KRĘGOWCE VERTEBRATA BEZŻUCHWOWCE AGNATHA Gromady KRĘGOUSTE CYKLOSTOMATA ŚLUZICOKSZTAŁTNE MYXINIFORMES ŻUCHWOWCE/SZCZĘKOWCE GNATHOSTOMATA TARCZOWCE PLACODERMI + MINOGOKSZTAŁTNE PTEROMYZONIFORMES FAŁDOPŁETWE ACANTHODI + RYBY KOSTNE OSTEICHTHYES Rzędy Podgromady AGNATHA PISCES RYBY CHRZĘSTNE CHONDRICHTHYES Nadgromady ZROSŁOGŁOWE HOLOCEPHALI PROMIENIOPŁETWE ACTINOPTERYGII SPODOUSTE ELASMOBRANCHII MIĘŚNIOPŁETWE SARCOPTERYGII * najstarsze żyły w wodzie * kambr i ordownik – bezżuchwowce - najlepiej poznano bezżuchwowce pancerne (ostrakodermy) - miały one wewnętrzny szkielet chrzęstny, ale z zewnątrz okrywał je pancerz kostny, złożony z większych tarcz (otaczających głowę i przód tułowia) oraz mniejszych tarczek i łusek (umożliwiające ruchy napędowe ogona) - wiele z nich żerowało przy dnie, odcedzając cząstki pokarmowe z mułu - dziś bezżuchwowce to pozbawione pancerza minogi i śluzice * paleozoik - powstanie zwierząt ze szczękami (z pierwszego łuku skrzelowego) usprawniającymi aparat gębowy, zwierzęta te miały płetwy parzyste i pęcherz pławny * ryby fałdopłetwe (akantody) - znane od wczesnego syluru, wymarłe w permie - po brzusznej stronie tułowia ciągnęły się płetwy parzyste (jako jedyne kręgowce miały ich więcej niż dwie pary) - płetwy wsparte były na kolcach kostnych * dewońskie tarczowce (plakodermy) - osiągały największe rozmiary spośród ówczesnych zwierząt (nawet ponad 6m długości) - prowadziły przydenny tryb życia - miały chrzęstny szkielet wewnętrzny (w tym łuki kręgowe otaczające trwałą strunę grzbietową) - przód tułowia i głowę okrywał pancerz z tarcz kostnych - nie miały zębów (ich funkcje pełniły ostre krawędzie szczęk) * dewon – pojawiają się ryby chrzęstne i kostne * ryby chrzęstne - bliżej spokrewnione z tarczowcami - mają jednak zęby zbudowane z przekształconych, powiększonych łusek (zwanych plakoidalnymi, zbudowanymi jak miniaturowe ząbki – ze szkliwem, zębiną i miazgą w środku) - początkowo miały otwór gębowy z przodu pyska, jak prażarłacze - później przesunął się on na spodnią stronę głowy - zwłaszcza rekiny /żarłacze/ osiągnęły spory sukces ewolucyjny jako groźne, morskie drapieżniki (np. 25-tonowy, 15-metrowy krewniak ŻARŁACZA LUDOJADA, Carcharodon megalodon z późnego trzeciorzędu polował na duże walenie) - największą współczesną rybą jest łagodny, planktonożerny REKIN WIELORYBI, dochodzący do 18m długości - inne ryby chrzęstne, jak np. PŁASZCZKI przystosowały się do życia na dnie * ryby kostne - spokrewnione bliżej z fałdopłetwymi - podzieliły się już we wczesnym dewonie: ~ ryby promieniopłetwe - pierwotnie okryte twardymi, skostniałymi łuskami kształtu rombowego, tworzącymi zwarte szeregi - nazywa się je łuskami ganoinowymi (od szkliwopodobnej substancji, która je okrywa) - ryby mające takie łuski określa się gonoidami - dziś są reliktowe - należą do nich JESIOTRY i WIELOPŁETWCE - najliczniejszą grupą ryb stały się w kenozoiku ryby kostnoszkieletowe, które opanowały wszelkie siedliska wodne (od głębinowych po przybrzeżne) - niektóre (POSKOCZKI MUŁOWE) potrafią nawet krótko wychodzić na ląd ~ ryby mięśniopłetwe - grupa reliktowa - z nich w późnym dewonie powstały kręgowce lądowe BUDOWA BEZŻUCHWOWCÓW I RYB * pierwotnie wodne, zmiennocieplne kręgowce skrzelodyszne * w budowie i fizjologii występuje wiele przystosowań do wodnego trybu życia SZKIELET