as jy doelwitte stel, jou houding verander en
verantwoordelikheid neem vir die manier waarop jy jou tyd gebruik.
Die vermoë om in verskillende situasies te lees en te skryf is 'n belangrike vaardigheid om
te bemeester. Om 'n joernaal te hou is 'n effektiewe manier vir jou om jouself uit te druk en
is ideaal om kreatiwiteit te inspireer. Elke aspek van die joernaalskryfproses, van
ontwerpidees tot die onderwerpe waaroor jy skryf, bied kreatiewe vryheid en die
geleentheid om gedagtes en emosies uit te druk wat vir jou belangrik is.
Eenheid 1:
Aanspreeklikheid in die uitvoering van verantwoordelikhede
Alhoewel jy nie tyd kan stop nie, kan jy verantwoordelikheid neem vir die manier waarop jy
jou tyd spandeer.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
32
Laat jy bloot aktiwiteite toe om jou dag vol te maak, sonder om te weet of jy alles sal kan
voltooi wat jy moet? Weet jy wat van jou verwag word? Neem jy verantwoordelikheid vir
jou dag? Neem jy beheer en identifiseer jy die dinge wat die belangrikste in jou dag is?
Neem jy aksie voordat probleme begin?
Wanneer jy aanspreeklik is vir jou verantwoordelikhede, beteken dit dat jy jouself, en
ander mense jou hou, verantwoordelik hou vir die bestuur van wat van jou verwag word.
Gebrek aan aanspreeklikheid is een van die belangrikste faktore wat mense verhoed om
suksesvol en gelukkig te wees in wat hulle doen. As jy persoonlik en in jou skoollewe wil
groei, moet jy verantwoordelikheid neem vir jou optrede en aanspreeklik wees.
As 'n graad 9-leerder is jy aanspreeklik vir jou eie optrede. Of jy nou jou kamer
skoonmaak, verskoning vra vir 'n fout, voorberei vir 'n toets, 'n projek beplan of na jou
besittings omsien, dit is belangrik om te wys dat jy aanspreeklik is. As jy
verantwoordelikheid neem vir jou optrede, sal jy beter besluite neem soos jy ouer word.
Gevallestudie
Naledi se siekte
Naledi is ontsteld oor haar Wiskunde-onderwyseres. Naledi was Donderdag en Vrydag
siek. Toe sy Maandag by die skool aankom, het hulle 'n klastoets oor die vorige week se
werk geskryf. Sy voel dat haar onderwyseres onredelik was om van haar te verwag om die
toets saam met die res van die klas te skryf.
In haar Engelse klas die volgende dag het haar onderwyser punte afgetrek omdat haar
opstel nie betyds ingehandig is nie. Sy voel verneuk en onregverdig behandel. "Dit is nie
my skuld dat ek verlede week siek was nie," het sy daardie middag aan haar ma gesê toe
sy by die huis kom.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
33
Gevallestudie
Lebo se slegte dag
Lebo se pa het hom om 05:45 wakker gemaak vir skool soos altyd. Lebo maak sy oë oop
en staar sy pa met 'n leë uitdrukking aan en dink: 'Ek weet nie hoe ek deur hierdie dag
gaan kom nie!' Hy was die hele nag wakker en het rekenaarspeletjies gespeel en eers
omstreeks 04:30 gaan slaap. Dit het beteken dat hy skaars geslaap het en hy moes nou
gereed maak vir 'n volle skooldag. "Ek moet liewer nie toelaat dat my pa iets agterkom
nie," dink hy by homself.
Toe Lebo by die skool aankom, het sy onderwyser in Natuurwetenskappe met 'n nuwe
afdeling van die werk begin.
Dit was moeilik om die verduidelikings te volg, want hy kon skaars sy oë oophou. Hy het
nie die boeke ingepak wat hy nodig gehad het nie, so dit was onmoontlik om in baie van
sy vakke te werk. Gevolglik was baie van die onderwysers ontsteld vir hom omdat hy nie
sy werk kon doen nie en nie aan klasaktiwiteite deelgeneem het nie. Sy onderwyser in
liggaamlike opvoeding het hom aanhouding gegee omdat hy nie sportklere by die skool
gehad het nie, en hy het die geld verloor wat sy ma hom gegee het om te betaal vir die
toerusting wat hy nodig gehad het vir die tegnologieklas.
"Wat 'n gemors!" het hy gedink, "ek weet nie hoekom almal vandag op my saak is nie. Kan
hulle nie sien ek is moeg en my net los nie?'
Hy was kwaad – kwaad vir sy onderwysers omdat hy vir hom gekla het, kwaad vir sy
vriende omdat hy nie vir hom gedek het toe hy nie sy boeke en liggaamlike
opvoedingsklere by die skool gehad het nie, kwaad vir sy ma omdat hy hom daardie
oggend die geld gegee het en kwaad vir sy pa omdat hy hom wakker gemaak het.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
34
Aktiwiteit 1.1:
Datum: __________________
Aanspreeklik wees
35 minute
1. Verskaf twee sinonieme vir die woord 'aanspreeklik'.
(2)
