Miejsce fonetyki i fonologii
w systemie gramatycznym języka
polskiego
Charakterystyka fonemów języka
polskiego
• Fonetyka – to dział językoznawstwa
zajmujący się badaniem dźwiękowej strony
języka.
• Przedmiotem jej badań są artykułowane
dźwięki mowy, czyli głoski.
• Przygląda się procesom wytwarzania
dźwięków mowy, ich klasyfikacją,
właściwościami fizyczno-artykulacyjnymi,
wzajemnym oddziaływaniem na siebie oraz
procesem słyszenia i rozumienia.
Dźwięki mowy ludzkiej
Głoska – najmniejszy słyszalny, dający się wydzielić
dźwięk mowy ludzkiej.
Np. but – 3 głoski
szkoła – 5 głosek
pszczoła – 6 głosek
gąska, klucz, szczelina, rzut, żeton, gąszcz, trzask,
sitko, Asia
Graficznym znakiem głoski są litery
• W piśmie głoski mogą, ale nie muszą być
reprezentowane przez pojedyncze znaki. W
języku polskim niektóre głoski oddajemy przy
pomocy dwuznaków.
• Np. but – 3 litery
• pszczoła – 8 liter
grząski, drużyna, gawędziarz, strzał, brzask, skok,
sitko, Asia
Sylaba (zgłoska)
To część wyrazu zawierająca jedną i tylko jedną
samogłoskę sylabiczną (warunek konieczny i
wystarczający).
• Sylaba otwarta – zakończona na samogłoskę
np. ma-ma, za-da-nie, na-pi-sa-ła
• Sylaba zamknięta – zakończona na spółgłoskę
Np. kot, bok, bun-tow-nik, og-ród
Podział głosek
Głoski:
• Samogłoski
• Spółgłoski
3 rodzaje różnic między spółgłoskami a
samogłoskami
1) Artykulacyjne (każdej głosce musi towarzyszyć stały,
niezmienny zespół cech artykulacyjnych).
• Samogłoski wszystkie są dźwięczne i otwarte (bo
wszystkie narządy mowy są dość daleko od siebie.
Wymowa ich jest wygodna, narządy nie przylegają do
siebie).
• Spółgłoski mogą być dźwięczne lub bezdźwięczne, a
istotą artykulacji spółgłosek są zapory artykulacyjne
(zwarcie narządów mowy w jamie ustnej lub wąska
szczelina).
2) Akustyczne
• wszystkie samogłoski to czyste tony,
pojedyncze dźwięki
• spółgłoski są albo szmerami, albo
połączeniem tonów ze szmerami
3) Funkcjonalne
• samogłoski pełnią funkcję zgłoskotwórczą,
czyli sylabotwórczą;
• spółgłoski nie mają zdolności tworzenia
sylab.
Samogłoski
ustne:
Samogłoski prymarne
(podstawowe)
Samogłoski sekundarne:
(warianty)
nosowe:
aeiyou
ę
o
ą iy u
„O”, „e” nie mają wariantów,
bo mają nosowe odpowiedniki!
Kryteria klasyfikacji samogłosek
1. Ze względu na położenie języczka
(uvula decyduje o otwarciu lub
zamknięciu kanału nosowego)
- Ustne (czystoustne)
- Nosowe (ustno-nosowe)
2. Ze względu na położenie masy języka
a) W płaszczyźnie poziomej: przednie, tylne
b) W płaszczyźnie pionowej: wysokie, średnie, niskie
język
Trójkąt samogłoskowy
(Trójkąt Tytusa Benniego – 1912)
iy
u
e
o
a
Por. B. Ostaszewska, J. Tambor, Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego.
3. Ze względu na układ warg
- Układ warg płaski (samogłoski przednie)
- Układ warg okrągły (samogłoski tylne)
- Układ warg obojętny (samogłoski bliskie
położenia środkowego)
Samogłoski niezgłoskotwórcze - glajdy
• i (i niezgłoskotworcze/jota)
• u (u niezgłoskotwórcze)
Można powiedzieć, że są to półsamogłoski lub
półspółgłoski – artykulacyjnie podobne samogłoskom,
ale funkcjonalnie spółgłoskom.
Nie mogą tworzyć sylab!
Wzór charakterystyki
[i]
Ustna
wysoka
przednia
te cechy obok siebie
płaska
Nie podajemy, ale pamiętamy:
- dźwięczna (czysty ton)
- otwarta
- zgłoskotwórcza