BUDOWA ZEWNĘTRZNA BEZŻUCHWOWCE * głowę wzmacnia chrzęstna czaszka, w której dominującą część stanowi szkielet skrzeli * w głowie mieści się dwoje małych oczu i pojedynczy otwór nosowy * szkieletem osiowym jest struna grzbietowa, otoczona chrzęstnymi łukami kręgowymi * można zauważyć miomery przeświecające przez skórę BEZŻUCHWOWCE * walcowate ciało, okryte gładką bezłuską skórą, pokrytą śluzem (śluzice w razie zagrożenia mogą go wydzielać bardzo dużo, stąd ich nazwa) * nie mają płetw parzystych, a jedynie nieparzyste (ogonową i grzbietową) * z przodu ciała znajduje się otwór gębowy bez szczęk * u minogów otoczony jest przyssawką, stąd nazwa krągłouste lub smoczkouste * śluzice mają wokół niego wąsiki dotykowe RYBY * może być chrzęstny, częściowo skostniały lub kostny * ryby kostnoszkieletowe - osiągają największy poziom skostnienia - pomiędzy ich miomerami pojawiają się dodatkowe pręcikowate, niekiedy rozwidlone skostnienia (ości) - występują płetwy nieparzyste: ogonowa, grzbietowa (niekiedy podzielone na dwie) i odbytowa oraz dwie pary płetw parzystych: piersiowe osadzone tuż za czaszką i brzuszne * napęd zapewniają boczne wygięcia ciała, zwłaszcza w odcinku ogonowym * sprawnie pływające ryby mają ciało o kształcie wrzecionowatym z przewężoną szypułą ogonową i zewnętrznie symetryczną, rozwidloną płetwą ogonową * rekiny - mają większy górny płat płetwy ogonowej, do którego wnika koniec kręgosłupa - dzięki temu ogon nie tylko napędza rybę, ale pogrąża tylny koniec ciała, czyli unosi przód do góry - w połączeniu z szeroko rozstawionymi płetwami piersiowymi i kształtem głowy wytwarzającym siłę nośną, pozwala to przeciwdziałać opadaniu w toni wodnej - gdyby przestały płynąć opadłyby na dno, jak płaszczki (ryby chrzęstne nie mają pęcherza pławnego i są nieco cięższe od otaczającej wody) * płaszczki mają biczowaty ogon, a pływają falując rozrośniętymi płetwami piersiowymi RYBY * na ogół ciało o opływowym kształcie, co zmniejsza opory w gęstym ośrodku, jakim jest woda * ryby kostnoszkieletowe - mają różne kształty - ciało bardzo krótkie nieco spłaszczone (ryby raf koralowych, SKALARY, PŁASTUGI leżące na jednym boku) - ciało wężowato wydłużone (WĘGORZE, MURENY) - najbardziej osobliwy kształt ma KONIK MORSKI (PŁAWIKONIK) - ciało w kształcie kropli mają najsprawniejsi, szybcy długodystansowi pływacy (TUŃCZYK, MARLIN), jest ono najszersze mniej więcej w 1/3 długości od przedniego końca ciała, występuje tu duża płetwa ogonowa w kształcie cienkiego półksiężyca - ryby drapieżne, atakujące z zasadzki (SZCZUPAK) mają płetwy zebrane z tyłu wydłużonego ciała, co pozwala na gwałtowne przyspieszenie kilkoma mocnymi wymachami ogona * skóra – pokrywa ciało ryb - zawiera komórki śluzowe (ich wydzielina zmniejsza opór wody podczas pływania) oraz barwnikowe (chromatofory) warunkujące ubarwienie ciała - niektóre ryby (PŁASTUGI żyjące przy dnie) mogą zmieniać ubarwienie upodabniając się do podłoża (dzięki rozszerzeniu lub kurczeniu chromatoforów) * łuski – wytwory skóry - pokrywają ciało większości ryb - okryte szkliwem kostne ząbki (plakoidalne łuski ryb chrzęstnych) - tarczki, przeważnie rombowego kształtu (prymitywne ryby kostne – ganoidy) - cienkie, zachodzące na siebie, elastyczne (łuski ryb kostnoszkieletowych z widocznymi słojami przyrostowymi, pozwalającymi określić wiek ryby), mogą