See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/342816211 Wpływ wychowywania się w rodzinie z problemem alkoholowym na funkcjonowanie i relacje interpersonalne w życiu dorosłym. Thesis · July 2020 CITATIONS READS 0 2,604 2 authors, including: Łukasz Tanaś SWPS University of Social Sciences and Humanities 74 PUBLICATIONS 47 CITATIONS SEE PROFILE Some of the authors of this publication are also working on these related projects: Mental Health among Refugees: Time Perspective Theory, Negativity Bias, and Learned Helplessness View project Psychologia Moralności View project All content following this page was uploaded by Łukasz Tanaś on 09 July 2020. The user has requested enhancement of the downloaded file. SWPS UNIWERSYTET HUMANISTYCZNOSPOŁECZNY WYDZIAŁ PSYCHOLOGII Marta Sabatowska (50520) Wpływ wychowywania się w rodzinie z problemem alkoholowym na funkcjonowanie i relacje interpersonalne w życiu dorosłym The impact of growing up in a family with an alcohol problem on functioning and interpersonal relations in adult life Praca licencjacka Promotor: dr Łukasz Tanaś Warszawa 2020 Streszczenie w języku głównym Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 2 Celem niniejszej pracy było przybliżenie realiów, z którymi na co dzień spotyka się dziecko, które wychowuje się w rodzinie, gdzie jeden lub oboje rodziców nadużywają lub są uzależnieni od alkoholu. Codzienne obcowanie z osobą uzależnioną niesie za sobą specyficzne doświadczenia, które ze względu na proces rozwoju, w którym znajduje się dziecko, mogą wpłynąć na jego postrzeganie świata i funkcjonowanie w życiu społecznym w okresie dorastania, a także później w życiu dorosłym. W pracy poruszony jest również temat Dorosłych Dzieci Alkoholików (DDA), który był bardzo istotny dla badaczy skupiających się na grupie osób żyjących z osobami uzależnionymi od alkoholu. Słowa kluczowe: dzieci alkoholików, DDA, uzależnienie od alkoholu, współuzależnienie Streszczenie w języku angielskim The aim of this study was to bring closer the realities with which a child encounters on a daily basis, raised in a family where one or both parents abuse or are addicted to alcohol. Everyday contact with an addicted person brings specific experiences which, due to the child's development process, may affect his perception of the world and functioning in social life during adolescence, as well as later in adulthood. The topic of Adult Children of Alcoholics (DDA) is also discussed in the thesis, which was very important for researchers focusing on the group of people living with people addicted to alcohol. Słowa kluczowe w języku angielskim: children of alcoholics, DDA, alcohol addiction, codependency WPŁYW CHOROBY ALKOHOLOWEJ W RODZINIE NA DORASTANIE DZIECI Dziecko w rodzinie alkoholowej Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 3 Okres dzieciństwa jest bardzo ważnym etapem życia człowieka. Osobowość co prawda kształtuje się przez całe życie, natomiast to wczesne doświadczenia relacji z rodziną formują nasze podejście i przekonania na temat ludzi oraz siebie w relacjach z nimi. Dziecko uczy się jak obcować z otaczającymi osobami, czego może się spodziewać i oczekiwać od innych oraz wytwarza obraz własnej osoby jako jednostki, która zasługuje lub nie zasługuje na zainteresowanie, zrozumienie, wsparcie czy opiekę. Funkcjonowanie jednostki w sferze motywów działania, procesów przystosowawczych oraz uczenia się i postrzegania siebie w relacjach międzyludzkich jest warunkowane przez jakość toku przebiegów rozwojowych. Jest to również czas, kiedy dziecko zbiera podstawowe zasoby i umiejętności, które później wykorzystuje w swoim dorosłym życiu. Człowiek w okresie dzieciństwa jest w pewnym stopniu uzależniony od swoich opiekunów, gdyż nie jest w stanie sam zaspokoić wszystkich swoich potrzeb. Zależność ta oczywiście zmienia się na przestrzeni czasu wraz z dorastaniem pociechy. Rodzina stale oddziałuje na osobowość dziecka, wytycza także wytworzony przez siebie system wartości, obie te rzeczy trwale wpływają i ukierunkowują myślenie i aktywność wychowujących się w niej dzieci (Winiarski, 2000). Możliwe jest to w rodzinie, która daje poczucie bezpieczeństwa, doświadczania radosnego dzieciństwa, poznawania świata i kreowania obrazu własnego ja. Rodzina odznaczająca się takimi cechami to obraz, który dla wielu wydaje się oczywisty, jednak w społeczeństwie jest wiele rodzin odbiegających od normy. Na świecie istnieje bardzo dużo patologii i dysfunkcji, które dotykają współczesne rodziny, aczkolwiek alkoholizm jest problemem bardzo często spotykanym i niszczącym dla jej członków. Uzależnienie od alkoholu boleśnie odbija się na całej rodzinie i znacząco wpływa na ich psychikę. Coraz częściej mówi się o współuzależnieniu (Hędzelek, Wnuk, Marcinkowski, 2009), które dotyka najbliższych osób uzależnionych. Współuzależnienie dziecka ma wpływ na jego zachowania, w dzieciństwie i w życiu dorosłym. Jak pokazują badania Cermak (2017) ukrywanie ran spowodowanych dorastaniem w stresującym środowisku skutkuje trudną identyfikacją ich przyczyny, im dłużej jest to ukrywane tym trudniej o późniejszą identyfikację. Alkoholizm w rodzinie niezależnie czy jawny czy sprawnie ukrywany pozostawia ślady. Często nieświadomie Dorosłe Dzieci Alkoholików rezygnują z jakościowego życia ze względu na to, że nie są w stanie obdarzyć innych zaufaniem. Ludzie odbierają świat zgodnie ze zdobytymi doświadczeniami, oni natomiast doświadczyli zbyt Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 4 częstych, gwałtownych i często bolesnych zmian, aby nauczyć się ufać komukolwiek. Dzieci wychowujące się w rodzinach z problemem alkoholowym na co dzień spotykają się z takimi problemami jak brak zaspokojenia podstawowych potrzeb, zaburzona komunikacja, brak prawidłowych wzorców rodziny i postępowania, konflikty, wrogość, niepewność, agresja, przemoc czy wykorzystywanie seksualne. Życie w rodzinie z taką dysfunkcją w efekcie prowadzi do zaburzenia odbierania siebie i otaczającego świata. Schematy interpretowania rzeczywistości u dzieci z rodzin alkoholowych zostają zaburzone ze względu na powyższe doświadczenia. Często takie dzieci zamykają się w sobie. Mają wrażenie, że nie warto nikomu ufać, bo w każdym razie zostaną skrzywdzone, skoro w przeszłości spotkało ich tylko niedotrzymywanie obietnic, sprzeczne informacje czy negatywne wydarzenia. Można to wytłumaczyć nawiązując do teorii przywiązania Bowlby’ego. Warto tutaj podkreślić znaczącą rolę bliskich relacji w życiu człowieka, a zwłaszcza w okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa. Doświadczenie bliskich, dobrych związków we wczesnym okresie życia gwarantuje prawidłowy rozwój we wszystkich sferach. Zaniedbanie dziecka wywiera negatywny wpływ szczególnie na rozwój emocjonalny malucha, co może ujawnić się w późniejszym okresie życia. Dziecko traci wtedy zaufanie do najbliższej sobie osoby. Powoduje to osamotnienie u malucha (Bowlby, 2007). Nawiązując do poprzedniego akapitu, dziecko tracąc zaufanie do najbliższej osoby, która powinna być wsparciem i osobą, z którą może dzielić się informacjami i spostrzeżeniami ze swojego życia, traci również osobę, z którą może dzielić się przykrymi doświadczeniami ze strony innych. Wstydzą się również mówić o przykrych sytuacjach, których doświadczają ze strony osób, które powinny zapewniać im poczucie bezpieczeństwa. W rezultacie ze względu na obecność wielu bolesnych doświadczeń w ich życiu pojawia się znieczulenie emocjonalne, które ma pełnić funkcję ochronną przed kolejnymi rozczarowaniami (Dyjakon, 2012). Kolejną kwestią jaką warto zauważyć jest chroniczny stres z jakim się spotykają. Nieprzewidywalna, niejednokrotnie zagrażająca, spędzająca sen z powiek codzienność ma charakter silnie traumatyczny (Petrikowska,2012). Dziecko wychowujące się w rodzinie z problemem alkoholowym może przejawiać szereg zaburzeń wynikających z doświadczania ww traumatycznych sytuacji. Zaburzenia rozwoju społeczno-emocjonalnego mogą pojawić się na skutek doświadczanego cierpienia. Dziecko wyuczone we wczesnych latach unikania bólu, chowania się przed światem stosuje również taką Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 5 technikę w życiu