8
Zeszyt
ćwiczeń
DO CHEMII
DLA KLASY ÓSMEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ
8
Małgorzata Mańska, Elżbieta Megiel
Zeszyt
ćwiczeń
DO CHEMII
DLA KLASY ÓSMEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ
Zeszyt ćwiczeń uzupełnia podręcznik autorstwa J. Kulawika, T. Kulawik i M. Litwin Chemia
Nowej Ery dla klasy ósmej dopuszczony do użytku szkolnego i wpisany do wykazu
podręczników do nauczania chemii na poziomie szkoły podstawowej.
Numer ewidencyjny podręcznika w wykazie MEN: 785/2/2018
Nabyta przez Ciebie publikacja jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy o przestrzeganie praw, jakie im przysługują. Zawartość
publikacji możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie umieszczaj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, to nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. Możesz skopiować część publikacji jedynie
na własny użytek.
Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl
© Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. 2018
ISBN 978-83-267-3261-4
Wydanie drugie
Warszawa 2019
Redakcja merytoryczna: Magdalena Bartosik, Magdalena Kaczanowicz,
Justyna Kamińska, Oliwia Pierzyńska.
Redakcja językowa: Monika Ochnik, Dorota Rzeszewska, Kinga Tarnowska, Marta Zuchowicz.
Projekt okładki: Maciej Galiński.
Opracowanie graficzne: Ewa Kaletyn, Aleksandra Szpunar.
Nadzór artystyczny: Kaia Pichler.
Realizacja projektu graficznego: Dorota Sameć.
Rysunki: Rafał Buczkowski, Ewelina Baran, Zuzanna Dudzic, Enzo Di Giacomo, Agata Knajdek, Dorota Sameć.
Fotoedycja: Beata Chromik, Katarzyna Iwan-Malawska.
Fotografie:
Zdjęcie na okładce: Shutterstock/Sebastian Duda
Archiwum Nowej Ery: s. 120; BE&W: SCIENCE SOURCE – Charles D. Winters s. 49, 52 (kryształ soli), s. 116, Jim Edds s. 58; Włodzimierz Echeński: s. 10, 17, 18, 22 (woda), s. 30, 36, 42, 48, 51, 52
(fosforan wapnia), s. 57 (mieszanina ropy i wody), s. 69, 81 (wpływ etanolu na białko), s. 90, 99, 118, 121 (granatowe zabarwienie skrobi); Getty Images: Science Photo Library/Getty Images Plus/MARK
GARLICK s. 6, 7, The Image Bank/Kristin Duvall s. 98; Piotr Kubat PUTTO: s. 20, 34, 37 (zlewka), s. 38, 50, 81 (spalanie metanolu), s. 84, 91, 92, 117, 119, 121 (skrobia), 122 (celuloza); Shutterstock:
ajt s. 85 (syrop), Albert Russ s. 52 (kalcyt), Bborriss.67 s. 70, Brent Hofacker s. 24, BrianAJackson s. 78 (tran), danymages s. 46, douglas knight s. 37 (jaskinia), Eugene Suslo s. 29 (wiatraki), Evgeny
Kabardin s. 11, Fer Gregory s. 85 (dynamit), hareluya s. 29 (śnięte ryby), Ivaschenko Roman s. 94, Marko Marcello s. 53 (demakijaż), Pack-Shot s. 114 (kompost), Peter Gudella s. 53 (lusterko), Roman
Sigaev s. 57 (palnik), Shebeko s. 114 (maliny), showcake s. 122 (ekologiczne naczynia), wiedzma s. 53 (szynka); Thinkstock/Getty Images: iStockphoto - LesScholz s. 31, molishka1988 s. 78 (dynia),
somchaisom s. 22 (puszka), ZlataMarka s. 97, Stockbyte - George Doyle s. 53 (sól fizjologiczna); Agnieszka Żak: s. 53 (siny kamień).
Nowa Era Sp. z o.o.
Aleje Jerozolimskie 146 D, 02-305 Warszawa
www.nowaera.pl, e-mail: nowaera@nowaera.pl, Centrum Kontaktu: 801 88 10 10, 58 721 48 00
Druk i oprawa: DRUK-SERWIS Sp. z o.o. Ciechanów
SPIS TREŚCI
To było w klasie 7! ............................................................................ 6
Sprawdź się – tlenki i wodorotlenki ................................... 8
Kwasy
1. Wzory i nazwy kwasów .................................................... 10
2. Kwasy beztlenowe ............................................................... 12
3. Kwas siarkowy(VI) i kwas siarkowy(IV)
– kwasy tlenowe siarki ...................................................... 16
4. Przykłady innych kwasów tlenowych ................... 20
5. Proces dysocjacji jonowej kwasów ......................... 26
6. Porównanie właściwości kwasów ............................ 28
7. Odczyn roztworu – skala pH ........................................ 30
Sprawdź się ........................................................................................ 32
Sole
8. Wzory i nazwy soli ............................................................... 34
9. Proces dysocjacji jonowej soli ..................................... 36
10. Reakcje zobojętniania ....................................................... 38
11. Reakcje metali z kwasami ............................................... 41
12. Reakcje tlenków metali z kwasami .......................... 43
13. Reakcje wodorotlenków metali z tlenkami
niemetali ..................................................................................... 45
14. Reakcje strąceniowe ........................................................... 48
15. Inne reakcje otrzymywania soli ................................. 50
16. Porównanie właściwości soli i ich zastosowań ..... 52
Sprawdź się ........................................................................................ 54
Związki węgla z wodorem
17. Naturalne źródła węglowodorów ............................ 56
18. Szereg homologiczny alkanów .................................. 59
19. Metan i etan ............................................................................ 61
20. Porównanie właściwości alkanów i ich
zastosowań ............................................................................... 65
21. Szereg homologiczny alkenów. Eten ..................... 68
22. Szereg homologiczny alkinów. Etyn ...................... 71
23. Porównanie właściwości alkanów, alkenów
i alkinów ...................................................................................... 73
Sprawdź się ........................................................................................ 75
Korzystaj z dodatkowych
materiałów ukrytych pod
kodami QR zamieszczonymi
w publikacji.
Pochodne węglowodorów
24. Szereg homologiczny alkoholi ................................... 77
25. Metanol i etanol
– alkohole monohydroksylowe ................................. 80
26. Glicerol – alkohol polihydroksylowy ...................... 84
27. Porównanie właściwości alkoholi ............................. 86
28. Szereg homologiczny
kwasów karboksylowych ............................................... 88
29. Kwas metanowy .................................................................... 90
30. Kwas etanowy ......................................................................... 92
31. Wyższe kwasy karboksylowe ...................................... 95
32. Porównanie właściwości
kwasów karboksylowych ............................................... 99
33. Estry ............................................................................................. 102
34. Aminokwasy .......................................................................... 105
Sprawdź się ..................................................................................... 107
Substancje o znaczeniu biologicznym
35. Tłuszcze .................................................................................... 109
36. Białka ........................................................................................... 112
37. Sacharydy ................................................................................. 116
38. Glukoza i fruktoza – monosacharydy .................. 117
39. Sacharoza – disacharyd ................................................. 119
40. Skrobia i celuloza – polisacharydy ......................... 121
Sprawdź się ..................................................................................... 123
Odpowiedzi do zadań rachunkowych .................... 125
Właściwości fizyczne wybranych związków
organicznych ................................................................................ 126
Tabela rozpuszczalności soli i wodorotlenków
w wodzie ........................................................................................... 127
Układ okresowy pierwiastków chemicznych .... 128
5
Pochodne węglowodorów
24. Szereg homologiczny alkoholi
Cele lekcji: Poznanie pojęć: alkohol, grupa alkilowa, grupa funkcyjna, grupa hydroksylowa, alkohole
monohydroksylowe, alkohole polihydroksylowe. Poznanie nazw i wzorów sumarycznych, strukturalnych, półstrukturalnych i grupowych alkoholi o prostych łańcuchach węglowych zawierających
do pięciu atomów węgla w cząsteczce.
Skojarz i zapamiętaj!
Na dobry początek
1 Uzupełnij opis wzoru ogólnego alkoholi, wpisując w odpo­
wiednie miejsca podane określenia.
grupa alkilowa • grupa hydroksylowa
CnH2n+1OH
O właściwościach
pochodnych
węglowodorów decyduje
ich grupa funkcyjna.
2 Napisz wzory półstrukturalne i podaj nazwy systematyczne alkoholi
przedstawionych za pomocą wzorów strukturalnych.
a)
H H H
H C C C OH
c)
H H H H
H C C C C OH
H H H
H H H H
Wzór półstrukturalny:
Wzór półstrukturalny:
Nazwa:
Nazwa:
b)
d)
H H H H H
H C C C C C OH
H H H H H
Nazwę alkoholu
tworzy się od nazwy
alkanu o tej samej
liczbie atomów
węgla w cząsteczce
przez dodanie
końcówki -ol.
H
H C OH
H
Wzór półstrukturalny:
Wzór półstrukturalny:
Nazwa:
Nazwa:
77
Korzystam z informacji
Czym jest witamina A?
Witamina A (retinol) jest związkiem organicznym
należącym do grupy alkoholi. Odkryto ją
w tranie rybim na początku XX wieku.
miąższ dyni
Już wtedy badaczom udało się ustalić,
zawiera
że występuje ona głównie w tłuszczach
witaminę A
zwierzęcych, warzywach i owocach,
a jej niedobór powoduje tzw. kurzą ślepotę.
Retinol – znaczenie dla organizmu
Retinol bierze udział w procesie widzenia, wspomaga
układ odpornościowy i przeciwdziała zakażeniom.
