C MARAIS NOTAS KOPIEREG VOORBEHOU ECON 122 1 C MARAIS NOTAS KOPIEREG VOORBEHOU ECON 122 2 C MARAIS NOTAS ECON 122 13 DIE METING VAN DIE PRESTASIE VAN DIE EKONOMIE Leeruitkomste Verduidelik die vyf makro- ekonomiese doelwitte Verduidelik wat die nasionale rekeninge is Verduidelik die belangrikste begrippe m.b.t. die nasionale rekeninge Toon die verwantsakp tussen die belangrikste nasionale rekeninge begrippe Definieer werkloosheidskoers Definieer die verbruikersprysindeks (VPI) Verduidelik die betalingsbalans Verduidelik wat die Lorenz-kromme en die Gini-koëffisiënt is 1. MAKRO-EKONOMIESE DOELWITTE Ekonome gebruik 5 makro-ekonomiese doelstellings om die persentasie van die ekonomie te beoordeel en wat terselfdetyd dien as hoofdoelstellings van die makroekonomiese beleid: i. Ekonomiese groei Die totale produksie van goedere en dienste van een tydperk na die volgende moet toeneem. Bevolkinsgroei neem toe, maar geen ekonomiese groei van plaas nie, sal die lewenstandaard afneem en werkloosheid toeneem. ii. Volle indiensname Die ideaal is dat al die produksiefaktore in ‘n land ten volle aangewend word. Alhoewel, daar is werkloosheid in die praktyk, maar die werkloosheidspeil moet so lag as moontlik gehou word iii. Prysstabiliteit Beteken nie dat pryse konstant bly nie, maar moet so lag as moontlik gehou word. Volgehoue prysstygings word inflasie genoem. iv. Betalingsbalansstabiliteit / Eksterne stabiliteit Wêreldwyd is lande onafhanklik van mekaar. Daar moet ‘n balans tussen die invoer en uitvoer wees. Betalingsbalans en wisselkoer moet stabiel wees. v. Regverdige inkome verdeling Die verdelingsdoelwit is gedeeltelik ‘n subjektiewe of normatiewe kwessie. Ongelyke verdeling kan lei tot: besparings, investering en ekonomiese groei KOPIEREG VOORBEHOU 3 C MARAIS NOTAS ECON 122 Hoogs ongelyke verdeling kan lei tot: onregverdigheid, onbillikheid, sosiale en politieke konflik. 2. DIE METING VAN DIE PEIL VAN EKONOMIESE AKTIWITEIT Bruto Binnelandse Produk (BBP) Die totale waarde van alle finale goedere en dienste wat gedurende ‘n sekere tydperk binne die grense van ‘n land geproduseer is. Die verskillende elemente van die definsie van die BBP word kortliks ontleed A. Waarde Pryse van verskillende goedere en dienste word gebruik om die waarde van die produksie te bepaal. Beskou die volgende 20 Appels kan nie met 30 pere vergelyk word nie, maar die makwaarde van albei produkte kan bymekaar getel word om ‘n gekombineerde maatstaaf van die produksie van die twee goedere te verkry. Indien: Appels – 80c elk Pere – R1 elk 20 Appels teen 80c en 30 Pere teen R1 is onderskeidelike markwaardes. Appels : R 0.8 x 20 = R16 Pere : R1 x 30 = R30 Gesamentlike waarde van die twee produkte is R46. B. Finale Daar moet tussen finale en intermediêre goedere onderskei word: Finale goedere – Goedere wat deur individuele huishoudings en firmas gebruik word. Intermediêre goedere – Goedere wat gekoop word om as insette in die produksie van ander goedere gebruik te word. of Enige produk wat aangekoop word met die doel om dit weer te verkoop of te verwerk. Let egter daarop dat die uiteindelike gebruik van ‘n produk is wat bepaal of dit ‘n finale of intermediêre produk is. C. Binne die grense van ‘n land Binne die grense van ‘n land word in sommige definisies vervang met die term “in die ekonomie”. BBP is ‘n geografiese begrip wat al die produksie wat binne die geografiese gebeid van ‘n land geproduseer is, insluit. KOPIEREG VOORBEHOU 4 C MARAIS NOTAS ECON 122 D. Goedere en dienste wat gedurende ‘n bepaalde tydperk geproduseer is, word by die BBP ingesluit. Die BBP het betrekking op die produksie van nuwe goedere en dienste gedurende ‘n spesifieke tydperk, ook bekend as heersende produksie. Gedurende die tydperk waarvoor BBP bereken word, veroorsaak veroudering en slytasie wat die waarde van die kapitaaltoerusting verminder of depresieer. Voorsiening moet vir waardevermindering gemaak word en hierdie voorsiening moet van die waarde van die produksie afgetrek word. Deur die voorsiening vir waardevermindering af te trek, verander die bruto totaal na ‘n netto total. Die netto totaal is ‘n meer korrekte maatstaaf van die ekonomiese prestasie, omdat dit die afname in die waarde van die kapitaalgoedere insluit. Drie maniere om dubbeltelling te vermy 1. Toegevoegde waarde ook bekend as Produksiebenadering 2. Finale goedere en dienste ook bekend as Bestedingsbenadering 3. Inkome van produksiefaktore ook bekend as Inkome benadering i. Produksiebenadering By elke transaksie word slegs die toegevoegde waarde in berekening gebring. Beskou die volgende: ‘n Boer produseer 1000 sakke koring wat teen R10 per sak aan ‘n meulenaar verkoop word om ‘n opbrengs van R10 000 te lewer. Die meulenaar verwerk die koring tot meel wat hy vir R12 500 aan ‘n bakker verkoop Nadat die brood met die meel gebak is, verkoop die bakker dit aan ‘n winkel vir R18 000. Die winkel verkoop vervolgens die brood aan die finale verbruiker vir R21 000. Berekening- Tabel Deelnemer Waarde van verkope Toegevoegde waarde R10 000 Boer R10 000 R2 500 Meulenaar R12 500 R5 500 Bakker R18 000 R3 000 Winkellier R21 000 R21 000 Total R61 500 Let daarop dat die totale waarde gelyk is aan R21 000 (Ons gebruik die toegevoegde waarde) ii. Bestedingsbenadering Die verkope het slegs betrekking op finale goedere en dienste. Dubbeltelling kan vermy word deur slegs die waarde van verkope van goedere en dienste aan die finale verbruikers te gebruik dus is die totale KOPIEREG VOORBEHOU 5 C MARAIS NOTAS iii. ECON 122 waarde van die verkope aan die finale verbruikers (Winkellier) gelyk aan R21 000 soos in die bostaande tabel. Let egter daarop dat die uiteindelike gebruik van ‘n produk is, wat bepaal of dit ‘n finale of intermediêre produk is. As die meel in die bogenoemde voorbeeld deur verbruikers gekoop is, sou dit as ‘n finale produk klasifiseer gewees het. Sou die meel nie gedurende die betrokke tydperk verkoop word nie, word dit deel van die meulenaar se voorrraad. Inkome benadering Dit is slegs die inkome wat in die verskillende stadiums van die produksieproses deur die deelnemers aan die proses verdien is, in berekening te bring. In die voorbeeld is R10 000 gedurende die boerderystaduim verdien, R2 500 gedurende die meulstadium. R5 500 gedurende die bakstadium, R3 000 gedurende die finale verkoop stadium. Dit lewer ‘n totaal van R21 000 Let daarop dat die totale inkome in die ekonomie net sal toeneem indien die produksie toeneem. Drie metodes om BBP te bereken: 1. Produksiebenadering (toegevoegde waarde) → Verkoopprys – Aankoopprys 2. Bestedingsbenadering (finale goedere en dienste) 3. Inkome benadering (inkome van die produksiefaktore) Vanaf produksiefaktore Lone, rente, huur, wins NB: bereken wins Produksie is die bron van alle inkome. Die enigeste manier waarop inkome in die ekonomie geskep kan word is deur goedere en dienste te produseer en te verkoop. Produksie, inkome en bestedingsbenadering tabel: Rolspeler Koop 1ste 0 A A B Laaste Verkoop (TGW) Lone Huur Rente Wins Som A–0 w r i p wrip1 B B-A w r i p wrip2 C C-B Totaal (TGW) w r i p www rrr iii ppp wrip3 Som Voorbeeld 1 Gebruik die inligting wat volg en bereken BBP volgens die: 1) Produksie benadering 2) Bestedings benadering KOPIEREG VOORBEHOU 6 C MARAIS NOTAS ECON 122 3) Inkome benadering. Die Merino wol (vanaf Suid-Afrika) is bekend vir hul sagtheid en kwaliteit. Die wol komberse is aanlyn te koop by Tich and Bean (In verkoop kolom: 2600 x 9 = 23 400). Die komberse word verkoop vir R2600 per stuk. Mev Bezuidenhout koop nege van die komberse by Tich and Bean. (2600 x 9) Omdat Tich and Bean ʼn aanlyn winkel is, is hul uitgawes beperk, hulle betaal slegs lone van R1500. Tich and Bean het die komberse aangekoop vanaf Love Weaving wat R500 se loon, R800 se huur en, R440 se rente betaal, terwyl hulle ʼn wins van R1860 maak. Die spesiale wol is oorspronklik van ʼn Merino boer verkry, wat die rou produk aan Draw the Line verkoop het. Die boer maak ʼn wins van R6658 op die wol en betaal huur van R422, rente van R320 en lone van R2500. Draw the Line is Love Weaving se verskaffers. Hulle verander die rou wol in garing en voeg R5700 se waarde by tot die produk. Hulle lone beloop R868, huur R740 en hulle betaal ook rente. Verder maak Draw the Line ʼn wins van R3192 op die transaksie. Let daarop dat die syfers in geel die enigste informasie is wat aan jou gegee word. Rol spelers Koop Verkoop TGW (Verkoop – Koop) Lone (W) Huur Rente (R) (I) Wins (P) Som (W + R + I + P) Merino wol 0 9 900 9 900 2500 422 320 6658 9 900 Drwa the line 9 900 15 600 5 700 868 740 900 3192 5 700 Love weaving 15 600 19 200 3 600 500 800 440 1860 3 600 23 400 4 200 1 500 0 0 2 700 4 200 Tick and Bean 19 200 Carli 23 400 Bezuidenhout (2600 x 9) Bestedingsbenadering 23 400 (2600 x 9) Produksiebenadering 23 400 (2600 x 9) Inkomebenadering Voorbeld 2 Gebruik die inligting wat volg en bereken BBP volgens die: 1) Produksie benadering 2) Bestedings benadering 3) Inkome benadering. KOPIEREG VOORBEHOU 7 C MARAIS NOTAS ECON 122 George (die eienaar van ‘n koffie plaas) verkoop R 5 000 se koffie bone aan ʼn koffie produsent (Nestlé Nespresso). George betaal sy werkers R700 en huur sy perseel teen R1000. George betaal ook rente van R200 op sy besigheid se lening. Nespresso gebruik die bone om koffie kapsules te vervaardig ter waarde van R10 000. Nespresso se loononkostes beloop R900 en huur masjinerie teen R400. Nespresso moet ook rente van R1 000 betaal. Nespresso verkoop die koffie kapsules vir R17 000 aan Yuppiechef waar Yuppiechef die kapsules verkoop aan verbruikers regoor Suid Afrika. Yuppiechef se salarisse beloop R1 100 en rente op die oortrokke bankrekening is R 400. Rolspelers George Nespresso Koop 0 5 000 Verkoop 5 000 17 000 TGW 5 000 12 000 Lone 700 900 Yuppiechef 17 000 0 17 000 1 100 Huur 1 000 400 Rente 200 1 000 400 Wins 3 100 9 700 Som 5 000 12 000 15 500 17 000 Voorbeeld 3 Gebruik die inligting wat volg en bereken BBP volgens die: 1. Die produksiebenadering 2. Inkomste benadering Steven verdien 'n bestaan deur diamante te grawe in ou mynskagte buite Kimberley. Hy betaal die veiligheidswagte R 100 vir toegang tot die gebied en betaal ook R350 vir uitstaande skuld op sy toerusting. Hy verkoop die diamante wat hy vir R950 opgesluit het aan De Beers wat weet hoe om diamante skoon te maak. De