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
2.1 Verduidelik in jou eie woorde wat dit beteken om aanspreeklik te wees vir die
uitvoering van jou Verantwoordelikhede.
(3)
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
2.2 Regverdig jou antwoord deur 'n goeie voorbeeld uit jou eie lewe te gee.
(2)
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
Lees die eerste gevallestudie weer.
3.1 Dink jy dit was regverdig van die Wiskunde-onderwyser om van Naledi te verwag om
die toets te skryf? Verduidelik jou antwoord in 'n paragraaf van vyf tot sewe reëls. (4)
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
35
3.2 Watter raad sal jy vir Naledi gee om te verhoed dat hierdie tipe situasie weer gebeur?
Skets jou raad in vier punte.
(4)
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
4. Lees die tweede gevallestudie weer. Dink jy dit is korrek dat jy of Lebo as graad 9leerder in 'n posisie moet wees waar mense die reg het om jou te kritiseer of jou te vra
hoekom iets gebeur het? Staaf jou antwoord in 'n paragraaf van agt tot 10 reëls, deur
na die gevallestudie te verwys.
(15)
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
Totaal: 30 punte
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
36
Eenheid 2:
Hoe om 'n mens se werk te organiseer en tyd effektief en doeltreffend te gebruik
Huiswerk, projekte, buitemuurse aktiwiteite, slaap, eet, vrye
tyd en take beteken dat daar soveel is om in 'n enkele dag in
te pas! Dikwels in die lewe dink jy dat daar genoeg tyd oor is
om iets te doen, maar jy beoordeel die hoeveelheid tyd wat
jy het vir die aantal dinge wat jy moet doen verkeerd. Dit is
hoekom jy jou aktiwiteite moet organiseer om tyd effektief en
doeltreffend te gebruik.
Hoe om jou werk te organiseer
Begin met die ABC van organisasie:
'n Plek vir alles: Moenie te veel tyd spandeer om materiaal te soek nie. Stel 'n klein
tuisstudiestel saam. Hierdie stel kan 'n netjiese boks of plastiekhouer wees. Hou papier,
penne, potlode, boeke en 'n woordeboek gereed om tydens huiswerktyd te gebruik. Soek
'n stil plek wat jy daagliks kan gebruik om jou werk te doen.
Wees gefokus: Jy het nog nie 'n loopbaan nie, maar om 'n leerder te wees is nou jou
belangrikste werk. Studie moet eerste kom wanneer tyd geskeduleer word en aktiwiteite
beplan word.
Kalenders: Kalenders, dagboeke en doenlyste is nuttige hulpmiddels om skoolwerk die
topprioriteit te maak en jou te help om gefokus te bly. Probeer om 'n groot kalender op 'n
sentrale plek te hang, byvoorbeeld in die kombuis, u slaapkamer of die area waar u
studeer. Vul sleutelskooldatums in, byvoorbeeld wanneer projekte of boekverslae moet
wees of wanneer jy toetse gaan skryf. Kyk na jou vordering en maak seker dat jy alles
betyds doen. Sluit belangrike gesinsplanne op dieselfde kalender in, sodat jy jou
aktiwiteite kan prioritiseer en vooruit kan beplan. Hou 'n klein, persoonlike doenlys.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
37
Gebruik gekleurde penne om tred te hou met vakke of belangrike sperdatums. Jy moet
ook tussentydse teikens stel soos 'Doen uiteensetting vir projek' wanneer jy aan 'n groot
projek werk.
Doen jou bes om by jou skedule te hou, maar wees ook buigsaam genoeg om by
veranderende omstandighede aan te pas. Probeer om 'n roetine te hou – 'n roetine
bespaar tyd omdat jy nie hoef te stop en dink nie. As u in iets misluk, moet u nie moed
verloor nie (opgee of motivering verloor). Werk eerder uit wat jou fokus laat verloor het,
maak tyd om weer op koers te kom en aan te beweeg om 'n wyser mens te word.
Hoe om tyd effektief en doeltreffend te gebruik
Jy hoor dikwels mense praat oor tydsbestuur, maar hoe kan jy tyd bestuur as jy geen
invloed het op hoe vinnig of stadig tyd verbygaan nie? Tyd is iets wat niemand kan beheer
nie. Maak nie saak wat jy doen nie, dit gaan voort en daar is niks wat jy kan doen om die
proses te stop nie.
Alhoewel jy nie tyd kan beheer nie, kan tyd jou beheer as jy nie verantwoordelikheid neem
vir hoe jy jou tyd spandeer nie. Die enigste manier waarop jy tyd kan beheer, is deur die
manier waarop jy kies om dit te spandeer, te bestuur. Jy moet selektief raak oor wat jy
aanneem en jouself aanspreeklik hou vir die keuses wat jy maak.
Ons het 'n groep leerders gevra vir wenke oor hoe om tyd goed te gebruik. Dit is wat hulle
te sê gehad het:

"My ma sê altyd: "Moenie uitstel nie. Fokus op wat jy moet doen en doen dit'," het
Christopher van Pretoria gesê.

"As ek nie 'n dagboek gebruik het om my huiswerk neer te skryf nie, sou ek verlore
wees," het Sizakele van Bloemfontein gesê.

"Ek gebruik die rekenaar vir 'n maksimum van twee uur per week. As ek nie perke
vir myself stel nie, kom ek nooit by my skoolwerk en ander prettige aktiwiteite uit
nie," het Dwayne van Randburg verduidelik.

"Ek het gevind dat dit belangrik is om 'n positiewe gesindheid te hê wanneer jy
daaglikse take, take, huiswerk en studie doen. As my houding negatief is, mors ek
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
38
tyd om by te kom wat gedoen moet word en dan is ek nie suksesvol in wat ek doen
nie," het Sipho van Polokwane gesê.
Aktiwiteit2.1:
Datum:__________________
Gebruik tyd effektief en doeltreffend
30 minute
1.1 Maak 'n lys van alles wat jy môre moet doen.
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
1.2 Prioritiseer die items op jou lys sodat jy die belangrikste item bo-aan plaas.
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
1.3 Plaas 'n merk (➝) langs die items wat jy 'n ander dag kan doen.
1.4 Merk die items (✓) wat u 'n bietjie op 'n slag kan doen, byvoorbeeld 15 minute lees
daagliks of 'n aantal spelwoorde per dag.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
39
2.1 Teken twee kolomme in jou oefenboek en benoem dit soos hieronder getoon.
Om te doen
Tyd
Doen Wiskunde huiswerk oefening
14:00–15:00
Volg jou lys soos beplan.
Gaan die lys aan die einde van die dag na en skryf die lys vir die volgende dag. Onthou
om items waarvoor jy nie tyd gehad het nie en wat jy besluit het jy op 'n ander dag na die
volgende dag te skuif.
Jy sal vind dat jy tyd meer doeltreffend gebruik wanneer jy identifiseer wat jy moet bereik.
Totaal: 20 punte
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
40
Eenheid 3:
Lees en skryf vir verskillende doeleindes.
Belangrike woorde:
Interafhanklik: Afhanklik van mekaar, gaan saam.
Skim: Lees iets vinnig om kennis te neem van die belangrike punte.
Skandeer: Lees iets vinnig deur om spesifieke inligting te identifiseer.
Lees en skryf is interafhanklike prosesse wat ontwikkel as 'n natuurlike uitbreiding van jou
behoefte om te kommunikeer. Jy lees en skryf vir verskillende doeleindes of redes. Jy
lees:

om uit te vind waaroor 'n boek gaan voordat jy dit lees

vir plesier

om 'n spesifieke onderwerp of feit in 'n boek of gedeelte te vind

om onderwerpe te leer wat vir 'n vak vereis word.
Verskillende doeleindes vir lees vereis verskillende leesstrategieë. Jy kan byvoorbeeld
vinnig lees, sommige van die woorde oorslaan, na algemene inligting blaai, vir spesifieke
inligting soek of lees deur op besonderhede te fokus wanneer jy vir 'n toets studeer.
Jy skryf:

vir plesier

om boodskappe oor te dra

om aantekeninge te maak

om jouself uit te druk

om opdragte te voltooi

om opsommings te maak.
Verskillende doeleindes vir skryf vereis ook verskillende skryfstrategieë. Soms is dit
effektief om net sleutelwoorde of konsepte neer te skryf om iets te onthou, terwyl jy ander
kere kreatiewe en beskrywende woorde moet gebruik om 'n lewendige beeld in die
gedagtes van die leser te skep.
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
41
Hou 'n joernaal
'n Joernaal is 'n persoonlike rekord van gebeure, ervarings en refleksies wat op 'n
gereelde basis gehou word. Aanvanklik kan dit moeilik wees om iets te vind om oor te
skryf, maar na 'n rukkie sal jy vind dat die hou van 'n joernaal 'n wonderlike manier kan
wees om jou te help om jou lewe te balanseer. Al wat jy hoef te doen is om elke dag 'n
paar minute opsy te sit om te begin skryf.
Ons het 'n paar leerders gevra hoekom hulle 'n joernaal hou:

"Dit gee my die geleentheid om alles uit te laat – die goeie en die slegte – en
vorentoe te beweeg," het Melissa van die Noordwes-provinsie verduidelik.

"Soms kyk ek na wat ek 'n jaar gelede geskryf het en ek kan sien hoe ek
grootgeword het," het Mohammed van die Noord-Kaap gesê.

"Ek het gevind dat die hou van 'n joernaal my help om gemotiveerd te bly. Dit is 'n
veilige plek waar ek my drome en doelwitte kan neerskryf. Om te kyk na wat ek
geskryf het, motiveer my om aan te hou om my doelwitte te bereik," het Ntokozo
van KwaZulu-Natal gesê.

"Ek skryf nie net in my joernaal nie; Ek voeg ook af en toe klein tekeninge by. Ek
vind die proses baie kreatief en vervullend," het Nosheena van die Oos-Kaap gesê.

"Om 'n joernaal te hou, help my om besonderhede van my lewe beter te onthou,"
het Marti van die Vrystaat verduidelik.
Opsomming en verbetering van lees- en skryfvaardighede
Opsomming is wanneer jy jou eie woorde gebruik om 'n stuk teks te verkort sodat dit net
die belangrikste inligting insluit. Jy kan opsommings in 'n verskeidenheid situasies gebruik,
byvoorbeeld wanneer jy aanwysings neerskryf om iewers heen te gaan, of wanneer jy 'n
opstel of 'n storie beplan. Opsommings is ook nuttig wanneer jy 'n probleem oplos, 'n
ketting van gebeure opneem, iets bestudeer of wanneer jy na 'n toespraak oor 'n
spesifieke onderwerp luister.
Opsommings het baie minder woorde as die oorspronklike teks, maar dit gee steeds 'n
duidelike aanduiding van die hoofpunte wat die skrywer gemaak het. Hoe onderskei jy
tussen wat belangrik is en wat nie belangrik is nie? As u byvoorbeeld studeer en leer,
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
42
moet u weet hoe om die belangrikste konsepte te kies. Jy kan nie elke woord in jou notas
of boek leer nie. As jy die belangrikste inligting wil kies, moet jy sleutelwoorde kies.
'n Sleutelwoord is soos 'n sleutel – een woord ontsluit die hoofgedagte. Kies die beste
woorde om jou te help om die hele idee te onthou. Hierdie sleutelwoorde is woorde wat
uitstaan, soos selfstandige naamwoorde en werkwoorde, of woorde wat jy in jou gedagtes
kan voorstel. Jy kan ook 'n sleutelfrase kies. 'n Sleutelfrase bestaan uit twee of meer
woorde wat saamgaan om die hoofgedagte te ontsluit.
Aktiwiteit 3.1:
Datum:_________________
Oefen jou opsommingsvaardighede.
Werk in pare.
1.1 Sit rug-aan-rug. Maak beurte om mekaar na 'n spesifieke plek te lei. Terwyl jy gee
gedetailleerde gesproke aanwysings, moet jou maat 'n skriftelike opsomming maak met
behulp van sleutelwoorde en frases. Kies 'n plek waar jou maat nog nie was nie,
byvoorbeeld, jou ouma se huis.
1.2 Sodra julle albei 'n beurt gehad het om aanwysings te gee en om die aanwysings in te
teken skryf, kyk of jou maat jou gesproke instruksies korrek opgeneem het.
Werk op jou eie.
2.1 Luister na die gedeelte wat jou onderwyser vir jou gaan lees van een van jou ander
Vakke. Moet nog geen aantekeninge maak nie – luister net na die lees van die
gedeelte.
2.2 Luister 'n tweede keer na die voorlesing van die gedeelte. Terwyl jy luister, maak
aantekeninge oor die basiese idee van die gedeelte. Gebruik sleutelwoorde en
sleutelfrases.
2.3 Gebruik nou jou notas om jou maat te vertel waaroor die gedeelte gaan.
(15)
Totaal: 15 punte
GRAAD 9 LEWENSORIËNTASIE VAN REEDE
43