W organizmie ludzkim jest magazynowany m.in.
w wątrobie, a jego źródłem są takie produkty jak: tran,
wątroba, mleko, marchew, szpinak czy dynia. Ponieważ
retinol rozpuszcza się w tłuszczach, zawierające go
warzywa dobrze jest jeść z dodatkiem oliwy.
Budowa witaminy A
Cząsteczka witaminy A zawiera grupę
hydroksylową. Zbudowana jest
z zamkniętego pierścienia węglowego
oraz łańcucha węglowego, w którym
sąsiednie atomy węgla są połączone
naprzemiennie wiązaniami
pojedynczymi i podwójnymi.
Tran, m.in. dzięki wysokiej zawartości
witaminy A, poprawia pracę mózgu
H3C CH3
H2C
H2C
C
CH3
C CH
C
CH3
CH2
CH3
CH
CH C CH
CH C CH CH2 OH
Wzór półstrukturalny retinolu
Rozwiąż zadanie na podstawie informacji
3 a) Uzupełnij informacje dotyczące budowy cząsteczki retinolu.
Skorzystaj ze wzoru półstrukturalnego.
Liczba wszystkich atomów w cząsteczce:
Masa cząsteczkowa:
Skorzystaj z układu
okresowego.
Liczba atomów węgla w cząsteczce:
Skład procentowy: %C =
%H =
%O =
b) Oceń prawdziwość podanych zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli
jest fałszywe.
78
1.
Retinol należy do alkoholi nienasyconych.
P
F
2.
W cząsteczce retinolu występują cztery wiązania podwójne.
P
F
3.
Cząsteczka retinolu zawiera jedną grupę hydroksylową.
P
F
24. Szereg homologiczny alkoholi
4 Uzupełnij tabelę.
Nazwa
alkoholu
Wzór
sumaryczny
Nazwa grupy
alkilowej
Wzór półstrukturalny
etanol
C 4H9OH
CH3 CH2 CH2 OH
metylowa
5 Napisz nazwy systematyczne i uzupełnij wzory grupowe alkoholi o pro­
stych łańcuchach węglowych i podanych masach cząsteczkowych.
Skorzystaj ze wzoru
ogólnego alkoholi.
a) m = 46 u
Nazwa:
Wzór grupowy: CH3
OH
Wzór grupowy: CH3
OH
b) m = 74 u
Nazwa:
Dla dociekliwych
6 Ustal wzór strukturalny alkoholu, którego cząsteczkę tworzą dwa atomy węgla połączone
z trzema atomami wodoru, jeden atom węgla połączony z dwoma atomami wodoru i jeden
atom węgla połączony z jednym atomem wodoru.
Wzór strukturalny:
Zapamiętaj!
Alkohole – pochodne węglowodorów zawierające w cząsteczkach grupę hydroksylową
Wzór ogólny:
R
Grupa funkcyjna:
OH, grupa hydroksylowa
CnH2n+1
Nazewnictwo systematyczne:
nazwa węglowodoru z końcówką -ol
np. etanol
OH
lub R OH
gdzie:
R – grupa alkilowa,
n – liczba naturalna określająca liczbę atomów
węgla w cząsteczce alkoholu; n > 0.
OH.
79
Pochodne węglowodorów
25. Metanol i etanol − alkohole monohydroksylowe
Cele lekcji: Poznanie właściwości oraz zastosowań metanolu i etanolu. Omówienie procesu fermentacji alkoholowej. Zapisywanie równań reakcji spalania metanolu i etanolu. Poznanie negatywnych skutków działania tych alkoholi na organizm.
Na dobry początek
7 Napisz wzory: sumaryczny, półstrukturalny i strukturalny, alkoholi przedstawionych
za pomocą modeli.
Wzór sumaryczny:
Wzór półstrukturalny:
Wzór strukturalny:
Wzór sumaryczny:
Wzór półstrukturalny:
Wzór strukturalny:
Model cząsteczki metanolu
Model cząsteczki etanolu
Modele atomów:
C
O
H
8 Podkreśl właściwości metanolu.
gaz • ciecz • substancja stała • ma charakterystyczny zapach • bezwonny • palny • niepalny •
dobrze rozpuszcza się w wodzie • nie rozpuszcza się w wodzie • toksyczny • nietoksyczny
N
N
N
N
N
To doświadczenie musisz znać
9 Skreśl błędne wyrażenia, tak aby powstał poprawny zapis obserwacji
i wniosku z doświadczenia chemicznego Badanie właściwości etanolu.
N
Obserwacje: Etanol (alkohol etylowy) w temperaturze pokojowej jest bez­
Obejrzyj film
docwiczenia.pl
Kod: C887TG
N
N
C2H5OH
N
N
barwną cieczą / żółtą substancją stałą o charakterystycznym / niewyczu­
walnym zapachu. Łatwo spala się jasnoniebieskim / żółtym płomieniem.
N do probówki
Etanol szybciej / wolniej niż woda odparowuje z bibuły. Ostrożnie wlewany
N z wodą,
N
N
tworzy górną / dolną warstwę. Uniwersalny papierek wskaźnikowy po zanurzeniu w roztworze
wodnym etanolu ma kolor czerwony / żółty.
Wnioski: Etanol jest substancją łatwopalną / niepalną. Po wymieszaniu bardzo dobrze /
słabo rozpuszcza się w wodzie. Jest mniej / bardziej lotny od wody i maNgęstość mniejszą
/
N
N
większą od niej. Roztwór etanolu ma odczyn kwasowy / zasadowy / obojętny.
80
N
25. Metanol i etanol − alkohole monohydroksylowe
N
N
N
N
N
To doświadczenie musisz znać
N
N
N
10 Przeprowadzono doświadczenie chemiczne przedstawione na schemacie.
N
N
C2H5OH
C2H5OH
białko
jaja
a) Zaproponuj tytuł tego doświadczenia, napisz obserwacje i sformułuj wniosek.
Tytuł doświadczenia chemicznego:
N
N
Obserwacje:
N
N
N
N
N
N
Wniosek:
b) Opisz wpływ etanolu na organizm człowieka. Skorzystaj
z przeprowadzonego doświadczenia i innych źródeł informacji.
Wpływ etanolu na białko jaja
11 a) Napisz równanie reakcji całkowitego spalania metanolu i uzu­
pełnij zdanie, wpisując odpowiednią wartość liczbową. Odpo­
wiedź uzasadnij odpowiednimi obliczeniami. Przyjmij gęstość
g
pary wodnej dpary wodnej = 0,06 3 .
dm
Równanie reakcji chemicznej:
W wyniku spalania 6,4 g metanolu można uzyskać maksymalnie
dm3 pary wodnej.
Spalanie metanolu
b) Napisz równanie reakcji spalania całkowitego etanolu.
81
Pochodne węglowodorów
12 Do produkcji biopaliw stosuje się 5-procentowy roztwór wodorotlenku
potasu w metanolu. Oblicz, ile gramów wodorotlenku potasu trzeba
odważyć i ile centymetrów sześciennych metanolu należy odmierzyć,
aby sporządzić 200 g roztworu wodorotlenku potasu w metanolu
g
o stężeniu 5%. Przyjmij gęstość metanolu dCH3OH = 0,79
3.
cm
Krok 1
Przeczytaj treść zadania
i wypisz dane oraz szukane.
Krok 2
Oblicz masę substancji
rozpuszczonej, korzystając
ze wzoru na stężenie
procentowe.
Cp =
ms
$
100%
mr
Krok 3
Oblicz masę
rozpuszczalnika (metanolu).
mr = mCH
3 OH
+ ms
Krok 4
Oblicz objętość metanolu,
korzystając ze wzoru na
gęstość.
m
d=
V
Krok 5
Napisz odpowiedź.
Niewielkie projekty – duże efekty!
Instrukcja: Do butelki z tworzywa sztucznego o objętości 1 l wlej 2 szklanki
wody podgrzanej wcześniej do temperatury około 35°C (ale nie wyższej niż
40°C). Następnie dodaj 3 łyżeczki cukru oraz niewielką ilość suszonych drożdży (małe jednorazowe opakowanie lub porcję wielkości łyżeczki do herbaty).
Zakręć butelkę i kilkukrotnie potrząśnij nią w celu wymieszania zawartości.
Odkręć nakrętkę, nałóż balon na szyjkę butelki i pozostaw na kilka godzin.
Napisz obserwacje i sformułuj wniosek.
Obserwacje:
Wniosek:
82
Jak to
rozwiązać?
docwiczenia.pl
Kod: C8L6S8
25. Metanol i etanol − alkohole monohydroksylowe
13 Na modelach przedstawiono proces fermentacji alkoholowej zachodzącej w warunkach beztlenowych. Uzupełnij i uzgodnij równanie reakcji fermentacji cukru – glukozy. Podaj
nazwy produktów tej reakcji chemicznej.
warunki
beztlenowe
Modele atomów:
C
O
H
substrat
produkty
C6H12O6
drożdże
+
temp. 34°C–37°C
glukoza
14 Wymień po jednym przykładzie zastosowań etanolu w każdej z podanych gałęzi przemysłu.
przemysł kosmetyczny:
przemysł farmaceutyczny:
przemysł spożywczy:
Dla dociekliwych
15 Oblicz objętość tlenu potrzebną do spalenia całkowitego 10 cm3 metanolu. Wynik podaj
g
w decymetrach sześciennych. Przyjmij gęstość tlenu d O2 = 1,43 3 i gęstość metanolu
dm
g
dCH3OH = 0,79
3 .
cm
N
N
NN
N
Zapamiętaj!
N
N
Metanol
N N NN
N
CH3OH
N
N
N
N
N
Etanol
! Metanol jest silnie trujący.