Beers gebruik 'n werkspan van drie met 'n totale loon van R500. Hulle huur die perseel vir R600 en betaal R800 rente op die lening vir sy toerusting. Die skoongemaakte diamante word teen R3100 aan Ashanti Jewellers verkoop en dit word verwerk tot 'n armband wat vir R4600 aan NWJ verkoop word. NWJ verkoop dit aan Jean Fouche vir R7095, 'n eerstejaarstudent in Ekonomie wat dit vir Valentynsdag vir sy vriendin wil koop. Ashanti Jewellers betaal lone van R700, huur van R250 en rente van R275 op lenings. NWJ se salarisse beloop R1300 en hul huur is R1000 KOPIEREG VOORBEHOU 8 C MARAIS NOTAS ECON 122 Berekening - Tabel Rol spelers Koop Verkoop TGW (K – V) Lone (W) Huur (R) Rente (I) Wins (P) Steven 950 0 950 100 0 350 500 Inkome (W + R + I + P) 950 De Beers 3 100 950 2 150 500 600 800 250 2 150 Ashanti Jewelers NWJ 4 600 3 100 1 500 700 250 275 275 1 500 7 095 4 600 2 495 1 300 1 000 0 195 2 495 7 095 7 095 4. METING TEEN MARKPRYSE, BASIESE PRYSE EN FAKTORKOSTE Drie stele pryse om BBP te bereken: a. Markpryse – Bestedingsbenadering b. Basiese pryse – Produksiebenadering c. Faktorkoste – Inkomebenadering Die verskil tussen markpryse, basiese pryse en faktorkoste is die gevolg van sekere belasting en subsidies op goedere en dienste. Indirekte belasting (belasting op produksie en produkte) Die markpryse van goedere en dienste is hoër as hul basiese pryse of faktorkoste. Subsidies (op produksie of produkte) Die markpryse is laer as die basiese pryse of faktorkoste. Twee soorte belasting en subsidies op produksie en produkte Belasting 1.1 Belasting op produkte Verwys na die belasting wat per eenheid van ‘n bepaalde produk of diens betaalbaar is. 1.2 Ander belasting op produksie Verwys na belasting op produksie wat nie aan bepaalde goedere en dienste gekoppel is nie. KOPIEREG VOORBEHOU Subsidies 2.1 Subsidies op produkte Sluit in regstreekse subsidies wat per eenheid wat uitgevoer is betaal word ten einde uitvoer aan te moedig sowel as produkgekoppelde subsidies op produkte wat plaaslik verbruik word. 2.2 Ander subsidis op produksie Verwys na subsidies wat nie aan bepaalde goedere en dienste gekoppel is nie. 9 C MARAIS NOTAS ECON 122 Berekening van BBP teen markprys en faktorkoste BBP @ basiese pryse = BBP @markpryse – belasting op produkte + subsidies op produkte BBP @ basiese pryse = BBP @faktorkoste + ander belasting op produksie – ander subsidies op produksie BBP @ faktorkoste = BBP @basiese pryse – ander belasting op produksie + ander subsidies op produksie BBP @ markprys = BBP @basiese pryse + belasting op produkte – subsidies op produkte 5. METING TEEN HEERSENDE EN KONSTE PRYSE Twee belangrike begrippe wat van mekaar onderskei moet word: i. BBP teen heersende pryse – Nominale BBP ii. BBP teen konstante pryse – Reële BBP Nominale pryse (Geld of monotêre waardes) Nominaal beteken “volgens die naam” Wat nou gevra word in die winkel Huidige pryse Inflasie ingesluit Reële pryse (Inflasie) Reël beteken “werklik” of “wesenlik” Koopkrag As pryse verhoog daal die reële waarde Relatief tot ‘n basisjaar Konstante pryse Inflasie uitgesluit Beskou die volgende Izak het in 1992 ‘n salaris van R5 000 per maand verdien. Terwyl Sipho in 2013 ‘n salaris van R5 000 per maand verdien. Nominaal het Izak en Sipho dieslefde salaris verdien. In Reële terme het Izak egter meer as Sipho verdien. Voorbeeld 1 Bereken Nominale en Reële BBP Beskou die volgende voorbeeld Drie produkte: 1. Appels 2. Piesangs 3. Lemoene KOPIEREG VOORBEHOU 10 C MARAIS NOTAS ECON 122 In 2005 100 appels geproduseer en teen 50c elk verkoop 200 Piesangs geproduseer en teen 25c elk verkoop 150 Lemoene geproduseer en teen 30c elk verkoop Die totale waarde van die produksie in 2005 is (100 x 50c) + (200 x 25c) + (150 x 30c) = 50 + 50 + 45 = R145 In 2013 150 Appels geproduseer en teen R1 verkoop 200 Piesangs geproduseer en teen 40c verkoop 100 Lemoene geproduseer en teen 50c verkoop Die totale waarde van die produksie in 2013 is (150 x R1) + (200 x 40c) + (100 x 50c) = 150 + 80 + 50 = R280 Berekening van reële BBP Ons gebruik 2005 as die basisjaar en 2005-pryse om die waarde van produksie in 2013 teen konstante pryse te bereken. (150 x 50c) + (200 x 25c) + (100 x 30c) = 75 + 50 + 30 = R155 Nominale BBP 2005 100 Appels teen 50c 200 Piesangs teen 25c 150 lemoene teen 30c Totaal = R50 = R50 = R45 = R145 Nominale BBP 2013 150 Appels teen R1 200 Piesangs teen 40c 100 Lemoene teen 50c = R150 = R80 = R50 = R280 Reële BBP 2013 150 Appels teen 50c 200 Piesangs teen 25c 100 Lemoene teen 30c = R75 = R50 R30 = R155 Toename in nominale BBP tussen 2005 en 2013 𝟐𝟖𝟎−𝟏𝟒𝟓 𝟏𝟒𝟓 × 𝟏𝟎𝟎 𝟏 = 93.1 % Toename in reële BBP tussen 2005 en 2013 KOPIEREG VOORBEHOU 11 C MARAIS NOTAS 𝟏𝟓𝟓−𝟏𝟒𝟓 𝟏𝟒𝟓 × 𝟏𝟎𝟎 𝟏 ECON 122 = 6.9 % Voorbeeld 2 Die tabel hieronder bevat inligting oor die Suid- Afrikaanse ekonomie wat Coke en sjokolade vervaardig. Die basis jaar is 2014. Jaar Prys van coke Hoeveelheid Prys van Hoeveelheid coke sjokolade sjokolade 2014 R12 150 R7 40 2015 R14 180 R8 60 2016 R18 190 R9 60 Bereken die reële BBP vir 2016. Produk Coke Sjokolade Prys 2014 R12 R7 Hoeveelheid 2016 190 60 Reële BBP P2014 x Q2016 R2 280 R420 R2 700 Voorbeeld 3 Berekening - Tabel Produk Klere Kos Meubels Petrol P 2010 R1 250 R1 160 R850 R9 100 Q 2010 565 927 256 341 P 2017 R1 300 R1 210 R870 R9 150 Q 2017 570 955 266 350 P 2018 R1 350 R1 280 R910 R9 820 Q 2018 588 987 284 394 Deur gebruik te maak van die tabel, bereken Reële BBP vir die jaar 2018.(Gebruik 2010 as basis jaar) 2017 Klere Kos Meubels Petrol Totaal P 2010 R1 250 R1 160 R850 R9 100 KOPIEREG VOORBEHOU Q 2017 570 955 266 350 P2010 x Q2017 = R712 500 = R1 107 800 = R226 100 = R3 185 000 = R5 231 400 12 C MARAIS NOTAS ECON 122 2018 Klere Kos P 2010 R1 250 R1 160 Q 2018 588 987 Meubels Petrol R850 R9 100 284 394 P2010 x Q2018 = R735 000 = R1 144 920 = R241 400 = R3 585 400 = R5 706 720 Totaal BBP van 2018 − BBP van 2017 100 × BBP van 2017 1 𝑅5 706 720 − 𝑅5 231 400 = 𝑅5 231 400 100 1 × = 9,09% Voorbeeld 3 Fire swembaddens Pluimvee omheining Grasdak lapas P 2015 Q 2015 R15 000 600 Totale waarde in 2016 1 600 R32 000 P 2017 R800 000 16 Q 2017 Totale waarde in 2017 900 R16 200 000 R780 2 500 R40 000 20 1. Bereken die nominale waarde vir die BBP in 2015 Nominale BBP van 2015 = (R15 000 x 600) + R800 000 + (R32 000 x 16) = R9 000 000 + R800 000 + R512 000 = R10 312 000 2. Bereken die reële waarde van BBP in 2017 (2015 basis jaar) Reële BBP vir 2017 𝑅800 000 = (R15 000 x 900) + ( 1600 × 𝑅2 500 1 ) + (R32 000 x 20) = R13 500 000 + R1 250 000 + R640 000 = R15 390 000 3. Met hoeveel het die reële BBP gegroei tussen 2015 en 2017 Groeikoers = Reële BBP van 2017−Reële BBP van 2015 Reële BBP van 2015 KOPIEREG VOORBEHOU × 100 1 13 C MARAIS NOTAS = ECON 122 𝑅15 390 000−𝑅10 312 000 𝑅10 312 000 × 100 1 = 49,24% 6. Bruto nasionale inkome of produk Bruto nasionale inkome (BNI) Inkome wat verdien is deur alle permanente inwoners van die land. Sluit alle produksie in deur produksiefaktore, ongeag waar dit voorkom BNI = BBP – faktorbetalings aan die buiteland + faktorbetalings aan Suid-Afrikaners Brekening van nasionale-rekeninge-totale Beskou die volgende voorbeeld Bereken die nasionale-rekeninge-totale in Suid-Afrika vir 2013 teen markprys Finale verbruikersbesteding deur huishoudings R2 057 898 Bruto Kapitaalvorming R655 519 Finale verbruikersbesteding deur die algemene owerheid R752 781 Respos R14 360 = Bruto binnelandse besteding R3 480 558 + Uitvoere van goedere en dienste R1 054 353 − Invoer van goedere en dienste R1 149 542 = Bruto binnelandse produk teen markprys R3 385 369 - Netto primêre inkomebetalings R71 324 = Bruto nasionale inkome teen markprys R3 314 045 KOPIEREG VOORBEHOU 14 C MARAIS NOTAS ECON 122 7. BESTEDING AAN BBP Besteding aan BBP Besteding aan goedere en dienste geproduseer in ʼn land. Totale besteding bestaan uit die volgende elemente: a. Verbruikersbesteding deur huishoudings (C) b. Investeringsbesteding deur firmas (I) c. Owerheidsbesteding (G) d. Besteding aan uitvoer (X) e. Besteding aan invoer (Z) Die volgende vergelyking word gebruik BBP = C + I + G + (X - Z) Bruto kapitaalvorming Geen voorsiening is gemaak vir die verbruik van vaste kapitaal nie. Vaste kapitaalvorming Aankoop van kapitaalgoedere soos geboue en toerusting. Veranderings in voorraad Goedere wat in die betrokke tydperk geproduseer is, maar nie verkoop is nie. Die volgende komponent van die besteding aan die BBP is: Die finale verbruikersbesteding deur die algemene owerheid Sluit kapitaalbesteding deur die owerheid uit Die owerheid se kapitaalvorming word in die nasionale rekeninge by die bruto kapitaalvorming ingesluit. ‘n Beduidende deel van die besteding aan die Suid-Afrikaanse BBP vind in die res van die werêld plaas. Hierdie besteding aan die Suid-Afrikaanse uitvoer moet by die ander komponente van die besteding aan die BBP getel word. Aan die ander kant, sluit C, I, G en X ook besteding aan goedere en dienste in wat nie in Suid-Afrika vervaardig is nie. Hierdie invoer van goedere en dienste moet afgetrek word om die totale besteding aan Suid-Afrikaanse goedere en dienste te bepaal. Besteding aan BBP sluit nie invoer in nie, aangesien die invoer in die buiteland geproduseer word. besteding aan BBP sluit slegs besteding aan Suid-Afrikaanse goedere en dienste in. 8. BRUTO BINNELANDSE BESTEDING (BBB) Bruto Binnelande Besteding (BBB) Totale besteding binne die grense van die land BBB sluit die invoere (Z) in, maar sluit die uitvoer (X) uit. BBB = C + I + G KOPIEREG VOORBEHOU 15 C MARAIS NOTAS ECON 122 Die verskil tussen die binnelandse produksie en die binnelandse besteding word in die verskil tussen die invoer (Z) en uitvoer (X) weerspeel. Netto uitvoer (NX) = X – Z Indien die BBP gedurende ‘n bepaalde tydperk groter as die BBB is, volg dit dat die uitvoer gedurende daardie tydperk die invoer oorskry het. Indien BBP > BBB is X > Z Indien BBB > BBP is Z > X Om van BBB na BBP teen markprys te beweeg: BBP @ markprys = BBB + X – Z = C + I + G + (X-Z) Om van BBP teen markprys na BNI teen markprys te beweeg: BNI @ markprys = BBP @ markprys – netto primêre inkomebetalings Let op na die volgende: Bruto Binneland Besteding Mark Pryse -d - FB + FI +X -Z -t +s Netto Nasionaal Produksie Faktor koste Bruto +d + FB - FI Binneland -X +Z Besteding +t Mark Pryse -s d = Waardevermindering / Depresiasie FB = Faktorbetalings FI = Faktor ontangstes X = Uitvoere Z = Invoere T = BTW S = Subsidies KOPIEREG VOORBEHOU 16 C MARAIS NOTAS ECON 122 Voorbeeld 1 Komponent BBP@Markprys BTW Rente op owerheidskuldinstrumente ontvang Salarisse van SA lektore van in Australie klas gee. Oordragsbetalings deur die staat Waardevermindering Invoere Uitvoere Produksiegoedere Subsidies Salarisse betaal aan konstruksiewerkers vanuit Zambie R Miljoen 30 360 850 19 000 13 000 1100 2950 2000 2500 12 860 3660 11 770 Bereken die volgende : 1. BBPfc BBPfc = BBPmp –t + s = 30 360 – 850 +3660 = 33 170 2. BBBmp BBPmp = BBPmp – x + z = 30 360 – 2500 + 2000 = 29 860 3. NI NI = BBPmp - d – FB + FI – t + s = 30 360 – 2950 – 11 770 + 13 000 – 850 + 3660 = 31 450 Voorbeeld 2 Komponent BBP @faktorkoste Subsidies op produkte Belasting Kapitale investering Depresiasie Uitvoere Invoere Dividende verdien deur Amerikaanse aandeelhouers van aandele in Woolworths. Oordragsbetaling deur staat Lone verdien deur Suid-Afrikaanse kelners by gastehuise geleë in Canada KOPIEREG VOORBEHOU R Miljoen 335 400 7 000 9 300 19 110 5 015 6 230 8 860 1 950 3 520 3 300 17 C MARAIS NOTAS ECON 122 Bereken die volgende : 1. BBBmp BBBmp = BBPfc – X + Z + t – s = 335 400 – 6 230 + 8 860 + 9 300 – 7 000 = 340 330 2. NI NI = BBPfc – d – FB + FI = 335 400 – 5 015 – 1 950 + 3 300 = 331 735 Voorbeeld 3 Komponent BTW BBP @faktorkoste Subsidies Oordragsbetaling deur staat Invoere Uitvoere Depresiasie Salarisse verdien deur Au Pairs van Engeland wat kinders in Suid Afrika oppas Winste verdien by Sasol se aanleg in die VAE R Miljoen 2 600 49 100 2 100 2 600 26 000 38 500 2 100 2 600 2 900 Bereken die volgende 1. BBBmp BBBmp = BBPfc – X + Z + t – s = 49 100 – 38 500 + 26 000 + 2 600 – 2 100 = 36 100 2. NI NI = BBPfc – d – FB + FI = 49 100 – 2 100 – 2 600 + 2 900 = 47 300 3. Bereken Suid-Afrika se handelsbalans en dui aan of dit ‘n surplus of ‘n tekort is. X–Z = 38 500 – 26 000 = 12 500 Surplus Voorbeeld 4 Komponente BTW BBP @faktorkoste KOPIEREG VOORBEHOU R (Rand) 16 500 293 500 18 C MARAIS NOTAS Indirekte subsidies Invoer Uitvoer Depresiasie (6% van kapitaal goedere) Salarisse verdien deur Suid-Afrikaanse sokkerspelers in die Engelse premierliga Winste verdien deur Singapore Airlines wat in Suid-Afrika handel dryf Inkomebelasting Kapitaal goedere ECON 122 43 330 10 000 20 000 35 400 125 700 17 000 36 000 Bereken die volgende: 1. NI NI = BBPfc – d – FB + FI = 293 500 – (36 000 x 6%) – 125 700 + 35 400 = 300 500 9. DIE METING VAN WERKVERSKAFFING EN WERKLOOSHEID Om werkverskaffing te meet, moet slegs bepaal word hoeveel mense werk het op die tydstip, waarop die meting plaasvind. Om die aantal werklose persone te meet moet slegs bepaal word hoeveel mense wat bereid en in staat is om te werk op daardie tydstip nie werk het nie. Werkloosheidskoers Die aantal werklose persone kan uitgedruk word as ‘n persentasie van die aantal wat bereid en in staat is om te werk. Twee definisies van werkloosheid 1. Eng definisie 2. Uitgebreide definisie a. Eng definisie Om werkloos geklasifiseer te word moet ‘n persoon onlangse stappe geneem het om werk te soek. b. Uitgebreide definisie Die blote begeerte om te werk Volle indiensname Indiensneming Aantal mense wat op die tydstip werk het. Arbeidsmag Aantal mense wat gewillig en in staat is om te werk Tussen 15 en 65 jaar KOPIEREG VOORBEHOU 19 C MARAIS NOTAS ECON 122 Werkloses en werkendes Uitgesluit: Pensionarisse, kinders (<15jr) , persone wat nie kan werk nie of wat ontmoedig is. Werkloosheid Aantal mense wat werkloos is Werkloosheidskoers = aantal werkloses / arbeidsmag x 100 Informele sektor Informele sektor ook bekend as: 1. Skadu-ekonomie 2. Onopgetekende ekonomie 3. Ondergrondse ekonomie 4. Niewaargenome ekonomie Drie redes waarom mense in die informele sektor bedrywig is a. Omdat hulle nie werk in die formele sektor kan kry nie b. Omdat hulle by onwettige aktiwiteite betrokke is c. Omdat hulle nie belasting wil betaal nie Aktiwiteite in die informele sektor Wettig / Sosiaal aanvaarbaar Onwettig / Sosiaal onaanvaarbaar Produsente Self indiensgeneemde ambagsmanne Skoenmakers Kleremakers Kunstenaars Verspreiders Straat verkopers Snuffelmarkhandelaars Karweiers Boodskappers Sjebeeneienaars Dienste Taxi – operator Geldskieters Musikante Herstellers Haarkappers Fotograwe Produsente Daggaprodusente Vervalsers Dwelmvervaardigers KOPIEREG VOORBEHOU Verspreiders Sakkerollers Inbrekers Rowers Swartmarkhandelaars Dwelmsmouse Dienste Prostitute Smokkelaars Omkopers Kredietwoekeraars 20 C MARAIS NOTAS ECON 122 10. VERBRUIKERSPRYSINDEKS (VPI) As die pryse van goedere en dienste styg, neem die koopkrag van die verbruiker se inkome af. Verbruikersprysindeks (VPI) ‘n Indeks van die pryse van ‘n verteenwoordigende “mantjie” verbruikersgoedereen dienste. Die VPI verteenwoordig dus ‘n “mandjie” goedere en dienste wat ‘n huishouding aankoop. By die samestelling van die VPI moet statestiek Suid-Afrika: Die goedere en dienste kies wat in die mandjie ingesluit word ‘n gewig aan elke produk of diens toeken om die relatiewe belangrikheid daarvan in die mandjie aan te dui Op ‘n basistydperk vir die berekening van die VPI besluit Op ‘n formule vir die berekening van die VPI besluit Elke maand pryse versamel om die VPI vir daardie maand te bereken Indekssyfer ‘n Reekswaarde in ‘n bepaalde tydperk uitgedruk as ‘n persentasie van die waarde in die basistydperk. Spesifieke indeks Word gebruik om relatiewe veranderings te toon. Algemene / Saamgestelde indeks Word gebruik om verskillende reekse te kombineer. Berekening van inflasie Formule: Inflasie2013 = ∆𝐕𝐏𝐈 𝐕𝐏𝐈 = 𝐕𝐏𝐈 𝟐𝟎𝟏𝟑−𝐕𝐏𝐈 𝟐𝟎𝟏𝟐 𝐕𝐏𝐈 𝟐𝟎𝟏𝟐 𝐱 𝟏𝟎𝟎 Beskou die volgende: ‘n Samestelling van ‘n prysindeks Gestel dat slegs twee produkte naamlik vleis en brood verbruik word. Die gemiddelde verbruiker koop 4kg vleis en 10 brode per week. In 2012 Vleis: R35 per kg Brood: R10 KOPIEREG VOORBEHOU In 2013 Vleis: R45 per kg Brood: R12 21 C MARAIS NOTAS ECON 122 Met hoeveel het die lewenskoste tussen 2012 en 2013 toegeneem ? In 2012 (4 x 35) + (10 x 10) = R240 In 2013 (4 x 45) + (10 x 12) = R300 Toename in die VPI tussen 2012 en 2013 300−240 240 x 100 1 = 25% 11. DIE METING VAN TRANSAKSIES MET DIE RES VAN DIE WÊRELD: BETALINGSBALANS Betalingsbalans Rekeningkundige rekord van alle transaksies met die res van die wêreld Elke land hou rekord van alle transaksies met die res van die wêreld. Opsomming van al die transaksies tussen SA huishoudings, firmas en owerheid met buitelandse huishoudings, firmas en owerhede gedurende ‘n bepaalde tydperk. Die betalinsbalans bestaan hoofsaaklik uit twee rekeninge: 1. Lopende rekening 2. Finansiële rekening 1. Lopende rekening Al die verkope van goedere en dienste aan die res van die wêreld, alle aankope an goedere en dienste, al die primêre inkomste-ontvangste en betalings. Surplus in die lopende rekening Wanneer daar ‘n surplus in die lopende rekening is dui dit aan dat die waarde van die land se uitvoer die waarde van die invoer oorskry het. Uitvoer > Invoer Tekort in die lopende rekening Invoer > Uitvoer Inkomste ontvangstes Verwys na inkome wat deur Suid-Afrikaanse inwoners in die buiteland verdien word. KOPIEREG VOORBEHOU 22 C MARAIS NOTAS ECON 122 Inkome betalings Verwys na inkome wat nie-inwoners in Suid-Afrika verdien. Inkomevloeie a. Vergoeding van werknemers b. Beleggingsinkome a. Vergoeding van werknemers Lone, Salarisse en ander voordele wat vedien word deur individue in lande buite die waarvan hulle inwoners is. b. Beleggingsinkome Dividende, rente, wins en ander vorms van inkome wat deur die voorsiening van finansiële kapitaal verdien word. Inkome-ontvangste in die betalingsbalans is gelyk aan die primêre inkome vanaf die buiteland. Inkome betalings in die betalingsbalans is gelyk aan die primêre inkome aan die buiteland. Onthou dat die BNI = BBP + primêre inkome vanaf die buiteland - primêre inkome aan die buiteland. 2. Finansiële rekening Internasionale transaksies in bates en laste word opgeteken. Alle suiwer finansiële vloeie na en van die land, soos die aankoop en verkoop van finansiële bates. Drie hoofkomponente van die finansiële rekening i. Regstreekse belegging ii. Portefeulje belegging iii. Ander belegging i. Regstreekse belegging Alle transaksies waar die doel van die belegger is om beheer te verkry in die bestuur van die onderneming waarin die belegging gemaak word. ii. Portefeulje belegging Aankope van bates soos aandele of effekte waar die belegger slegs in die verwagte finansiële opbrengs van die belegging, belang stel. iii. Ander belegging Alle finansiële transaksies wat nie as regstreekse of portefeulje belegging geklassifiseer is nie. Lenings, valuta en deposito’s word ingesluit. KOPIEREG VOORBEHOU 23 C MARAIS NOTAS ECON 122 Surplus op finansiële rekening Dui daarop dat meer fondse gedurende die betrokke tydperk die land ingevloei het as wat uit gevloei het. Dit staan bekend as netto invloei van buitelandse kapitaal. Tekort op finansiële rekening Dui aan dat die uitvloei die invloei oorskry het. Dit staan bekend as ‘n netto uitvloei van buitenadse kapitaal. 12. DIE METING VAN ONGELYKHEID: DIE VERDELING VAN INKOME Drie maatstawwe word gebruik: 1. Lorenz – kromme 2. Gini – koëffisient 3. Kwantielverhouding 1. Lorenz – kromme Eenvoudige grafiese hulpmiddel om die graad van ongelykheid van inkome te illustreer. Om die Lorenz – kromme t.o.v. die verdeling van inkome op te stel: a. Verskillende individue of huishoudings in die ekonomie vanaf die armste tot die rykste gerangskik word. Dit word op ‘n persentasiebasis gedoen. b. Die opeenvolgende persentasies van die bevolking word op die horisontale as getoon. Die Horisontale as → Kumulatiewe persentasie van inkome Die Vertikale as → Kumulatiewe persentasie van bevolking Beskou die volgende: Tabel 1 Persentasie Bevolking Inkome Armste 20% 3 Volgende 20% 7 Volgende 20% 15 Volgende 20% 25 Rykste 20% 50 KOPIEREG VOORBEHOU Kumulatiewe persentasie Bevolking Inkome 20 3 40 10 60 25 80 50 100 100 24 C MARAIS NOTAS ECON 122 Figuur 1: Lorenz – kromme Punt a – Armste 20% van die bevolking, wat 3% van die inkome verdien. Punt c – Toon 60% van die bevolking, wat 25% van die inkome verdien. Diagonale lyn = Absolute gelyke verdeling van inkome Die diagonaal moet by die oorsprong begin 2. Graad van ongelykheid Hoe groter die afstand tussen die diagonaal en die Lorenx – kromme, hoe groter is die graad van ongelykheid. Grys gedeelte = Gebied van ongelykheid 3. Gini- koëffisiënt Maatstaf van ongelykheid verkry deur gebied van ongelykheid in Lorenz-kromme te verdeel en uit te druk as ʼn verhouding van die oppervlakte van die reghoekige driehoek wat deur die asse en die diagonaal verkry word. Figuur 1 vorm die driehoek deur die punte 0, A en B. Kum.