Tøknifrøði rapport Veðrið Rapport í Tøknifrøði um veðrið Skrivað av Ára Mortensen, Janusi í Garði og Tóka H. Benjaminsson Lærari: Karin K. Petersen Síða | 1 Tittulblað Lærarar: Karin K. Petersen, Andras Biskupstøð og Jens Pauli Joensen Fag: Tøknifrøði B Bólkalimir: Ári Mortensen, Janus í Garði og Tóki H. Benjaminsson Kápumynd: (travels 2018) Síður: 4848 Resumé: In this report we will discuss the Faroese climate, and the challenges it imposes on growing produce. We try to create a product that will make it easier to grow fresh food in our climate and bring fresh produce to households. We will discuss the challenges of our climate, and how they can be circumnavigated. We will discuss the innovation behind our product and discuss the use and usefulness of our product. Ári Mortensen: ______________________________ Janus í Garði: ______________________________ Tóki H. Benjaminsson: _______________________________ Síða | 2 Innihaldsyvirlit Tittulblað ..................................................................................................................................................... 2 Innihaldsyvirlit ............................................................................................................................................ 3 Innleiðsla ..................................................................................................................................................... 5 Problemformulering: ................................................................................................................................... 5 Hví er veðrið sum tað er í Føroyum? .......................................................................................................... 6 Veðrið í Føroyum:................................................................................................................................... 6 Geisling frá sólini.................................................................................................................................... 7 Havstreymur............................................................................................................................................ 8 Hví fáa nógv plantusløg ikki voksið í Føroyum?........................................................................................ 9 Hvussu stóra ávirkan hevur innflutningurin av matvørum á okkara nátturu/búskap? .............................. 11 Hvussu kunnu vit minka um innflutningin av matvørum? ....................................................................... 12 Spurnarkanning ......................................................................................................................................... 14 Produktprincip........................................................................................................................................... 17 Idegenerering: ....................................................................................................................................... 17 ”Hvussu kunnu vit minka um innflutning av grønmeti?” ..................................................................... 17 Hvussu kunnu vit økja um oysl av grønmeti?....................................................................................... 17 Produkttilevning........................................................................................................................................ 20 Útveljing ................................................................................................................................................... 24 Menning av endaliga lutinum ................................................................................................................... 24 Materialevalg ........................................................................................................................................ 24 Fyrimunir og vansar við valda lutinum..................................................................................................... 24 Fyrireiking av framleiðslu......................................................................................................................... 25 Tøkni vurdering .................................................................................................................................... 25 Samfelagslig hjáárin.............................................................................................................................. 25 Heldig og óheldig hjáárin...................................................................................................................... 26 Síða | 3 Málbólkur.............................................................................................................................................. 26 Relevant vitan ........................................................................................................................................... 27 Bygging ..................................................................................................................................................... 30 Deilirnir av lutinum................................................................................................................................... 30 Endaliga skápið ......................................................................................................................................... 31 Elektroniski parturin ................................................................................................................................. 34 Evaluering ................................................................................................................................................. 36 Niðurstøða ................................................................................................................................................. 36 Keldulisti ................................................................................................................................................... 37 Fylgiskjal .................................................................................................................................................. 38 Myndir: ..................................................................................................................................................... 