dorosłym, przez co często można zauważyć nieumiejętność współpracy w grupie, rozwiązywania konfliktów czy nawet nawiązywania podstawowych relacji interpersonalnych. Jeśli dziecko doświadczy uzależnienia od alkoholu we wczesnym etapie swojego rozwoju to tym bardziej będzie zaburzony jego naturalny rozwój osobowości. Te dwie kwestie są sprzężone ze sobą dodatnio. Może wiązać się to z niezdolnością do przyjmowania porażki i radzenia sobie z kryzysami rozwojowymi na poszczególnych etapach życia. Wzorzec, który daje negatywny przykład powoduje trudność w odczytywaniu jakie zachowania są pożądane i jakimi wartościami powinno się kierować w życiu. Skutkuje to tym, że wielokrotnie dzieci wyrastające w rodzinach alkoholowych, które nie otrzymały odpowiedniej opieki i wsparcia przejmują zachowania rodziców jednocześnie krzywdząc w ten sam sposób swoje dzieci lub nie znając odpowiedzi na pytania „kim jestem i jaki jestem” mają bardzo zaniżone poczucie własnej wartości. Z tego też wynikają problemy z nawiązywaniem nowych relacji i utrzymywaniem relacji już zapoczątkowanych, nie są w stanie przyjąć, że mogą być akceptowane przez świat takimi jakie są. Często zdarza się tak, że dzieci wychowujące się w rodzinach z problemami alkoholowymi mają trudności w nauce. Z jednej strony wynikać to może z tego, że rodzice nie zwracają uwagi na to w jaki sposób uczy się dziecko, czy jest sumienne, czy odrabia zadane prace domowe, natomiast z drugiej strony może to wynikać z chęci zwrócenia na siebie uwagi rodziców przez dziecko, które na co dzień czują się odtrącone. Wiąże się to też z występującymi problemami wychowawczymi, podobnie jak w przypadku trudności w nauce rodzice nie poświęcają dziecku wystarczającej ilości uwagi, nie przekazują odpowiednich wzorców zachowania i nie kontrolują sposobu w jaki dziecko spędza czas wolny, dlatego takie dziecko, które nie ma ograniczenia i robi na co ma ochotę, często nieświadome, że postępuje niesłusznie i nieświadome konsekwencji. Odrzucenie przez jedno lub oboje rodziców jest dla dzieci niezwykle dotkliwym przeżyciem. Wśród osób, które korzystały z terapii DDA (Sobolewska, 2000) można spotkać było stwierdzenie, że nawet jeśli doświadczyli w dzieciństwie miłości to na krótki okres czasu, bo szybko przeradza się ona w złość czy obojętność ze strony uzależnionego rodzica. Takie odczucia nie zapewniały dzieciom źródła oparcia i akceptacji, którego potrzebuje dziecko na etapie rozwoju. Warto wspomnieć również o odtrąceniu, które spotykały nawet ze strony rodzica, który nie był uzależniony, głównie były to matki, które mocno skoncentrowane na uzależnieniu współmałżonka, a zainteresowanie dziećmi przechodziło na drugi plan. Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 6 Powodowało to, że dzieci czuły się mało ważne, gdyż rodzice interesowali się alkoholem lub innymi, ważniejszymi dla nich sprawami. W rodzinach dysfunkcyjnych dzieci niejednokrotnie boją się co się stanie. Nieprzewidywalność zachowań i reakcji rodziców prowadzą do poczucia smutnej atmosfery, poczucia zagrożenia. W rodzinach tych często zdarzają się awantury spowodowane upojeniem alkoholowym rozpoczynane przez pijanego rodzica lub oboje rodziców. Dzieci często nie wiedzą w jakim stanie zastaną ojca czy matkę. Upojenie alkoholowe samo w sobie jest nieprzewidywalne, nie wiadomo czy rodzic będzie agresywny, czy będzie z czułością wyrażał rodzicielską miłość, czy może rodzicielska miłość przerodzi się w agresję. Uzależnienie wpędza w popłoch nie tylko dzieci, oddziaływuje również na trzeźwych dorosłych przebywających w pobliżu, którzy też boją się co przyniesie każda kolejna godzina. Prowadzi to do nerwowej atmosfery. Często przez takie sytuacje nie są realizowane ustalone wcześniej plany, takie jak zakupy, wspólny wyjazd czy wspólne robienie projektu do szkoły. W takim dzieciństwie panuje chaos, który uczy, że i tak nic dobrego nie może się przydarzyć. Takie przyzwyczajenia przenosi się do dorosłego życia. Poczucie zaufania jest bardzo ważnym elementem, który sprawia, że dziecko czuje się bezpiecznie. Dla większości dzieci rodzic jest wzorem do naśladowania, bohaterem, który rozwiązuje wszystkie problemy życia oraz osobą jaką chcą się stać, kiedy „będą duzi”. Dzieci z rodzin alkoholowych rzadko ufają swoim rodzicom, gdyż na co dzień spotykają się z niedotrzymywaniem obietnic, kłamstwem czy ciągłym zmienianiem zdania. Poruszając to zagadnienie warto odwołać się do koncepcji o nadziei podstawowej. Erikson (1997, 2002) mówi o nadziei jako o swoistym przekonaniu jednostki o dwóch ogólnych, powiązanych ze sobą właściwościach, które występują na świecie. Pierwsze z nich głosi, że świat jest ,, uporządkowany i sensowny”, natomiast drugie - świat jest łaskawy ludziom. Przekonania te są zazwyczaj rzadko werbalizowane ze względu na to, że dotyczą światopoglądu każdej jednostki z osobna. Erikson świadomy, że pojęcie to wzięło się z wiedzy potocznej, podkreśla, że jest to przekonanie które nie łatwo zweryfikować ze względu na wierzenie w wyższy porządek i dobro świata (Trzebiński, Zięba, 2003). Nadzieja pomaga nie tylko w interpretowaniu otaczających nas wydarzeń, ale również reguluje emocje im towarzyszące. Erikson twierdzi, że nadzieja i związane z nią przekonania pojawiają się we wczesnym etapie życia dziecka i są związane z Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 7 rozwojem jego ego (Erikson, 2002). Wraz z czasem nadzieja ,,rozwija się” razem z dzieckiem i wpływa na radzenie sobie z napotkanymi na drodze wyzwaniami. Erikson określa nadzieję jako ,,pierwsza podstawowa siła życiowa oraz podstawa rozwoju ego”, tworzy się ona w pierwszym stadium rozwojowym, które wyróżnił, a mianowicie chodzi o konflikt podstawowa ufność a nieufność. Już u niemowlęcia w pierwszych miesiącach jego życia tworzy się ufność w wyniku pierwszych kontaktów z najbliższymi osobami. Na tym etapie największą rolę odgrywa oczywiście matka ze względu na jej kluczową rolę w opiece nad nowonarodzonym dzieckiem. Jeżeli matka z miłością zapewnia wszystkie potrzeby swojego niemowlaka, robi to w spokojnej atmosferze, daje poznać dziecku, że jest kochane, akceptowane, ważne dla rodziny to wytwarza się jakościowa więź między matką a dzieckiem. Oczywiście w późniejszym etapie ta zależność powinna zostać odzwierciedlona w relacjach między pozostałymi członkami rodziny a dzieckiem.Sprawia to, że poziom ufności dziecka jest na wysokim poziomie, co pozwala mu w przyszłości odzwierciedlać to w relacjach z innymi ludźmi. Poczucie choćby podstawowego poziomu ufności pozwala człowiekowi na włączenie się i prawidłowe funkcjonowanie w życiu społecznym (Erikson, 2002). Odnosząc to do rodzin z problemem alkoholowym, dzieci potrzebują wychowywać się w atmosferze domowego ciepła, czuć się zaopiekowane, kochane przez rodziców. W rodzinach, gdzie rodzic lub oboje rodziców nadużywają alkoholu zdarzają się takie scenariusze, gdzie dzieci są zaniedbywane nie tylko w kwestiach materialnych, ale również psychicznych. Brak uwagi, poczucia bezpieczeństwa przyczynia się do tego, że dzieci nie mają podstawowego poczucia ufności i nie wykształca się w nich cnota nadziei (Jankowska, 2017). System wartości w rodzinach, w których występuje problem z alkoholem jest bardzo często oparty o prymitywne, hedonistyczne wartości, gdzie np. można mówić o braku poczucia wspólnoty rodzinnej, braku współczucia czy kierowaniu się tylko dobrem własnym. Rodzic nadużywający alkoholu nie może stanowić pożądanego kulturowo wzorca do naśladowania, ponieważ, po pierwsze, nie kieruje się on w życiu istotnymi i szlachetnymi wartościami, po drugie, w stanie upojenia alkoholowego jego zachowania są kompromitujące i w efekcie ma o sobie złe zdanie, co zatacza krąg błędnego koła. Niepijący rodzice natomiast w takich rodzinach często nie są na tyle silni, aby wyjść z tego schematu i na co codzień biorą również udział w awanturach, kłamią, a przez to w jaki sposób wygląda ich życie rodzinne i z kim są związani mają niskie poczucie własnej wartości, co uniemożliwia im wyjść z krzywdzącego schematu, który często niszczy życie całej rodziny . Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 8 Wydaje się, że najgorszym z możliwych scenariuszy jest kiedy dziecko doświadcza wykorzystywania seksualnego. Według danych zgromadzonych przez Marię Sobolewskąterapeutką, podczas pracy z pacjentami dzieci z rodzin alkoholowych doświadczają niejednokrotnie wykorzystywania seksualnego przez pijanych członków rodziny lub obce osoby biorące udział w libacji alkoholowej w ich domu. Czasem dochodzi do sytuacji, kiedy to dzieci są świadkami nadużyć seksualnych w stosunku do matki czy rodzeństwa. Dzieci takie często bywają zastraszane pod groźbą kary cielesnej, aby nie mówiły o tym nikomu. Wstydliwe przeżycia są wielkim obciążeniem psychicznym dla dzieci, które pod wpływem takich doświadczeń zamykają się w sobie i nie są w stanie prosić nikogo o pomoc (Sobolewska, 2000). Dzieciństwo dzieci wychowujących się w rodzinach alkoholowych jest burzliwe i przepełnione cierpieniem. Okres dzieciństwa kojarzy się z beztroską, radością, zaufaniem, spontanicznością, w tym przypadku jest to dzieciom zabierane ze względu na panującą sytuację w domu, która niejednokrotnie zmusza maluchy do szybkiego usamodzielnienia się, aby być w stanie zadbać o podstawowe potrzeby swoje i często młodszego rodzeństwa, gdyż rodzice są zbyt uwikłani w nałóg, aby zadbać o tak przyziemne rzeczy jak dobro własnych dzieci (Gaś, 1993). Dorastanie w rodzinie z problemem alkoholowym Wspomaganie rozwijania tożsamości jest jednym z ważnych zadań rodziny. Chodzi tutaj o tożsamość rodzinną i osobistą, która ściśle wiąże się z tą pierwszą. Tożsamość rodzinną można odkryć poprzez pytanie o to jej członków, co rodzina myśli o samej sobie, jakimi wartościami się kieruje, jakie ma wyjątkowe cechy, jakie relacje wiążą jej członków. Rodzina zaczyna się od rodziców. Zacznijmy więc od analizy związku tych dwojga ludzi, ponieważ podstawową relacją w rodzinie jest relacja mąż-żona bądź mama-tata, którzy pełnią rolę rodziców. Jakość związku tych dwojga ludzi uwarunkowana jest przez ich dopasowanie w kwestii osobowości, wzajemne zrozumienie i akceptację, stopień w jakim realizują cele małżeńskie. Kiedy rodzice czują satysfakcję z udanego związku, są razem szczęśliwi, ma to pozytywny wpływ na dzieci, ze względu na to, że tworzą oni przyjazną atmosferę przepełnioną Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 9 miłością. Dzieci uczą się prawidłowych więzi międzyludzkich, które są podstawą ich późniejszego funkcjonowania (Stachyra, 2000). Wyniki badań pokazują, że dzieci wychowujące się w rodzinach gdzie zaburzona jest relacja między rodzicami wykazują większe zaburzenia zachowania i mniejszy poziom usposobienia społecznego niż dzieci rodziców z dobrą wzajemną relacją (Rostkowski, 1987). Częściej też obserwuje się u nich poczucie bezradności, małe przekonanie o własnej skuteczności, stany lękowe, a nawet depresja (Rostkowski, 1987). Funkcjonowanie rodziny alkoholowej w większości przypadków organizuje się wokół osoby pijącej i jej zachowań, tożsamość rodziny określa alkoholizm. Wynika to zazwyczaj ze współuzależnienia współmałżonka osoby pijącej. Pozwolę sobie zjawisko to przybliżyć na przykładzie modelu rodziny, gdzie mężczyzna jest uzależniony od alkoholu, kobieta jest osobą współuzależnioną, mają dzieci, ze względu na to, że w Polsce taki model rodziny występuje znacznie częściej, natomiast nie jest to reguła i rolę mogą się obrócić. Zaczynając od zjawiska współuzależnienia, jest to stan w jaki wchodzi bliska osoba osoby uzależnionej polegający na nadmiernej koncentracji na osobie uzależnionej oraz przejmowanie za nią odpowiedzialności. Zwykle zaczyna się od czasu, kiedy żona alkoholika pozostawia swoje życie towarzyskie, zaniedbuje swoje życie zawodowe, odrzuca możliwość rozwoju, aby poświęcić więcej uwagi i czasu na zajmowanie się mężem alkoholikiem (Sagadyn, 1996). Przez problemy w życiu codziennym, brak pomocy ze strony uzależnionego męża w codziennych obowiązkach oraz brak akceptacji zaistniałej sytuacji powoduje obniżenie i tak już niskiej samooceny. Charakterystyczne dla współuzależnienia jest błędne przekonanie, że można kontrolować zachowania innych i wydarzenia, aby uchronić się od negatywnych uczuć i emocji (Ryś, 2014). To zjawisko powoduje koncentrację rodziny na uzależnionym i tak samo jak współmałżonka może dotykać dzieci wychowujące się w takiej rodzinie. Jako, że takie rodziny również często chronią swoją prywatność, relacje z osobami z zewnątrz są bardzo ograniczone. Taki system ma na celu ukrycie problemu alkoholowego, który dla rodziny dysfunkcyjnej jest wstydliwy. Z drugiej strony izolując się od innych ludzi dzieci nie mogą liczyć na pomoc w trudnych dla nich chwilach, żyjąc tylko w toksycznej atmosferze alkoholizmu. Drugą stroną zadania tożsamościowego rodziny jest rozwijanie się poszczególnych, indywidualnych tożsamości jej członków. Dzięki przebywaniem z członkami rodziny, interakcjom z nimi dzieci uczą się kim są, jakie są w relacjach z innymi oraz jakie chciałyby być. Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 10 Rodzice na tym etapie rozwoju i dorastania dziecka mają kluczową rolę, ponieważ to oni mówią dziecku kim mogą się stać poprzez przekazywanie spostrzeżeń na temat ich bieżącego zachowania oraz oczekiwań co do przyszłych zachowań. Podczas gdy mały człowiek usłyszy „ jesteś już wystarczająco duży, aby zrobić to sam” buduje się w nim poczucie sprawczości oraz niezależności, natomiast gdy notorycznie z ust rodzica wypowiadane będą słowa „znowu nie potrafisz tego zrobić, przecież pokazywałam Ci to tyle razy” dziecko poczuje się niepewnie i starci wiarę w swoje możliwości. W rodzinach z problemem alkoholowym komunikaty wysyłane dzieciom są niespójne i niejasne dla dziecka. Rodzic alkoholik, aby odwrócić uwagę od swojego nałogu może niesłusznie strofować dziecko. Często też w sytuacji kiedy rodzic alkoholik jest trzeźwy motywowany poczuciem winy chwali dziecko nadmiernie lub nie karci i nie rozmawia o złym zachowaniu, , co negatywnie wpływa na rozwój tożsamości malca ze względu na sprzeczne komunikaty rodzica co do zachowania dziecka. Z tego powodu wiele takich dzieci rozpoczyna dorosłe życie pozbawione jasnego obrazu samych siebie (Forward, 1992). Role dzieci w rodzinach alkoholowych Dzieci z rodzin alkoholowych przybierają role, które mają na celu pomóc im w przetrwaniu w dysfunkcyjnej rodzinie oraz ukrycie choroby alkoholowej członka rodziny (Gąsior, 2012). Dzieci spełniają swoje powyższe zadania określone przez daną rolę, natomiast podczas dorastania, te role, określają ich osobowość, by w rezultacie stać się krępującą formą z której trudno się wydostać, a która może znacznie ograniczać normalne funkcjonowanie. Dzieci dzielą się na cztery „typy”, które mają swoje charakterystyczne cechy i zadania. Dziecko „Bohater”, zazwyczaj pierworodne, ma za zadanie stabilizacji sytuacji rodzinnej. Rodzice wpajają zasady jakimi ma się kierować. Jego główna rola to odnoszenie sukcesów we wszystkim co robi, jeżeli jednak nie stanie na wysokości zadania z powodu niewystarczających możliwości nie zaspokoi on potrzeb własnych i rodziny. Bohater jest bardzo skupiony na tym co powinien, koncentruje się bardziej na dobru rodziny, nie biorąc pod uwagę własnych potrzeb. Często jest sfrustrowany rzeczami, których nie udało mu się zrealizować, co budzi w nim poczucie winy mimo podziwu ze strony osób trzecich co do jego postawy. Od pierworodnego dziecka zawsze oczekuje się więcej niż od reszty rodzeństwa, nieco ponad jego osiągnięcia, Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 11 skutkuje to nadmiernym perfekcjonizmem, a poprzez to, że system rodziny odbiega od optymalnego do rozwoju jego mądrość nie rozwija się proporcjonalnie do intelektu, który jest stosunkowo bardziej rozwinięty co do jego możliwości ze względu na jego codzienne zadanie. Bohater jest lubiany wśród rówieśników, jednak sam czuje się osamotniony ze względu na bardzo dokładną selekcję doboru przyjaciół oraz dystans, który dodatkowo wzmaga jego samotność. Ciągłe napięcia i stres sprawiają, że Bohater jest bardziej podatny na choroby oraz bardziej podatny na przyjmowanie i uzależnianie się od środków uspokajających. Kolejną rolą jaką może przyjąć dziecko w rodzinie z dysfunkcją alkoholową jest „Kozioł Ofiarny”. Jest to zazwyczaj drugie dziecko