% Inkome Gini koëffisiënt kan tussen 0 en 1 lê. Inkome absoluut gelyk verdeel = 0 Inkome gelyk verdeel = nader aan 0 Inkome ongelyk verdeel = nader aan 1 In die praktyk lê die Gini-koëffisiënt gewoonlik tussen ongeveer 0.3 (meer gelyk) 0.7 (meer ongelyk). Kum.% Bevolking KOPIEREG VOORBEHOU 25 C MARAIS NOTAS ECON 122 4. Kwantiel verhouding Die verhouding tussen die persentasie van die inkome wat deur die hoogste x present ( % ) van die bevolking ontvang word en die persentasie van die inkome wat deur die y persent ( % ) van die bevolking ontvang word. As ons die syfers van Tabel 1 gebruik word ‘n antwoord van 50 ÷ 3 = 16,7 verkry. Hoe groter die verhouding, hoe groter is die graad van ongelykheid. KOPIEREG VOORBEHOU 26 C MARAIS NOTAS ECON 122 14 DIE MONETÊRE SEKTOR Leeruitkomste Omskryf die funksies van geld Definieer die term geld Omskryf die funksies van die SARB Verduidelik die vraag na geld Verduidelik hoe geldvoorraad bepaal word Verduidelik die basiese instrumente van die monetêre beleid 1. DIE FUNKSIES VAN GELD Die belangrikheid van geld kan verduidelik word deur ‘n geldekonomie te vergelyk met ‘n ruilekonomie d.w.s. ‘n ekonomie wat sonder geld funksioneer. Ruilekonomie In ‘n ruilekonomie kan goedere slegs verruil word vir ander goedere op voorwaarde dat daar ‘n dubbele ooreenstemming tussen die betrokke partye moet wees. ‘n Ruilekonomie vereis veelvuldige ruil transaksies wat omslagtig en ondoeltreffend is. Geldekonomie Ruil vind plaas met behulp van geld. In ‘n geldekonomie word die dubbele ooreenstemming van behoeftes tussen die partye nie meer vereis nie. Geld het 3 funksies: 1. Ruilmiddel of betaalmiddel 2. Rekeneenheid 3. Waardedraer 1. Geld as ruilmiddel ( of betaalmiddel) Geld dien as ‘n smeermiddel of tussenganger om die ruilproses gladder en effektiewer te laat verloop. Wat is geld Geld is enige iets wat algemeen aanvaar word as betaling vir goedere en dienste of wat vir die aflossing van skuld aanvaar word. 2. Geld as rekeneenheid Rekeneenheid Die ooreengekome eenheid waarin die pryse van goedere en dienste uitgedruk word. KOPIEREG VOORBEHOU 27 C MARAIS NOTAS ECON 122 Geld is nie die enigste moontlike rekeneenheid nie. Enige kommoditeit of produk kan as ‘n rekeneenheid dien. ‘n Algemene maatstaaf van die koste van verskille goedere en dienste word vereis om die verskillende deelnemers in staat te stel om hul inkome op die voordeligste manier te bestee. Die funksie van geld as rekeneenheid stel ekonome in staat om maatstawwe van die totale waarde van alle goedere en dienste wat in die ekonomie geproduseer word te bepaal. Die funksie van geld as ‘n rekeneenheid hou verband met die funksie van geld as ruilmiddel. Die rekeneenheidfunksie is egter sekondêr tot die betaalmiddelfunksie. In tye van inflasie kan geld ook sy bruikbaarheid as rekeneenheid in ‘n mate verloor. Indien pryse styg, moet die monetêre/ nominale waardes aangepas word om vir die prysstygings voorsiening te maak ten einde meer betekenvolle reële waardes te bepaal. 3. Geld as waardedraer Geld as waardedraer ‘n Behoefte om rykdom in een of ander vorm te hou. ‘n Algemene vorm waarin rykdom gehou kan word, is geld, aangesien dit later vir ander goedere en dienste verruil kan word. Rykodom kan in ander vorme gehou word: Vaste eienedom Reële bates Aandele en Effekte Voordeel van geld as waardedraer Gerieflik en kan onmiddelik vir ander bates verruil word. Geld is die mees likiede vorm waarin rykdom gehou kan word. Nadeel van geld as waardedrear Wanneer hoë inflasie ondervind word verloor geld sy koopkrag. Waardedreaerfunksie en rekeneenheidfunksie van geld is gekoppel aan die ruilmiddelfunksie. Die waardedraerfunksie beteken dat geld as ‘n standard van uitgestelde betalings dien. KOPIEREG VOORBEHOU 28 C MARAIS NOTAS ECON 122 Dit beteken dat geld as maatstaaf van die waarde van uitgestelde waardes dien. Geld is ook die middel waardeur krediet verleen word. Wat geld nie is nie Geld moet nie met inkome, welvaart of rykdom verwar word nie. Inkome Die vergoeding wat produksiefaktore in die produksieproses verdien. Rykdom Bates wat oor tyd opgebou is. 2. VERSKILLENDE SOORTE GELD Verskillende vorme van geld: 1. Goedere of kommoditeite 2. Munte 3. Banknote / Papiergeld 4. Tjekrekenings 5. Elektroniese betalings a. Goedere of kommoditeite Die ruilwaarde wat aan die kommoditeite geheg is was gelyk aan die intrensieke waarde daarvan. b. Munte Munte het hul waarde verloor en is deur skaars metale soos goud en silwer vervang. Met verloop van tyd het die toenemende spesialisasie in produksie en die gevolglike toename in handelsbedrywighede die gebruik van munte as ruilmiddel ongerieflik gemaak. c. Banknote / Papiergeld Eerste verskyning was in Engeland gedurende die 16de eeu as gevolg daarvan dat muntstukke op groter transaksies onhanteerbaar was. Die eienaars van goud het dit destyds by goudsmede in veilige bewaring gedeponeer. In ruil vir die deposito’s het hulle depositosertifikate gekry wat ter betaling van goedere en dienste aan ander persone oorgedra kon word. Hierdie depositosertifikate was die eerste vorm van papiergeld en is ten vole gedek deur die munte wat hulle veronderstel was om te verteenwoordig. d. Tjekrekenings In enige ontwikkelde land, maak hierdie vorm van geld die grootste gedeelte van die totale geldvoorraad uit. e. Elektroniese betaalstelsels Voortdurende tegnologiese verbetering in die monetêre sektor. KOPIEREG VOORBEHOU 29 C MARAIS NOTAS ECON 122 3. GELD IN SUID-AFRIKA Drie verskillende maatstawwe vir geldhoeveelheid 1. Konvensionele maatstaaf – M1 2. Breër omskrywing van geld – M2 3. Die omvattende maatstaaf van geld – M3 Konvensionele maatstaaf – M1 M1 berus op die ruilmiddelfunksie van geld. Volgens hierdie maatstaaf sluit die geldhoeveelheid alles in wat algemeen as ruilmiddel / betaalmiddel aanvaar word. M1 is mees likied M1 sluit in: Munte en note (in omloop buite die monetêre sektor) Onmiddellik opeisbare deposito’s (met inbegrip van tjek-en transmissiedeposito’s) van die binnelandse private sektor by monetêre instellings in. Munte en note wat buite die monetêre sektor in omloop is, deel van die geldvoorraad uitmaak. Berekening van M1 M=C+D M = Geldvoorraad C = Kontant (Munte en note in omloop buite die monetêre sektor) D = Onmiddellik opeisbare deposito’s D is die grootste komponent van M1 Die monetêre sektor in Suid-Afrika sluit die volgende in: Suid-Afrikaanse reserwebank Korporasie vir openbare deposito’s Die landbank Postbank Private bank instellings Onderling bouverenigings Onmiddellike opeisbare deposito’s Verwys na deposito’s wat onmiddellik d.m.v. ‘n tjek of elektroniese oorplasing onttrek kan word. Breër omskrywing van geld – M2 M2 = M1 + alle ander kort- en middeltermyndeposito’s van die binnelandse private sektor by monetêre instellings. KOPIEREG VOORBEHOU 30 C MARAIS NOTAS ECON 122 Korttermyn deposito → Binne 30 dae Middeltermyn deposito → Binne 6 maande Korttermyndeposito’s ook bekend as kwasigeld. Die omvattende maatstaaf van geld – M3 M3 = M2 + alle ander langtermyndeposito’s van die binnelandse private sektor by monetêre instellings. Langtermyn deposito → Langer as 6 maande M3 hou verband met die waardedraerfunksie van geld en nie slegs met die ruilmiddelfunksie nie. Soos van M1 na M2 en M3 beweeg word verskyf die klem van die ruilmiddelfunksie na die waardedraerfunksie. M3 is die minste likied Die eng definisie van geld (M1) Bestaan slegs uit munte, banknote en onmiddelike opeisbare deposito’s. Breër definisie van geld M2 sluit ook korttermyndeposito’s in wat M2 meer as een en ‘n half keer so groot as M1 maak. M3 wat ook langtermyndeposito’s insluit word as die beste maatstaaf van verwikkelinge in die monetêre sektor beskou. 4. FINANSIËLE TUSSENGANGERS Reële transaksies en Finansiële transaksies kan gebruik word om tussen die reële en finansiële sektor van die ekonomie te onderskei. Finansiële sektor Daar is ‘n wye verskeidenheid instellings wat elkeen in ‘n bepaalde diens of segment van die mark spesialiseer. Instellings het een belangrike funksie in gemeen naamlik: Om as tussengangers tussen die surpluseenhede en die tekorteenhede in die geld ekonomie op te tree. KOPIEREG VOORBEHOU 31 C MARAIS NOTAS ECON 122 Die rol van Finansiële tussengangers tussen die surpluseenhede en die tekorteenhede in die ekonomie Huishoudings en firmas met surplusfondse spaar deur: 1. Hierdie fondse by finansiële tussengangers te belê of 2. Sekuriteit (skuldbewyse) van hulle te koop. Die finansiële tussengangers leen fondse wat hulle ontvang aan: 1. Huishoudings 2. Firmas 3. Regering in ruil vir skuldbewyse Indirekte finansiering – Regering koop staatseffekte waar finansiële tussengangers as ‘n skakel dien tussen tekorteenhede en surpluseenhede in die ekonomie. Direkte finansiering – Surplus en terkroteenhede wat regstreekse transaksies sluit. Beskou die volgende voorbeeld (vir toetse en eksamen doeleindes) Beskryf die twee funksies van geld vir ʼn finansiële analis en verduidelik die rol wat elke funksie het in ons alledaagse persoonlike lewe. Geld is alles wat algemeen aanvaar word as 'n betaling of ruilmiddel vir goedere en dienste of wat aanvaar word vir die vereffening van skuld. Note en muntstukke is die mees voor die hand liggende voorbeelde, maar dit vorm 'n relatiewe klein deel van die totale bedrag geld. In die meeste gevalle word betaling gedoen deur deposito's van een persoon na 'n ander oor te plaas, byvoorbeeld elektronies of deur 'n tjek uit te skryf. Geld dien ook as 'n rekeneenheid. Pryse, inkomste en ander belangrike veranderlikes word gewoonlik in geldterme uitgedruk. Dit stel my in staat om my KOPIEREG VOORBEHOU 32 C MARAIS NOTAS ECON 122 uitgawes te begroot en te bestuur. Deur waardes in geldterme uit te druk, kan verskillende dinge bymekaargetel word en verskillende soorte berekeninge gedoen word. Individue se welvaart kan bereken word en die winste van ondernemings kan geskat word. Geld is inderdaad 'n belangrike eenheid van rekening. 