NN
N
Właściwości metanolu i etanolu
• lotne ciecze
• bezbarwne N
N NN NN
• bardzo dobrze mieszają się z wodą
• mają gęstość mniejszą od gęstości wody
N
NN
N
N
N
N
N
N
N
C2H5OH
• mają charakterystyczne zapachy
N
N
N
• odczyn
obojętny
N
N
• ulegają reakcjom spalania
N
N
N
N
! Etanol powoduje ścinanie się białka oraz zmianę barwy roztworu K2Cr2O7 w obecności stężonego
roztworu H2SO4 z pomarańczowej na zieloną.
83
Pochodne węglowodorów
26. Glicerol – alkohol polihydroksylowy
Cele lekcji: Poznanie właściwości i zastosowań glicerolu. Zapisywanie wzorów sumarycznego
i półstrukturalnego glicerolu.
Na dobry początek
16 Napisz wzory sumaryczny i półstrukturalny glicerolu. Skorzystaj z modelu.
Modele atomów:
C
O
H
Wzór sumaryczny
Wzór półstrukturalny
Model cząsteczki glicerolu
17 Oceń prawdziwość podanych zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest
fałszywe.
1.
Cząsteczka glicerolu zawiera dwie grupy hydroksylowe.
P
F
2.
Glicerol należy do alkoholi polihydroksylowych.
P
F
3.
Nazwa systematyczna glicerolu to propano-1,2,3-triol.
P
F
4.
Gliceryna to powszechnie stosowana nazwa glicerolu.
P
F
Glicerol
To doświadczenie musisz znać
18 Przeprowadzono serię doświadczeń chemicznych mających na celu
zbadanie właściwości glicerolu. Na podstawie opisu przebiegu do­
świadczenia podaj właściwość glicerolu, która była badana, i napisz
obserwacje.
Obejrzyj film
docwiczenia.pl
Kod: C8LV6X
a) Opis doświadczenia: Do probówki z wodą dodano kilka kropel glicerolu i wymieszano.
Badana właściwość:
Obserwacje:
b) Opis doświadczenia: Glicerol na łyżeczce do spalań umieszczono w płomieniu palnika.
Badana właściwość:
Obserwacje:
84
26. Glicerol – alkohol polihydroksylowy
19 Uzupełnij równanie reakcji spalania glicerolu. Podkreśl poprawne dokończenie zdania.
C3H5(OH)3 +
C+
H 2O
Jest to reakcja spalania całkowitego / niecałkowitego.
20 Na podstawie podanych informacji wymień cztery przykłady zastosowania glicerolu.
Glicerol jest nietoksycznym związkiem organicznym wykorzystywanym w przemyśle spożywczym do konserwacji żywności. Stosowany jest również w farmacji jako substancja słodząca w syropach
przeciwkaszlowych. Z glicerolu otrzymywane są związki chemiczne podawane jako leki w chorobach serca. Glicerol jest składnikiem płynów chłodniczych i hamulcowych w samochodach. Jego
właściwości wykorzystuje się także do produkcji barwników i farb
drukarskich.
•
Glicerol, dodawany do
syropów na kaszel, nadaje
im słodki smak
•
•
•
Dla dociekliwych
21 Nitrogliceryna to zwyczajowa nazwa triazotanu(V) glicerolu. To ciecz
o silnych właściwościach wybuchowych. Otrzymuje się ją w wyniku
reakcji glicerolu z kwasem azotowym(V) w obecności stężonego roztworu kwasu siarkowego(VI). Drugim produktem tej reakcji chemicznej jest woda. Napisz równanie reakcji chemicznej otrzymywa­
nia nitrogliceryny. Do zapisu użyj wzorów półstrukturalnych.
Równanie reakcji chemicznej:
Nitrogliceryna jest
głównym składnikiem
dynamitu
Zapamiętaj!
Glicerol
C3H5(OH)3
Właściwości glicerolu
• bezbarwna ciecz
• bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie
• higroskopijny
• ma gęstość większą od gęstości wody
• bezwonny
• słodki smak
• odczyn obojętny
• ulega reakcjom spalania
85
Pochodne węglowodorów
27. Porównanie właściwości alkoholi
Cele lekcji: Omówienie zmian właściwości alkoholi w zależności od długości łańcucha węglowego.
Zapisywanie równań reakcji spalania alkoholi.
Na dobry początek
22 a) Uzupełnij tabelę podanymi wzorami sumarycznymi alkoholi. Przyjmij temperaturę 20°C.
C6H13OH • C3H7OH • C14H29OH • C16H33OH • C2H5OH • C5H11OH
ciecze lotne
ciecze oleiste
substancje stałe
b) Podkreśl nazwę alkoholu o największej lotności.
A. propanol
B. butanol
C. metanol
D. pentanol
23 Zaznacz poprawny zestaw nazw systematycznych alkoholi, których wzory półstrukturalne
przedstawiono poniżej.
I. CH3 CH2 CH2 CH2 OH
II. CH3 CH2 OH
III. CH3 CH2 CH2 CH2 CH2 OH
IV. CH2 CH CH2
A. I. pentanol, II. etanol, III. butanol, IV. glicerol
B. I. butanol, II. etanol, III. glicerol, IV. pentanol
C. I. pentanol, II. etanol, III. glicerol, IV. butanol
D. I. butanol, II. etanol, III. pentanol, IV. glicerol
OH
OH OH
24 Alkohole X, Y, Z należą do nasyconych alkoholi monohydroksylowych. Zawartość procentowa tlenu w alkoholu X wynosi 50% (procent masowy). Masa cząsteczkowa alkoholu Y jest
o 28 u większa od masy cząsteczkowej alkoholu X. Cząsteczka alkoholu Z zawiera o 4 atomy
wodoru więcej niż cząsteczka alkoholu Y. Napisz wzory sumaryczne alkoholi X, Y i Z.
Odpowiedź uzasadnij odpowiednimi obliczeniami.
Wzór sumaryczny alkoholu X:
Wzór sumaryczny alkoholu Y:
Wzór sumaryczny alkoholu Z:
86
W cząsteczkach alkoholi
monohydroksylowych występuje
tylko jedna grupa OH.
27. Porównanie właściwości alkoholi
25 Napisz wzory sumaryczne substancji oznaczonych na schematach literami (X, Y). Napisz
i uzgodnij równania reakcji chemicznych oznaczonych cyframi (1–3).
1
C6H12O6 drożdże X + CO2
+
C5H11OH + O2 3 C + Y
2
X–
CO
+
Y
Y–
1.
2.
3.
26 Na wykresie przedstawiono zależność temperatury wrzenia wybranych alkoholi monohydroksylowych od liczby atomów węgla w ich cząsteczkach. Temperatury wrzenia wyznaczono
pod ciśnieniem 1013 hPa.
a) Przeanalizuj wykres
i podkreśl wartość
temperatury, która
może być temperaturą
wrzenia oktanolu.
A. 183°C
B. 151°C
C. 135°C
D. 195°C
Twrzenia, °C
250
200
150
100
50
0
2
4
6
8
10
Liczba atomów węgla w cząsteczce
alkoholu monohydroksylowego
b) Na podstawie wykresu uzupełnij wniosek dotyczący zależności temperatury wrzenia
alkoholi monohydroksylowych od liczby atomów węgla w ich cząsteczkach.
Wraz ze zwiększaniem się liczby atomów węgla w cząsteczce alkoholu
Zapamiętaj!
Stan skupienia alkoholi w temperaturze 20°C
niższe
wyższe alkohole
alkohole
ciecze lotne
ciecze oleiste
substancje stałe
1≤n≤3
4 ≤ n ≤ 11
n ≥ 12
n – liczba atomów węgla w cząsteczce alkoholu monohydroksylowego (CnH2n+1OH)
87
Pochodne węglowodorów
28. Szereg homologiczny kwasów
karboksylowych
Cele lekcji: Poznanie pojęć: kwasy karboksylowe, grupa karboksylowa. Poznanie nazw oraz wzorów
sumarycznych, strukturalnych, półstrukturalnych i grupowych kwasów karboksylowych o prostych łańcuchach węglowych zawierających do pięciu atomów węgla w cząsteczce. Poznanie kwasów organicznych występujących w przyrodzie oraz ich zastosowań.
Na dobry początek
27 Podkreśl grupę funkcyjną w podanym wzorze ogólnym kwasów karboksylowych i napisz
jej nazwę.
CnH2n+1COOH
gdzie: n – kolejna liczba naturalna określająca liczbę atomów węgla w grupie alkilowej.
Nazwa grupy funkcyjnej:
28 Podkreśl wzory, które mogą odpowiadać związkom chemicz­
nym należącym do szeregu homologicznego nasyconych kwa­
sów karboksylowych.
Skojarz i zapamiętaj!
Kolejny kwas w szeregu
homologicznym
ma w cząsteczce
o jeden atom węgla
więcej od poprzedniego.
CH3 – CH2 – COOH
C2H4O2 • C6H9O2 • C4H8O • C3H6O2 • C5H10O2 • CH2O2
29 Narysuj wzory strukturalne oraz napisz nazwy zwyczajowe
i systematyczne kwasów karboksylowych, których cząsteczki
przedstawiono za pomocą modeli czaszowych.
a)
CH3 – CH2 – CH2 – COOH
b)
Modele atomów:
C
O
H
Wzór strukturalny:
Wzór strukturalny:
Nazwa zwyczajowa:
Nazwa zwyczajowa:
Nazwa systematyczna:
Nazwa systematyczna:
30 Napisz wzór sumaryczny kwasu karboksylowego:
88
a) zawierającego w cząsteczce pięć atomów
węgla.
b) występującego w jadzie mrówek.
