Aleksander II Romanow urodził się 29 IV 1818 w Petersburgu.
Był synem Mikołaja I Romanowa i Fryderyki Luizy, córki króla Prus Wilhelma III. Nauczycielem przyszłego
władcy był poeta W. Żukowski, ale wychowawcą już ojciec, który wdrażał go (jak wszystkich poddanych) do
bezwzględnego posłuszeństwa; dopełnieniem edukacji stała się podróż po Europie (1838); poznał wówczas
Maksymilianę Wilhelminę, księżniczkę Hessen-Darmstad, z którą ożenił się 1841.
Do 1861 roku chłopi w carskiej Rosji byli niewolnikami. Zniewoleni musieli pracować na rzecz szlachty.
Nie posiadali żadnych praw, nie mogli o sobie w żaden sposób stanowić. Zmieniło się to dopiero za przyczyną
cara Aleksandra II, który poprzez swoją Reformę uwłaszczeniową, dał chłopom wolność.
Po wojnie krymskiej Aleksander II zdecydował się na wprowadzenie szerokich reform społecznych i
gospodarczych. Najważniejszą z nich była reforma uwłaszczeniowa na wsi, jaka po wieloletnich przygotowaniach
weszła w życie, przez wydanie w lutym 1861 carskiego manifestu o reformie wraz z towarzyszącymi mu
ustawami. Zgodnie z nimi właściciele ziemscy nie mieli już prawa dysponować chłopami, karać ich, czy
przesiedlać. Chłopi zaś mogli nabywać ziemię na własność i otrzymywali nadziały gruntowe za część nominalnej
ich wartości i na wieloletnie raty.
Praktycznie pełna realizacja reformy agrarnej trwała kilkanaście lat, była korzystna dla państwa i właścicieli
ziemskich, którzy otrzymali pieniądze. Chłopi otrzymali ziemię, ale obciążeni zostali poza opłatami podatkowymi
także długoletnimi, wysoko oprocentowanymi, spłatami wykupowymi. Kręgi rewolucyjno-demokratyczne i
liberalne w Rosji krytykowały tę reformę za jej połowiczność i przerzucenie kosztów na wieś; w różnych
guberniach dochodziło do wystąpień chłopskich. Spotkały się one z ostrymi represjami, aresztowaniami, sądami i
zsyłkami na katorgę.
Równocześnie z reformą agrarną, w latach sześćdziesiątych XIX wieku wprowadzone zostały w Rosji
reformy w sądownictwie cywilnym i wojskowym, wojskowości, szkolnictwie wszystkich typów, finansach
państwowych. Duże znaczenie miało wprowadzenie organów samorządowych w guberniach i powiatach w
postaci tzw. urzędów ziemskich (1864). Miały zajmować się one podniesieniem poziomu technicznego rolnictwa,
rozwojem oświaty, opieki społecznej, szpitalnictwa, miejscowego handlu i przemysłu oraz budownictwem
lokalnych dróg i mostów. W 1870 wprowadzono też samorządne dumy miejskie. W 1863 wprowadzono
ograniczoną autonomię uniwersytetów, a rok później przeprowadzono gruntowną reformę sądową. Oskarżeni
uzyskali prawo do obrony, zaczęli w Rosji działać adwokaci i sędziowie przysięgli. Sędziowie stali się niezawiśli i
nieusuwalni, a procesy były odtąd jawne. Wobec skazanych nie praktykowano już kar cielesnych (poza zesłanymi
na katorgę). W 1874 weszła w życie przygotowana przez generała Dmitrija Milutina reforma wojskowa.
Jednakowym obowiązkiem służby wojskowej objęto wszystkich poddanych cesarstwa, bez względu na stan. Czas
trwania służby skrócono do 6 lat (wcześniej trwała kilkanaście, nawet do 25.). Osobom z wyższym
wykształceniem czas ten jeszcze bardziej skracano.
Reformy te pozbawione były rękojmi trwałości (zasada, iż wola cesarza jest prawem, pozostawała niezmieniona),
zaś zmianom wolnościowym towarzyszyły prześladowania (np. likwidacja unickiej diecezji chełmskiej i ukaz
emski).
13 marca 1881 Aleksander II zginął w zamachu bombowym dokonanym przez działacza organizacji
Narodnaja Wola, Polaka, Ignacego Hryniewieckiego. Śmierć cesarza przekreśliła plany wprowadzenia ważnej
reformy społeczno-ustrojowej, ograniczającej samodzierżawie[14]. Wywołała skrajne reakcje zarówno w Rosji,
jak i na świecie. Jedni wyrażali oburzenie i przerażenie na myśl o zamachowcach, inni cieszyli się, że Opatrzność
uratowała Rosję od terroru i innych jeszcze większych nieszczęść[15]. Tron po Aleksandrze II przejął jego syn
Aleksander (1881–1894), który wrócił do polityki despotyzmu, cofając część reform demokratycznych ojca.