'n Derde belangrike funksie van geld is dat dit 'n waarde-waarde kan dien. Hiermee bedoel ons dat u 'n deel van u welvaart in die vorm van geld kan hou. Elkeen wat welvaart besit, moet besluit in watter vorm hy dit gaan hou. Rykdom kan in verskillende vorme gehou word, insluitend vaste eiendom, aandele, effekte, spaarrekeninge en Persiese tapyte. Rykdom kan ook in die vorm van geld gehou word, wat maklik vir goedere en dienste verruil kan word. 5. DIE SUID-AFRIKAANSE RESERWEBANK (SARB) Die Reserwebank is die hoof monetêre owerheid in Suid-Afrika. Die SARB funksies en verantwoordelikhede: a. Formulering en implimentering van monetêre beleid b. Diens aan die regering c. Voorsiening van ekonomiese en statistiese dienste d. Handhawing an finansiële stabiliteit Diens aan die regering Dienste wat die SARB aan die sentrale regering lewer: 1. Bankier en raadgewer 2. Bewaarder van goud – en ander buitelandse reserwes 3. Administrasie van valutabeheer Handhawing van finansiële stabiliteit a. Banktoesighouding b. Nasionale Betalingstelsel c. Bankier van ander banke d. Banknote en munte 6. DIE VRAAG NA GELD Besitters van inkome en rykdom moet besluit in watter vorm hulle hul inkome en rykdom gaan hou. Rykdom kan in verskeie vorme gehou word: Reële bates – Vate eiendom, ander waardevolle items soos skulderye, Oosterse matte, oudhede Finansiële bates – Kan verdeel word in Geld en rentedraende bates wat effekte genoem word. KOPIEREG VOORBEHOU 33 C MARAIS NOTAS ECON 122 Effek ‘n Finansiële instrument waarvolgens die person wat die effek uitreik (uitreiker / lener) onderneem om gereeld aan die houer van die effek rente te betaal, asook om op ‘n sekere datum die hoofsom terug te betaal. Staatseffekte Regering reik effekte uit om ‘n gedeelte van sy besteding te finansier. Effek kenmerke: a. Die hoofsom – Die bedrag wat die uitriker aan die houer moet terug betaal wanner die effek verval. b. Die verval datum – Die datum waarop die effek verval (d.w.s. die datum waarop die uitreiker die hoofsom aan die houer moet terug betaal). c. Die koeponkoers – Die rente uitgedruk as ‘n jaarlike koers wat die uitreiker onderneem om tot die verval datum aan die houer te betaal. Effekte mark vorm deel van die kapitaalmark. Kapitaalmark Die mark waar langtermyn finansiële instrumente verhandel word. Finansiële instrumente bestaan uit vier katogorieë: 1. Vasterentedraende effekte 2. Veranderlike rentedraende effekte 3. Aandele 4. Verhandelbare dokumente Vraag na geld Die bedrag wat onderskeie deelnemers in die ekonomie beplan om in die vorm van kontant te hou. Wat is die geleentheidskoste van die hou van kontant Die geleentheidskoste aan die hou van kontant is die rente wat verdien kon gewees het indien effekte eerder met kontant gekoop is. Twee belangrikste funksies van geld: 1. Ruilmiddel 2. Waardedraerfunksie Hierdie twee funksies van geld kan gebruik word om tussen die twee hoofkomponente van die vraag na geld te onderskei. Twee hoofkomponente van die vraag na geld: 1. Transaksievraag na geld (hou verband met ruilmiddelfunksie van geld) 2. Vraag na geld as ‘n bate (hou verband met die waardedraerfunksie van geld) KOPIEREG VOORBEHOU 34 C MARAIS NOTAS ECON 122 John Maynard Keynes het die vraag na geld ook bekend as die Likiditeitsvoorkeur (L) bestempel. Drie redes om geld aan te hou 1. Transaksiemotief Aktiewe saldo, onafhanklik van rentekoerse. 2. Voorsorgmotief Aktiewe saldo, onafhanklik van rentekoerse. 3. Spekulasiemotief Passiewe saldo, afhanklik van rentekoerse Verdere inligting volg oor die redes waarom geld aangehou word: Transaksiemotief Die transaksiemotief hou verband met die ruilmiddelfunksie van geld. Die hoeveelheid geld wat vir transaksiedoeleindes nodig is, word hoofsaaklik deur die totale waarde van die betrokke transaksies bepaal. Die waarde word op sy beurt deur die inkomepeil bepaal. Op die makrovlak is die transaksievraag na geld gevolglik ‘n funksie van die totale inkome in die ekonomie. Figuur 14-1 a: Die transaksievraag na geld Die hoeveelheid geld wat vir transaksiedoeleindes aangevra word hang af van die inkomepeil in die ekonomie (Y) en is hoofsaaklik onafhanklik van die rentekoers (I). Vir ‘n gegewe vlak van inkome (Y1) is daar ‘n bepaalde hoeveelheid geld wat aangevra word (L 1). Hoe hoër die inkomepeil, hoe verder na regs sal L1 gelee wees. KOPIEREG VOORBEHOU 35 C MARAIS NOTAS ECON 122 Spekulasiemotief Gekoppel aan die waardedraerfunksie van geld. Die geleentheidskoste om geld te hou is die rente wat verbeur word deur nie effekte te hou nie. Die hoeveelheid geld wat vir spekulatiewedoeleindes gevra word laag sal wees wanneer die rentekoers hoog is. Die hoeveelheid geld wat vir spekulasiedoeleindes gevra word hoër sal wees wanneer die rentekoers laag is. Hou van geld – Min of geen rente verdien word nie. Hou van effekte – Rente word verdien. Die gevolgtrekking is dus dat daar ‘n negtiewe / inverse / omgekeerde verband is tussen die hoeveelheid geld wat vir spekuasiedoeleindes gevra word en die rentekoerspeil. Dit word voorgestel in die vraagkromme van figuur 14.2 Figuur 14-2 b : Waardedraerfunksie Die vraag na passiewe saldo’s word deur L 2 verteenwoordig. Hierdie kromme toon die negatiewe of omgekeerde verband tussen rentekoerse en die hoeveelheid passiewe saldo’s wat aangevra word. Teen ‘n bepaalde rentekoerspeil (i1) sal daar geen fondse vir spekulatiewe doeleindes aangevra word nie. Tabel 14-1: Die vraag na geld / likiditeitsvoorkeur: ‘n Opsomming Funksie Motief Aktief / Passief Ruilmiddelfunksie Transaksie Aktiwe saldo’s Belangrike determinante Inkome Waardedraer Spekulasie Passiewe saldo’s Rentekoers KOPIEREG VOORBEHOU 36 C MARAIS NOTAS ECON 122 Figuur 14-1 c : Totale geldvoorraadkromme Die simbool L word gebruik om die likiditeitsvoorkeur aan te dui. Die totale vraag na geld (LL) word verkry deur by elke rentekoerspeil die hoeveelheid aktiewe saldo’s en die hoeveelheid passiewe saldo’s by mekaar te tel. Die totale vraag na geld ten die gegewe inkomepeil (Y1) Eienskappe van die geldvraagkromme: Negatiewe helling weerspeel die omgekeerde verband tussen die rentekoerspeil en die hoeveelheid geld wat vir spekulasiedoeleindes gevra word. Die posisie van die vraagkromme word hoofsaaklik bepaal deur die vraag na aktiewe saldo’s wat deur die inkomepeil bepaal word. Enige toename in inkome sal die totale vraagkromme na regs verskuif, terwyl ‘n afname in die inkomepeil (die LL kromme) na links sal verskyf. Likiditeitsvoorkeur vergelyking → L = f(Y, i) L = Hoeveelheid geld wat aangevra word Y = Totale inkome i = Rentekoers Beskou die volgende vraag (vir toets en eksamen doeleindes) : Wat is die determinante van vraag na geld? Verduidelik die skakel tussen elke determinant en die hoeveelheid geld gevra. Die belangrikste bepalers is inkomste en rentekoerse. Die vraag na aktiewe saldo's, dit wil sê die vraag na geld vir transaksiedoeleindes (wat verband hou met die funksie van geld as 'n medium van ruil) hou ‘n positiewe verband met inkomste. Hoe hoër die inkomstevlak, hoe groter is die waarde van die transaksies wat aangegaan is, en hoe groter is die hoeveelheid geld wat gevra word (vir transaksiedoeleindes). Met ander woorde, hoe groter die ekonomie word, hoe groter is die waarde van die transaksies en hoe groter is die hoeveelheid geld wat benodig word vir transaksiedoeleindes. Die vraag na passiewe saldo's, dit wil sê die vraag na geld vir spekulatiewe doeleindes (wat verband hou met die funksie van geld as 'n waardestoor) hou verband met die huidige en verwagte rentekoersvlak. As rentekoerse byvoorbeeld KOPIEREG VOORBEHOU 37 C MARAIS NOTAS ECON 122 hoog is, is die geleentheidskoste om geld te hou (wat min of geen rente verdien nie) hoog, en die hoeveelheid geld wat vir spekulatiewe doeleindes gevra word, sal laag wees (ceteris paribus). Daar is dus 'n omgekeerde verband tussen rentekoerse en die hoeveelheid geld wat vir spekulatiewe doeleindes gevra word. Hierdie verhouding is geneig om te versterk as die verwagte rentekoerspeil ook in ag geneem word. 7. DIE ROL VAN BANKE IN DIE GELDSKEPPING PROSES Hoe word geld deur banke geskep Banke skep deposito’s deur lenings toe te staan Banke skep geld deur te reageer op die vraag na lenings deur leners wat die bank as kredietwaardig beskou. Banke kan slegs lenings skep indien daar ‘n vraag na lenings deur kredietwaardige voornemende leners is. Geld (in die vorm van onmiddellik opeisbare deposito's) word geskep deur die geldskeppingsproses. Twee maniere waarop geld geskep kan word: 1. Passief 2. Aktief Passief Geldvoorraad bly onveranderd Aktief Geldvoorraad verander → Krediet word geskep Daar is beperkinge op die hoeveelheid krediet wat banke kan skep Die aanbod van geld kan deur die volgende verander: Kontant reserwes Repo koers Ope mark transaksies Hoe word geldvoorraad bepaal ? Geldvoorraad word bepaal deur die wisselwerking tussen die rentekoers en die vraag na geld Geldmarkewewig Vraag na geld = Aanbod van geld (beheer deur SARB). KOPIEREG VOORBEHOU 38 C MARAIS NOTAS ECON 122 Figuur 14-2: Die bepaling van geldvoorraa Geldvoorraad word bepaal deur die wisselwerking tussen die rentekoers en die vraag na geld. Die prys van geld word bepaal deur die vraag na en aanbod van geld. Teen rentekoerse hoër as i 1, sal daar ‘n oormaataanbod van geld wees en by rentekoerse laer as i 1 sal daar ‘n oormaatvraag na geld wees. Indien die monetêre owerhede die geldvoorraad verhoog, sal daar ‘n regwaartse verskuiwing van die geldaanbodkromme wees en die ewewigsrentekoers daal van i 1 na i2. 8. MONETÊRE BELEID Monetêre beleid Die maatreëls wat deur die monetêre owerhede getref word om die geldvoorraad / rentekoers te beïnvloed ten einde prysstabiliteit, volleindiensneming en ekonomiese groei te bewerkstellig. Hoe word die monetêre beleid gebruik? 