Wzór sumaryczny:
Wzór sumaryczny:
28. Szereg homologiczny kwasów karboksylowych
31 Oblicz masę cząsteczkową kwasu o podanej nazwie systematycznej oraz zawartość pro­
centową węgla (procent masowy) w jego cząsteczce.
a) kwas butanowy
m=
%C =
b) kwas metanowy
m=
%C =
32 a) Uporządkuj kwasy karboksylowe o podanych nazwach według zwiększającej się liczby
atomów węgla w ich cząsteczkach. Zapisz litery we właściwej kolejności.
A. kwas heksanowy
B. kwas oktanowy
<
C. kwas butanowy
<
D. kwas etanowy
<
b) Narysuj wzór półstrukturalny nasyconego kwasu zawierającego jedną grupę karbo­
ksylową i 48,6% (procent masowy) węgla w cząsteczce.
Wzór półstrukturalny:
33 Podaj nazwy zwyczajowe dwóch kwasów organicznych występujących w przyrodzie i za­
wierających w cząsteczce więcej niż jedną grupę karboksylową.
Dla dociekliwych
34 Kwasy karboksylowe można otrzymywać w wyniku utleniania alkoholi za pomocą silnych
utleniaczy, np. dichromianu(VI) potasu. Powstały kwas karboksylowy ma tyle samo atomów
węgla w cząsteczce co alkohol użyty do utleniania. Napisz wzór półstrukturalny alkoholu,
który należy utlenić, aby otrzymać kwas masłowy.
Wzór półstrukturalny:
Zapamiętaj!
Kwasy organiczne – pochodne węglowodorów, należą do nich kwasy karboksylowe zawierające
w swoich cząsteczkach grupę karboksylową COOH.
Grupa funkcyjna:
Wzór ogólny:
R
COOH, grupa karboksylowa
CnH2n+1 COOH lub R COOH
Nazewnictwo systematyczne:
reszta kwasowa
gdzie:
R – grupa alkilowa,
n – liczba naturalna określająca liczbę atomów
węgla w grupie alkilowej.
kwas i nazwa węglowodoru z końcówką -owy,
np. kwas etanowy
89
Pochodne węglowodorów
29. Kwas metanowy
Cele lekcji: Poznanie występowania, właściwości i zastosowań kwasu metanowego.
Na dobry początek
35 Napisz wzór sumaryczny i narysuj wzór strukturalny kwasu metanowego. Skorzystaj
z modelu.
Skojarz i zapamiętaj!
Wzór sumaryczny
Wzór strukturalny
Modele atomów:
O
C
Model cząsteczki
kwasu metanowego
H
36 Oceń prawdziwość podanych zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest
prawdziwe, lub F − jeśli jest fałszywe.
kwas
=
kwas
mrówkowy
metanowy
1.
Kwas mrówkowy to nazwa zwyczajowa kwasu metanowego.
P
F
2.
Kwas metanowy ma stały stan skupienia i bardzo dobrze rozpuszcza się
w wodzie.
P
F
3.
Kwas metanowy powoduje poparzenia skóry.
P
F
4.
Wodny roztwór kwasu metanowego ma charakterystyczny owocowy
zapach.
P
F
5.
Kwas metanowy ulega reakcjom spalania i reakcji dysocjacji jonowej.
P
F
37 a) Uzupełnij równanie dysocjacji jonowej kwasu metanowego.
Podaj nazwę anionu powstającego w tym procesie.
HCOOH
H2O
+
+H
Nazwa anionu:
b) Zaznacz barwy wskaźników w wodnym roztworze kwasu
metanowego. Podkreśl poprawne dokończenie zdania.
Oranż metylowy
Dysocjacja jonowa kwasów
I
m H2O
HmR
m H+ + R m–
gdzie:
R – reszta kwasowa,
m – wartościowość reszty
kwasowej równa liczbie
atomów wodoru
w cząsteczce kwasu.
Uniwersalny papierek wskaźnikowy
Wodny roztwór kwasu metanowego ma wartość pH < 7 / pH = 7 / pH > 7.
90
29. Kwas metanowy
38 Napisz i uzgodnij równanie reakcji całkowitego spalania kwasu metanowego.
39 Stężony kwas metanowy to 85-procentowy wodny roztwór tego kwasu. Oblicz objętość stężonego
roztworu kwasu metanowego oraz objętość wody, które należy zmieszać, aby otrzymać 10 g
roztworu tego kwasu o stężeniu 10%. Przyjmij gęstość stężonego roztworu
g
g
kwasu metanowego dHCOOH = 1,22 3 i gęstość wody dH2O = 1 3 .
cm
cm
Kwas metanowy
40 Wymień po jednym przykładzie zastosowania kwasu metanowego w każdej z podanych
gałęzi przemysłu.
przemysł kosmetyczny:
przemysł farmaceutyczny:
przemysł spożywczy:
Dla dociekliwych
41 Na skalę przemysłową kwas metanowy otrzymuje się między innymi w dwuetapowym procesie z wykorzystaniem tlenku węgla(II). W pierwszym etapie w wyniku reakcji tlenku węgla(II) z wodorotlenkiem sodu, prowadzonej w podwyższonej temperaturze i pod zwiększonym ciśnieniem, tworzy się metanian sodu. W drugim etapie otrzymaną sól poddaje się
reakcji z roztworem kwasu siarkowego(VI). Produktami tej reakcji chemicznej są kwas metanowy i wodorosól kwasu siarkowego(VI). Napisz równania reakcji chemicznych zachodzących w obu etapach opisanego procesu.
Etap pierwszy:
N
N
Etap drugi:
N
N
Zapamiętaj!
N
Kwas metanowy
HCOOH
NN
NN
N
N
N
N
N
Właściwości kwasu metanowego
• bezbarwna ciecz
• powoduje oparzenia
N
N spalania i reakcji dysocjacji
N • ulega
N reakcjom
• bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie
jonowej
• ma ostry, duszący zapach
•
łatwopalny
• trujący N
N
N NN NN N
91
Pochodne węglowodorów
30. Kwas etanowy
Cele lekcji: Poznanie właściwości i zastosowań kwasu etanowego. Omówienie procesu fermentacji octowej. Zapisywanie równań reakcji kwasu etanowego z wodorotlenkami, tlenkami metali
i metalami w formie cząsteczkowej. Zapisywanie równań dysocjacji jonowej tego kwasu.
Na dobry początek
42 Napisz wzór sumaryczny i narysuj wzór strukturalny kwasu etanowego. Skorzystaj z modelu.
Modele atomów:
C
Wzór sumaryczny
O
Model cząsteczki
kwasu etanowego
Wzór strukturalny
H
43 Uzupełnij zdania.
Zwyczajowo kwas etanowy jest nazywany kwasem
sumaryczny kwasu etanowego to
zwie
. Wzór
. Kwas ten jest pochodną alkanu o na-
. Zawiera w swojej cząsteczce
atomy węgla oraz
i wzorze
.
grupę funkcyjną o nazwie
Jest ona połączona z grupą alkilową o nazwie
. Kwas eta-
nowy można otrzymać w procesie
.
44 Wykreśl te właściwości, które nie są właściwościami kwasu etanowego.
ciecz / substancja stała
bezbarwny / biały
ma charakterystyczny zapach / jest bezwonny
trudno rozpuszcza się w wodzie / bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie
palny / niepalny
reaguje z metalami aktywnymi / nie reaguje z metalami aktywnymi
reaguje z tlenkami metali i zasadami / nie reaguje z tlenkami metali i zasadami
Kwas etanowy
45 a) Zaznacz poprawne uzupełnienie zdania (A–B) oraz jego uzasadnienie (I–II).
Kwas etanowy w powietrzu spala się
A. błękitnym płomieniem,
B. żółtym, kopcącym płomieniem,
ponieważ zachodzi spalanie
I. niecałkowite.
II. całkowite.
b) Podkreśl poprawne równanie reakcji spalania kwasu etanowego w powietrzu.
A. CH3COOH + O2
B. CH3COOH + O2
92
2 CO + 2 H2O
CO2 + H2O
C. CH3COOH + O2
D. CH3COOH + 2 O2
CO + H2O
2 CO2 + 2 H2O
30. Kwas etanowy
To doświadczenie musisz znać
Obejrzyj film
docwiczenia.pl
Kod: C8Y9XB
46 Przeprowadzono doświadczenie chemiczne Badanie właściwości
kwasu etanowego przedstawione na schemacie.
uniwersalny papierek
wskaźnikowy
roztwór
oranżu metylowego
1
roztwór kwasu
etanowego
2
roztwór kwasu
etanowego
a) Uzupełnij opis obserwacji.
W probówce 1. oranż metylowy zmienił barwę z
na
. W probówce 2. uniwersalny papierek wskaźnikowy zabarwił się na
.
b) Wybierz poprawne uzupełnienia zdań zawierających wnioski z przeprowadzonego
doświadczenia.
Roztwór kwasu etanowego ma odczyn A / B / C. Kwas ten uległ reakcji D / E.
A. zasadowy
B. obojętny
C. kwasowy
D. dysocjacji jonowej
E. hydrolizy
c) Napisz równanie reakcji chemicznej, która uzasadnia odczyn roztworu kwasu etanowego.
Równanie reakcji chemicznej:
47 Przeprowadzono doświadczenia chemiczne przedstawione na schemacie. Sformułuj wnio­
sek i napisz równania reakcji chemicznych zachodzących w probówkach (1−3).
tlenek miedzi(II)
kwas
etanowy
1
sód
kwas
etanowy
2
roztwór
kwasu etanowego
zasada sodowa
z roztworem
fenoloftaleiny
3
Wniosek:
Równania reakcji chemicznych:
1.
2.
3.