40 ................................................................................................................................................................... 40 Síða | 4 Innleiðsla Í uppgávuni skriva vit um hvussu veðrið í Føroyum ávirkar plantuvøksurin og møguleikan fyri plantuvøkstur. Vit fara eisini at skriva um hvussu vit kunnu gera tað lættari at fáa plantur og grønmeti at vaksa í Føroyum. Av tí at innflutningurin av matvørum hevur so stóra ávirkan á nátturuna, hevði tað gagnað okkum væl um vit kundu minka um sjálvan innflutningin. Um vit kunnu framleiða grønmeti her í Føroyum, minka vit sjálvandi um innflutningin, og harvið dálkingina hann skapar. Vit fara at menna og framleiða ein lut ið ger hetta. Helvtin av okkara uppgávu leggur dent á hv- spurningarnar, meðan hin helvtin er um lutin, bæði framleiðsluna og hugskotið sjálvt. Lyklatrupulleiki: Ov vánalig veðurviðurskifti fyri plantuvøktsur í Føroyum Problemformulering: Veðrið hevur eina stóra ávirkan á mestsum alt vit gera. Her í Føroyum er veðrið sera skiftandi, og tað kann skapa nakrar trupulleikar. Hetta ávirkar eisini plantuvøksturin í føroyum. Føroyingar hava líka síðani víkingatíðina roynt at fingið landbúnað at rigga her, men tað hevur aldrin loyst seg. Um vit høvdu kunnað brúkt nútíðar tøkni til loysa trupulleikan, hevði tað óivað gagnað og okkum nátturuni væl. Hví er veðrið sum tað er í Føroyum? Hví fáa nógv plantusløg ikki voksið í Føroyum? Hvussu stóra ávirkan hevur innflutningurin av matvørum á okkara nátturu/økonomi? Hvussu kunnu vit minka um innflutningin av matvørum? Síða | 5 Hví er veðrið sum tað er í Føroyum? Veðrið er eitt heiti ið umfavnar ótrúliga nógv nátturu-fyribrigdi, tó eru nøkur ið hava mest ávirkan. Hesi eru tildømis hiti, vindur, trýst, streymur og sól. Næstan øll av hesum hanga saman á ein ella annan hátt. Um tú nakrantíð hevur verið uttanlands, veist tú at stórur munur kann vera á veðrinum. Tú kanst fara umborð á eitt flogfar har tað er 5 hitastig, og koma útaftur fáar tímar seinni har 25 hitastig eru. Størsta hitamáting nakrantíð var 58 gradir Celsius, meðan minsta nakrantíð var -89,2 gradir Celsius.1 Veðrið í Føroyum: Eftir ”Køppen climate classification” eru Føroyar ”cfc” ella ”subpolar oceanic climate”. Tað vil siga at Føroyar fáa sjáldan heitari veður enn 20 gradir celsius, og sjáldan kaldari enn eini -3 gradir celsius. 2 Miðalhitin í Føroyum (frá 2000-2020) liggur um eini 7 hitastig. Í 2020 vóru 48 frostdagar í Tórshavn, og í 2010 vóru 67 frostdagar. Frá 2000-2020 vóru millum 1.072-2.259mm av avfalli. Sóltímarnir liggja um eini 1000 um árið. Miðal vindmegin liggur um 6-8m/s í Tórshavn. Í Føroyum hava vit ikki illveður alla tíð, men veðrið er kalt um veturin, og ikki serliga heitt um summarið. Hetta veðurlagið verður ofta nevnt ”tempererað”. Tempereraða veðurlagið ger at hitin hvørki blívur serliga heitur ella serliga kaldur. Hetta er also relativt til onnur støð. (Hagstova Føroya 2022) Fyri at vita hví veðrið er sum tað er í Føroyum, mugu vit fyrst vita eitt sindur um veðrið sum heild: 1 (Kjølbro 2007) 2 (CDO 2022) Síða | 6 Geisling frá sólini Øll veðurfyribrigdi koma upprunaliga frá sólini. Vindur er luft ið verður hitað av sólini sum so fellur og rísur. Havstreymur er sjógvur ið er settur í røring av vindi o.s.fr. Alt hetta skyldast av at sólin geislar jørðina. Alt sólarljósið sleppur tó ikki allan vegin niður á jørðina. Um alt sólarljósið hevði sloppið niður á jørðina, hevði onki lív verið her. Umleið 18% av ljósinum verður upptikið í miðhválvinum (stratosferan og mesosferan, ca 10-80km upp frá jørðini). Í miðhválvinum liggur osonlagið, ið upptekur meginpartin av vandamiklu úrbláu (ultraviolettu) geislingunum. Figur 1, Myndin vísur hvørjir brøkpartar av geislingini verður upptikin hvar. (Kjølbro 2007) Eitt lítið petti av geislingini verður upptikið av skýggjunum og vatnguva (umleið 2%). Umleið ein triðingur (35%) verður kasta út aftur í rúmdina. Her er tað skýggini ið standa fyri meginpartinum av afturkastingini (umleið 24%). Restin av triðinginum verður kastað aftur av Jørðini, vatnskorpuni og lufthavinum. Tey 47 prosentini ið eru eftir raka jørðina á ein ella annan hátt.3 3 (Kjølbro 2007) Síða | 7 Havstreymur Havstreymur er sjógvur ið er settur í røring av vindi. Sum sagt kemur vindurin sjálvandi av hitamuni í er skaptur av sólini. Havstreymur má ikki mistakast fyri sjóvarfalsstreymar. Havstreymar skifta ikki ætt. Teir kunnu skifta ætt og megi eitt lítið sindur, men so er tað yvir fleiri ár, og broytingin er ikki stór. Havstreymarnir flyta hita og kulda (sjálvt um kuldi í veruleikanum bara Figur 2, Myndin vísur rákið av golfstreyminum (SciJinks 2022) er minni hiti) runt, og hetta ávirkar veðurlagið nógv, allastaðni. Norðuratlantsstreymurin er nokk tann ið ávirkar okkum í Føroyum mest. Hann førur heitan sjógv frá miðameriku, niðan til norðuratlantshavið. Streymurin eitur sum heild Golfstreymurin, men vit nevna hann norðuratlandsstreymin tá hann er komin her niðan. Um golfstreymurin ikki hevðið verið her, hevði onki lív verið í okkara parti av verðini. Føroyar høvdu líkst meira Svalbard, um golfstreymurin ikki var. Á Svalbard er munandi kaldari enn í Føroyum. Sjógvur hevur høgri varmafyllu enn vatn, tí goymur hann nógv betri hitan enn land. Hetta hevur stóran týdning fyri veðurlagið ymsastaðni á jørðini. Heiti sjógvurin ið kemur til Føroyar, hevur beinleiðis ávirkan á okkara veðurlag. Heiti sjógvurin ger so at firðirnir næstan aldrin frysta. Heita vatni heldur miðalhitan í Føroyum uppi, sum so ger at fleiri plantusløg og djórasløg fáa yvirlivað. Síða | 8 Hví fáa nógv plantusløg ikki voksið í Føroyum? Vit hava orðað hendan spurningin við dent á ”nógv plantusløg”. Føroyar eru sjálvandi ikki ófruktagóðar. Vit hava eitt fjølbroytt flora, við ótrúliga nógvum plantusløgum. Tó eru ikki nógv plantusløg ið framleiða nógvan mat. Ein stórur trupulleiki, ið ger tað torført fyri grønmeti at vaksa í Føroyum er, at vit hava eitt rættiliga kalt klima afturímóti øđrum londum. Miðalhitin í Føroyum fyri eitt ár fer sjáldan hægri enn 8ºC4. Ein kilifrugt krevur tildømis ein minimum-hita av 18ºC, og optimalan hita av 22-30ºC, og basilikum krevur ein minimum-hita av 18ºC, og ein optimalan hita av 20-25ºC5. Harafturímótir fer hitin í Tórshavn sjáldan yvir 11ºC6. Við tí vitanini er tað klárt at síggja hví tað er so trupult at