z kolei. Kozioł szybko zauważa, że Bohater odnosi korzyści z pomagania rodzinie, dlatego sam próbuje mu dorównać, jednak często z marnym skutkiem. Stosunkowo szybko opuszcza rodzinny dom chcąc odreagować gniew, który urodził się w nim ze względu na sytuację domową. Często zdarza się tak, że ma problemy z narkotykami lub prawem co przysłania problem alkoholowy w rodzinie. Cechuje go złość na brak okazywania miłości ze strony rodziców, nienawiść do uzależnionego oraz uraza do partnera uzależnionego rodzica lub Bohatera ze względu na tworzenie z nim koalicji. Uczucia te prowadzą do wrogości oraz mogą skutkować zachowaniami destrukcyjnymi względem siebie i otoczenia. Negatywne emocje prowadzą do tego, że Kozioł ofiarny nie podejmuje wysiłku w zdobywaniu wiedzy i nauce, próbuje zrekompensować to szukając w sobie lidera wśród rówieśników. Ma wysoką potrzebę akceptacji i miłości ze względu na bardzo niskie poczucie własnej wartości, dlatego szuka ludzi podobnych sobie. Niestety osoby takie nie potrafią zbudować trwałej relacji, ze względu na to, że od lat nie doświadczały miłości i bliskości, więc relacje te są płytki i samolubne. „Zagubione dziecko” przyjmuje role, w której „usuwa się z pola widzenia” Zwykle izoluje się od rodziny ze względu na brak zainteresowania z jej strony. Jest swego rodzaju ulgą dla rodziców, bo nie wymaga dużo czasu i uwagi. Żyje marzeniami i fantazjami. Zapomniane dziecko odczuwa przerażenie, przez izolację od rodziny straciło całkowicie poczucie przynależności. Samotność sprawia, że ma bardzo niskie poczucie własnej wartości i akceptacji. Najbardziej cierpi tutaj rozwój osobowości ze względu na bardzo rzadkie bliskie kontakty międzyludzkie. Powoduje to brak umiejętności nawiązywania interakcji z rówieśnikami, pracy w grupie czy zdrowej rywalizacji. Chętnie rozwija się twórczo i artystycznie, jednak brak Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 12 stymulacji ze strony rodziców w tym aspekcie może powodować zatrzymanie rozwoju umysłowego. Najczęściej najmłodsze dziecko przyjmuje rolę „Maskotki”. Dziecko to jest zdezorientowane sprzecznymi sygnałami wysyłanymi przez rodziców, przez co rodzi się w nim lęk o siebie, a w rezultacie o rodzinę. Rozładowuje napięcie poprzez błaznowanie, które zyskuje pozytywny poklask ze strony rodziców. Maskotka często jest samotna, nawet kiedy jest w centrum uwagi, gdyż zostaje zauważona tylko podczas odgrywania swojej roli. Dziecko osiąga zamierzone cele, ponieważ dobrze manipuluje sytuacją oraz umie odwrócić uwagę od celu swoimi wygłupami. Ma dobrze rozwinięte umiejętności społeczne, ale są one ograniczone ze względu na rzadkie bliskie kontakty interpersonalne. W skutek wysokiej ruchliwości Maskotka często uważana jest za dziecko nadpobudliwe. W całej grupie ról odgrywanych przez dzieci należy również wspomnieć o roli jaką gra najczęściej matka, lub partner osoby uzależnionej, tzw. współuzależniony, „Wspólnik”. Rola ta ma na celu chronienie własnego „ja” i „ja” rodziny. Wynika to często z miłości do partnera oraz chęci ratowania rodziny. Krótkotrwale przynosi to takie zyski jak podwyższenie własnej wartości czy poczucie odpowiedzialności w rodzinie. Rola ta utrzymuje równowagę w rodzinie na poziomie, w którym jej członkowie są w stanie w miarę normalnie funkcjonować. Wspólnik przejmuje praktycznie wszystkie obowiązki uzależnionego oraz łagodzi liczne konflikty wywoływane upojeniem alkoholowym, przez to może odczuwać przeciążenie i poczucie beznadziejności. Początkowo rola ta powoduje wzrost samodzielności, sprawczości i odpowiedzialności, jednak narastające problemy prowadzą do zmniejszenia możliwości realnej oceny sytuacji, a w efekcie do współuzależnienia. Uwikłane w to osoby nie są w stanie same wyjść z tego stanu. Ochrona rodziny i alkoholika często wiążę się z izolacją rodziny od innych ludzi oraz samotnością, gdyż ogranicza się również personalne kontakty interpersonalne. Uzależnienie partnera prowadzi do poczucia wstydu spowodowanego odrzuceniem i niezrozumieniem ze strony ludzi. Wspólnik narażony jest na choroby psychosomatyczne ze względu na przewlekły stres, w którym żyje (Wegscheider-Cruze, 2000). DOROSŁE DZIECI ALKOHOLIKÓW Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 13 Syndrom DDA Wielu badaczy opisuje osoby, które wychowały się w rodzinie z dysfunkcją alkoholową jako DDA ( dorosłe dzieci alkoholików), gdyż dorastanie w rodzinie dysfunkcyjnej może odbić się trwale na psychice dziecka. Termin DDA powstał, z uwagi na dotyczące ich doświadczenia związane z wychowywaniem się w rodzinie z problemem alkoholowym opisane we wcześniejszym rozdziale. Na bagaż doświadczeń z dzieciństwa DDA składają się takie sytuacje jak przemoc psychiczna i fizyczna dokonana przez uzależnionego rodzica. W rodzinach z dysfunkcją alkoholową całe skupienie skoncentrowane jest na osobie uzależnionej, dlatego opieka nad dzieckiem i zaangażowanie w jego prawidłowy rozwój schodzą na kolejne plany, często są zaniedbywane. Współmałżonek osoby uzależnionej zazwyczaj jest osobą współuzależnioną, dlatego mimo, że pozornie powinien zająć się dziećmi jest na tyle zaabsorbowany pijącym małżonkiem, że na dzieci nie wystarcza ani czasu ani siły i chęci. Dzieci z rodzin alkoholowych oprócz zaniedbania często spotykają się z sytuacjami, gdzie w rodzinie występują problemy finansowe, ponieważ dla pijącego rodzica najważniejsze jest, aby zaspokoić potrzebę kupienia alkoholu, nie zważając na podstawowe potrzeby dzieci (Ryś, 2007). Doświadczenia te są powszechnie, spójne oraz długotrwałe, co pozwala na wyodrębnienie osobnej grupy, która jest tematem zainteresowania wielu badaczy. Mimo, że powszechne jest stosowanie określenia dorosłe dzieci alkoholików (DDA) to termin ten nie doczekał się ogólnie akceptowanej definicji. Określenie to zostało wprowadzone przez terapeutów angażującym się w pomoc rodzinom z dysfunkcją alkoholową w celu stworzenia efektywnych programów terapii. Syndrom dorosłych dzieci alkoholików nie jest zaburzeniem psychicznym i pomimo wielu prób tej klasyfikacji to nigdy nie uzyskał statusu jednostki klinicznej. Objawy obserwowane u DDA są tak różne, że należy je klasyfikować jak zespoły objawów charakterystyczne dla różnych zaburzeń psychicznych, np. zaburzeń osobowości zależnej czy zaburzeń afektywnych. Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 14 Funkcjonowanie w odrębnych obszarach życia dorosłych, którzy wychowywali się w rodzinach z problemem alkoholowym oraz ich zdrowie psychiczne są przedstawione w literaturze naukowej i klinicznej w nieco inny sposób, co spowodowane jest tym, że badania i obserwacje przeprowadzane są na innych grupach ludzi. Takie zjawisko sprzyja tworzeniu się dwóch odmiennych zasobów wiedzy, które dysponują różnymi danymi. Pierwszy z nich, kliniczny, który można znaleźć w literaturze popularnonaukowej oraz poradnikach, które mają wspomagać samoterapię opiera się na obserwacjach terapeutycznych, na podstawie których opisywane jest funkcjonowanie dorosłych jeżeli chodzi o syndrom dorosłych dzieci alkoholików (DDA). Dane te pochodzą z pracy i terapii osób, które dorastały w rodzinach z dysfunkcją alkoholową i aktywnie starały się o pomoc w związku z zaburzeniami i cierpieniem psychicznym spowodowanych przez doświadczenia z dzieciństwa (Cermak, 1988). Drugi asortyment wiedzy bazuje na wynikach badań, które mają na celu rozpoznanie wpływu choroby alkoholowej w rodzinie na rozwój dzieci, dorastającej młodzieży i dorosłych, stosując porównania międzygrupowe. Badania takie zwykle przeprowadzane są w instytucjach edukacyjnych, dlatego pozwalają na uwzględnienie znacznie szerszej grupy osób niż warunki kliniczne. Tarter (Tarter, Hegedus, Alterman, 1984) podszedł do tematu DDA z perspektywy neuropsychologicznej. Twierdził, że mają oni braki jeśli chodzi o zdolności motoryczne, językowe czy pamięć. Uważał, że DDA mają neurotyczny typ osobowości ( w ujęciu teorii Eysencka). Cermak, który przez długi czas zajmował się prowadzeniem terapii dla dorosłych dzieci alkoholików, na podstawie obserwacji przypadków uznał, że z DDA należy obchodzić się jak z ofiarami stresu posttraumatycznego albo przemocy fizycznej jak i psychicznej. Pijany rodzic nie będąc w stanie odpowiednio zająć się dzieckiem, powodował, że dziecko żyło w ciągłym niepokoju i lęku, nie miały właściwego wzorca jeżeli chodzi o kontakty interpersonalne czy nie radziły sobie ze stresem i z tym bagażem weszły w dorosłe życie (Cermak, Rosenfeld, 1987). Woodside (1988) natomiast na podstawie badań przeprowadzonych w szkołach mówił, że dzieci, które wychowują się w rodzinach z dysfunkcją alkoholową, już w początkowych latach szkolnych niższe wyniki w teście inteligencji w Skali Wechslera, a szczególnie w myśleniu abstrakcyjnym i analitycznym. Analogiczne wyniki wykazały badania przeprowadzone na studentach, którzy wywodzą się z rodzin gdzie matka lub ojciec nadużywali alkoholu. Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 15 Wspomniany wcześniej Woodside (1988) w 1988 r. zmotywowany faktem, że dotychczasowe badania na temat DDA nie spełniały zasad metodologicznych, wytyczył w swoim artykule nowy kierunek tych badań. Opracował wiele wskazówek jak przeprowadzać takie badania, głównie metodologicznych, a także m.in kryteria dotyczące doboru grup klinicznych, np. wieku i płci DDA, płci rodzica uzależnionego od alkoholu w rodzinie, kontakty z rodzicami w określonych okresach rozwojowych DDA. Sher, który w swoich badaniach uwzględniał płeć badanych, na podstawie swoich licznych publikacji na temat DDA uważał, że osoby te charakteryzują się nadużywaniem substancji chemicznych, ciągłym poszukiwaniem nowości, towarzyszącym im poczuciem krzywdy. Słabo radzą sobie także z niewerbalnym rozwiązywaniem problemów. DDA wykazują cechy osobowości neurotycznej czy antysocjalnej. Sher zauważył również, że ze względu na wychowywanie się w rodzinie alkoholowej, wielu DDA reprezentuje styl poznawczy zależny od pola, co w praktyce oznacza dużą potrzebę dowiadywania się informacji i opinii na własny temat od innych ludzi. Sprawiają oni często wrażenie osób bardzo podatnych na zdanie innych, osób konformistycznych, niezdolnych do własnego zdania czy łatwych do zmanipulowania (Sher, Walitzer, Brent, 1991). El-Guebaly, Staley i Koensgen (1991) również zainteresowali się zjawiskiem DDA. Według nich DDA wykazywały brak pewności siebie, niską samoocenę, lękiem przed odrzuceniem, brakiem bliskiej więzi z rodzicami i wysokim poziomem gniewu i złości. Według Zofii Sobolewskiej osoby z syndromem DDA w dużej mierze wykazują niskie poczucie własnej wartości, nawet w momencie gdy posiadają duże kompetencje (1997). Tymczasem Woititz uważa, iż dorosłe dzieci alkoholików nadmiernie reagują na sytuacje i zmiany nad którymi nie umieją zapanować, nie mają na nie wpływu. U DDA można też zauważyć, że nieustannie poszukują uznania oraz potwierdzenia, że ich czyny są odpowiednie. Często popadają ze skrajności w skrajność jeśli chodzi o odpowiedzialność - biorą na siebie zbyt dużą odpowiedzialność lub są nazbyt nieodpowiedzialne. Wykazują się wysoką lojalnością, nawet w momencie, kiedy osoba ją obdarzona wcale na to nie zasługuje ze względu na swoje zachowanie. Dorosłe dzieci alkoholików mają też tendencję do impulsywności, do niemyślenia trzeźwo w sytuacjach, kiedy akcja zmienia się dynamicznie, dają się porwać biegowi zdarzeń, nie zważając i nie rozważając możliwych konsekwencji (Woititz, 1992). Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 16 Zofia Sobolewska uważa, że cechy charakterystyczne dla Dorosłych Dzieci Alkoholików to m.in. silne lęki, a przede wszystkim lęk przed odrzuceniem przez inne osoby. Można to powiązać z lękwo-ambiwalentny styl przywiązania, który wyróżniła Ainsworth. Charakteryzuje się on silnym lękiem przed odrzuceniem przez obiekt przywiązania, którym na początku dla dziecka zazwyczaj jest matka. Czasami pojawia się takie uczucie nawet wtedy, kiedy matka jest w pobliżu. Jednak po rozstaniu, kiedy matka wraca, dziecku towarzyszą sprzeczne uczucia radość, która jest naturalna, kiedy widzimy ukochaną osobę, ale także gniew czy złość spowodowany tym, że zostało bez jej opieki. Zjawisko tego lęku jest skutkiem niekonsekwencji w działaniach matki, obiektu przywiązania, która powoduje, że dziecko nie wie czego może się spodziewać, nie może przewidzieć jej odpowiedzi na swoje potrzeby (Plopa, 2008). DDA charakteryzuje również brak poczucia bezpieczeństwa, jako skutek odrzucenia w dzieciństwie przez rodziców (Sobolewska,1997). Tak jak w przypadku odrzucenia przez inne osoby, brak poczucia bezpieczeństwa jest związany ze stylem przywiązania, w tym przypadku bezpiecznym. Bezpieczny styl przywiązania powiązany jest z doświadczeniem obecności rodzica, który jest zaangażowany w relacje z dzieckiem. Daje to poczucie bezpieczeństwa (Plopa, 2008). Osoby, u których występuje ten styl łatwo nawiązują kontakty, mają zdolność do tworzenia trwałych, głębokich relacji, opartych na zaufaniu. Potrafią w jasny sposób sygnalizować swoje potrzeby względem innych osób, a także w odpowiedni sposób interpretować ich potrzeby oraz na nie adekwatnie odpowiadać (Aronson, Wilson, Akert, 1997). DDA często ze względu na brak odpowiedniej obecności i zaangażowania rodzica w rozwój i życie dziecka są pozbawione bezpiecznego stylu przywiązania i wykazują style przywiązania pozabezpieczne (Plopa, 2008). Zaniżone poczucie własnej wartości, z tym zjawiskiem DDA próbują sobie radzić poprzez chorobliwy perfekcjonizm lub unikanie trudnych sytuacji, aby uniknąć konfrontacji z oceną lub przewidywaną ze strony innych ludzi; poczucie osamotnienia, które wynika z trzymania dystansu czy nieufności w stosunku do innych ludzi, czy też zaczynanie bliskich stosunków z przypadkowymi osobami, co tylko potęguje to uczucie; powściągliwość uczuć, tutaj w sferze uczuć negatywnych, jak i pozytywnych, co tylko potęguje jeszcze bardziej poczucie osamotnienia; wyparcie się znacznej części swoich potrzeb ze względu na nieumiejętność określenia co w danym momencie jest tak naprawdę potrzebne do prowadzenia jakościowego życia; silną potrzebę ciągłego kontrolowania siebie i innych, jako sposób na zrównoważenie Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 17 stałego chaosu wewnętrznego jak i rodzinnego; dużą potrzebę organizowania życia, ze względu na umocnione silne przekonanie, że “i tak nic mi nie wyjdzie”, jest to strategia, która próbuje walczyć z tym przekonaniem; lęk przed zmianami, co wynika z doświadczeń z dzieciństwa, gdzie zmiany zazwyczaj oznaczają zmiany na gorsze; poczucie ciągłego zagrożenia nawet w momencie, kiedy wszystko jest w porządku; intensywne doświadczanie gniewu i złości czy głębokie poczucie krzywdy ( Sobolewska, 1997). Słowa Zofii Sobolewskiej w pewnym stopniu potwierdził Jakubik, który w swoich badaniach (Jakubik, Zegarowicz, 1998) zauważył, że córki alkoholików w dorosłości przejawiają znacznie niższą samoocenę w porównaniu do córek nie-alkoholików oraz słabe predyspozycje interpersonalne. Berkowitz i Perkins (1988) również poparli to stwierdzenie, dodatkowo zauważyli, że kobiety wychowujące się w rodzinach z dysfunkcją alkoholową oraz miały więcej problemów małżeńskich w dorosłym życiu w porównaniu do mężczyzn wychowujących się w takich samych rodzinach. Doświadczenia wyizolowania z dzieciństwa DDA bardzo przeszkadzają w nawiązywaniu stałych, dobrych relacji z innymi ludźmi. Dorosłe Dzieci Alkoholików nie miały okazji wykształcić u siebie umiejętności społecznych niezbędnych, aby swobodnie nawiązywać kontakty i doświadczać poczucia jedności w różnych grupach społecznych. DDA traktują siebie bardzo poważnie i odbierają każdy bodziec z otoczenia również bardzo poważnie, dlatego dobra zabawa w towarzystwie może sprawiać im trudności, gdyż nie miały także wiele okazji, aby doświadczyć takich sytuacji. Może to prowadzić nawet do tego, że zabawa jest dla nich nadzwyczaj stresująca (Woititz, 1992). Nieufność i dystans to uczucie i postawa jakie DDA wykazują w stosunku do otoczenia. Rodzi się z tego poczucie osamotnienia, o którym pisałam już we wcześniejszych akapitach. Skutkuje to celowym unikaniem kontaktów z innymi ludźmi. Z drugiej strony, ze względu na potrzebę ciepła i bliskości często zdarza się tak, że DDA rozpoczynają bliskie związki intymne z osobami, z którymi nie łączy ich emocjonalna więź. Wynika to z unikającego stylu więzi, który wyodrębniła M. Ainsworth. Styl