93
Pochodne węglowodorów
48 Według jednego z przepisów na śliwki marynowane należy przygoto1
wać zalewę z 4 szklanki 6-procentowego octu i 3 szklanek wody. Oblicz
stężenie procentowe tego roztworu. Przyjmij, że szklanka ma objętość
g
250 ml, gęstość 6-procentowego octu wynosi dCH3COOH = 1,007
,
cm 3
g
a gęstość wody dH2O = 1
3 .
cm
Ocet chroni owoce
przed zepsuciem
Skorzystaj ze wzorów
na gęstość i stężenie
procentowe roztworu.
49 Wymień po jednym przykładzie zastosowania kwasu etanowego w każdej z podanych
gałęzi przemysłu.
przemysł tworzyw sztucznych:
przemysł kosmetyczny:
przemysł farmaceutyczny:
Dla dociekliwych
50 Zaproponuj doświadczenie chemiczne umożliwiające porównanie
mocy kwasów etanowego i węglowego. Narysuj schemat, napisz obserwacje i sformułuj wniosek. Skorzystaj z różnych źródeł informacji.
Schemat:
Obejrzyj film
docwiczenia.pl
Kod: C8L6AS
Obserwacje:
Wniosek:
N
N
N
Zapamiętaj!
Kwas etanowy
NN N N N
N
CH3COOH
Właściwości kwasu etanowego
• bezbarwna ciecz
• bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie
• wykazuje odczyn kwasowy
• ma charakterystyczny
zapach
N
N
N N N
N
94
N
• ulega dysocjacji jonowej
• reaguje z metalami, tlenkami metali i zasadami
• ulega reakcjom spalania
N
N
31. Wyższe kwasy karboksylowe
31. Wyższe kwasy karboksylowe
Cele lekcji: Poznanie pojęcia wyższe kwasy karboksylowe. Poznanie nazw i wzorów wybranych
kwasów nasyconych (palmitynowego, stearynowego) i kwasu nienasyconego (oleinowego) oraz
ich właściwości i zastosowań.
Na dobry początek
51 a) Opisz za pomocą podanych określeń fragmenty cząsteczki kwasu palmitynowego i na­
pisz wzory.
grupa alkilowa • grupa karboksylowa
Modele atomów:
C
O
H
Wzór półstrukturalny:
Wzór sumaryczny:
b) Podkreśl w karcie charakterystyki właściwości kwasu palmitynowego.
Karta charakterystyki
Informacje ogólne
• Niższy / Wyższy kwas karboksylowy
• Kwas nienasycony / nasycony
• Stan skupienia: stały / ciekły
• Barwa: biały / pomarańczowy
• Palność: niepalny / palny
• Rozpuszczalność w wodzie:
rozpuszczalny / nierozpuszczalny
• Reaktywność chemiczna:
nie reaguje / reaguje z wodą bromową,
reaguje / nie reaguje z zasadami,
reaguje / nie reaguje z tlenkami metali,
reaguje / nie reaguje z metalami
52 Wykreśl błędne informacje.
Przykładem wyższego kwasu karboksylowego jest kwas
mrówkowy / stearynowy. Do kwasów nasyconych zalicza się
kwas palmitynowy / oleinowy. Kwas stearynowy oraz kwas
Skojarz i zapamiętaj!
C17 H35 COOH
C17 H33 COOH
C15 H31 COOH
Wyższe kwasy
karboksylowe
palmitynowy należą do szeregu homologicznego o wzorze
ogólnym CnH2n–1COOH / CnH2n+1COOH. Cząsteczka kwasu
oleinowego zawiera o dwa atomy węgla / wodoru mniej niż
cząsteczka kwasu stearynowego. Kwas stearynowy ma wzór
C17H35COOH / C17H33COOH.
CH3 COOH
Niższe kwasy
karboksylowe
HCOOH
95
Pochodne węglowodorów
To doświadczenie musisz znać
N
N
N
N
53 Przeprowadzono doświadczenie chemiczne Badanie właściwości wyższych kwasów karboksylowych.
N N
N
Obejrzyj film
docwiczenia.pl
Kod: C86UCA
N
N
a) Uzupełnij na schemacie nazwę odczynnika, którego zastosowanie umożliwi odróż­
N
N
N
N
N
nienie kwasów karboksylowych na podstawie ich właściwości.
Br2
1
C17H35COOH
2
C17H33COOH
N
Nwniosek.
N
b) Napisz obserwacje i sformułuj
N
N
N
N
N
N
N
Obserwacje:
Wniosek:
c) Napisz wzór półstrukturalny kwasu karboksylowego znajdującego się w probówce 2.
Otocz kółkiem fragment cząsteczki, którego obecność umożliwia identyfikację tego
związku chemicznego za pomocą zastosowanego odczynnika.
Wzór półstrukturalny:
54 Przeprowadzono doświadczenie chemiczne Reakcja kwasu stearynowego z zasadą sodową
N
Nobserwacji,
N sformułuj
N
w obecności roztworu fenoloftaleiny. Uzupełnij
wniosek i na­
N opis
pisz równanie zachodzącej reakcji chemicznej.
C17H35COOH
NaOH
roztwór NaOH
+ roztwór
fenoloftaleiny
Obserwacje: W czasie ogrzewania kwasu stearynowego z zasadą sodową i roztworem fenoloftaleiny mieszanina
Wniosek:
Równanie reakcji chemicznej:
96
, a roztwór
N fenoloftaleiny
N
N
N
.
N
Korzystam z informacji
mydła toaletowe w kostkach
to mydła sodowe − twarde,
białe substancje stałe, dobrze
rozpuszczalne w wodzie
Dlaczego mydło nie zawsze pieni się
w wodzie?
To, czy mydło pieni się w wodzie, zależy od jej twardości,
czyli głównie zawartości jonów wapnia i magnezu.
W twardej wodzie mydło reaguje z zawartymi w niej
jonami wapnia lub magnezu. W wyniku tej reakcji
powstaje trudno rozpuszczalna sól kwasu karboksylowego,
która strąca się w postaci osadu.
1
2
Wpływ twardości wody na powstawanie piany
1 Mydło w wodzie destylowanej pieni się bardzo dobrze.
2 Mydło w wodzie twardej, czyli zawierającej jony wapnia
lub magnezu, pieni się słabo lub wcale.
Przykładem reakcji strącania osadu mydła w twardej wodzie jest reakcja stearynianu
sodu z solami wapnia rozpuszczalnymi w wodzie:
Zapis cząsteczkowy: 2 C17H35COONa + CaCl2
–
+
2+
(C17H35COO)2Ca + 2 NaCl
−
(C17H35COO)2Ca + 2 Na+ + 2 Cl−
Zapis jonowy: 2 C17H35COO + 2 Na + Ca + 2 Cl
Zapis jonowy skrócony: 2 C17H35COO– + Ca2+
(C17H35COO)2Ca
Rozwiąż zadanie na podstawie informacji
55 Oceń prawdziwość zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fałszywe.
1.
Po dodaniu mydła do wody pozbawionej jonów wapnia lub magnezu
powstaje piana.
P
F
2.
W wodzie zawierającej jony Ca2+ lub Mg2+ strąca się osad mydła.
P
F
3.
Reakcja stearynianu sodu z jonami wapnia to reakcja analizy.
P
F
56 Napisz równania reakcji chemicznych w formie jonowej skróconej. Podkreśl wzory soli
trudno rozpuszczalnych i podaj ich nazwy.
a) palmitynian potasu + chlorek magnezu
Równanie reakcji chemicznej:
Nazwa soli trudno rozpuszczalnej:
b) oleinian sodu + azotan(V) wapnia
Równanie reakcji chemicznej:
Nazwa soli trudno rozpuszczalnej:
97
Pochodne węglowodorów
57 Uzupełnij lub napisz równania reakcji chemicznych wyższych kwasów karboksylowych.
Uzgodnij współczynniki stechiometryczne.
a)
C17H35COOH +
CO2 +
b)
C15H31COOH +
CO2 +
c) spalanie całkowite kwasu oleinowego
d) przyłączanie bromu do kwasu oleinowego
58 Wymień trzy przykłady zastosowań wyższych kwasów karboksy­
lowych w podanej gałęzi przemysłu.
przemysł kosmetyczny:
Mieszaniny C17H35COOH
i C15H31COOH używa się
do wyrobu świec
Dla dociekliwych
59 Oblicz, ile gramów stearynianu potasu potrzeba, aby jony magnezu zawarte w 200 g roztworu
azotanu(V) magnezu o stężeniu 5% zostały strącone w postaci praktycznie nierozpuszczal­
nej soli.
Zapamiętaj!
Wyższe kwasy karboksylowe – kwasy karboksylowe o długich łańcuchach węglowych.
Wyróżnia się wyższe kwasy karboksylowe:
• nasycone, np. kwas stearynowy C17H35COOH, kwas palmitynowy C15H31COOH,
• nienasycone, np. kwas oleinowy C17H33COOH.
W reakcji z zasadami wyższe kwasy karboksylowe tworzą mydła:
zasada + wyższy kwas karboksylowy
mydło + woda
Mydła to sole wyższych kwasów karboksylowych. Mydła sodowe i potasowe dobrze rozpuszczają się
w wodzie.
98
32. Porównanie właściwości kwasów karboksylowych
32. Porównanie właściwości
kwasów karboksylowych
Cele lekcji: Określenie zmian właściwości kwasów karboksylowych w zależności od długości łańcucha węglowego. Zapisywanie równań reakcji chemicznych, jakim ulegają kwasy karboksylowe.