być zakończone półokrągło (cykloidalne) lub grzebykowato (ktenoidalne) UKŁAD ODDECHOWY SKRZELA INNE SPOSOBY POBIERANIA TLENU BEZŻUCHWOWCE * mają postać pofałdowanych worków * u minoga jest ich 7 par i każde skrzele otwiera się na zewnątrz osobnym otworem * skrzela śluzic mają po każdej stronie ciała wspólne ujście * liczne ryby mogą pobierać tlen z wody poprzez skórę lub tlen atmosferyczny przez ściany przewodu pokarmowego lub pęcherza pławnego - ryby dwudyszne, węgorze, piskorze i niektóre sumy * niektóre mają tzw. labirynt (błędnik – nie mylić z błednikiem w uchu wewnętrznym!) - narząd nadskrzelowy złożony z blaszek kostnych w sklepieniu gardzieli pokrytych cienkim nabłonkiem - pozwala on oddychać powietrzem rybom błędnikowym lub łaźcowatym (BOJOWNIK, GURAMI, ŁAZIEC mogący godzinami łazić po lądzie) RYBY * są blaszkowatymi wyrostkami osadzonymi na łukach skrzelowych * ryby chrzęstne mają pierwszą szczelinę skrzelową zamienioną na tzw. tryskawkę * u płaszczek otwiera się ona na grzbietowej stronie ciała, za okiem, i pozwala pobierać czystą wodę oddechową, kiedy ryba spoczywa na dnie * pozostałe szpary skrzelowe, służące do wyrzucania wody, znajdują się po stronie brzusznej * u ryb kostnych skrzela okryte są kostnym wieczkiem skrzelowym ZAMKNIĘTY UKŁAD KRĄŻENIA BUDOWA KRĄŻENIE KRWI * jednoprzepływowe serce typu żylnego - unerwione przez włókna autonomicznego układu nerwowego, które przesyłają impulsy zwalniające rytm pracy - nie ma unerwienia umożliwiającego przyspieszenie tempa pracy serca (to różni ryby od innych żuchwowców) * serce ryb chrzęstnych - cztery pęcherzyki: zatoka żylna, przedsionek, mięsista komora i stożek tętniczy * serce ryb kostnych - zatoka żylna, przedsionek, mięsista komora i opuszka tętnicza (nie jest to część serca a jedynie zgrubienie tętnicy utworzone przez mięśnie gładkie) - w rzeczywistości więc serce jest trzyczęściowe * sprawny układ jednoobiegowy * pod pewnymi względami pracuje wydajniej niż układ płazów (większy jest względny ciężar i częstość skurczów serca w tej samej temperaturze) * w sumie jednak masa krwi i ilość naczyń w mięśniach jest mniejsza * kurczące się rytmicznie serce przetłacza krew do krótkiej tętnicy skrzelowej (w stożku albo opuszce tętniczej umieszczone są zastawki zapobiegające cofaniu się krwi) * odgałęzienia tętnicy skrzelowej (łuki skrzelowe) przetłaczają krew do sieci naczyń włosowatych listków skrzelowych * utleniona krew trafia do korzeni aorty i rozprowadzana jest po całym ciele * wraca żyłami głównymi, łączącymi się w przewody Cuviera oraz żyłą wątrobową do zatoki żylnej w sercu * układ ten przypomina układ bezżuchwowców UKŁAD POKARMOWY * budowa typowa dla kręgowców * ryby są przeważnie drapieżne lub planktonożerne, rzadziej roślinożerne * bezżuchwowce są zewnętrznymi pasożytami ryb ZĘBY PĘCHERZ PŁAWNY * minogi mają wokół otworu gębowego rogowe ząbki * rekiny mają kilka rzędów zębów, wyrastających od wewnętrznej krawędzi szczęk (nowe zęby stopniowo przesuwają się na zewnątrz i zastępują stare) * płaszczki mają tępe zęby tworzące jakby bruk, służące do miażdżenia twardych muszli * ryby kostne mają zęby w postaci smukłych stożków, rozmieszczone na wielu kościach szczęk i podniebienia * ryby drapieżne mają większe i mocniejsze zęby * u niektórych ryb delikatne zęby na podniebieniu lub wyrostki łuków