1. Uitbreidende beleid Rentekoerse of Geldvoorraad 2. Inkrimpende beleid Rentekoerse of Geldvoorraad 9. INSTRUMENTE VAN DIE MONETÊRE BELEID Instrumente van die monetêre beleid a. Akkomodasiebeleid b. Opemarkbeleid c. Staatskuldbeheer d. Inmenging in die mark vir buitelandse valuta KOPIEREG VOORBEHOU 39 C MARAIS NOTAS ECON 122 a. Akkomodasiebeleid Werk d.m.v. die repokoers Indien banke likiditeits probleme ervaar, tree die Reserwebank as kredietverlener in laaste instansie op en stel dit deur die repostelsel, die nodige fondse beskikbaar aan die banke. Deur die terugkooptenderstelsel / repostelsel word likiditeit aan banke voorsien d.m.v. terugkoopooreenkomste tussen die Reserwebank en die bankkliënte. Repokoers Die koers waarteen banke die SARB bereid is om krediet aan banke te verleen. b. Opemarkbeleid Werk d.m.v. die koop en verkoop van finansiële bates deur die sentrale bank met die doel om ‘n bepaalde invloed op rentekoerse en die geldvoorraad uit te oefen, via die invloed op die banke se kontantreserwes. c. Ander maatreëls Niemarkverwante maatreëls: Kredietplafonne Depositokoersbeheer Monotêre beleidsmaatreëls: Wysings in valutabeheer regulasies Inmenging in die mark vir buitelandse valuta Staatskuldbeheer Banktoesighouding Banke word verplig om buiten kontant-reserwevereistes, ook aan kapitaal- en likiede-batevereistes te voldoen. 10. SLOTOPMERKINGS Monotêre oordragsmeganisme Die skakel tussen die monotêre sektor en die reële sektor. Oordragsmeganisme: Beskryf hoe veranderings in die geldvoorraad en rentekoerse deur die ekonomie werk om uiteindelik die pryspeil, produksie, inkome en ander belangrike veranderlikes te beïnvloed. KOPIEREG VOORBEHOU 40 C MARAIS NOTAS ECON 122 15 DIE OWERHEIDSEKTOR Leeruitkomste Verduidelik die redes vir owerheidsdeelname aan die ekonomie Beskryf hoe die owerheid inmeng in die ekonomie Verduidelik waarom die owerheid net soos market kan misluk Onderksei tussen privatisering en nasionalisering Verduidelik die fisikale beleid Bespreek owerheidsbesteding en die finansiering daaran Bespreek die kriteria vir ‘n goeie belasting 1. DIE OWERHEIDSEKTOR (OF OPENBARE SEKTOR) Owerheidsektor bestaan uit die volgende: 1. Die sentrale regering 2. Streek / Provinsiale regering 3. Plaaslike owerheid 4. Openbare korporasies A. Die sentrale regering Hoofsaaklik bekommerd is met nasionale sake soos verdediging in die land se betrekking met die res van die wêreld (d.w.s. buitelandse sake). B. Streek / Provinsiale regering Hoofsaaklik bekommerd met streeksake soos behuising, gesondheidsdienste en onderwys C. Plaaslike owerheid Bekommerd oor plaaslike aangeleenthede soos die voorsiening van riolering, water en elektrisiteit, paaie en verkeerskontrole D. Openbare korporasies Ander sake-ondernemings van die owerheid soos Eskom, Transnet en Rand Water Algemene owerheid bestaan uit: 1. Sentrale regerings 2. Provinsiale regerings 3. Plaaslike regerings Openbare sektor bestaan uit: 1. Algemene owerheid 2. Openbare korporasies 3. Ander sake-ondernemings van die owerheid KOPIEREG VOORBEHOU 41 C MARAIS NOTAS ECON 122 Figuur 15-1: Die wisselwerking tussen die owerheid, huishoudings en firmas Die owerheid koop produksiefaktore van huishoudings op die faktormark en goedere van die firmas op die goedere mark. Die owerheid verskaf owerheidsgoedere-en-dienste aan huishoudings en firmas. Owerhuidsbesteding word gefinansier deur belasting wat deur huishoudings en firmas betaal word. 2. MARKMISLUKKING Markmislukking Wanneer die markstelsel nie in staat is om ‘n doeltreffende allokasie van bronne te bewerkstellig nie. Markmislukking beteken dat die beste moontlike resultaat nie bereik is nie. Vyf verskillende soorte markmislukking 1. Monopolie en onvolmaakte mededinging 2. Owerheidsgoedere 3. Eksternaliteite 4. Asimmetriese inligting 5. Gemeenskaplike eindomsbornne A. Monopolie en onvolmaakte mededinging Monopolie, Monopolistiese mededinging en Oliopolie nie tot ‘n doeltreffende allokasie van skaars hulpbronne lei nie. Stappe om die ekonomiese mag van monopolieë en oligoplieë teen te werk: 1. Niks te doen nie → Eenvoudig te hoop dat mededingers deur groot winste na die mark gelok sal word. 2. Prysbeheer → Stel ‘n poging in om buitensporig hoë pryse te voorkom. 3. Volle ekonomiese wins van die monopolis te belas. 4. Monopolieë d.m.v. mededingingsbeleid te reguleer. KOPIEREG VOORBEHOU 42 C MARAIS NOTAS ECON 122 Owerheidsgoedere (Nie private goedere) Markmislukking deur owerheidsgoedere ontstaan wanneer die mark nie daarin slaag om voldoende hoeveelhede van sekere goedere en dienste te voorsien nie. Tabel 15.1 Vier soorte goedere Uitsluitbaar Mededingend in verbruik 1. Suiwer private goedere Roomys Piesangs Hemde Rekenaars DVD- Spelers Mediese dienste ‘n Sitplek in bioskoop Niemededingend in verbruik 3. Gemengde goedere Stil paaie Museums Rugbystadions Bioskope Sataliet- TV Nie-uitsluitbaar 2. Gemeenskaplike eiendom Visserye Ander marienbronne Natuurlewe Riviere Lug Die omgeweing Gemeenskaplike weiveld 4. Owerheidsgoedere Verdediging Straatligte Openbare inligting Uitsaaiseiene Basiese navorsing Mededingend in verbruik As meer as een persoon nie dieselfde eenheid van die produk kan verbruik nie. Niemededingend in verbruik As die verbruik deur een persoon nie die moontlikheid van verbruik deur ander persone verminder nie. Uitsluitbaar ‘n Produk is uitsluitbaar indien dit moontlik is, en nie te duur is nie, om iemand uit te sluit van die voordele wat die produk bied nadat dit geproduseer is. Nie-uitsluitbaar As daar geen manier is om enige persoon van die gebruik daarvan te weerhou nadat dit geproduseer is nie. Private firmas Die kwadrante in tabel 15.1 stel elk ‘n ander soort produk of diens voor 1. Die eerste kwadrant bevat: Goedere en dienste wat sowel mededingend in verbruik as uitsluitbaar is. a. Mededingend en uitsluitbaar staan bekend as: Suiwer private goedere / Normale goedere. KOPIEREG VOORBEHOU 43 C MARAIS NOTAS ECON 122 Suiwer private / Normale goedere Goedere en dienste wat verkieslik deur private inisiatief deur die markstelsel voorsien behoort te word. 2. Die tweede kwadrant bevat: Goedere wat mededingend in verbruik, maar nie-uitsluitbaar is. b. Mededingend in verbruik, maar nie-uitsluitbaar staan bekend as: Gemeenskaplike eiendomsbronne 3. Die derde kwadrant bevat: Goedere wat uitsluitbaar, maar niemededingend in verbruik is. c. Uitsluitbaar, maar niemededingend in verbruik staan bekand as: Gemengde goedere Gemengde goedere Goedere kan deur die private sektor geproduseer word, maar die doeltreffende gebruik daarvan vereis ‘n nulprys. 4. Die vierde kwadrant bevat: Goedere wat nie-mededingend in verbruik en nie-uitsluitbaar is. d. Nie- mededingend in verbruik en nie-uitsluitbaar staan bekend as : Owerheids goedere / openbare goedere / kollektiewe goedere Owerheidsgoedere Goedere word gewoonlik nie deur die vrye mark geproduseer nie. Breë impikasies van die klassifikasie vir die rol van die owerheid in die ekonomie A. Mededingend en uitsluitbaar Die produksie van private goedere behoort aan die mark oorgelaat te word. Private firmas kan hierdie goedere produseer en verkoop. Indien die firmas prysnemers is sal hulle voldoen aan die voorwaarde vir allokasiedoeltreffendheid en sal produseer waar die grenskoste gelyk is aan die prys van die produk of diens B. Nie mededingend en Nie- uitsluitbaar Private firmas sal nie owerheidsgoedere voorsien nie omdat dit nie-uitsluitbaar is. Die voorsiening van owerheids goedere is die verantwoordelikheid van die owerheid. C. Uitsluitbaar, maar niemededingend Gemengde goedere kan deur die private sektor voorsien word. Om ondoeltreffendheid te vermy, voorsien die owerheid dikwels self die gemengde goedere. Slefs in sulke gevalle hef die owerheid soms ‘n gebruikersheffing. KOPIEREG VOORBEHOU 44 C MARAIS NOTAS ECON 122 Nie-uitsluitbaarheid gee aanleiding tot meelopery (free riding). Meelopery ‘n Toetsand waar sommige of alle verbruikers glo dat die produk of diens in elke geval voorsien sal word ongeag of hulle daaroor betaal of nie. Eksternaliteite Koste of voordele van ‘n transaksie of aktiwiteit wat gedra of geniet word deur party wat nie regstreeks by die transaksie of aktiwiteit betrokke is nie. Eksternaliteit staan ook bekend as derdeparty effekte / oorloop effekte / omgeweings effekte Waar eksterne koste tersprake is word die eksternaliteite as negatiewe eksternaliteite bestempel. Waar daar eksterne voordele is, word die term positiewe eksternaliteite gebruik. Inkomeverdeling Sosiaal onaanvaarbare inkome verdeling: Gemeenskap is ongelukkig met die uitkomste Die owerheid se rol: Die owerheid van die gemeenskap moet maatreels tref om ‘n meer aanvaarbare verdeling te bewerkstellig. Maatreëls in verband wat getref word i. Instelling van ‘n progressiewe inkomebelasting ii. Gratis of gesubsidieerde voorsiening van sekere goedere en dienste aan diegene wat dit die minste kan bekostig iii. Kontantoordragbetalings aan behoeftiges iv. Wetgewing en ander vorme van regulering 3. VERDIENSLIKE GOEDERE Verdienstelike goedere Goedere wat voordelig is vir die gemeenskap sodat elkeen in staat gestel behoort te word om dit te ontvang en te verbruik. Voorbeelde soos onderwys, gesondheid, brandbeskerming en sportgeriewe. Drie breë funksies van owerheidsinmenging in die ekonomie: 1. Allokasiefunksie 2. Verdelingsfunksie 3. Stabilliseringsfunksie KOPIEREG VOORBEHOU 45 C MARAIS NOTAS ECON 122 Allokasiefunksie Verwys na die rol van die owerheid om markmislukking te korrigeer om ‘n meer doeltreffende allokasie van bronne te bewerkstellig. Verdelingsfunksie Verwys na die optrede van die owerheid om ‘n meer gelyke of sosiaalaanvaarbare verdeling van inkome as die wat deur markkragte gegenereer word te bewerkstellig. Stabiliseringsfunksie Verwys na maatreels wat die owerheid tref om makro-ekonomiese stabiliteit te bevorder. 4. HOE MENG DIE OWERHEID IN Maatreëls wat die owerheid tref om sy doelstellings te bereik 1. Openbare voorsiening van goedere en dienste Dit kan bereik word deur openbare besit of deur owerheidsfinansiering van produksie wat deur die private sektor onderneem word. 2. Om as ‘n markdeelnemer op te tree Kan bereik word deur prysstabiliteit en herverdeling van inkome. 3. Owerheidsbesteding Kan bereik word deur oordragsbetalings om die inkomeverdeling te verander. 4. Belasting Kan bereik word om inkome herverdeel en gewenste bedrywighede te bevorder. Belastingaansporings wat laer belastingskoerse insluit word gebruik om investering te stimuleer en kleinsakeontwikkeling aan te moedig. 