Na dobry początek
60 Wykreśl błędne informacje.
Gęstość kwasów karboksylowych zwiększa / zmniejsza się wraz ze zwiększaniem się ich
masy cząsteczkowej. Kwasy karboksylowe, które mają od 1 do 3 / od 11 do 16 atomów węgla
w cząsteczkach, dobrze rozpuszczają się w wodzie. Niższe kwasy karboksylowe ulegają / nie
ulegają dysocjacji jonowej. Reaktywność chemiczna kwasów karboksylowych zmniejsza /
zwiększa się wraz ze zwiększaniem się liczby atomów węgla w ich cząsteczkach. Wyższe kwasy
karboksylowe to oleiste ciecze / substancje stałe o delikatnych / ostrych zapachach.
61 Oceń prawdziwość zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fał­
szywe.
1.
Reaktywność kwasów karboksylowych wynika
z obecności w ich cząsteczkach grupy karboksylowej.
P
F
2.
Kwasy karboksylowe są palne.
P
F
3.
Niższe kwasy karboksylowe reagują z metalami,
tlenkami metali i zasadami.
P
F
4.
Wyższe kwasy karboksylowe nie reagują
z metalami, tlenkami metali i zasadami.
P
F
5.
Wyższe kwasy karboksylowe ulegają dysocjacji
jonowej.
P
F
Reakcja kwasu
etanowego z magnezem
62 Uzupełnij i uzgodnij równania reakcji spalania całkowitego kwasów karboksylowych.
a)
C2H5COOH +
+
b)
C4H9COOH +
+
c)
C15H31COOH +
+
d)
C17H35COOH +
+
99
Pochodne węglowodorów
63 Przyporządkuj do podanych grup kwasów karboksylowych ich wzory sumaryczne.
a) niższe kwasy karboksylowe
b) kwasy karboksylowej o średniej długości łańcucha
c) wyższe kwasy karboksylowe
a)
b)
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
HCOOH
C17H33COOH
CH3COOH
C3H7COOH
C15H31COOH
C2H5COOH
C9H19COOH
c)
64 Podkreśl wzory sumaryczne kwasów karboksylowych, które ulegają dysocjacji jonowej.
Napisz równania dysocjacji jonowej tych kwasów.
C17H33COOH • CH3COOH • C18H37COOH • C2H5COOH • C15H31COOH
Równania dysocjacji jonowej:
To doświadczenie musisz znać
65 Przeprowadzono doświadczenia chemiczne przedstawione na schemacie. Napisz i uzgodnij
równania reakcji chemicznych zachodzących w probówkach (1−3). Napisz nazwy produktów.
wodorotlenek baru
kwas
palmitynowy
1
Równania reakcji chemicznych:
1.
2.
3.
Nazwy produktów:
1.
2.
3.
100
sód
kwas
propionowy
2
tlenek wapnia
kwas
etanowy
3
32. Porównanie właściwości kwasów karboksylowych
66 Kwasy dikarboksylowe to kwasy zawierające w cząsteczce dwie grupy karboksylowe. Przykładem takiego kwasu jest kwas szczawiowy.
a) Uzupełnij informacje dotyczące budowy cząsteczki kwasu szczawiowego. Skorzystaj
z modelu.
Modele atomów:
C
O
H
Wzór sumaryczny
Model cząsteczki
kwasu etanodiowego
Wzór strukturalny
Masa cząsteczkowa:
Skład procentowy: %C =
%H =
Skorzystaj z układu
okresowego.
%O =
Stosunek masowy pierwiastków chemicznych: mC : mH : mO =
b) Podaj trzy przykłady występowania tego kwasu.
Dla dociekliwych
67 Fermentacja masłowa to proces zachodzący z udziałem bakterii masłowych w warunkach
beztlenowych. Bakterie masłowe rozkładają glukozę (C 6H12O6) na kwas masłowy, tlenek
węgla(IV) i wodór. Uzupełnij i uzgodnij równanie reakcji fermentacji masłowej.
C6H12O6
+
+
Zapamiętaj!
Stan skupienia kwasów karboksylowych w temperaturze 20°C
niższe
kwasy
karboksylowe
kwasy karboksylowe
o średniej długości
łańcucha węglowego
wyższe kwasy karboksylowe
ciecze
ciecze oleiste
substancje stałe
1≤n≤3
4 ≤ n ≤ 10
n ≥ 11
Wraz ze zwiększaniem się liczby atomów węgla (n) w cząsteczkach kwasów karboksylowych
zmniejszają się: gęstość, rozpuszczalność w wodzie, łatwość ulegania dysocjacji jonowej oraz
reaktywność.
101
Pochodne węglowodorów
33. Estry
Cele lekcji: Poznanie pojęć: estry, grupa estrowa. Wyjaśnienie mechanizmu reakcji estryfikacji. Poznanie nazw oraz wzorów sumarycznych i półstrukturalnych estrów. Poznanie właściwości i zastosowań estrów. Zapisywanie równań reakcji estryfikacji.
Na dobry początek
68 a) Uzupełnij wzór sumaryczny i napisz wzór półstrukturalny etanianu metylu. Skorzystaj
z modelu.
Modele atomów:
C
O
H
COO
Wzór sumaryczny
Wzór półstrukturalny
Model cząsteczki
etanianu metylu
b) Zaznacz poprawne uzupełnienia zdań.
Etanian metylu powstaje w reakcji A / B z C / D. Nazwa zwyczajowa tego związku to E / F.
A. kwasu metanowego
B. kwasu etanowego
C. etanolem
D. metanolem
E. mrówczan metylu
F. octan metylu
69 Wykreśl błędne informacje.
Estryfikacja to reakcja chemiczna zachodząca między kwasami organicznymi lub tlenowymi
kwasami nieorganicznymi / tylko między kwasami karboksylowymi a wodorotlenkami /
alkoholami. W wyniku tej reakcji chemicznej powstają ester i woda / eter i woda / ester
i wodór. Grupa funkcyjna otrzymanego produktu organicznego ma wzór −COOH / −COO−
i nazywana jest grupą estrową / karboksylową.
70 a) Dokończ równanie reakcji estryfikacji. We wzorach substratów otocz kółkiem te fragmenty, z których powstaje cząsteczka wody.
H C
O
+ CH3 CH2 OH
OH
stęż. H2SO4
+
b) Uzupełnij informacje dotyczące reakcji estryfikacji.
Stężony roztwór kwasu siarkowego(VI) w reakcji estryfikacji pełni funkcję
. Jest substancją
cząsteczki
powstające w tej reakcji chemicznej. To powoduje zwiększe-
nie wydajności reakcji estryfikacji.
102
, dzięki temu wiąże
33. Estry
N
N
To doświadczenie musisz znać
N
N
N
71 Przeprowadzono doświadczenie chemiczne Otrzymywanie etanianu etylu. Uzupełnij sche­
N
N
N
N
mat doświadczenia i obserwacje. Sformułuj wniosek i napisz równanie reakcji chemicznej.
N
N
N
N
NN
N
N
N
N
N
N
N
N
N
N
C2H5OH
CH3COOH
N
gorąca woda
Obserwacje: Otrzymany produkt
Npowietrzu
N unosiNsię
.W
Wniosek:
N
N
N
N H2SO4 N
N
N
N
N
N
N
N
N.
N
w wodzie, tworząc
N
N
Równanie reakcji chemicznej:
72 Uzupełnij tabelę.
Nazwa
systematyczna
Nazwa zwyczajowa
Wzór
sumaryczny
Wzór półstrukturalny
propanian etylu
CH3 C
O
O CH2 CH2 CH3
mrówczan metylu
C3H7COOC3H7
73 Uzupełnij lub napisz równania reakcji chemicznych oraz nazwę estru.
a) HCOOH + C4H9OH
stęż. H2SO4
+
Nazwa estru:
b)
Nazwa estru: maślan metylu
103
Pochodne węglowodorów
74 Oceń prawdziwość zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fałszywe.
1.
Estry niższych kwasów karboksylowych są bezbarwnymi, bezwonnymi
i lotnymi cieczami.
P
F
2.
Estry słabo rozpuszczają się w wodzie.
P
F
3.
Estry nie mogą być stosowane jako rozpuszczalniki, ponieważ nie
rozpuszczają innych substancji.
P
F
4.
Estry o dłuższych łańcuchach węglowych są substancjami półpłynnymi,
podobnymi do tłuszczów i wosków.
P
F
75 Wpisz w tabeli właściwości estrów, które decydują o ich zastosowaniach w podanej gałęzi
przemysłu.
Przemysł
Właściwości estrów
kosmetyczny: produkcja zmywaczy
do paznokci
kosmetyczny: produkcja perfum
spożywczy
Dla dociekliwych
76 Masa cząsteczkowa produktów powstałych w pewnej reakcji estryfikacji zachodzącej między nasyconym kwasem karboksylowym i nasyconym alkoholem wynosi 106 u. Masa użytego w tej reakcji kwasu karboksylowego stanowi 69,8% masy cząsteczkowej produktów (procent masowy).
Napisz wzór sumaryczny otrzymanego estru. Odpowiedź uzasadnij odpowiednimi obliczeniami.
Wzór sumaryczny:
Zapamiętaj!
Estry – pochodne węglowodorów zawierające w swoich cząsteczkach grupę estrową
Estry powstają w reakcji estryfikacji:
kwas + alkohol
estryfikacja
Grupa funkcyjna:
104
ester + woda
COO , grupa estrowa
COO .
34. Aminokwasy
34. Aminokwasy
Cele lekcji: Poznanie pojęć: aminokwasy, grupa aminowa, wiązanie peptydowe, peptydy. Poznanie
budowy i właściwości aminokwasów na przykładzie kwasu aminooctowego (glicyny). Zapisywanie
równań reakcji kondensacji dwóch cząsteczek aminokwasów.
Na dobry początek
77 Zaznacz poprawne uzupełnienia zdań.
Aminokwasy należą do związków organicznych zawierających A / B. W ich skład wchodzą
grupy C / D i E / F o wzorach odpowiednio G / H oraz I / J. Grupy te różnią się charakterem
chemicznym. Grupa C / D ma charakter K / L, a E / F wykazuje charakter M / N.