skrzelowych tworzą sito do odcedzania planktonu * występuje zwykle u ryb kostnych * wypełniony gazem, otwarty (połączony z przełykiem) lub zamknięty * jeśli jest otwarty może pełnić funkcję oddechową * zwykle stanowi narząd hydrostatyczny, ułatwiający regulowanie głębokości zanurzenia * może spełniać rolę rezonatora głosowego, a także uczestniczyć w słyszeniu (tzw. narząd Webera – układ wyspecjalizowanych wyrostków kręgów, przenoszący drgania z pęcherza pławnego do ucha) UKŁAD NERWOWY BEZŻUCHWOWCE RYBY NARZĄDY ZMYSŁÓW * mózg niewielki, a poszczególne jego części ułożone liniowo jedna za drugą * słabo zaznacza się podział na lewą i prawą stronę mózgu (dotyczy to także liczby połączeń) * plan budowy jest taki jak u wszystkich kręgowców - kresomózgowie – największa część mózgu, niepodzielone na lewą i prawą część, opuszki węchowe są duże ale trudno tu mówić o półkulach mózgowych, znajdują się tu niewielkie zawiązki prymitywnej postaci kory nerwowej (stopień koncentracji neuronów i ich specjalizacja są raczej niewielkie) - międzymózgowie - śródmózgowie – słabo rozwinięte, co ma związek z niewielką rolą narządu wzroku - tyłomózgowie – móżdżek ma postać małego fałdu ustawionego do długiej osi mózgowia, co jest związane z niewielkimi umiejętnościami ruchowymi - rdzeń przedłużony – stanowi największą (ponad 50%) część mózgowia, mieszczą się tu ośrodki elementarnych funkcji życiowych oraz czucia skórnego * z mózgowia wychodzi 10 par nerwów czaszkowych * mózg jest niewielki (u drapieżnego SZCZUPAKA stanowi 1/1000 masy ciała) * części mózgowia ułożone jedna za drugą (układ liniowy) i stopień ich rozwoju zależy od dominujących zmysłów * ryby chrzęstne posługujące się węchem - rozwinięte węchomózgowie i niewielkie śródmózgowie - kresomózgowie podzielone na dwie małe półkule, z których wychodzą duże opuszki węchowe * planktonożerne i drapieżne ryby kostne posługujące się wzrokiem - wyraźnie większe śródmózgowie - kresomózgowie nieco większe niż u chrzęstnych z wyraźnie mniejszymi opuszkami węchowymi * w kresomózgowiu wszystkich ryb można wyróżnić pierwotne formy kory nerwowej i prymitywne ośrodki kojarzeniowe (asocjacyjne) * móżdżek - wykształcony w różnym stopniu w zależności od środowiska bytowania i lokomocji danego gatunku - powierzchnia dość dobrze rozwinięta ze względu na aktywność ruchową - pokrywa go kora móżdżku, której możliwości analityczne są większe niż u bezżuchwowców * rdzeń przedłużony – jest dość duży co ma związek z dobrze rozwiniętym czuciem skórnym * doskonały zmysł węchu i smaku (szczególnie dobrym węchem odznaczają się rekiny i płaszczki) * oczy dostosowane do widzenia w środowisku wodnym - mają prawie kulistą soczewkę - krótkowzroczne - gatunki żyjące z głębinach lub jaskiniach mają oczy częściowo lub prawie całkowicie zredukowane * liczne ryby mają dobrze rozwinięty zmysł słuchu (karpie, sumy) * linia naboczna - swoisty narząd zmysłu - odbiera zmiany ciśnienia wody - pełni niektóre funkcje narządu słuchu i dotyku - rybom ławicowym pozwala synchronizować ruchy (cała grupa porusza się w zgrany sposób dzięki temu, że ryby płynące obok błyskawicznie reagują na zmianę kierunku sąsiadek, dowiadując się o niej za pośrednictwem zmiany ciśnienia wody) UKŁAD WYDALNICZY * składa się z prostych nerek, moczowodów i pęcherza moczowego * u samców ryb plemniki trafiają