fáa mat at vaksa í Føroyum. Okkara veðurlag er ofta for kalt fyri nógv plantusløg at kunna vaksa. Tó ber tað til at sáa eitt (avmarkað) úrval av plantum til matna. Frá cirka ár 600-650 sáaðu føroyingar kornið Avena Sativa, ið krevur ein hita av cirka 4 ºC at vaksa.7 Føroyingar hava leingi nýtt alt, ið tey kunnu sáa. Vit hava í langa tíð sáa m.a. rótakál, mairót, epli og hvonn.8 4 (Hagstova Føroya 2022) 5 (Juhl and Falgren 2011) 6 (Hagstova Føroya 2022) 7 (Carlson 2016) 8 (Joensen 2015) Síða | 9 Niðanfyri sæst ein grafur frá Hagstova Føroyar, ið avmyndar miðalhitan í Tórshavn hvørt ár. Frá grafinum sæst at miðalhitin í Tórshavn liggur cirka á 7,2 ºC. Tað er cirka 11 ºC minni enn minimumhitin fyri kiliplantur og basilikum. Tað merkir at tað er næstan heilt ógjørligt at vaksa kiliplantur og basilikum uttandura. Tó er neyðugt at nevna, at miðalhitin varierar sjálvandi gjøgnum árið, og at miðalhitin omanfyri er fyri eitt heilt ár. T.d. er miðalhitin á sumri umleið 10-12 ºC, harafturímóti er miðalhitin á vetri umleið 4 ºC 9 Grafur tikin frá (Hagstova Føroya 2022) 9 (Kjølbro 2007) Síða | 10 Hvussu stóra ávirkan hevur innflutningurin av matvørum á okkara nátturu/búskap? Hvør einstakur forbrúkari hevur tað so lætt. Vit kunnu bara ganga ein túr til tættasta innkeypshandil, keypa okkum ein pakka av grønmeti og nýta tað, uttan at síggja ella hugsa um hvørja ávirkan tað í veruleikanum hevur á okkara umhvørvi. Tað er tað sum ger tað so farligt. Vit kunnu siga alt vit vilja, leggja alt vit vilja út á Instagram, men dálkingin hendur enn. Hendan dálkingin kemur sjálvandi ikki av ongum. Dátur frá hagstovuni vísa at umleið 20% av samlaða innflutningsvirðinum kemur av innflutninginum av matvørum og livandi djórum: Hesin innflutningurin er sjálvandi ikki bara grønmeti, men tá tað er ein fimtapartur av innflutninginum, er grønmeti óivað eitt gott hakk av tí.10 Figur 3, Myndin vísur % av vøruinnflutningin per ár (Hagstova Føroya 2022) Tá forbrúkarin velur at keypa innflutta útlendska vøru, so økir hann eisini eftirspurningin av útlendsku vøruni. Tað ger so, at handilin hann keypur frá má innflyta meira útlendska vøru, at møta eftirspurninginum. At framleiða, pakka og flyta matvøru til handlar fevnir um cirka 57% av orkuni brúkt av mat-búnað í America. 11 Sjálvt um hetta data er um America, so lýsir tað eisini ein grovan trupulleika. Føroyar hevur brúk fyri at innflyta nógva rá- og matvøru. Um 57% av orkan brúkt í mat-búnað í America er áðrenn maturin yvirhøvur er komin til handils, so kann talið væntandi vera munandi størri fyri Føroyska innflyting. Hesin innflutningurin skapar sjálvandi dálking. Vit eru munandi meira isoleraði enn America, og okkara framleiðsla av matið kemur ikki tætt við tí hjá America. Tí er tað so týðandi at tann føroyski forbrúkarin keypur føroyska vøru; vit mugu minka um útlát og orksuspill. 10 (Hagstova Føroya 2022) 11 (Department of Environmental Quality 2016) Síða | 11 Hvussu kunnu vit minka um innflutningin av matvørum? Sum sagt, er tað føroyska veðurlagið ikki nóg gott at sáa fleiri matvørur. Tað ger tíanverri at nógv matvøra má innflytast frá útlondum. Um vit minka mongdina av pengum, sum vera goldnir til útlandið, so vera penganir verandi í okkara landi. Men um tað føroyska fólkið vil faktiskt minka um hvussu nógv vit keypa frá útlandinum, so hava vit eitt val at gera; vit kunnu missa nógva vøru við at steðga at innflyta tað, ella vit kunnu royna at kompensera fyri tað, ið føroyingar hevði mist, um ein verulig broyting hevði hent. Um Føroyar hevði knappliga steðga innflytingina av matvørum frá útlondum, so hevði tað havt alvorliga ávirkan á okkara úrval av matið. So fyri at mótvirka negativu ávirkanina tað hevði havt á Føroyar, mugu vit breiðka úrvalið av føroyska vøru, og syrgja fyri at vit faktiskt nýta so nógva føroyska vøru ella rávøru sum gjørligt. Tað er líkasum kenda reklaman hjá Sendistovuni sigur: “Keyp Føroyskt” (Sendistovan Online 2016). Sjálva gerðin av at minka um innflutningin er í grundini einkult; handlar og fyritøkur sum keypa ella innflyta vøru frá útlond skullu bara minka ella steðga mongdina av vørum, ið tey keypa frá leverandørum. Men sjálvt um tann sjálva gerðin er løtt, so er størsti trupulleikin at finna eina loysn, sum minimerar skaðan til okkara búskap. Tí kann spurningurin ”Hvussu kunnu vit minka um innflutningin av matvørum” sum so vera ”Hvussu kunnu vit gera tað gagniligt at minka um innflutning”. Tó halda vit at núverandi heitið av trupulleikanum er meira hóskandi. Tá ætlanin er at økja mongdina og/ella úrvalið av føroyska matvøru, so kunnu tankagongdinar greinast í tveir bólkar: Føroyskar fyritøkur ella handlar skullu framleiða hópmongdir av matvøru í Føroyum, og selja hana, ella føroyska húskið og individið kann royna at hjálpa til at framleiða matvøruna, meðan tað verur meira sjálvstøðugt. Báðar tankagongdinar eru ítøkiligir mátar at gera Føroyar meira sjálvstøðugt, tá tað kemur til matvøru, tó er ein stórur vansi við tí eina tankagongdina. Síða | 12 Fyri at faktiskt framleiða hópmongdir av matvørum í Føroyum og selja tað lokalt, so má tað vera nógv undirtøka við hugskotinum, og nógv fólk mugu keypa føroysku matvøruna fram um innfluttan mat, meðan har eisini má vera ein vinningur fyri seljaran, so at marknaðurin kann veksa við fólkatalið. Tá er eisini umráðandi, at matvøran ikki er ov dýr fyri innkeyparar, tí fólk fara jú at velja innfluttan mat framum, um maturin er bíligari. Tó er tað ikki ein trupulleiki, um man fylgur hugskotinum at individ ella húski skullu sáa meira av teirra egna mat, at møta teirra tørv. Um eitt húski skal heldur framleiða sína egnu matvøru, so er tað ikki líka neyðugt at hava stóra undirtøku í loysnini, tí tað ávirkar ikki individið negativt, um onnur húski ikki taka undir við hugskotinum. Endamálið er jú at gera okkum meira sjálvstøðug. Síða | 13 Spurnarkanning Fyri at kanna vananar hjá fólki, og fyri at finna okkara málbólk, hava vit gjørt eina spurnarkanning við hóskandi spurningum. Spurnarkanningin var deild við Tekniska Skúlan í Klaksvík, og eisini var hon sent út til Miðnámið á Kambsdal. Vit vilja mest kanna hvussu stórur brotpartur av fólkunum sáa egna mat, og síðani eisini kanna hví summi ikki sáa nakað, so vit kunnu vita hvørja ávirkan okkara lutur hevði havt. Vit hava 117 svar til spurnarkanningina, tá data var flutt á dokumentið. Spurningurin “Hvar í Føroyum býrt tú?” var