5. Regulering Regulering verwys na alle wette, reels en regulasies wat private optrede beinvloed soos arbeidswette. Oorsake van owerheismislukking: a. Die gedrag van politici wat stemme wil maksimeer b. Die gedrag van burokrate c. Die pagsoekende optreede van belangegroepe Verwys na pogings van private firms, huishoudings, sake-organisasies, georganiseerde arbeid en ander belange groepe om hul self te bevoordeel ten koste van die gemeenskap as geheel. Ekonomiese pag Die addisionele vergoeding wat eienaars van produksiefaktore ontvang afgesien van die vergoeding wat die produksiefaktore in hul beste alternatiewe aanwendings sou ontvang het. KOPIEREG VOORBEHOU 46 C MARAIS NOTAS ECON 122 5. NASIONALISERING EN PRIVATISERING Nasionalisering Die oodrag van eienaarskap van private besit na die owerheid Privatisering Die oodrag van die eienaarskap van bates van die owerheidsektor na die privatesektor. Beskou die volgende voorbeeld (Vir eksamen en toets doeleindes) Die belasting op suikerversoete drankies in Suid-Afrika is tot dusver taamlik kontroversieel. Op die oomblik word ʼn 20% belasting op die waarde van sulke drankies voorgestel. In ʼn artikel op The Conversation maak Aviva Tugendhaft en Karen Hofman die volgende argument: Daar is ʼn oorweldigende opvatting dat as verbruikers opgevoed is, hulle goeie keuses sal maak. Maar tans word voedsel- en drankkeuses gevorm deur beskikbaarheid, bekostigbaarheid en mees belangrik onophoudelike bemarking. Die voedsel en bemarkingsomgewing in SuidAfrika maak dit toenemend moeilik om gesonde keuses te maak. Tans drink hoër inkomste groepe meer suikerversoete drankies. Maar dit sal waarskynlik verander aangesien die industrie begin het om laer inkomste groepe, wat meer kwesbaar is, te teiken 5.1 Daar word lank reeds die argument gevoer dat Eskom se prestasie verbeter kan word deur privatisering. Vergelyk en kontrasteer die argumente vir en teen privatisering, en stel dan kortliks jou opinie oor of Eskom geprivatiseer behoort te word. Motiveer jou standpunt. Argumente vir: Doeltreffendheid Regstreekse belegging Belastingbasis Fondse uit verkope Argumente teen: Doeltreffendheid Eksterne kostes Breër openbare belan 6. FISIKALE BELEID EN DIE BEGROTING Fisikale beleid Beleid oor die vlak en samestelling van owerheidsbesteding, belasting en lenings. Fisikale beleid word verdeel in: a. Uitbreidende fisikale beleid b. Inkrimpende fisikale beleid KOPIEREG VOORBEHOU 47 C MARAIS NOTAS ECON 122 Uitbreidende fiskale beleid Resessie, negatiewe groei, werkloosheid Verhoog ekonomiese aktiwiteit Hoe word die uitbreidende fisikale beleid toegepas: Verhoog owerheidsbesteding (G) en / of verlaag belasting (T) G>T Begrotingstekort (as G > T) Inkrimpende fiskale beleid Oorverhitte ekonomie, inflasie, betalingsbalansprobleme... Verlaag ekonomiese aktiwiteit Hoe word die fisikale beleid toegepas: Verhoog belasting (T) en / of Verlaag owerheidsbesteding (G) T>G Begrotingsurplus (as T > G) Fiskale beleid word uitgeoefen d.m.v. die owerheidsbegroting Dit wys inkomstes en besteding van owerheid Verskil tussen owerheidsbesteding en belasting dus Uitgawes > inkomstes = Begrotingstekort Die regering gebruik begroting om ekonomiese groei en indiensneming te stimuleer, inkome te herverdeel, inflasie te beheer. Fisikale beleid Word deur die regering beheer. Monetêre beleid Die manipulasie van rentekoerse. Word deur die sentrale bank toegepas. Owerheidsbesteding: 1. Veranderende verbruiksvoorkeure Soos mense se inkome groei, groei hul vraag na G 2. Politieke en ander skokke Owerheid spandeer aan wet en orde 3. Herverdeling van inkome As die arm mense die grootste stem dra, gaan owerheid meer geld aan hulle spandeer (vat van rykes, deur belasting) spandeer op armes om sosiale besteding wat lewenspeil van armes te verbeter KOPIEREG VOORBEHOU 48 C MARAIS NOTAS ECON 122 4. Wanopvattings en aansprake Mense vereis baie van die owerheid, as hul daarop reageer (om populer te wees) gaan owerheidsbesteding buite beheer raak 5. Bevolkingsgroei en verstedeliking Almal gaan stede toe, plaas druk op G, paaie, skole, HIV 10. FINANSIERING VAN OWERHEIDSBESTEDING Drie bronne van finansiering: 1. Inkome uit eiendom 2. Belasting 3. Lenings 1. Inkome uit eiendom Huurinkome Rente Dividende inkom Wins wat verdien word uit owerheidsproduksie en verkope Lisensies en Gebruikerheffings Inkome uit eiendom is egter ‘n relatief geringe bron van inkomste 2. Lenings Begrotingstekort te finansier Binnelandse kapitaalmark/ internasionale kapitaalmarkte Sentrale Bank Sentale bank verhoog die geldvoorraad en is potensieel inflasionêr 11. BELASTING Belasting Verpligte betalings aan owerheid Vernaamste bron van owerheids inkome Kriteria vir ‘n goeie belasting a. Neutraliteit b. Billikheid c. Administratiewe eenvoud a. Neutraliteit Belasting moet minimum invloed op relatiewe pryse he, omdat pryse markdeelnemers se besluite beinvloed (moet nie mense ontmoedig nie) b. Billikheid Die belasting moet so billik as moontlik tussen belasting betalers versprei word. KOPIEREG VOORBEHOU 49 C MARAIS NOTAS ECON 122 Twee begeinsels kan gebruik word vir die betaling van belasting: 1. Vermoë-om-te-betaal-beginsel 2. Voordeelbeginsel Vermoë-om-te-betaal-beginsel Die vermoë om te betaal word deur die inkomevlak bepaal. Twee soorte billikheid a. Horisontale billikheid – Mense wat in dieselfde posisie verkeer moet dieselfde belas word. b. Vertikale billikheid – Mense wat in verskillende posisies is moet verskillende belas word. (Ryk-klas betaal meer belasting as arme-klas) Voordeelbeginsel Die ontvangers van die voordele van ‘n bapaalde owerheidsuitgawe moet vir die betrokke produk of diens betaal. Belasting kan beskou word as ‘n vordering of heffing t.o.v. die goedere en dienste wat deur die owerheid voorsien word. Voordeelbelasting staan bekend as gebruikersheffing. Voorbeelde sluit in: Tolpaaie Bibioteekdienste Elektrisiteit c. Administratiewe eenvoud Belasting bring koste vir belastingbetalers mee. Beskou die volgende voorbeeld(Vir eksamen en toets doel eindes) Bespreek kortliks die kenmerke van goeie belasting. Neutraliteit -Belasting moet ‘n minimum invloed op relatiewe pryse he, omdat pryse markdeelnemers se besluite beinvloed Billikheid - Billik tussen belasting betalers versprei; "vermoë-om-te-betaalbeginsel", horisontale billikheid (dies inkomste dies belasting), vertikale billikheid (ryk meer belas as arm) - "gebruiksheffing", tolpaaie, bibioteekdienste, elektrisiteit Administratiewe eenvoud - Belasting betalers-rekord hou, rekenmeesters (nakomings koste) en admin koste Nakomings koste Belastingbetalers moet rekord hou en belastingopgawes voltooi of rekenmeesters aanstel om dit vir hulle te doen. KOPIEREG VOORBEHOU 50 C MARAIS NOTAS ECON 122 Administratiewe koste Mense word aangestel om belastingwette te skryf, belastingvorms te ontwerp, belastingopgawes aan te slaan en belasting in te vorder. Belastingvermyding Hoë nakomings- en administratiewe koste en skep skuiwergate vir belastingbetalers. Wettig, maar verminder die owerheid se belastinginkomste. Belastingontduiking Wanneer mense nie belasting betaal wat hulle veronderstel is om te betaal nie. Onwettig Verskillende soorte belasting: 1. Direkte belasting 2. Indirekte belasting 3. Algemene belasting 4. Selektiewe belasting Direkte belasting Op persone, meer spesifiek die inkomste en rykdom van individue en organisasies. Voorbeelde sluit in: Persoonlike inkomstebelasting Maatskappybelasting Hereregte Direkte belasting ook bekend as belasting op inkomste en rykdom. Indirekte belasting Belasting word op transaksies gehef en word betaal deur die diegene wat die goedere en dienste verbruik. Voorbeelde sluit in: BTW Doeaneregte Aksynsregte Indirekte belasting ook bekend as belasting op goedere en dienste of belasting op produkte en produksie. Algemene belasting Belasting word op meeste goedere en dienste gehef. Selektiewe belasting Belasting wat slegs op bepaalde goedere gehef word. (Aksynbelasting) Voorbeelde sluit in: Sigarette Drank Brandstof KOPIEREG VOORBEHOU 51 C MARAIS NOTAS ECON 122 Verskillende tipes belastingkoerse 1. Progressief 2. Proporsioneel 3. Regressief Progressief Belasting wat betaal word in verhouding tot die belasbare inkome toeneem soos die belasbare inkome toeneem. Voorbeeld - Persoonlike inkomste belasting in SA Proporsioneel Belasting wat betaal word en die belasbare inkomste by alle inkomstevlakke dieselfde is Voorbeeld - Maatskappybelasting in SA, word teen konstante % van maatskappywinste gehef. Regressief Die verhouding tussen die belasting wat betaal word en die belasbare inkome afneem soos wat belasbare inkomste toeneem (of styg soos wat inkomste daal). Vorbeeld - Individue met lae inkome betaal 'n groter deel van hulle inkome aan belasting as individue en groepe wat ’n hoë inkome verdien. (Bv. BTW) Persoonlike inkomstebelasting Belangrikste vorm van direkte belasting en ok die belangrikste enkele bron van belastinginkomste. Word gehef op belasbare inkomste van individue Belasbare inkomste is die wetlike betalingbasis Betalings balans: Persoonlike en ander toelae word van die individu se totale inkomste af getrek. Grenskoers van belasting Koers waarteen elke addisionele rand belas word. Gemiddelde belastingskoers Die verhouding tussen die belasting wat betaal word en die belasbare inkomste. Gemiddelde belastingskoers ook bekend as effektiewe belastingskoers. 