zwykle z jądra do nerki i dalej moczowodem na zewnątrz * część produktów metabolizmu wydalana jest przez skrzela * problemem jest utrzymanie odpowiedniego stężenia płynów ustrojowych, gdyż przenikanie wody w drodze osmozy do bardziej stężonego roztworu groziłoby rybom morskim odwodnieniem, a słodkowodnym napęcznieniem * ryby chrzęstne i niektóre kostne żyjące w morzach - zmniejszają parcie osmotyczne i straty wody dzięki obecności we krwi substancji osmotycznie czynnych, np. mocznika * ryby kostne żyjące w morzach pełnosłonych - piją wodę a nadmiar soli wydzielają przez skrzela - nerki zwykle produkują bardziej zagęszczony mocz * ryby słodkowodne - usuwają duże ilości wody z moczem - aktywnie pobierają jony przez skrzela ROZMNAŻANIE SIĘ I ROZWÓJ RYB ZAPŁODNIENIE ZEWNĘTRZNE TROSKA O POTOMSTWO * większość ryb składa jaja w galaretowatych osłonkach (ikrę) do wody, gdzie następuje zapłodnienie * z ikry wylęgają się larwy narybek (niekiedy mogą wyraźnie odbiegać wyglądem od form dorosłych) * początkowo narybek korzysta z zapasów nagromadzonych w pęcherzyku żółtkowym, potem zaczyna samodzielne żerowanie * w wodach słodkich żyje niepozorna rybka - CIERNIK - samiec w porze godowej wabi samice jaskrawoczerwonym brzuchem i skłania je do złożenia ikry w gnieździe zbudowanym na dnie z roślin wodnych - następnie strzeże jaj i zapewnia im stały przepływ świeżej, natlenionej wody, wachlując płetwami * gurami - opiekują się potomstwem budując pływające gniazda z piasku * pielęgnice - trzymają ikrę i narybek w pysku * pławikoniki (koniki morskie) - trzymają ikrę i narybek w specjalnej kieszeni lęgowej na brzuchu ZAPŁODNIENIE WEWNĘTRZNE * niektóre gatunki posiadają narządy kopulacyjne (np. gonopodia) * zapłodnione w ciele matki jaja ryb chrzęstnych są otaczane mocną osłonką z długimi wypustkami i przyczepiane do roślin wodnych lub skał * niektóre ryby chrzęstne i trzonopłetwe są żyworodne i młode rodzą się już w pełni ukształtowane (rekiniątka już w łonie matki mogą zagryzać rodzeństwo) RYBIE GODY * ryby odbywają gody (tarło) w określonych miejscach (tarliskach) * wiele z nich odbywa w porze godowej dalekie wędrówki na tarliska * niektóre (łososiowate, jesiotry) wędrują na tarło w górę rzeki – ryby anadromiczne * inne wędrują wówczas z rzek do morza (węgorz) – ryby katadromiczne - dojrzałe węgorze z Ameryki PN i Europy płyną ku północnym akwenom Morza Sargassowego na Atlantyku - tam rozmnażają się (samica składa kilkanaście mln jaj) i giną - larwy (półprzezroczyste liściokształtne leptocefale uznawane niegdyś za osobny gatunek ryb) płyną ku lądom, z których przybyli rodzice - Amerykańskim leptocefalom podróż zajmuje około roku, a europejskim aż 3 lata (korzystają z Prądu Zatokowego – Golfsztromu) - docierają do ujść rzek jako obłe, walcowate węgorzyki szkliste - samce (dorastające do pół metra) pozostają u ujść rzecznych - samice zapuszczają się w głąb lądu, płynąc pod prąd, a nawet wijąc się w rowach melioracyjnych i wilgotnej trawie, co pozwala im zasiedlić bezodpływowe zbiorniki słodkowodne - w końcu wyruszają w swą ostatnią wędrówkę * wiele ryb w porze godowej zmienia ubarwienie, przybierając jaskrawe kolory (łososiowate) * ryby głębinowe rozpoznają partnerów po charakterystycznym układzie narządów świecących (fotoforów) * niektóre ryby głębinowe (matronie) korzystają z przypadkowego