koyrdur í spurnarkanningina seinni, so bara 60 svar er til tann spurningin. Aldur - 117 svar Kyn - 117 svar ´´ Fig. 4 Fig. 5 Hvar í Føroyum býrt tú? - 60 svar Hevur tú tín egna hava? - 117 svar Fig. 6 Fig. 7 Sáar títt húsarhald nakra matvøru? (Vit hugsa ikki um veltur) - 117 svar Síða | 14 Fig. 8 Um tit ikki sáa nakað, hví? - 77 svar Fig. 9 Hvussu nógv metur tú at títt húsarhald keypur inn av grønmeti, urtrum, frukt ella ber um vikuna? - 117 svar ´´ Fig 10 Ein stórur meginlutur av fólkini, ið svaraði, eru í aldrinum 18-23 og búgva á Eysturoynni. Tó eru svarini frá Figur 6. og fram mest relevant í okkara uppgávu. Síða | 15 62.4% av fólkini, ið svaraðu hava egna hava, tó sáa 65% ikki egna matvøru. Áleið ein fjórðingur av fólkunum vaksa grønmeti, meðan 13% veksa urtrar. Frá tí kunnu vit gita, at tað er tann matvøran, ið fólk hevði mest vilja kunna sáa í teirra húski. Hetta fara vit síðani at arbeiða á við okkara produkt. Síðani hyggja vit at svarunum á Fig. 9, ið hjálpir okkum at skilja hvat tað er, ið forðar fólkið frá at sáa matvøru, og síðani kunnu vit brúka tí vitan at síggja um okkara produkt hevði kunna loyst teir trupulleikarnir, sum so kann vísa á hvussu brúkiligt okkara produkt hevði verið, í hvørt fall hjá teimum, ið hava svara okkara spurnarkanning. Tey mestu sáa ikki matvøru, tí tey ikki hava nóg nógva tíð ella duga ikki (32.5% og 31.2% svarað). Síðani er mest svarað at tað virkar torført at seta seg inn í at sáa teirra egna matvøru. Og so síðani var fjórð-størsti trupulleikin at fólk ikki hava nóg nógv pláss. Hesir trupulleikanir eru á leið teir, ið vit ætla at loysa við okkara lut, so hetta eru góð týðindi fyri okkum. At bara fýra fólk svaraðu, at tey ikki sáa tí tey ikki tíma, vísir eisini at tað ikki er ein stórur partur av tí, sum er gott fyri lutin. Eitt sum eisini lýsir gott fyri okkara lut, men er nokkso trivielt, er at ein persónur svaraði, at tey ikki sáa, tí havin ikki er fruktagóður. Sjálvt um tað bara er ein persónur út av 117, so sær tað enn gott út fyri okkum, tí tað vísir á, at hesin persónurin hevur roynt at sáa, men fann út av at havin ikki er fruktagóður, sum kanska vísir á at hesin persónurin hevði vilja roynt okkara lut. Síða | 16 Produktprincip Idegenerering: Nógv í Føroyum hava av ymsum orsøkum ikki møguleika at sáa sítt egna grønmeti. Hetta ger so at tey mugu keypa grønmeti. Sum nú er, framleiða vit ikki nógv grønmeti í føroyum, tí má grønmeti ið fólk keypa innflytast. Tað má so sáast og/ella framleiðast í einum øðrum landi og síðani innflytast. Tað verður innflutt við skipi, ið dálkar nátturuna. Vit leggja dent á hendan fyrsta partin (tað at tað verður framleitt uttanlands) og royna at skapa ein lut. Fyri at gera tað lættari at finna hugskot gera vit ein ”fokusspurning”: ”Hvussu kunnu vit minka um innflutning av grønmeti?” Vit valdu at gera eitt ”Umvent brainstorm”. Í einum vanligum brainstormi velur man eitt orð ella eitt hugskot, og hugsar um hvussu man kann bata um tað. Í ”Umventa brainstorminum” hugsa vit um hvussu vit kunnu gera tað verri. Produktið hjá okkum skal kunna at loysa ella bata um trupulleikan, so vit gjørdu okkara umventa brainstorm við tí í huga. Vit brúktu fokusspurningin sum mittuna av okkara brainstorm. Vit valgdu umvent brainstorm, tí tað var nýtt fyri okkum, og vit hevði brúk fyri at fáa nýggjir mátar at skoða loysnir til okkara trupulleika, sum vanligt brainstorm bara ikki hjálpti við. Tað kann eisini vera lættari at hugsa negativt, og royna at finna mátar at gera trupulleikan verri. Hetta gjørdi, at vit sóu trupulleikan frá nýggj sjónarhorn. Hvussu kunnu vit økja um oysl av grønmeti? Vit valgdu at finna fimm hugskot, og síðani gera eitt lítið scorecard, har vit valgdu tað, ið var mest hóskandi fyri uppgávuna. Hugskotini vóru: • Vit kunnu innflyta meira mat. • Vit kunnu fáa meira fólk av keypa úr handlum. • Vit kunnu fáa minni fólk at sáa sítt egna grønmeti. • Vit kunnu minka um haldbarheit av matvørum. • Steðga kompostering. Síða | 17 Tá vit vita hvussu vit kunnu gera tað verri, vita vit hvussu vit kunnu gera tað betri. Hendan processin gevur okkum eitt nýtt sjónarhorn inn í trupulleikan. Vit venda ’loysninar’ til umventa brainstorm á høvdið, og finna nakrar møguligar loysnir til hvussu vit kunnu minka um innflutning av grønmeti. 1. Vit kunnu innflyta minni mat 2. Vit kunnu fáa minni fólk at keypa úr handlum. 3. Vit kunnu fáa meira fólk at sáa sína egna matvøru. 4. Vit kunnu økja um haldbarheit av matvørum. 5. Vit kunnu gera betri møðuleikar at kompostera. Síðani mugu fimm loysnir ella produkt uppfinnast, sum loysa trupulleikan (antin heilt ella partvíst) Fyrsti luturin inniheldur hugskot 1, 2 og 3, og tað bleiv ein lutur, ið ger tað lættari fyri fólk at sáa teirra egnu matvøru. Næsti luturin inniheldur møðuliga hugskot 1, 2 og 4, og hugskotið var ein stof-posi ella innpakningur sum man kann hava frukt og grønmeti í, fyri at økja um haldbarheit. Triðji luturin inniheldur hugskot 5 og sindur eisini 3. Luturin er ein kompostloysn, ið kann vera í húskinum, og er luft-tættur, so at man ikki luktar kompostin. Síða | 18 Her eru fimm góð hugskot, men fyri at finna tað, ið riggar best, fara vit at nýta eitt ‘mini scorecard’. Fyrst skullu vit finna fimm krøv at seta. Vit valgdu: a) Tað skal vera lætt at læra og lætt at brúka. b) Tað skal kunna framleiðast bíligt. c) Tað skal kunna framleiðast í Føroyum. d) Tað skal ikki krevja nakra aðra vøru at brúka e) Tað skal kunna gera ein mun. Nú tá vit hava krøvini og lutanir, kunnu vit gera tað fyrsta scorecard, at meta um lutanir: a b c d e Sum Lutur 1 5 4 5 5 4 23 Lutur 2 5 4 3 4 3 19 Lutur 3 3 3 4 3 5 18 Út frá scorecardinum sæst, at lutur nr. 1 er tann besti, og tað er luturin, ið vit arbeiða víðari við. Hugskotið aftanfyri lutinum er, at gera eitt ella fleiri drívhús, ið skal gera tað lættari fyri fólk at sáa matvøru, so at tey keypa minni frá handlum, sum keypa frá útlondum. Síðani minkar tað um dálkingina, og ger eisini Føroysku fólkini tryggari og teirra húski meira sjálvstøðug. Síða | 19 Produkttilevning Ætlanin fyri lutin er, at hann skal kunna brúkast av fleiri húski, soleiðis at tey kunnu sáa teirra egna matvøru, sjálvt um tey mangla pláss ella tíð. Eftir tølini frá okkara spurnarkanning, so eru mestu fólkini ikki forðað av plássartrot, og cirka tvey út av trý fólk hava ein hava í húskinum. Afturat hesum vita vit eisini, at meginluturin ikki