A. trzy grupy funkcyjne
B. dwie grupy funkcyjne
C. aminowa
D. amonowa
E. karbonylowa
F. karboksylowa
G. −NH4
H. −NH2
I. −COOH
J. −CO−
K. zasadowy
L. obojętny
M. obojętny
N. kwasowy
78 Glicyna jest aminokwasem pochodzącym od kwasu etanowego. Zmień wzór strukturalny
cząsteczki kwasu etanowego tak, aby przedstawiał wzór strukturalny cząsteczki glicyny.
Napisz wzór sumaryczny aminokwasu i jego nazwę systematyczną.
H
O
Wzór sumaryczny:
H C C
OH
Nazwa systematyczna:
H
79 Wpisz w odpowiednie miejsca tabeli właściwości fizyczne i chemiczne glicyny wymienione
w karcie charakterystyki.
Karta charakterystyki
Informacje ogólne
• Aminokwas
• Stan skupienia: substancja stała
• Barwa: bezbarwna
• Rozpuszczalność w wodzie: rozpuszczalna
• Rozpuszczalność w etanolu:
nierozpuszczalna
• Smak: słodki
g
• Gęstość : 1,607 cm (20oC)
3
fizyczne
Właściwości
chemiczne
105
Pochodne węglowodorów
80 Zaznacz poprawne uzupełnienie zdania (A–C) oraz jego uzasadnienie (I–III).
Kwas aminooctowy wykazuje w roztworze wodnym odczyn
A. kwasowy,
B. zasadowy,
I. dwie grupy funkcyjne o charakterze kwasowym.
ponieważ
występują w nim
II. dwie grupy funkcyjne: jedna o charakterze
kwasowym, a druga zasadowym.
III. dwie grupy funkcyjne: jedna o charakterze
kwasowym, a druga obojętnym.
C. obojętny,
81 Napisz równanie reakcji kondensacji przedstawionej za pomocą mo­
deli. Do zapisu użyj wzorów półstrukturalnych. Otocz kółkiem wiąza­
nie peptydowe i podaj nazwę powstałego dipeptydu.
+
Modele atomów:
C
Obejrzyj film
docwiczenia.pl
Kod: C8Y598
+
O
N
H
Równanie reakcji chemicznej:
Nazwa dipeptydu:
82 Oceń prawdziwość zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fałszywe.
1.
Polipeptydy to związki chemiczne zbudowane z dwóch cząsteczek
aminokwasów.
P
F
2.
Podstawową jednostką budowy białek są aminokwasy.
P
F
3.
Aminokwasy można podzielić na białkowe i niebiałkowe.
P
F
Zapamiętaj!
Aminokwasy – pochodne węglowodorów zawierające w cząsteczce dwie grupy funkcyjne:
grupę aminową NH2 i grupę karboksylową COOH.
W reakcji kondensacji cząsteczki aminokwasów łączą się ze sobą wiązaniem peptydowym
O
C
, tworząc peptydy.
N
H
106
Sprawdź się
Rozwiąż test
docwiczenia.pl
Kod: C8HRTG
1 Wskaż zestaw zawierający właściwie przyporządkowane wzory grup funkcyjnych
poszczególnych związków organicznych.
Zestaw
Wzór grupy funkcyjnej
Alkohole
Kwasy karboksylowe
Estry
A.
COO
COOH
OH
B.
OH
COOH
COO
C.
COOH
OH
D.
NH2
COO
NH2
COOH
2 Zaznacz zestaw wzorów sumarycznych zawierający kolejno wzory: etanolu, kwasu steary­
nowego, etanianu metylu oraz kwasu propanowego.
A. C2H5OH, C15H31COOH, CH3COOCH3, C2H5COOH
B. CH3OH, C17H35COOH, C2H5COOCH3, C3H7COOH
C. CH3OH, C17H33COOH, CH3COOC2H5, C3H7COOH
D. C2H5OH, C17H35COOH, CH3COOCH3, C2H5COOH
3 Zaznacz poprawnie zapisane równanie reakcji spalania całkowitego metanolu w powietrzu.
A. CH3OH + O2
CO2 + H2O
B. 2 CH3OH + 3 O2
2 CO2 + 4 H2O
C. 2 CH3OH + O2
D. 2 CH3OH + 2 O2
2 CO + 4 H2O
2 C + 4 H 2O
4 Kwasy karboksylowe reagują z zasadami.
a) Zaznacz równanie reakcji kwasu metanowego z wodorotlenkiem potasu.
A. HCOOH + KOH
HCOOK + H2O
B. CH3COOH + KOH
CH3COOK + H2O
C. HCOOH + K 2O
2 HCOOK + H2O
D. 2 CH3COOH + K 2O
2 CH3COOK + H2O
b) Wskaż nazwę zwyczajową produktu otrzymanego w tej reakcji chemicznej.
A. etanian potasu
B. octan potasu
C. metanian potasu
D. mrówczan potasu
5 Zaznacz poprawne dokończenie zdania.
Mydła są to
A. sole kwasów karboksylowych, np. octan sodu.
B. estry wyższych kwasów karboksylowych, np. stearynian etylu.
C. sole wyższych kwasów karboksylowych, np. palmitynian potasu.
D. estry niższych kwasów karboksylowych, np. mrówczan propylu.
107
Pochodne węglowodorów
6 Produktami reakcji estryfikacji zachodzącej między kwasem a alkoholem są ester i woda.
a) Zaznacz równanie reakcji estryfikacji, w której powstaje butanian etylu.
A. C2H5COOH + C4H9OH
B. C4H9COOH + C2H5OH
C. C3H7COOH + C2H5OH
D. C4H9COOH + CH3OH
stęż. H2SO4
stęż. H2SO4
stęż. H2SO4
stęż. H2SO4
C2H5COOC4H9 + H2O
C4H9COOC2H5 + H2O
C3H7COOC2H5 + H2O
C4H9COOCH3 + H2O
b) Wskaż nazwę zwyczajową kwasu karboksylowego będącego substratem w tej reakcji
chemicznej.
A. kwas octowy
B. kwas masłowy
C. kwas mrówkowy
D. kwas propionowy
7 Zaznacz poprawne uzupełnienia zdań opisujących doświadczenie chemiczne, które
umożliwia odróżnienie kwasów karboksylowych nasyconych od nienasyconych.
Do probówek należy dodać A / B lub C / D. W probówce, w której nastąpi odbarwienie tych substancji, znajduje się kwas E / F, a w probówce, w której nie obserwuje się zmian, jest kwas E / F.
A. wodę wapienną
B. wodę bromową
C. rozcieńczony roztwór manganianu(VII) potasu
D. stężony roztwór chlorku potasu
E. nasycony
F. nienasycony
8 Napisz wzory półstrukturalne związków chemicznych o podanych nazwach.
a) propanol
c) glicyna
b) kwas palmitynowy
d) octan butylu
9 Oblicz masę 100 cm3 metanolu. Przyjmij gęstość metanolu dCH3OH = 0,79
g
.
cm 3
Skorzystaj ze wzoru
na gęstość.
g
10 W 100 cm3 etanolu o gęstości dC2H5OH = 0,789 3 rozpuszczono 50 mg jodu. Oblicz stężenie
cm
procentowe otrzymanego roztworu.