ten jest wywołany częstą nieobecnością obiektu przywiązania ( na początku matki). Nie musi być to tylko nieobecność fizyczna, zdarza się tak, że matka jest obecna fizycznie, natomiast psychicznie nieosiągalna. Jest to szczególnie dotkliwe w momencie, kiedy osoba przywiązana potrzebuje wsparcia lub jest zagrożona. Używanie mechanizmu Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 18 obronnego jakim jest unikanie w dzieciństwie skutkuje tym, że w dorosłości ten styl także jest wykorzystywany i dochodzi do unikania bliskiego kontaktu, relacji nie tylko z matką, ale także jakiejkolwiek intymnej relacji z obawy przed zranieniem. Jest to obrona przed negatywnymi emocjami spowodowanymi przez brak obiektu przywiązania, ale jednocześnie obrona przed tymi pozytywnymi emocjami towarzyszącymi bliskiej relacji. Nawiązując do relacji z matką, dziecko, które nie otrzymuje bliskości i wsparcia od matki, nie ma możliwości nauczenia się funkcjonowania w bliskiej relacji (Plopa, 2008) Wszystko to powoduje pogłębianie przekonania o osamotnieniu, nawet w momencie bycia w intymnej relacji. Motywem takiego zachowania jest determinacja, aby za wszelką cenę uniknąć samotności (Sobolewska, 1997). Funkcjonowanie dorosłych dzieci alkoholików Badania wykazują dwuznaczne rezultaty. Badacze wskazują, że z jednej strony dorośli, którzy wychowywali się w rodzinach z problemem alkoholowym znacznie różnią się od dorosłych wychowanych w rodzinach, gdzie nie było alkoholika pod kątem wielu cech osobowości i zachowania. DDA mają większą tendencję do nadużywania alkoholu oraz innych substancji psychoaktywnych. Przyczyną tego może być impulsywność. Według Eysencka impulsywność jest cechą, która powoduje skłonność do ciągłego podejmowanie ryzyka, szybkiego podejmowania decyzji bez wcześniejszej analizy sprawy oraz działania w nieplanowany sposób. Podłożem impulsywnych zachowań jest chwilowe zakłócenie funkcjonowania systemów odpowiedzialnych za interpretację bodźców napływających ze środowiska oraz za odpowiadanie na nie (Eysenck,1985). Zaobserwowano również większą liczbę sytuacji potwierdzających tą tendencje w porównaniu do osób z rodzin nie-alkoholowych ( Jacob i in., 1999). Związek między uzależnieniem od alkoholu rodziców, zazwyczaj ojców a późniejszym uzależnieniem ich dzieci od alkoholu od długiego czasu jest bardzo ważnym problemem badawczym. Uzyskane dotychczas wyniki tych badań bezsprzecznie świadczą o tym, że alkoholizm i inne uzależnienia od substancji psychoaktywnych mają podstawy rodzinne, to znaczy, że potomstwo alkoholików jest bardziej skłonne do uzależnień od alkoholu i narkotyków niż dzieci z rodzin, gdzie problem alkoholowy nie występował. Powodem tego zjawiska jest Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 19 zarówno podłoże genetyczne, ale także środowiskowe. Bazując na podstawie aktualnych informacji można stwierdzić, że w gronie dzieci alkoholików skłonność do uzależnień jest czterokrotnie wyższa w porównaniu do grupy kontrolnej. Odnosi się to nie tylko do nadużywania alkoholu, ale także przyjmowania narkotyków lub leków (Goodwin, 1985). W literaturze bardzo często można znaleźć wzmianki na temat wpływu picia ojca na późniejsze problemy z uzależnieniem synów. Jednak coraz częściej pojawiają się w obiegu wzmianki o negatywnym wpływie pijących matek na uzależnienie od alkoholu ich dzieci w dalszej perspektywie (Zhang, Wang, Lu Qui, Fang, 2004). Ohannessian i współpracownicy (2004) twierdzą, że negatywne odczucia związane z problemowym piciem matki są przyczyną przyszłych problemów potomnych z depresją i uzależnieniem, natomiast troska związana z problemem alkoholowym ojca powoduje w przyszłości problemy behawioralne, w tym problemy alkoholowe. Zdobyte wyniki badań pozwalają na postawienie wniosku, że nadużywanie alkoholu przez matkę przekłada się na sposób używania z alkoholu przez ich potomstwo. Jednak zagadnienie to domaga się dalszych, pogłębionych badań. Późniejszymi skutkami dorastania w rodzinie z problemem alkoholowym nie obejmują tylko wczesnych kłopotów z uzależnieniem od substancji psychoaktywnych i zaburzeń zachowania, ale również zróżnicowanych problemów natury emocjonalnej i osobowościowej. U osób dorosłych, którzy wychowali się w takich rodzinach pojawiało się więcej cech świadczących o zaburzeniach osobowości, np. sadyzm, zachowania paranoiczne, obsesje, fobie, zaburzenia posttraumatyczne, itp, jest to skorelowane ze znacznie większą ilością spożywanego alkoholu przez rodzica niż w grupie kontrolnej (Fischer, Kittleson, Benshoff, 2000). Hawkins (1997) twierdzi, że u DDA częściej występują objawy depresyjne i lękowe. Potwierdził to także Fitzgerald, porównywał on dzieci z rodzin alkoholowych z grupą kontrolną, którą były dzieci z rodzin, gdzie ten problem nie występuje, jednak mówił on dodatkowo o obniżonym nastroju, który znacząco wpływał na jakość ich życia. Kiedy dziecko ma na co dzień do czynienia z przykrymi doświadczeniami, które są związane z piciem rodzica, występuje znaczne nasilenie problemów emocjonalnych (Anda i in., 2002). Warto wspomnieć o tym, że DDA często mają podwyższony poziom neurotyzmu. Neurotyczność, jako jeden czynnik w pięcioczynnikowej teorii osobowości (Wielka Piątka), składa się z lęku, depresji, nadwrażliwości, impulsywności i wrogości. Każdy człowiek cechuje się większym lub mniejszym poziomem neurotyczności ze względu na Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 20 wykazywanie w zróżnicowanym stopniu każdego z powyższych czynników (Strelau, 2000) . W kontekście DDA podwyższona neurotyczność jest ściśle związany z podwyższonym poziomem lęku i depresji, a niejednokrotnie wykazują oni podwyższony poziom wrogości, chociaż nie można mówić o tym zjawisku jako charakterystycznym dla całej tej grupy (Tarter, Hegedus, Alterman, 1984). To powoduje częstokroć występowanie uczuć takich jak gniew, lęk, poczucie winy czy smutek. Dotkliwiej przeżywają codzienny stres i gorzej sobie z nim radzą. Cechują się dużą nieśmiałością, są skrępowane w towarzystwie osób, których nie znają zbyt dobrze. Zwyczajnie każdą rzecz,czy jest to zdarzenie, uczucie, czy kłopot, którą spotykają na swojej drodze znacznie mocniej odczuwają niż osoby, które nie wykazały u siebie podwyższonego poziomu neurotyzmu (Sher i in., 1991). O obniżonej samoocenie DDA pisałam już we wcześniejszym rozdziale, natomiast chciałabym to rozwinąć i podkreślić jaki ma to wpływ na codzienne funkcjonowanie takich osób. W tym przypadku powodem niskiej samooceny jest brak wiary w siebie wywołany przykrymi doświadczeniami z dzieciństwa w kontakcie z osobą uzależnioną od alkoholu. DDA nie wierzą, że może im się w życiu przytrafić coś pozytywnego, że mogą coś osiągnąć czy nawet stanąć na wysokości powierzonego im zadania. Na tą przypadłość cierpią często osoby bardzo wrażliwe emocjonalnie, a jak wcześniej pisałam, DDA bardzo często miewają problemy emocjonalne i są wrażliwe emocjonalnie. Osobę o niskiej samoocenie cechuje złe zdanie o sobie, brak wiary w swoje możliwości, uważają też, że nie zasługują na nic dobrego, często są skrępowane w kontaktach z innymi osobami, unikają jakichkolwiek ,,publicznych sytuacji”, obawiają się przed wypowiedzeniem własnego zdania, o ile w ogóle je mają, obawiają się zadać nawet najbardziej proste pytanie, robią po prostu wszystko, aby jak najmniej ,,wychodzić przed szereg” i pozostać w swojej strefie komfortu. Ludzi z niską samooceną często myli się z osobami nieśmiałymi z natury, gdzie może okazać się, że w gronie najbliższych wcale tacy nie są (Beaudoin, Murray, Bond, Barnes, 1997). Jarmas i Kozak (1992) wykazali, że DDA uważają, że prowadzą mniej jakościowe życie rodzinne od innych ludzi, gdzie w obiektywnym spojrzeniu na ten aspekt ich życia nie zawsze okazuje się to prawdą. Jest to spowodowane tym, że w ich dzieciństwie faktycznie rodzina nie zapewniła odpowiednich warunków do prawidłowego rozwoju dziecka, natomiast niekoniecznie tak też to wygląda w ich życiu dorosłym, jednak jest im to trudno dostrzec ze względu na to, że patrzą na życie bardzo często przez pryzmat swojego dzieciństwa. Okazało się, że wykazują taką Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 21 samą tendencję jeżeli chodzi