sáar nakra matvøru, tí tey ikki hava tíð og/ella duga ikki. Hetta er ein trupulleiki, ið vit ætla at loysa. Í scorecardinum geva vit lutinum poeng fyri hvørt krav, har 1 er vánaligt, 3 er gott og 9 er framúr gott. Vektin av kravinum verður síðani faldað við stiginum, fyri at geva eitt neyvt stig. Krav Vekt Grundgeving • Pláss effektivt 4 Skal kunna brúkast innandura • Sjálvvirkandi 5 Fólk hava ikki tíð, má tí rigga av sær sjálvum • Lætt at brúka 4 Skapar størri málbólk • Bíligt at framleiða 3 Bílig framleiðsa merkir bíligari lutur Modell 1 Modell 2 Modell 3 Krav Vekt Point VxP Point VxP Point VxP 1 4 9 36 3 12 1 4 2 5 1 4 9 45 9 45 3 4 3 12 9 36 3 12 4 3 9 27 3 9 1 3 Sum 79 102 64 Síða | 20 ’ Figur 11: Hugskot 1. Loddrætt „velta“ sum tekur lítið pláss. Figur 12: Hugskot 2. Sjálvvirkandi drívhús til køkin, ið kann standa sjálvt í langa tíð. Figur 13:Hugskot 3. Sjálvvirkandi drívhús við einum „dripp“ systemið sum umsirkulerar taðevni, og ein „luft boblari“ sum iltar vatnið. Síða | 21 Krav 1: Fyrsta kravið var at tað skuldi vera pláss effektivt. Her var vektin 4. Vit settu vektina til 4 útfrá svarunum av okkara spurnarkanning. Umleið 18% svaraðu at tey ikki høvdu nóg nógv pláss, og tí er týdningarmikið at luturin ikki fyllir ov nógv. Fyrsti lutur var ein lodrøtt “velta”. Í einum húsið fer ofta nógv loddrætt pláss til spillis, og hetta tekur luturin nevniliga fatur í, tí fær hann 9 har. Annar lutur var eitt sjálvvirkandi drívhús til køkin, ið kann standa sjálvt í langa tíð. Her hugsaðu vit at gera tað til ein kassa, sum ikki er líka pláss effektivt sum ein høgur cylindari, men kassin kann gerast í øllum støddum, og fær tí 3 Triði lutur var eitt sjálvvirkandi drívhús við einum „dripp“ systemið sum umsirkulerar taðevni, og ein „luft boblari“ sum iltar vatnið. Hesin luturin skuldi eisini vera ein kassi, men av tí at hann hevur eitt lag av skervi undir moldini og ein heilan tanga av vatni undir skervinum, tekur hann nógv meira pláss enn lutur 2. Tí fær hann 1. Krav 2: Annað kravið var at luturin skuldi vera sjálvvirkandi. Her settu vit kravið til at vera 5. Tað gjørdu vit aftur av spurnarkanningini. 33% svaraðu at tey ikki høvdu tíð, og 27% svaraðu at tey ikki duga. Hetta kravið mestsum loysur báðar trupulleikarnar. Fyrsti lutur er ikki serliga sjálvvirkandi, vatn má fyllast í javnan. Tí fær hann 1. Annar lutur krevur lítið av røkt, og tí fær tað 9. Triði lutur er eisini mestum sjálvvirkandi og fær tí eisini 9. Krav 3: Triða kravið var at luturin skal vera lættur at brúka. Her meina vit bæði tað at hann skal vera lættur at læra at brúka, og kunna brúkast av so nógvum fólkum sum gjørligt. Hetta fekk vektina 4, tí spurnarkanningin vísur at 27% ikki duga at sáa sítt egna grønmeti. Fyrsti lutur fekk 3 poeng her. Fyrsti luturin er lættari at brúka enn ein vanligur urtagarður, tí vatn skal bara fyllast í ein tanga. Tó er hann ikki heilt sjálvvirkandi og krevur eitt sindur av erfaring við plantum. Annar lutur er mestsum púra sjálvvirkandi, og av tí sama lættur at brúka. Einasta sum krevst av brúkarinum er at hann sáar fræðini, fyllur vatn á av og á og heldur eyga við hita og fugtigheit. Alt hetta er heldur ikki neyðugt. Spírað grønmetið kann keypast og drívhúsið klárar at halda hitanum og fugtigheitina umleið á røttu leið. Luturin fær 9. Triði lutur er líka sjálvvirkandi sum lutur tvey, men hevur meira ið heldur honum í gongd, og av tí sama meira sum kann ganga galið. Hann fær 3 Síða | 22 Krav 4: Krav 4 var at luturin skuldi vera bíligur at framleiða. Øll fólk dáma at spara pengar, og tíma tí betur at keypa eitt produkt um tað er bíligt. Um eitt produkt er bíligt at framleiða, kann tað seljast bíligari. Tó má luturin ikki vera so bíligur at hann ikki heldur í langa tíð. Tí fær kravið vektina 3. Lutur 1 fekk 9 her. Luturin fekk 9 tí hann er í grundini bara tvey rør við mesh og mold. Hetta kostar sera lítið. Lutur 2 fekk 3 her. Hann er ikki dýrur at framleiða, men dýrari enn lutur 1. Hann hevur elektronikk afturat øllum hinum og er tí sindur dýrari. Lutur 3 fekk 1 her. Hann hevur alt sum fyrru lutinir hava, og nógv afturat. Hann hevur luftpumpu, luftspreiðara, vatnpumpu, vatnfiltur og annað. Afturat øllum hesum má hann verða bygdur kraftigari, tí hann hevur ein vatntanga, ið vigar nógv per volum. Síða | 23 Útveljing Scorecard sigur at lutur 2 vann, og vit væntaðu eisini at hann vann, tí hann er minni torførur at gera. Tú sjálvt um lutur 2 vann, so eru lutur 1 og lutur 2 nokk so eins, og tí kunnu teir nokk blandast til ein lut, og vit kunnu taka teir betru partanir av hvønn lut at gera ein góðan lut. Menning av endaliga lutinum Endaligi luturin bleiv so at siga tann sami sum skitsan av lutinum sum vann. Í staðin fyri at gera “sprinklarar” gjørdu vit dripparar. Sprinklarar eru torførari at gera og koyra tí prísin á lutinum upp. Hetta er óneyðugt tá dripparar kunnu gera somu uppgávu líka væl. Vit eru nú komnir til at luturin verður eitt drívhús, við hurð á, dripparum uppi ímóti loftinum, einari uv peru ið gevur plantunum ljós og einum følara ið vísur hita og fuktigheit. Fyri at gera drívhúsið so sjálvvirkandi sum gjørligt, programmera vit ein Arduino til at standa fyri vatningini. Arduinoin følur vætuna í moldini, og setur eina pumpu í gongd tá neyðugt er. Materialevalg Vit máttu velja hvørja rávøru vit skuldu gera okkara lut úr. Vit valgdu at gera drívhúsið úr viði, tí viður er prís-effektivur, og tí at viður er bíligur. Viðurin er eisini rættiliga lættur, og hann kann vera 𝐶𝑂! neutralt/miljøvinarligt, um tað er heystað rætt. Eventuelt hevði tað eisini kunna verið gjørt av endurnýttum viði. Eitt annað gott er, at um drívhúsið er gjørt úr viði, so sær drívhúsið gott út, og kann seljast sum eitt “DIY” sett. Fyrimunir og vansar við valda lutinum Fyrimunir: • Luturin er lættur at fáa at vera sjálvvirkandi • Luturin kann skalerast til fleiri støddir • Kann innstillast til mestsum allar plantur • Lættur at læra at brúka Vansar: • Um luturin er hondgjørdur, kann hann gerast dýrari at framleiðast • Hevur fleiri aðrar konkurentar Síða | 24 Fyrireiking av framleiðslu Tøkni vurdering Vit vurdera onnur drívhús, teirra brúk, og hvat er serstakt um tey. • Uttandura drívhús, full stødd. Sum oftast gjørt av metall-rammu og glaspanel. Varir leingi um man passar uppá tað. Sera nógv pláss. Kann vera óeffektivt, tí eitt stórt øki er alt í sama miljø. Hóskandi at sáa matvøru. Krevur nógv