spotkania partnera by pozostać z nim na zawsze (karłowate samce przyczepiają się do ciała samicy i zrastają z nią, stając się swoistymi pasożytami zewnętrznymi) PRZEGLĄD SYSTEMATYCZNY BEZŻUCHWOWCÓW I RYB AGNATHA MINOGI * żyją w wodach strefy umiarkowanej półkuli północnej i południowej * ich pożywienie stanowi fauna denna i ryby (przysysają się do ciała ryb i żywią się ich krwią, prowadząc pasożytniczy tryb życia) * polskie minogi osiągają do 1m długości i ważą do 4kg * wszystkie są objęte ochroną ŚLUZICE * żyją w chłodnych morzach obu półkul * żywią się (głównie nocą) dennymi bezkręgowcami i martwymi rybami * mają wiele cech prymitywnych, nawiązujących do bezczaszkowców (brak puszki mózgowej, brak soczewki oka, rozproszona trzustka, wielość serc żylnych, brak receptorów linii bocznej, brak mięśni promieni płetwowych) GNATHOSTOMATA * pierwotnie szczękowce zaliczano do gromady ryb * większość ichtiologów wyróżnia obecnie cztery gromady: tarczowce, fałdopłetwe, ryby chrzęstne i kostne * pierwsze dwie wymarły jeszcze w paleozoiku RYBY CHRZĘSTNE CHONDRICHTHYES ZROSŁOGŁOWE HOLOCEPHALI * prymitywniejsza podgromada * żyjące przy dnie mórz PRZERAZY (CHIMERY), mające biczowaty ogon i osobliwy haczykowaty wyrostek sterczący nad pyskiem u samców SPODOUSTE ELASMOBRANCHII * liczniejsza podgromada * należą tu REKINY i PŁASZCZKI * większość rekinów (żarłaczy) to groźne, aktywne drapieżniki, na ogół aktywnie pływające w toni mórz i oceanów * są wśród nich gatunki o tak osobliwej sylwetce jak KOSAGON z bardzo wydłużonym górnym płatem płetwy ogonowej czy MŁOTOGŁÓW (REKIN MŁOT) * niektóre rekiny (i to największe) osiągające kilkanaście metrów długości ŻARŁACZ WIELORYBI i DŁUGOSZPAR są niegroźnymi planktonożercami * u niektórych spodoustych występuje tendencja do grzbieto-brzusznego spłaszczenia ciała - w umiarkowanym stopniu widać to u RYBY PIŁY, której pysk tworzy charakterystyczny wyrostek ze sterczącymi na boki zębami, którymi może ranić ryby w ławicy, kiedy drapieżnik przepływa przez nią, wymachując głową na boki - najbardziej ta tendencja przejawia się u płaszczek, takich jak RAJE, ORLENIE czy OGOŃCZE (mają one u nasady ogona kolec jadowy, którego ukłucie może być śmiertelne * inne płaszczki (DRĘTWY) posługują się jako bronią narządami elektrycznymi (mają kształt kolisty) * największą płaszczką jest MANTA, osiągająca masę 2 ton (czasami zwana jest diabłem morskim z racji dwóch płetw głowowych /kojarzących się marynarzom z rogami/, ale ma anielskie usposobienie – spokojnie pływa, falując olbrzymimi płetwami piersiowymi i filtruje z wody drobne organizmy, które kieruje do pyska właśnie owymi płatami na głowie) RYBY KOSTNE OSTEICHTHYES MIĘŚNIOPŁETWE SARCOPTERYGII TRZONOPŁETWE/ LATIMERIE DWUDYSZNE * * * * * * duże (do 2m długości) ryby morskie płetwy osadzone na mięsistych trzonach utraciły zdolność do oddychania powietrzem atmosferycznym żyją na głębokości setek metrów słabo skostniały szkielet prymitywna budowa serca * zamieszkują wody słodkie * ROGOZĄB żyje w Australii, ma pojedyncze płuco (pęcherz pławny), którym oddycha, kiedy w wodzie brakuje tlenu * pozostałe dwudyszne mają parzyste płuca (korzystają z nich, kiedy w porze suchej tkwią zagrzebane w mule wyschniętych okresowych zbiorników wodnych * PRAPŁAZIEC z Ameryki Południowej i PRAPŁETWCE z Afryki – ich larwy ze