o ocenę ich życia małżeńskiego. DDA wykazują mniejszą satysfakcję z pożycia małżeńskiego w porównaniu do swoich rówieśników z grupy kontrolnej (Domenico, Windle, 1993). Składa się na to wcześniej wspomniane obniżone poczucie własnej wartości , które powoduje przeświadczenie o tym, że nie zasługują na nic dobrego w życiu oraz brak zaufania, które często występuje w przypadku DDA nawet w stosunku do najbliższej osoby, jaką jest mąż czy żona. Brak zaufania spowodowany obawą od odrzuceniem czy ocenianiem (Currier, Aponte, 1991). Trudności z odkryciem siebie to kolejna cecha, która pojawia się u znacznej części DDA. Wiąże się to z poczuciem życiowego zagubienie, brakiem sensu życia. Dorosłe dzieci alkoholików nie czują wyraźnie swojej tożsamości jako jednostki, dlatego też trudno im funkcjonować w gronie innych ludzi i adekwatnie reagować na dostarczane do nich bodźce. Ze względu na to, nie mają jednego określonego schematu funkcjonowania, dlatego nie daje im to poczucia autentyczności i niezmienności swoich zachowań i reagowania informacje ze środowiska (Drozd, Dalenberg,1994). Sher (1997) zauważył, że dorosłe dzieci alkoholików cechuje wzmożona depresja czy lęk. Może to być spowodowane nie tylko alkoholizmem rodziców, ale także efektem dorastania w niszczącym środowisku rodzinnym. Niektórzy badacze zwracają uwagę na to, że dopasowywanie określonych cech osobom z grupy DDA może być spowodowane tzw. ,,efektem Barnuma” (Seefeldt, Lyon,1992). To znaczy, że znaczna część deskrypcji dotyczących DDA jest zbyt ogólnikowych, z których nie można wyciągnąć konkretnego znaczenia dla funkcjonowania wniosku, można je porównać do opisów umieszczonych w horoskopach. Jednak początkowo można stwierdzić, że są to przypadłości charakterystyczne dla DDA, natomiast rzeczywiście są one dokładne i łatwo je dopasować do większości osób (Thombs, 2006). TERAPIA DDA DDA a działania terapeutyczne i profilaktyczne Dorosłe dzieci alkoholików znajdują się w grupie wzmożonego ryzyka jeżeli chodzi o pojawianie się problemów emocjonalnych czy behawioralnych są w centrum zainteresowania terapeutów i profilaktyków. Badania naukowe organizowane na dużą skalę w ostatnich latach Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 22 pozwoliły opracować wiele programów interwencyjnych, jak i profilaktycznych. Mają one na celu zmniejszenie ryzyka oddziaływania występujących objawów. DDA są grupą niejednorodną, z tego względu działania, które terapeuci kierują do nich powinny być zróżnicowane. Dzieciom alkoholików proponowane są rozmaite formy pomocy psychologicznej, które dokładnie uwzględniają heterogeniczność, jaka ich cechuje. Profilaktyka, jaki i promocja zdrowia to działania, które powinny gościć na stałe w życiu człowieka. Zasady profilaktyczne oparte są na psychologii rozwoju, ze względu na to, że każdy etap rozwoju człowieka ma inną charakterystykę i wymaga innych działań profilaktycznych. Jeżeli mowa o dzieciach alkoholików szczególną uwagę powinno zwrócić się na okres wczesnego dzieciństwa, gdzie kluczowe jest nabycie podstawowych, dobrych nawyków, które dbają o nasze zdrowie i zapobiegają chorobom. W okresie dorastania kluczowe jest, aby nauczyć się chronić siebie przed ryzykownymi sytuacjami. Natomiast w okresie wczesnej dorosłości ważne jest, aby ukształtować w sobie nawyki, które powodują, że nasz styl życia jest prozdrowotny. Jeżeli mowa o dzieciach wychowujących się w rodzinach z problemem alkoholowym nie zawsze wszystkie te nawyki są odpowiednio wykształcone ze względu na to, że nie każde takie dziecko czy już młody dorosły ma odpowiedni przykład od swoich opiekunów (Ziarko, 2010). Działania profilaktyczne są kierowane do każdej grupy wiekowej i niezależnie od historii rodzinnych w celu promowania odpowiednich nawyków oraz zdrowego stylu życia, jeżeli jednak chodzi o dzieci alkoholików i dorosłe dzieci alkoholików jest to rozszerzone dodatkowo o działania mające na celu redukcję ryzyk zachorowania na alkoholizm. Działania te są podejmowane na każdym poziomie tego ryzyka, a także w każdej grupie wiekowej, zaczynając od okresu wczesnego dzieciństwa, a kończąc nawet na późnej dorosłości. Profilaktyka w odniesieniu do konkretnej jednostki wymaga dopasowanego nasilenia, ze względu na to, że dla niektórych dzieci alkoholików, szczególnie tych bardzo odpornych psychicznie, jedynie informacja na temat występującego zagrożenia mogą okazać się wystarczające, aby uchronić się przed ewentualnymi zagrożeniami. Zagrożenie, jeżeli chodzi o występowanie problemów natury emocjonalnej i behawioralnej u dorosłych dzieci alkoholików potęguje się wraz ze wzmożonym stresem, jeżeli natomiast rośnie wsparcie społeczne, a relacje interpersonalne się poprawiają ryzyko to maleje ( Hussong i in., 2008). Warto zatem zadbać o to, aby programy profilaktyczne koncentrowały się podniesieniu umiejętności radzenia sobie ze stresem, pracowaniu na podwyższeniu samooceny Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 23 czy doskonaleniu umiejętności interpersonalnych. Można w tym celu wykorzystać indywidualną terapię lub formę warsztatów z udziałem wielu osób. Proponowane rozwiązania Jeżeli chodzi o terapię mogłaby być ona pomocna w określeniu co powoduje, że samoocena jest obniżona, zdefiniować jakie wydarzenie lub ocena osoby trzeciej wywołała takie odczucia. Warto także popracować nad rozpoznawaniem swoich emocji i nastrojów, aby nauczyć się odpowiednio na nie reagować. Stawianie granic i nauka asertywności również mogą być pomocne w walce z obniżoną samooceną, ponieważ daje to pogląd jakie bodźce ze świata zewnętrznego działają dobrze a jakie szkodzą. Uświadomienie dotychczasowych osiągnięć i kompetencji jakie posiada osoba może podwyższyć samoocenę, dlatego warto na takiej terapii o tym porozmawiać, ewentualnie zastanowić się nad predyspozycjami danej osoby i skupić się na nakierowaniu i ścieżce na której warto się rozwijać. Patrząc z perspektywy pracy nad umiejętnością radzenia sobie ze stresem i terapii to już terapia, która ma podnieść samoocenę może okazać się bardzo pomocna ze względu na to, że osoba nabiera siły sprawczej, która pozwala na stawienie czoła przeciwnościom oraz pozwala lepiej rozpoznawać swoje emocje i odczucia. Tutaj dodatkowo warto nauczyć się odpoczywać, bo nie dla wszystkich jest to łatwe do wykonania i przynoszące oczekiwane efekty. Aktywność fizyczna, spotkania z bliskimi osobami czy poświęcanie czasu na swoje hobby jest również bardzo wskazane, bo odpręża, zajmuje nasze myśli i pozwala oderwać się od stresującego zjawiska. Mówiąc o pracy warsztatowej trzeba podkreślić jej sprawczość, jeżeli chodzi o rozwijanie umiejętności interpersonalnych, ponieważ chcąc nie chcąc jest to forma, która zmusza do pracy w parach czy grupach, często wśród nieznanych sobie osób, co automatycznie daje możliwość trenowania swoich umiejętności interpersonalnych. W takiej formie w łatwy i przyjemny sposób można też ćwiczyć techniki relaksacyjne, które są cenne w walce ze stresem. Natomiast jeżeli chodzi o podwyższanie samooceny, w czasie warsztatu zawsze panuje przyjazna, akceptująca atmosfera, która daje możliwość obcowania z drugim człowiekiem, co pozwala przełamać przekonanie o wyobcowaniu i daje obraz siebie jako osoby akceptowanej społecznie. Dodatkowo w warsztatach DDA uczestniczą osoby z podobnymi doświadczeniami i problemami, a to sprawia, że takie osoby czują się raźniej i nie mają poczucia, że są odmieńcami. Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 24 Warsztaty są zatem narzędziem, które bezdyskusyjnie warto wykorzystywać w terapii DDA ze względu na ich wszechstronne wykorzystanie i możliwość przepracowania na nich naprawdę szerokiego spektrum tematów, które dotyczą powyższych zagadnień, ale także wszystkich innych tematów, które podczas pracy z grupą mogą okazać się doskwierające i wymagające pracy nad nimi. Konieczne jest też to, aby w takim programie uwzględnić również profilaktykę uzależnień. Wiedza na temat istniejących zagrożeń, przeorganizowanie w systemie wartości oraz wypracowanie sobie odpowiednich umiejętności społecznych, takich jak np. asertywność na wysokim poziomie mogą spowodować to, że dana osoba zdecyduje się na abstynencję lub będzie w stanie zmienić swoje szkodliwe zachowanie związane z piciem alkoholu. Pozytywnie wpływa to na ogólne obniżenie ryzyka rozwoju uzależnień w przyszłości (Heath, 1980). Osoby z otoczenia DDA również powinny zostać edukowane z zakresu wiedzy o możliwie występujących zaburzeniach oraz zagrożeniach czy rozwijaniu osobistych zasobów sprzyjających rozwijanie ich psychicznej odporności, jeżeli o tą grupę chodzi. Wiedza na ten temat daje możliwość lepszego rozpoznawania tej przypadłości, szybszego reagowania w sytuacjach krytycznych oraz identyfikacji takich osób, które faktycznie potrzebują szybkiej interwencji, a sami nie są stanie sobie z tym poradzić. LITERATURA CYTOWANA Anda, R., Whitfield, Ch., Felitti, J., Chapman, D., Edwards, V. Dube, S., Williamson, D. (2002). Adverse Childhood Experiences, Alcoholic Parents, and Later Risk of Alcohol- ism and Depression. Psychiatric Service, 53, 1001-1009. Aronson, E., Wilson, T., Akert, R (1997), Psychologia społeczna. Serce i umysł. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Beaudoin, C.M., Murray, R.P., Bond, J., Barnes, G.E. (1997). Personality characteristics of depressed or alcoholic adult children of alcoholics. Personality and Individual Differences, 92, 559-567. Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 25 Berkowitz, A., & Perkins, H. (1988). Personality characteristics of children of alcoholics. Journal of consulting and clinical psychology, 56(2), 206. Bowlby, J. (2007), Przywiązanie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Cermak, T. L., & Rosenfeld, A. A. (1987). Therapeutic considerations with adult children of alcoholics. Advances in alcohol & substance abuse, 6(4), 17-32. Cermak, T.L. (1988). Time to heal. The road to recovery for adult children of alcoholics. Los An- geles: J.P. Tarcher Institute. Cermak, T. L. (2017). Czas na wyleczenie. Droga do wyzdrowienia dla dorosłych dzieci alkoholików. Currier, K.D., Aponte, J.F. (1991). Sexual dysfunction in female adult children of alcoholics. International Journal of Addictions, 26, 2, 195-201. Domenico, D., Windle, M. (1993). Intrapersonal and interpersonal functioning among middleaged female adult children of alcoholics. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61, 4, 659-666. Drozd, L.M., Dalenberg, C.J. (1994). The self as mediator in the psychopathology of female children of alcoholics. International Journal of Addiction, 29, 1787-1800. Dyjakon, D. (2012). Świat według DDA, Świat Problemów, s. 16. Md, N. E. G., Staley, D., Rockman, G., Leckie, A., Barkman, K., O'Riordan, J., & Koensgen, S. (1991). The adult children of alcoholics in a psychiatric population. The American journal of drug and alcohol abuse, 17(2), 215-226. Eysenck H.J., Eysenck M.W., (1985).. Personality and individual differen- ces: a natural science approach. New York: Plenum Press. Erikson E, (1997). Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Rebis. Erikson E. (2002). Dopełniony cykl życia. Poznań: Rebis. Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 26 Forward, S. (1992). Toksyczni rodzice, Warszawa: Jacek Santorski &CO. Agencja Wydawnicza. Fischer, K. E., Kittleson, M., Ogletree, R., Welshimer, K., Woehlke, P., & Benshoff, J. (2000). The relationship of parental alcoholism and family dysfunction to stress among college students. Journal of American College Health, 48(4), 151-156. Gaś, Z.B. (1993). Rodzina a uzależnienia, Lublin: Wydawnictwo UMCS. Gąsior, K. (2012). Funkcjonowanie noo-psychospołeczne i problemy psychiczne dorosłych dzieci alkoholików. Goodwin, D. W. (1985). Alcoholism and genetics: The sins of the fathers. Archives of general psychiatry, 42(2), 171-174. Hawkins, J.D. (1997). Academic performance and school success: Sources and consequences. W: R.P. Weissberg, T.P. Gullotta, R.l.L. Hampton, B.A. Ryan, G.R. Adams (red.), Enhancing children’s wellness (s. 278-305). Thousand Oaks, CA: Sage Publications. Hędzelek, M., Wnuk, M., & Marcinkowski, J. T. (2009). Choroba współuzależnienia od alkoholu–diagnoza, konsekwencje, leczenie. Probl Hig Epidemiol, 3(90), 309-315. Hussong, A., Bauer, D., & Chassin, L. (2008). Telescoped trajectories from alcohol initiation to disorder in children of alcoholic parents. Journal of abnormal psychology, 117(1), 63. Jacob, T., Windle, M., Seilhamer, R.A., Bost, J. (1999). Adult children of alcoholics: drinking, psychiatric and psychosocial status. Psychology of Addictive Behaviors, 13(1), 3-21. Jakubik, A., & Zegarowicz, E. (1998). Poziom samooceny i umiejscowienia kontroli u dorastających córek mężczyzn uzależnionych od alkoholu. Alkoholizm i Narkomania, 1, 73-83. Jarmas, A.L., Kazak, A. (1992). Young adult children of alcoholic fathers: Depressive experiences, coping styles, and family systems. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 60 (2), 244-251. Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 27 Jankowska, M. (2017). Podejmowanie odpowiedzialności za męża i kontrola jego zachowań oraz obniżone poczucie własnej wartości a rodzaje agresywności i poczucie winy u żon alkoholików. Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio, 3(31), 193-219. Ohannessian, C.M., Hesselbrock, V.M., Kramer, J., Bucholz, K.K., Schuckit, M.A., Kuperman, S., Nurnberger, J.I. Jr (2004). Parental substance use consequences and adolescent psychopathology. Journal of Studies on Alcohol, 65, 725-730. Petrikowska, K. R. (2012). Dorosłe Dziecko Alkoholika – zaburzenie lękowe czy już zespół stresu pourazowego?, Świat Problemów, s. 25. Plopa, M. (2008). Więzi w małżeństwie i rodzinie [Bonds in marriage and the family]. Kraków: IMPULS. Rostowski, J. (1986). Poziom podobieństwa cech osobowości partnerów jako uwarunkowanie dobrego związku małżeńskiego. Zeszyty Naukowe. Rozprawy i monografie. Nr 74. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Ryś M. (2007). Rodzinne uwarunkowania psychospołecznego funkcjonowania Dorosłych Dzieci Alkoholików. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Ryś, M. (2014). Rodzina z problemem alkoholowym. Metody badań relacji interpersonalnych w dysfunkcyjnych systemach rodzinnych, Warszawa: MCPS. Sagadyn, L. (1996). Nerwica czy życie z alkoholikiem? Świat Problemów, 1-2, 17-21. Sher, K.J. (1997). Psychological characteristics of children of alcoholics. Alcohol Health and Research World, 21, 3, 247-254. Sher, K. J., Walitzer, K. S., Wood, P. K., & Brent, E. E. (1991). Characteristics of children of alcoholics: putative risk factors, substance use and abuse, and psychopathology. Journal of abnormal psychology, 100(4), 427. Sobolewska, Z. (2002). Odebrane dzieciństwo. Psychologiczne problemy Dorosłych Dzieci Alkoholików. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia, PTP, s. 5-15. Wpływ dorastania w rodzinie alkoholowej a życie dorosłe 28 Stachyra, J. (2000). Wpływ rodziny na kształtowanie się osobowości dziecka. Sympozjum. 2(7), 85-104 Strelau, J. (2000). Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 2: Psychologia ogólna. Osobowość jako zespół cech. Gdańsk: GWP, s. 525-560. Tarter, R. E., Hegedus, A. M., Alterman, A. (1984). Adolescent sons of alcoholics: Neuropsycho- logical and personality characteristics. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 2, 216- 222. Thombs, J.L. (2006). Introduction to Addictive Behaviors. New York: Guilford Press. Trzebiński, J., Zięba, M. (2003). Nadzieja, strata, rozwój. Psychologia jakości życia. 1, 5-33. Zhang, J.F., Wang, J.C., Lu, Y.X., Qiu, X.X., Fang,Y. (2004). Alcohol abuse in a metropolitan city in China: A study of the prevalence and risk factors. Addiction, 99, 1103-1110. Ziarko, J. (2010). Dylematy metodologiczne bezpieczeństwa jako nauki. BEZPIECZEŃSTWO, 59. Wegscheider-Cruse, S (2000). Nowa szansa. Nadzieja dla rodziny alkoholowej, Instytut Psychologii Zdrowia PTP. Winiarski, M. (2000). Rodzina, szkoła, środowisko lokalne: problemy edukacji środowiskowej. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych. Woititz, J. G. (1992). Dorosłe dzieci alkoholików. Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości. Woodside, M. (1988). Research on children of alcoholics: Past and future. British Journal of Addiction, 83(7), 785-792. View publication stats