pláss og nógva orku at seta seg inn í. • Uttandura drívhús, lítið. Sum oftast gjørt av metal-rammu og plastpanel. Varir ikki líka leingi. Minni pláss. Meira effektivt, tí man kann vaksa nógv minni variatión saman, sum krevja sama miljø at vaksa. Sindur av pláss at sáa matvøru. Er lættari at byrja við. • Innandura drívhús, skáp. Metal-ramma við glaspanel. Lætt og atkomiligt at viðlíkahalda. Tekur ikki nógv pláss. Kann hava vakstrarlampu, men neyvan vatningarskipan. Minni stødd merkir minni pláss fyri plantur at vera, sum krevja annað miljø. Typiskt ikki hóskandi at sáa matvøru, um skápið er ov lítið ella manglar funktionalitetir. Lættast at byrja við, tá man akkurát setur seg inn í tað. Samfelagslig hjáárin Samfelagsligi hjáárinini vísa á hvørja ávirkan drívhúsini hava á samfelagið og miljø. Drívhús eru ikki altíð brúkt at sáa matvøru, og vera ofta eisini brúkt at sáa blómur og aðrar plantur. Í grundini hava drívhúsini øðrvísi ávirkan, annuppá um tey vera brúkt at sáa matvøru ella nakað annað. Øll drívhúsini nevnd í vurderingini hava oftast metal-rammu, og hava síðani antin glas- ella plast-panel at fanga hita. Framleiðslan av drívhúsini kunnu vera nokk dálkandi á umhvørvi, og av tí er tað generelt betri fyri umhvørvi, jú meira eitt drívhús verur brúkt. Tí er sum regul best at hava eitt drívhús við so nógvar funktionalitetir sum gjørligt, so at meira brúkarir blíva við at brúka tað aftaná fyrsta brúk. Av tí at stórri drívhús brúka munandi meira pláss, so vera tey brúkt um brúkarin hevur ætlanir at brúka tað leingi og ofta. Stórri drívhúsið er, jú stórri er dálkingin eisini. Av tí at okkara lutur er ætlaður til fólk, ið ikki vanliga sáa matvøru, er best at gera minni, og minni drívhús eru eisini bíligari at framleiða, og kunnu vera framleidd í stórri mongdir. Síða | 25 Heldig og óheldig hjáárin Ávirkanin ið drívhúsini hava á umhvørvið varierar m.a. við hvussu stórt sjálvt drívhúsið er. Jú stórri drívhúsið er, jú meira er at endurnýta, og at sortera fyri burturkast ella endurnýtslu. Størri drívhúsið er, Um drívhúsið er meira moderna, eru meira deilir, ið kunnu endurnýtast til framtíðarbrúk (t.d. sensorar, hitalampur og vatnsystem). Tað er meira sannlíkt at stórri drívhús vera brúkt í longri tíðir, og av tí vera tey minni drívhúsini keypt í stórri mongd, sum merkir at har eru meira drívhús at koyra í endurnýtslu ella burturkast. Tað er faktiskt bæði positivt og negativt, tí um meira lítil drívhús vera keypt, so fara tey at hava meira moderna funktionalitet, sum ger at meira lutir í drívhúsinum kunnu endurnýtast. Málbólkur Út frá okkara spurnarkanning síggja vit, at meginluturin (32.5%) ikki sáar nakrað matvøru, av tí at tey ikki hava nóg nógva tíð, og síðani vóru 18.2%, ið ikki hava nóg nógv pláss. Vit síggja, at fólk hevði sáa teirra egnu matvøru, um tað var gjørt lættari, og tað er akkurát tað, ið okkara lutur ger. Síðani vita vit, at okkara málbólkur er fólk ella familjur, ið ikki sáar nakran mat vegna pláss- ella tíðartrot. Okkara lutur er gjørdur so at hann nóg lættur at brúka, at hvør sum helst kann nýta hann uttan trupulleika; brúkarin hevur bara brúk fyri mold og okkurt at sáa. Síða | 26 Relevant vitan UVG Vit valdu at koyra eina UV-peru í drívhúsið. Hetta var ikki av ongari grund. UVG (Ultra-violet geisling) hevur víst seg at økja um mongdina av phenoliskum evnum í plantum.12 Phenolisk evnir eru evnir við minst einum phenol-molekyl á. Phenolir eru ein bólkur av kemiskum evnum ið eru uppbygd av einum hydroxy-bólki(-OH), ið er bundið at antin einari heterocycliskum evni (Eitt molekyl ið er bygd upp av einum ringi av minst tveimum grundevnum) ella einum benzen-ringi (ein ringur av carbon atomum við brint bundið at carbon atomunum.). Figur 14, phenolir Phenolisk evnir eru ikki føðsluevnir, men tá tey eru etin kunnu tey hava heilsu-verjandi effektir. Evnini verða umgjørd í okkara sodningarlagið til onnur evnir ið kunnu gangnýtast.13 Phenolisk evnir hava tildømis eisini skylduna til at reyðar fruktir, vín og djús eru reyð. Fleiri smakkir koma eisini frá phenoliskum evnum.14 UVG er eitt navn fyri eina bylgjulongd í elektromagnetiska spektruminum. Sjálvt um tað eitur ”violet” er tað sjálvandi ikki tað. UVG liggur uttanfyri sjónliga ljósið, og tí kunnu menniskju Figur 15, vísur elektromagnetiska spektrumið ikki síggja tað.15 UVG liggur millum 100-400nm og er býtt upp í 3 bólkar, UV-A, UV-B og UV-C. 12 (Gabersčik, Jones and Mercel 2014) 13 (de la Rosa and Alvarez-Parilla 2019) 14 (Cheynier 2012) 15 (ONCE 2020) Síða | 27 UV-C (100-290nm) er mest skaðiligi parturin av UV ljósið. Tíbetur verður alt UV-A frá sólini upptikið av atmosferuni. UV-C verður annars brúkt til sterilisatión. UV-B (290-320nm) er skaðiligt fyri bæði dýr og menniskju. Umleið 95% av UV-B verður upptikið av atmosferuni. UV-A (320-400nm) er minst skaðiliga UV ljósið. Hetta verður brúkt til lummalyktur og slíkt.16 UVG kann eisini verða skaðiligt fyri summar plantur. Plantur ið uppliva nógva UVG blíva ofta ikki líka stórar(tildømis sum plantur ið vaksa í alpunum, høgt uppi), men hetta er yvir langa tíð(evulutión), ikki stutta. Summir granskarir eru tó ikki samdir í hesum. Teir siga at alpin planturnar eru minni, so tær betri fáa yvirliva hita og turka. Av tí at UVG hevur so høga orku, er tað skaðiligt fyri DNA. Hetta kann fáa planturnar at mutera. Tað kann eisini skapa eitt fenomæn nevnt ”cell apoptosis”, har kyknurnar berjast fyri at verja seg sjálva móti skaða.17 UV-B hevur eisini víst seg at økja um fotosyntesuna hjá plantum.18 Fotosyntesa Plantur framleiða sín egna ”mat”. Hetta gera tær sjálvandi ikki burturúr ongum. Planturnar inntaka CO2 og vatn frá luftini og moldini. Í kyknunum hjá plantuni verður vatnið oxiderað (tvs at tað missur elektronir), og CO2’ið verður reducerað (tvs at tað fær fleiri elektronir). Orkan til at skapa glukosumolekylið fær plantan frá sólarljósi. Hetta umger báðar deilirnir av reaktiónini til glukosu og ilt. Plantan goymur orku í form av glukosu, sum hon so kann brúka seinni. 19 Reaktiónin av CO2 og vatn: 6 𝐶𝑂! (𝑔) + 6 𝐻! 𝑂(𝑙) → 𝐶" 𝐻#! 