skrzelami zewnętrznymi przypominają kijanki płazów ogoniastych PROMIENIOPŁETWE KOSTNOPROMIENISTE ACTINOPTERYGII GANOIDY CHRZĘSTNE/ CHRZĘSTNIKI I GANOIDY KOSTNE/ PRZEJŚCIOWCE KOSTNOSZKIELETOWE * nazywane kostołuskimi * mają grube łuski kostne pokryte podobną do szkliwa ganoiną * JESIOTR – był jedynym krajowym przedstawicielem * jesiotrowate osiągają olbrzymie rozmiary, np. BIEŁUGA – do 5m i 1200kg (samica może znieść miliony drobnych jaj, czyli kawioru) * MĘKŁAWKI, NISZCZUKI – duże północnoamerykańskie ryby ŚLEDZIOKSZTAŁTNE * morskie ryby planktoniczne * często tworzą duże ławice * należą tu gatunki masowo poławiane (ŚLEDŹ, SARDYNKA, SZPROT) WĘGORZOKSZTAŁTNE * silnie wydłużone ciało bez płetw brzusznych * WĘGORZE – słodkowodne * MURENY I KONGERY – morskie * POŁYKACZE – głębinowe ryby o wielkich paszczach i rozciągliwych żołądkach ŁOSOSIOKSZTAŁTNE * ŁOSOSIE, TROCIE, LIPIENIE, PSTRĄGI – gatunki cenione przez wędkarzy * SZCZUPAKI * TOPORNIKI I ŻMIJOWCE – głębinowe ryby, mające po bokach ciała narządy świetlne KARPIOKSZTAŁTNE * ryby słodkowodne * LIN, BRZANA, KARAŚ, LESZCZ, PŁOĆ – gatunki krajowe * KARP z południowej Europy i AMUR z Chin – gatunki introdukowane (sprowadzone) * KARAŚ ZŁOCISTY (ZŁOTA RYBKA), NEON INNESA – rybki akwariowe * PIRANIE, STRĘTWY (WĘGORZE ELEKTRYCZNE) – pochodzą z Amazonii, mogą być groźne dla człowieka (niezbyt duże piranie całymi ławicami potrafią błyskawicznie ogryźć do kości człowieka lub inne zwierzę, jeśli wyczują zapach krwi, strętwa osiąga ponad 2m i może razić prądem o napięciu 500V) SUMOKSZTAŁTNE * SUM – największa ryba słodkowodna (wyjątkowo osiąga 5m i 300kg) * SUMIKI – egzotyczne rybki akwariowe * długie wąsy czuciowe, dzięki którym lokalizują swe ofiary przy dnie zbiorników wodnych DORSZOKSZTAŁTNE * prawie wyłącznie morskie * wiele ma duże znaczenie gospodarcze * DORSZ, MINTAJ, MORSZCZUK * wiele ma wąsik czuciowy pod brodą oraz długą płetwę grzbietową, podzieloną na dwie lub trzy ŻABNICOKSZTAŁTNE * ryby morskie * krótkie ciało z wielką paszcza, nad którą sterczy „wędka”, służąca nęceniu nieostrożnych ofiar * ŻABNICA (NAWĘD) – ma grzbietobrzuszne spłaszczone ciało i czai się na dnie * wędka ryb pływających w głębinach morskich świeci BELONOKSZTAŁTNE * BELONY - o długim ciele i wydłużonych szczękach, żyją w Bałtyku * PTASZORY – ryby latające, występują w oceanach strefy tropikalnej i subtropikalnej * rozrośnięte płetwy piersiowe, u niektórych również brzuszne, umożliwiają im wyskakiwanie nad wodę i krótkie loty o zasięgu do 150m, co zwykle wystarcza do ucieczki przed drapieżnikiem IGLICZNIOKSZTAŁTNE * morskie rybki * długi pysk zrośnięty w ryjek * IGLICZNIA – żyje w Bałtyku * PŁAWIKONIKI (KONIKI MORSKIE) – żyją w bardziej zasolonych morzach OKONIOKSZTAŁTNE * najliczniejszy rząd ryb kostnych * zmiana promieni przedniej części płetwy grzbietowej w ostre kolce * OKONIE, SANDACZE, wielkie morskie STRZĘPIELE, groźne BARAKUDY – przedstawiciele krajowi * TUŃCZYK, MAKRELA – ważne pod względem gospodarczym * MARLINY, MIECZNIKI, ŻAGLICE – mają górną szczękę wydłużoną w ostry miecz (to ryby duże i bardzo szybkie, są chlubą wędkarzy) * BABKI – najmniejsze znane ryby (BABKA MALUTKA z Chin osiąga niecały cm) * SKALAR, BOJOWNIK SYAMSKI, WIELKOPŁETW, DYSKOWIEC, GURAMI, PIELĘGNICE – ozdobne ryby akwariowe * AMFIPRIONY (RYBY