108
R
R
R
R
R
Ca2+
R
T
R
N
R
R
R
R
F–
Cl–
Br–
S2–
NO3–
Mg2+
NO2–
SO42–
SO32–
CO32–
R NH R
+
R
N
N
R
N
R
N
T
N
R
N
R
N
R
R
R
T
T
N
N
N
R
R
nO4–
rO42–
R
N
N
N
R
R
R
R
R
R
R
R
T
PO43–
R
SiO3
2–
R
R
N
N
R
N
N
N
T
N
T
N
T
N
T
N
R
N
N
N
R
Na+
K+
R Mg2+R Ca2+T
N Ba2+T Pb2+R
Sr2+
R Hg2+R Cu2+R
Ag+
R Sn2+R Cd2+R
Bi3+
R Zn2+R Fe2+R Fe3+R
Al3+
Ni2+
Cd2+
Al3+
Zn2+
Fe2+
Fe3+
Ni2+
Co2+ Mn2+
N
N
N
– substancja praktycznie nierozpuszczalna w wodzie,
strąca się z rozcieńczonych roztworów
substancja
TR – N
N dobrze
N Trozpuszczalna
N N wNwodzie
N
R
CH3COO–
R
T
R
rozpuszczalna w wodzie,
strąca się przy odpowiednim
stężeniu roztworu
R R R R
R R R
*
T *– substancja
N N trudno
N N
R R R T
R R R
*
R
N
R R R
R R
*
N
R R R R R R T N N N T N N N N
N N N N N N N N N N N N N N T
CrO42–
R R R
R R
*
R
R R R R R R R R R R
N N N N N N N N N N
*
R
N
MnO4–
*
R R
N N N
N
R R R R N N N N N N N N N N N
N N N N N N N N N N N N N N
N
N
N
N N N N N N N
T
•
T N T T
*
N N N N
N N N
R
•
R R
N T N
*
N
N
PO43–
N
SiO32–
*
•
R
*
*
N
N
N
R
N
R
R
różowy
N
zielony
R
R
N
*
Nniebieski
N T
Nbrązowy
N
fioletowy
R
N
R
N
N
czarny
różowy
zielony
niebieski
różowoniebieski
zielononiebieski
czarny
czerwony
fioletowy
biały
Kolory powstających
brązowy
bezbarwn
czerwony
czarny
– substancja trud
przy odpowiedn
– substancja prak
strąca się z roz
• – substancja rozkł
* – zachodzi złożon
żółty
fioletowy
biały
T
R
N
bezbarwny
– substancja dobr
Kolory powstających osadów
– zachodzi złożona reakcja chemiczna
czerwony
– substancja rozkłada się w wodzie
lub nie została otrzymana
R
T
R
N
N
N
RCO 2– R R R T R R R R T N N N N N N N T N N N N N N N N N N N T N * N N N N N N N N NżółtyN
N 3N N T R R R R R R R R R R R R
R
N
R
R
R
N
R
R
N
RSO 2– R R R R R R R R R R R T R N R N * N R T R N * * R T R • R T * N R T R T R * * N
R 3R R T R R
•
T R R R
*
N R R R
biały
RSO 2– R R R R N R N R N R N T N N N N N N N T N R N R N R N R N R N R N R N R N R T R
R 4R R R R R R R R R R R R R R R
–
Kolory powstających osadów
•NO R R R R N R N R N R N R N R N R N R N T N R N R N • N T N R N R N R N * N N N R R
R 2R N N N N N N N N N N N N N N
bezbarwny
R
R
S2–
R
Sn2+
TNO – R R R R N R N R N R N R N R N R N R N R N R N R N R N R N R N R N R N R N R N R
R 3R T N T R R R R R R R R R R R
Bi3+
N
Cu2+
R R R R R R T RN RN T N R T RN N * N T N • N T NN N T N T N * NN NN NN N
R T N R R R R R R R R R R R R
Hg2+
R
Ag+
RBr– R R R R R R T R N R N R N R T R R T R N R T R R R R R R R R R R R R R R R R R R
N N N R R T R R R N T T T T R N
Pb2+
R
Ba2+
RCl– R R R R R R R R R R R R R R T R R T R N • R T R R R R R R R * R N R R R R R R R
R R N N N N N N N N N N N N N N
Sr2+
N
N
Co2+ Mn2+
R
R
N
R
RTabela
R Rrozpuszczalności
T N R R Rsoli
R i wodorotlenków
R R R R R w Rwodzie
R R
Tabela
rozpuszczalności
soli
i wodorotlenków
w wodzie
N
R
R F– R R R T R R R R R N R N R N R N R N R R R R R T R R R R R R R N R T R T R T R T
Li+
R
N
T
N
4
R
N
N
ROH– R R R R R R T R R N R T N R N R N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N
kationy
aniony
R
R
R
R
T
R
R
R
la rozpuszczalności soli i wodorotlenków w wodzie
R
OH–
127
128
lorens
262
259,101
103
nobel
102
mendelew
258,098
257,095
101
ferm
100
einstein
252,088
99
kaliforn
251,080
98
berkel
247,070
247,070
97
kiur
96
ameryk
243,061
95
pluton
244,064
94
neptun
93
92
237,048
238,029
uran
protaktyn
231,036
232,038
91
tor
90
7
6
5
4
3
2
1
Li
1,0
Na
K
Rb
Cs
Fr
0,9
0,8
0,7
0,7
87
frans
223,020
55
cez
132,905
37
rubid
85,468
19
potas
39,098
11
sód
22,990
0,9
lit
6,941
3
1
wodór
1,008
H
1
2,1
Be
Mg
Ca
Sr
Ba
Ra
Sc
3
Y
La
Ac
gazy
szlachetne
89
aktyn
227,028
1,1
57
lantan
138,905
1,1
39
itr
88,906
1,3
21
skand
44,956
1,3
niemetale
metale
rad
226,025
88
0,9
bar
137,327
56
0,9
38
stront
87,62
1,0
20
wapń
40,078
1,0
12
magnez
24,305
1,2
4
beryl
9,012
1,5
2
Układ okresowy pierwiastków chemicznych
Ti
4
Zr
Hf
Rf
V
5
Nb
Ta
Cr
6
Mo
W
Sg
106
seaborg
265,12
74
wolfram
183,84
2,0
42
molibden
95,94
2,0
24
chrom
51,996
1,9
Ce
1,1
Pr
Mn
7
Tc
Re
1,2
Nd
Bh
107
bohr
264,10
ren
186,207
75
1,9
43
technet
97,905
1,9
25
mangan
54,938
1,7
Th
tor
232,038
90
1,3
Pa
91
protaktyn
231,036
1,5
Aktynowce
58
U
92
uran
238,029
1,7
H
Fe
8
Ru
Os
Np
93
neptun
237,048
1,4
Co
9
Rh
Ir
Pu
94
pluton
244,064
1,3
samar
150,36
1,2
Mt
109
meitner
268,10
77
iryd
192,217
2,2
rod
102,906
45
2,2
27
kobalt
58,933
2,0
Ni
10
Pd
Pt
Eu
Ag
Au
Gd
64
gadolin
157,25
1,1
Rg
79
złoto
196,967
2,4
47
srebro
107,868
1,9
kiur
247,070
Am 96Cm
95
ameryk
243,061
63
europ
151,964
1,0
Ds
Cu
11
29
miedź
63,546
1,9
110
111
darmsztadt roentgen
281,10
280
78
platyna
195,084
2,2
46
pallad
106,42
2,2
28
nikiel
58,693
2,0
masa atomowa, u
symbol pierwiastka chemicznego
Pm 62Sm
61
promet
144,913
1,2
Hs
108
has
269,10
76
osm
190,23
2,2
44
ruten
101,07
2,2
26
żelazo
55,845
1,9
1
wodór
1,008
2,1
60
59
cer
prazeodym neodym
140,116
140,908
144,242
1,1
Lantanowce
Db
73
tantal
180,948
1,5
41
niob
92,906
1,6
23
wanad
50,942
1,7
104
105
rutherford
dubn
261,11
263,11
72
hafn
178,49
1,3
40
cyrkon
91,224
1,4
22
tytan
47,867
1,5
liczba atomowa (liczba porządkowa)
nazwa pierwiastka chemicznego
elektroujemność
(wg Paulinga)
Zn
12
Cd
Hg
Tb
Bk
97
berkel
247,1
65
terb
158,925
1,2
Cn
112
kopernik
285
80
rtęć
200,59
1,9
48
kadm
112,411
1,7
30
cynk
65,39
1,6
B
Al
Ga
In
Tl
Dy
Cf
98
kaliforn
251,080
66
dysproz
165,500
1,2
Nh
113
nihonium
284
81
tal
204,383
1,8
49
ind
114,818
1,7
gal
69,723
31
1,6
13
glin
26,982
1,5
5
bor
10,811
2,0
13
C
Si
Ge
Sn
Pb
Ho
Es
99
einstein
252,088
67
holm
164,930
1,2
Fl
N
P
As
Sb
Bi
Er
O
S
Se
Te
Po
Tm
tul
168,934
69
1,2
Lv
84
polon
208,982
2,0
52
tellur
127,60
2,1
34
selen
78,96
2,4
16
siarka
32,065
2,5
8
tlen
15,999
3,5
16
F
Cl
Br
I
At
Yb
70
iterb
173,04
1,1
Ts
85
astat
209,987
2,2
53
jod
126,904
2,5
35
brom
79,904
2,8
17
chlor
35,453
3,0
9
fluor
18,998
4,0
17
mendelew
258,098
nobel
259,101
Fm 101Md 102No
100
ferm
257,095
68
erb
167,259
1,2
Mc
83
bizmut
208,980
1,9
51
antymon
121,760
1,9
33
arsen
74,922
2,0
15
fosfor
30,974
2,1
7
azot
14,007
3,0
15
Ne
hel
4,003
He
2
18
Xe
Kr
36
krypton
83,798
Ar
18
argon
39,948
Rn
Lu
Lr
103
lorens
262,110
71
lutet
174,967
1,2
Og
86
radon
222,018
–
54
ksenon
131,293
–
–
–
10
neon
20,180
–
–
114
115
116
117
118
flerovium moscovium livermorium tennessine oganesson
289
288
292
294
294
82
ołów
207,2
1,8
50
cyna
118,710
1,8
32
german
72,61
1,8
14
krzem
28,085
1,8
6
węgiel
12,011
2,5
14
Układ okresowy pierwiastków chemicznych
Zeszyt ćwiczeń, który już od pierwszych lekcji chemii doskonale wspiera
kształcenie kluczowych umiejętności – opisywania doświadczeń chemicznych,
zapisywania równań reakcji chemicznych i wykonywania obliczeń.
Stopniowanie
trudności zadań
Ćwiczenie umiejętności
opisu doświadczeń
Na dobry początek
ćwiczenie podstaw −
zawsze na początku tematu
To doświadczenie musisz znać
eksperymenty, które
trzeba umieć opisywać
Dla dociekliwych
interesujące zadania –
zawsze na końcu tematu
Niewielkie projekty –
duże efekty!
samodzielne przeprowadzanie
doświadczeń i ich opisywanie
Przetwarzanie
informacji
Wykonywanie
obliczeń
Korzystam z informacji
ciekawe treści połączone
z zadaniami sprawdzającymi
umiejętności
Zadania ze wskazówkami
krok po kroku ułatwiają
stosowanie wiedzy do
rozwiązywania problemów
Dodatkowe materiały on-line
filmy, animacje, zdjęcia –
dostępne pod kodami
Sprawdź się
zadania przekrojowe –
zawsze na końcu działu
Obejrzyj film
docwiczenia.pl
Kod: C8RAUS
Dodatkowe materiały –
oglądaj, pobieraj,
drukuj.
www.nowaera.pl
C8RAUS
nowaera@nowaera.pl
Centrum Kontaktu: 801 88 10 10, 58 721 48 00
Zeskanuj kod QR,
który znajdziesz
wewnątrz
zeszytu ćwiczeń,
lub wpisz kod na
docwiczenia.pl.