𝑂" (𝑠) + 6 𝑂! (𝑔)20 (g) merkir gass (l) merkir liquid (flótandi) (s) merkir solid (fast) 16 (Smith 2017) 17 (Smith 2017) 18 (Escobar-Bravo 2017) 19 (National Geographic Society 2019) 20 (Berthelsen and Fenger 2005) Síða | 28 Fotosyntesan fer fram í chloroplastinum í plantuni, nevniliga í chlorofyl(grønkorn). Grønkorn eru grøn tí tey upptaka reytt og blátt ljós, men kasta grøna ljósið útaftur, sum vit so síggja.21 Vatning av plantum Í einum drívhúsið krevja planturnar meira vatn enn uttanfyri. Betri umstøður gera at plantan brúkar meira vatn. Tó er eitt mark á. Um moldin er fugtig alla somlu tíð, kann svampur ella rot koma í rótirnar.22 21 (National Geographic Society 2019) 22 (Juhl and Falgren 2011) Síða | 29 Bygging Deilirnir av lutinum Drívhúsið-kassin er bygdur upp av ymsum pørtum: • Størsti parturin av kassanum • Hurðin • Skuffan • Hongsli • Plastikk • Slanga • Kassi til arduino • Elektronikkur • Plantulampa og timari Protoypan Áðrenn vit byrjaðu at byggja endaliga lutin, gjørdu vit eina prototypu. Hetta vísti seg at verða eitt gott hugskot, tí fyrsti luturin var ikki serliga góður, og kundi betrast á fleiri mátar.Á fyrsta lutinum var toppurin og botnurin gjørdur úr viði, men um miðuna var bert plexiglas. Hetta gjørdi tað rættiliga ringt at gera hjørnini tøtt, tí har hurðin er, gloppaði plexilglasið nógv. Tíbetur er hetta ein sera einkultur trupulleiki at loysa. Trupulleikin var loystur við at seta eitt petti av viði í hvørt hjørn. Vit broyttu eisini bakplátuna til at vera gjørd úr viði. Tað at hjørnini vóru gjørd úr viði gjørdi so eisini at eitt longri klaverhongsul kundi setast á, ið økti um fastleikan av hurðini. Træ-hjørnini gjørdu tað lættari at gera hjørnini tætt. Træ-hjørnini gjørdu eisini so at tættleikin millum hurðina og skápið sjálvt gjørdist nógv betri. Figur 14, prototypan av drívhúsinum Síða | 30 Í fyrstu prototypuni skóru vit kantarnar til hurðina á skrá(sí figur 14). Hetta mettu vit at vera óneyðugt og gjørdu tað tí ikki á endaliga produktinum. Endaliga skápið 1. Skápi sjálvt Fyrst var botnurin skorin úr einari spønplátu við einari borðsag, so vóru niðaru partarnar av síðunum skornar til við einari kappsag.(sí mynd 1 í fylgiskjali) Innskeringin var gjørd við at seta hæddina av klinguni á borðsagini til 6mm, og av tí at klingan er líka breið sum plexiglasið noyist bara at koyra eina ferð ígjøgnum.(Sí mynd 2) Vit brúktu eina stiftpistól at seta niðara partarnar av síðunum fastar á botnin av skápinum, og so eisini at seta bakið fast á botnin og inn á síðurnar. (sí mynd 3) Síðani skóru vit innskeringina í listarnar sum fara rundan um rútin, og skóru teir uppá longs við borðsag og uppá tvørs við kappsag. Listarnir vóru settir fastir við at bora hol í toppin av niðara partunum av síðunum og í botninum av listunum har „dúvlar“ vóru límaðir í fyri at gera samlingarnar sterkar. Plexiglasið bleiv skorið til og líma fast niður í innskeringina við silikon fugu. (sí mynd 4, 5 og 6) So vóru ovaru partarnir av síðunum skornir á sama hátt sum teir niðaru, og so vóru ter settir fastir niður á listarnar við dúvlum sum vóru límaðir í. (sí mynd 7)At enda var „takið“ skorið á borðsagini og sett fast oman á skápið við stiftpistól. (sí mynd 8) 2. Hurðin Meðan límið starnaði fóru vit í hált við at gera hurðina, ið vit gjørdu á sama hátt sum síðurnar av skápinum við tí at gera innskering og við at bora og líma dúvlar í, men listarnir vóru gjørdir dupult so tjúkkir. (Sí mynd 9) 3. Skuffan Skuffan var ikki tekna við stødd orsaka av at vit ikki vistu hvussu nógv pláss skuldi til fyri at fáa skuffu skinnarnir at passa í millum síðuna og skuffuna sjálva. Fyri at finna hvussu stór skuffan skuldi vera, máttu vit taka innaru mátini av kassanum og so trekkja breiddina av skinnarunum av. Støddin av botninum fingu vit so til at vera 55x52,7 sum vit so skóru til. Síðani skrúvaðu vit skinnarnar fastar á skuffubotnin og innan skápi. So brúktu vit borðsag at skera Síðurnar av skuffuni so at tær ikki koma upp um niðaru síðunum av skápinum, og settu fast við stiftpistól. (Sí mynd 10) 4. Hongslið Til at seta hurðina fasta í skápi brúktu vit eitt langt klaverhongsul fyri at økja um fastleikan av hurðini. Fyrst mátaðu vit hvussu langt hongsli skuldi vera, so kliptu vit tað við einum pláti saksi og skrúvaðu fast í hurðina og skápi. (sí mynd 11) Síða | 31 5. Plastikk Fyri at fáa skuffuna at tola vætu úr moldini klistraðu vit plast í botnin og síðurnar. (sí mynd 12) 6. Slanga Vit settu hol við sirka 5cm gloppi, og nelgdu hana fasta í lofti av drívhúsinum í ein runding, vit boraðu hol í baksíðuna til slanguna at fara ígjøgnum. (sí mynd 13) 7. Kassi til elektonikk Vit 3d printaðu ein lítlan kassa við lokið til at halda elektronikkin mátini vóru 12x15x6cm. (sí mynd 14) 8. Elektronikkur Vit brúktu eitt arduino bretti og eitt „kit“ vit keyptu á netinum. „kitti“ kom við einari pumpu og einum fuktiheits mátari. 9. Lampa og timari Vit settu eina plantulampu frá ikea upp undur takið so at planturnar kunnu fáa nokk ljós. Vit leiddu leidningin út gjøgnum baksíðuna og settu ein uttandura timara á endan Vit koyrdu annars ein keyptan hita og luftfuktigheitsmátara í. At enda fyltu vit mold í skuffuna og sáaðu við kili. Endaligi luturin var ein nógv forbetra versión av prototypuni. Hesin luturin var klárur til sølu. Luturin vit gjørdu var rættiliga stórur, men alt kann skalerast til stødd. Eventuelt høvdu vit gjørt tvær støddir. Ein minni og ein størri. Um eitt húski bara skal vaksa urtir, loysir tað seg ikki at hava eitt stórt vakstrarhús. Figur 15, endaliga drívhúsið Síða | 32 Figur 16, 2d tekning av vakstrarhúsinum við mátum: Figur 17, 3d tekning av vakstrarhúsinum: Síða | 33 Elektroniski parturin Arduino kodan: Allarfyrst í koduni bestemma vit at á hvørjum stikki á arduino brettinum pumpan og ljósdiodan eru, sum eru á Pin 3 og Pin 13 Undir tí bestemma vit hvussu leingi vatnið skal renna og hvussu leingi bíðast skal, hettar er serva neyvt at gera á hendan hátt so at tað lættliga kann broytast. Í setup bestemma vit pinMode av stikkunum har vit siga at bæði eru output, tvs at tey senda signal út og taka ikki ímóti signalum. Serial.begin byrjar ”serial communication” so at arduino fær sent upplýsingar gjøgnum USB til eina teldu har man kann lesa av í serial monitor, sum kann brúkast til at halda eyga við t.d fuktiheit í okkara føri. void loop ger tað at alt innan tað koyrir alla tíð í ringrás til sløkt verður. Á næstu reglu verður fuktiheits sensorurin settur til at vera á (A0) sum er ein analogiskur inngangur á arduino brettinum har analogRead so fær arduino at avlesa analogist virði frá fuktiheits sensorinum. Map funktiónin verður brúkt til at umgera virðini millum 760 og 330 til tøl millum 0 og 100, ið merkir