UKWIAŁOWE), SZCZĘCIOZĘBY, CHETONIKI, USTNICZKI, PINCETNIKI, POKOLCE – morskie ryby koralowe * PODNAWKI – za pomocą przyssawek na głowie przywierają do ciała dużych ryb lub żółwi morskich (a także statków) i podróżują na gapę * RYBY BIAŁOKRWISTE – żyją na Antarktydzie, nie mają erytrocytów, dzięki dużej rozpuszczalności tlenu w zimnej wodzie (i osoczu) oraz nieruchliwemu trybowi życia nie muszą mieć barwnika oddechowego krwi PŁASTUGOKSZTAŁTNE * zamieszkują dno morskie * FLĄDRA, HALIBUT – odławiane i cenione jako przysmak * charakterystyczne, bocznie spłaszczone ciało, przy czym leżą na jednym białawo ubarwionym boku (skarpowate, np. TURBOT zwykle na prawym, a flądrowate na lewym) * drugi bok zwrócony w górę ma ciemniejsze ubarwienie (PŁASTUGI potrafią zmieniać ubarwienie jak kameleon, dopasowując się do podłoża) * w rozwoju osobniczym zmienia się położenie oczu (narybek początkowo pływa normalnie, symetrycznie, po czym jedno oko wędruje ze strony spodniej na górną – w ten sposób oboje oczu znajduje się po leWej albo prawej stronie głowy) NAJEŻKOKSZTAŁTNE * ryby morskie o krótkim ciele * NAJEŻKI – zagrożone błyskawicznie się nadymają i stroszą przy tym kolce na brzuchu zawierające jedną z najsilniejszych trucizn w przyrodzie – tetrodotoksynę (Japończycy chętnie je jadają pod nazwą „fugu” ale zdarzają się śmiertelne zatrucia przez niedokładne oczyszczanie ryb) * SAMOGŁÓW – największa ryba kostna, może ważyć do 2t, samica składa jednorazowo do 300mln jaj, żywi się morskim planktonem ZNACZENIE OCHRONA * bezżuchwowce - śluzice jada się w Japonii, należą do czyścicieli dna morskiego, usuwając martwe zwierzęta - minogi jada się w Europie, uznawane są za szkodniki przez rybaków * ryby chrzęstne - ważne drapieżniki morskie - stanowią zagrożenie dla człowieka (na jadowite płaszczki można nadepnąć, a rekinom zdarza się atakować ludzi) - łagodne olbrzymy są atrakcją turystyczną (rekin wieloryby, manta) - rekiny padają ofiarą masowych odłowów dla mięsa (płetwy są przysmakiem kuchni orientalnej), szorstkiej skóry (szagryn – używany jako materiał ścierny), tranu (olej z wątroby) i chrząstki (rzekomo posiada właściwości przeciwnowotworowe) * ryby kostne - ganoidy są atrakcyjne dla wędkarzy i rybaków - ikra jesiotrowatych jest ceniona jako kawior * ryby kostnoszkieletowe - ważne ogniwo wielu naturalnych łańcuchów pokarmowych (dla człowieka źródło cennego pożywienia) - mięso ryb i tran uznawane są za najzdrowsze białko i tłuszcze zwierzęce, ograniczające ryzyko miażdżycy * ryby są jedynymi dzikimi zwierzętami masowo eksploatowanymi na skalę przemysłową przez człowieka * hodowla ryb - jest źródłem mięsa - gospodarstwa rybackie hodują głównie słodkowodne karpie, łososie - dla celów rybackich introdukcje się szybko rosnące i smaczne ryby z innych regionów (może to prowadzić do zachwiania naturalnej równowagi ekologicznej) * akwarystyka - większość z ryb akwariowych to słodkowodne gatunki tropikalne * wędkarstwo - ma charakter sportu i formy spędzania wolnego czasu * * * * * * * * * * * * * * * * * * * wszystkie minogi (MINÓG RZECZNY tylko w stadium larwalnego rozwoju w rzekach) JESIOTR ZACHODNI PARPOSZ ALOZA ŁOSOŚ wszystkie STRZEBLE KIEŁB KESSLERA, KIEŁB BIAŁOPŁETWY PIEKIELNICA CIOSA RÓŻANKA ŚLIZ KOZA, KOZA ZŁOTAWA PISKORZ POCIERNIEC IGLICZNIA BABKA MAŁA, BABKA PIASKOWA KUR ROGACZ GŁOWACZ PRĘGOPŁETWY DENNIK