at tað kann lesast sum prosent. Serial.println sendur upplýsingar um fuktiheitsprosent í hesum førinum til serial monitor so man kann avlesa fuktiheit á telduni, og harvið gera broytingar á watertime og líknandi. Síða | 34 ”if ”er ein funktión sum setur okkurt í gongd um okkurt ávíst hendur, sum her slær til um fuktiheitsprosenti fer upp um eitt ávíst virði, og so skjótt tað hendur fer pumpan í gongd og ljósdiodan fer at lýsa, so er eitt ”delay” ið er watertime (sum var bestemma í byrjanini) faldað við 1000 fyri at gera millisekund um til sekund. ”else” er tað mótsætta av ”if” hettar merkir at alla aðrar tíðir meðan arduino er tendra koyrir kodan innan hettar umaftur og umaftur. Í ”else” er pumpan og ljósdiodan sett til LOW so at tey sløkna. Aftaná er aftur eitt delay sum hesu ferð er waittime(sum var bestemma í byrjanini) falda við 60000 fyri at gera millisekund um til minuttir. Elektronikk ringrásin: Figur 18, eitt skitsa diagramm av elektronikkinum í drívhúsinum. Síða | 35 Evaluering Okkara lutur er ein væleydnað roynd at loysa ein veruligan trupulleika. Tó hetta bert er ein einkultur lutur, so hava vit fingið góð úrslit frá honum. Allir lutirnir ið vóru brúktir í drívhúsinum rigga sum ætlað, og geva góð úrslit. Hitin og fugtigheitin í drívhúsinum haldast gott, og hann ger tað munandi lættari at sáa frukt og aðrar plantur, ið annars ikki ber til í Føroyum. Ein einstaklingur við okkara luti ger ikki ein stóran dent á dálkingina av innflyting av matvøru, men um fleiri túsund fólk høvdu havt ein líknandi lut, hevði tað óivað gjørt meira mun. Niðurstøða Vit byrjaðu verkætlanina við einum lyklatrupulleika: “Ov vánalig veðurviðurskifti fyri plantuvøkstur í Føroyum”. Hetta er ikki ein trupulleiki vit kunnu beinleiðis loysa, men vit kunnu umganga hann. Vit hava skapt ein lut, ið er eitt smart drívhús, ið ger fleiri ting fyri teg: hann vatnar moldina fyri teg, hann gevur falskar sólstrálir til plantunar, og sløkkir ljósið automatiskt. Fyri at minka um innflytingina av matvørur, hevði ein góð loysn verið at framleitt meira mat í Føroyum, og um stórar fyritøkur ikki taka initiativið, mugu einstaklingarnir. Okkara lutur riggar væl, og kann gera ein lítlan mun. Tó gera fleiri lítlir munar ein samlaðan stóran mun. Síða | 36 Keldulisti Berthelsen, Marianne, and Jes Fenger. Naturens Kemi. København: Gyldendal, 2005. Carlson, Sarah. Oats slow to emerge? Iowa, 15 Apríl 2016. CDO. Weather and Climate. 2022. https://tcktcktck.org/faroe-islands#climatic (accessed Apríl 28, 2022). Cheynier, Véronique. "Phenolic compounds: from plants to foods." SpringerLink. 30 Juni 2012. https://link.springer.com/article/10.1007/s11101-012-9242-8 (accessed Maj 1, 2022). de la Rosa, Laura A., and Emilio Alvarez-Parilla. "ScienceDirect." Phenolic Compound. 2019. https://www.sciencedirect.com/topics/food-science/phenolic-compound (accessed Maj 1, 2022). Department of Environmental Quality. Oregon.gov. 25 Februar 2016. https://www.oregon.gov/deq/FilterDocs/PEF-FoodTransportation-ExecutiveSummary.pdf (accessed 05 01, 2022). Escobar-Bravo, Rocio. "Frontiers in Plant Science." Interactive Effects of UV-B Light with Abiotic Factors on Plant Growth and Chemistry. 2 Mars 2017. https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpls.2017.00278/full (accessed Maj 1, 2022). Fosaa, Anna Maria, Gaard Eilif, and Jóannes Dalsgarð. Føroya Náttura, Lívfrøðiligt margfeldi. Tórshavn: Føroya Skúlabólkagrunnur, 2006. Gabersčik, Alenka, Alan Jones, and Jansen Mercel. "All you wanted to know about UV radiation and plants ." UV4Plants. 18 Oktobur 2014. https://www.uv4plants.org/wpcontent/uploads/2014/10/UV-web-opt.pdf (accessed Maj 1, 2022). Hagstova Føroya. Innflutningur av vørum. 20 Apríl 2022. https://hagstova.fo/fo/buskapur/uttanlandshandil-vid-vorum/innflutningur-av-vorum (accessed Apríl 25, 2022). —. Veðrið. 13 Apríl 2022. https://hagstova.fo/fo/umhvorvi/vedrid/vedrid (accessed Apríl 27, 2022). Joensen, Jóan Pauli. Bót og biti 2. Tórshavn: Forlagið Fróðskapur 2015, 2015. Juhl, Jens, and Sølva Falgren. Økologisk have. Hillerød: Koustrup & Co., 2011. Kjølbro, Hanus. Veðurlæra. Klaksvík: Forlagið Silvitni, 2007. National Geographic Society. "Photosynthesis." National Geographic. 24 Oktobur 2019. https://www.nationalgeographic.org/encyclopedia/photosynthesis/ (accessed Maj 1, 2022). Síða | 37 ONCE. "The Visible Light Spectrum." ONCE Animal Lighting. 2 August 2020. https://www.oncelighting.eu/visible-light-spectrum/ (accessed Maj 1, 2022). SciJinks. What Is the Gulf Stream? 16 Februar 2022. https://scijinks.gov/gulf-stream/ (accessed Maj 5, 2022). Sendistovan Online. Keyp Føroyskt - 3. Tórshavn, 11 August 2016. Smith, Michael. Do Plants Need UV Light? 22 Oktobur 2017. https://uvhero.com/do-plants-need-uvlight/ (accessed Maj 3, 2022). travels, Peter's. "Múlafossur waterfall." Peter's travels. 7 August 2018. https://www.peterktravels.com/2018/08/mulafossur-waterfall/ (accessed Apríl 25, 2022). Fylgiskjal Internet kelda Hvør stendur Nær er hon Hvønn er hon fyri síðuna? seinast skriva til? dagførd? https://www.nationalgeographic.org/encyclopedia/photosynthesis/ National GEO 2019 Fólkaskúlanæmingar https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpls.2017.00278/full FrontierSin 2017 Akademikarar https://www.oncelighting.eu/visible-light-spectrum/ ONCElighting 2020 Djóra eigarar https://uvhero.com/do-plants-need-uv-light/ UVhero 2017 Áhugaði í UV https://www.sciencedirect.com/topics/food-science/phenolic- ScienceDirect 2019 Akademikarar UV4Plants 2014 Áhugaði í compound https://www.uv4plants.org/wp-content/uploads/2014/10/UV-webopt.pdf UV/plantum https://hagstova.fo/fo/umhvorvi/vedrid/vedrid Hagstovan 2022 Føroyingar https://link.springer.com/article/10.1007/s11101-012-9242-8 SpringerLink 2012 Akademikarar https://www.peterktravels.com/2018/08/mulafossur-waterfall/ Peter’s Travels 2018 Touristar (accessed Apríl 25, 2022). Síða | 38 Ekspert kelda Erfarings kelda Partísk kelda (saklig argument grundaði í vitan (persónligar upplivingar) (ynskir at framkalla eina ella kanningum) bestemta sak ella eitt bestemt produkt) Nat Geo Peter’s Travels FrontierSin ONCELighting UVHero(okkurt er tó erfaring í her) ScienceDirect UV4plants Hagstovan SpringerLink Síða | 39 Myndir: 1. 2. Síða | 40 3. 4. Síða | 41 5. 6. Síða | 42 7. Síða | 43 8. 9. Síða | 44 10. 11. Síða | 45 12. Síða | 46 13. Síða | 47 14. Síða | 48