12. PERSOONLIKE INKOMSTE BELASTING IN SA IS PROGRESSIEWE BELASTING Belasting op toegevoegde waarde (BTW) Belangrikste bron van indirekte belasting. Regressiewe belasting 15% standaardkoers 0% op sekere basiese voedselsoorte KOPIEREG VOORBEHOU 52 C MARAIS NOTAS ECON 122 16. DIE BUITELANDSE SEKTOR Leeruitkomste Verduidelik wat globalisering beteken Verduidelik hoekom internasionale handel plaasvind Identifiseer verskillende moontlike handelsversperrings Verduidelik hoe wisselkoerse op die mark vir buitelandse valuta bepaal word Definieer die ruilvoet en verduidelik die belangrikheid daarvan 1. INLEIDING Globalisering Handel brei uit, kapitaalmarkte ontpop in ontwikkelende en oorgangsekonomieë, toerisme neem toe en nuwe tegnologieë verbind die verste uithoeke van die wêreld met mekaar. Voordeel van globalisering Skep nuwe geleenthede en verminder armoede. Risiko’s wat globalisering inhou: Die kewsbaarheid vir skokke wat hul oorsprong in die buitelandse sektor het, verhoog. Oopheid / Mate van integrasie Die omvang van ‘n land se betrokkendheid by internasionale handel en finansies. Suid-Afrikaanse ekonomie kan as ‘n oop ekonomie beskou word. 2. WAAROM LANDE HANDEL DRYF Drie redes waarom lande handel dryf: 1. Nie selfonderhoudend nie 2. Produksiefaktore is nie eweredig tussen die verskillende lande verspreid nie Besit nie alle hulpbronne nie 3. Spesialisasie, voer surplus uit Twee teorië van spesialaisasie a. Absolute voordeel b. Relatiewe / vergelykende voordeel Absolute voordeel Produseer ʼn produk goedkoper as ʼn ander land Lande sal baat indien hulle spesialiseer in die produksie van die produk waarvan dit ‘n absolute voordeel het en daar dan handel tuseen hulle plaasind. Beskou die volgende voorbeeld KOPIEREG VOORBEHOU 53 C MARAIS NOTAS Land Australia Japan ECON 122 Produksie en verbruik Voor handel plaasvind Na handel plaasgevind het 100kg wool 50kg wol Of en 5 digitale kameras 5 digitale kamers 50kg wol 50kg wol Of en 10 digitale kamers 5 digitale kamers Australia het ‘n absolute voordeel in produksie van wol, terwyl Japan ‘n absolute voordeel in die produksie van digitale kamers. Gestel die ruilverhouding is 10kg wol vir een digitale kamera. Austalia sal 50kg wol uitvoer na Japan inruil vir 5 digitale kamers. Met spesialisasie en handel kan sowel Australia as Japan dus 50kg en 5 digitale kamers verbruik. Relatiewe voordeel Lande sal voordeel trek uit handel indien die geleentheidskoste van produskie in die twee lande verskil. Elke land sal geneig wees om te spesialiseer in daardie goedere waarin dit ‘n relatiewe voordeel het en dan ‘n deel daarvan uitvoer mits ‘n geemnskaplike voordelige ruilverhouding gevind kan word. Beskou die volgende voorbeeld: Maksimum produksie per arbeider per dag in Duitsland en Suid-Afrika Duitsland: 2 motors of 8 vate wyn Suid – Afrika: 1 motor of 6 vate wyn Figuur 16-1: Produksiemoontlikhede vir Duitsland en Suid-Afrika KOPIEREG VOORBEHOU 54 C MARAIS NOTAS ECON 122 ‘n Duitse werker kan ‘n maksimum van 2 motors of 8 vate wyn of enige intermediêre kombinasie van die twee per week produseer soos in (a) aangetoon. ‘n Suid-Arikaanse werker kan ‘n maksimum van 1 motor of 6 vate wyn of enige ander intermediêre kombinasie van die twee per week produseer soos in (b) aangetoon. Die helling helling van die produksiemoontlikheidskrommes illustreer die geleentheidskoste in die twee lande. In Duitsland is die geleenheidskoste van ‘n motor gelyk aan 4 vate wyn en inSuid-Afrika is die geleentheidskoste van ‘n motor 6 vate wyn. Vir internasionale handel om te geskied, moet die ruilverhouding iewers tussen die twee verhoudings wees, bv 1 motor vir 5 vate wyn. Voorbeeld 3 Die onderstaande tabel toon produksiemoontlikhede vir Suid-Afrika en Spanje in die vervaardiging van pruime en appels. Appels Pruime A 0 15 Suid-Afrika B C 20 40 10 5 Spanje D 60 0 R 0 60 S 20 40 T 40 20 U 60 0 1. Wat is elke land se kosteverhouding van die vervaardiging van pruime en appels? Vir Suid-Afrika is die geleentheidskoste om 1 Pruim te produseer = 4 Appels te produseer (of 1 appel om ¼ pruim te produseer) Vir Spanje is die geleentheidskoste om 1 Appel te produseer = 1 Pruim 2. Watter nasie behoort in watter produk te spesialiseer? Spanje het 'n vergelykende / relatiewe voordeel in die produksie van pruime. Spanje moet pruime uitvoer. Suid-Afrika het 'n vergelykende / relatiewe voordeel in die produksie van appels. Suid-Afrika behoort appels uit te voer. Voorbeeld 4 Oorweeg die geval van twee lande, Afganistan en die VSA, wat albei tapyte en vliegtuie produseer. Die tabel hieronder toon opbrengskoerse per dag in die twee lande as alle hulpbronne volkome en doeltreffend benut word. Beantwoord Vrae 3.13.3, aan die hand van hierdie tabel. Afganistan VSA Tapyte 100 500 Vliegtuie 4 25 1. Hierdie is ʼn voorbeeld van watter tipe handelsvoordeel? Vergelykende voordeel (Relatiewe voordeel) KOPIEREG VOORBEHOU 55 C MARAIS NOTAS ECON 122 2. Watter land moet vliegtuie uitvoer, en hoekom? Motiveer deur gepaslike syfers te toon. VSA Vir Afghanistan is die geleentheidskoste om 1 vliegtuig te vervaardig = 25 matte. Vir die VSA is die geleentheidskoste om 1 vliegtuig te vervaardig = 20 matte, daarom het die VSA vergelykende voordeel in vliegtuie. 3. Watter land moet tapyte uitvoer, en hoekom? Motiveer deur gepaslike syfers te toon. Afganistan Vir Afghanistan is die geleentheidskoste om 1 tapyt te vervaardig = 1/25 vliegtuig. Vir die VSA is die geleentheidskoste om 1 tapyt te vervaardig = 1/20 vliegtuig, daarom het Afghanistan 'n vergelykende voordeel in matte. Voorbeeld 5 Suid-Afrika en Nigerië het die handelsbande tussen hulle deur die jare versterk. Hierdie twee lande is produsente van kakao en hout. Onder die voorwaardes van volle indiensneming word die produksie-inligting per arbeider hieronder gelys. Produk per arbeid Kakao Houd Suid-Afrika 100kg 150kg Nigerië 300kg 30kg 1. Wat is die geleentheidskoste om 1 kg hout in Suid-Afrika en Nigerië te produseer? Suid-Afrika = 100/150 = 0,67 of 2/3 kg kakao Nigerië = 300/30 = 10 kg kakao 2. Watter land het die vergelykende (relatiewe) voordeel in die produksie van hout? Suid-Afrika 3. Wat is die geleentheidskoste om 1 kg kakao te produseer in Suid-Afrika en Nigerië? Suid-Afrika = 150/100 = 1,5 kg hout Nigerië = 30/300 = 0,1 kg hout 4. Watter land het die vergelykende (relatiewe) voordeel in die produksie van kakao? Nigerië 5. Watter land moet kakao produseer en uitvoer, en watter land moet hout produseer en uitvoer? Nigerië moet kakao produseer en na Suid-Afrika uitvoer. Suid-Afrika moet houtproduseer en na Nigerië uitvoer. KOPIEREG VOORBEHOU 56 C MARAIS NOTAS ECON 122 Voorbeeld 6 Suid-Afrika en Brasilië is een van die twee lande in die ekonomiese groep met die naam BRICS. hierdie lande het besluit om hul handelsbande te versterk deur produkte te ondersoek waarmee hulle kan handel dryf mekaar, naamlik vars produkte soos appels en lekkers en banketbakkers. Veronderstel verder dat as SuidAfrika al sy hulpbronne gebruik, 100 kg lekkers en banketbakkers kan produseer of 50 kg appels per dag. Net so kan Brasilië óf 40 kg lekkers en banketbakkers produseer, óf 10 kg van appels. 1.1 Bereken en bepaal watter land 'n relatiewe voordeel in die produksie van appels en watter land het 'n relatiewe voordeel in die produksie van lekkers en banketbakkers. Lekkers en suikergoed (S) in kg Suid-Afrika 100 Brazil 40 Appels (A) in kg Verhouding 50 10 1 Lekker : 0.5 Appels 1 Lekker : 0.25 Appels Suid-Afrika 100 Brazil 40 50 10 1 Appel : 2 Lekkers 1 Appel : 4 Lekkers Suid-Afrika het dus 'n relatiewe voordeel in die produksie van appels. Brasilië het 'n relatiewe voordeel in die produksie van lekkers en suikers. Voorbeeld 7 Neem aan dat Japan drie motors of nege motorfietse kan vervaardig, terwyl Duitsland vier motors of agt motorfietse kan vervaardig: 1. Bereken die geleentheidskoste om een van elke produk te produseer. Voertuie Motorfietse Japan 3 9 Duitsland 4 8 Voertuie: JAPAN: 1 Motor: 3 motorfiets DUITSLAND: 1 motor: 2 motorfiets MOTORFIETSE: JAPAN: 1 MOTORFIETS: 0.33 Voertuie DUITSLAND: 1 MOTORBIKE: 0.5 Voertuie 2. Watter land het ʼn mededingende voordeel in motors en motorfietse? Duitsland: Voertuie Japan: Motorfietse KOPIEREG VOORBEHOU 57 C MARAIS NOTAS ECON 122 3. Bepaal die gemeenskaplike voordelige ruilverhouding tussen die twee lande vir beide die produkte. 2<x<3 4. HANDELSBELEID Handelsbeleid Die regering tref maatreëls om die binnelande firmas teen buitelandse mededinging te beskrem of om die invoervolume te beperk. Maatreëls wat regering instel: a. Invoertariewe b. Invoerkwotas c. Subsidies d. Nietariefversperrings e. Valutabeheer f. Wisselkoersbeleid Invoertariewe Regte of belasting wat gehef word op produkte wat deur ‘n land ingevoer word. Beskermende tariewe Tariewe word gebruik om die binnelandse firmas teen invoermededinging te beskerm. Inkomste-Tariewe Om inkomste vir die regering te genereer. Invoertariewe kan ‘n netto verlies aan die welvaart van die gemeenskap tot gevolg he. Invoerkwotas Fisiese hoeveelheid ingevoerde goedere te beheer en is ‘n vorm van regstreekse inmening in die markmeganisme. Subsidies Plaaslike produsente het dieselfde ekonomiese impak as belasting op ingevoerde goedere. Nietariefversperrings Geskied in die vorm van diskriminerende administratiewe praktyke Voobeelde van diskriminerende administratiewe praktyke: Die doelbewuste toekenning van regeringskontrakte aan plaaslike firmas Die daarstelling van bepaalde tegniese standaarde Die spesifikasies waaraan buitelandse firmas moeilik kan voldoen Spesiale lisensievereistes KOPIEREG VOORBEHOU 58 C MARAIS NOTAS ECON 122 Valutabeheer Word gebruik om die invoer te beperk deur die hoeveelheid buitelandse valuta wat vir die aankoop van ingevoerde goedere gebruik kan word, te beperk. Wisselkoersbeleid ‘n Doeltreffende instrument om internasionale handel te beïnvloed as die tradisionele elemente soos tariewe, kwotas en subsidies. 5. WISSELKOERSE Wisselkoers Die koers waarteen geldeenhede verruil word. Die wisselkoers is ‘n verhouding tussen die pryse van twee geldeenhede of die prys van een geldeenheid uitgedruk in ‘n ander geldeenheid. Appresiasie ‘n Toename in die waarde of prys van een geldeenheid. Depresiasie ‘n Daling in die waarde of prys van ander geldeenhede. Valutamark ‘n Internasionale mark waarin een geldeenheid vir ‘n ander geldeenheid verruil word. DIE VRAAG NA EN AANBOD VAN DOLLARS 1. Die vraag na dollars Diegene wat hul rande vir dollars wil verruil. Die vraag na dollars kom uit verkillende bronne: A. Handel Suid-Afrikaanse invoerders wat goedere en dienste invoer waarvoor hulle in dollar betaal. B. Koop van aandele Suid-Afrikaanse inwonders wat dollar-gedomineerde bates in Amerikaanse maatskappye wil koop. C. Verkoop van aandele Amerikaanse beleggers wat hul Suid-Afrikaanse bates wil verkoop. D. Toerisme Suid-Afrikaanse toeriste wat dollars of dollar-gedomineerde reisigerstjeks aankoop. E. Spekulante Verwag dat die waarde van die rand m.b.t. to dollar gaan daal. KOPIEREG VOORBEHOU 59 C MARAIS NOTAS ECON 122 Algemene reël is dat hoe duurder die dollar is, hoe kleiner is die hoeveelheid dollar wat aangevra word, ceteris paribus. Figuur 16-2: Die mark vir buitelande valuta Die prys van dollar (in rand) word op die vertikale as aangedui. Die hoeveelheid dollar word op die horisontale as gedui. DD verteenwoordig die vraag na Amerikaanse dollar en SS die aanbod van Amerikaanse dollar. Die ewewigswisselkoers is 1$ = R8. Teen laer pryse is daar ‘n oormaat vraag na dollar. Teen hoer pryse is daar ‘n oormaat aanbod van dollar. Die ewewigshoeveelheid is $10 miljard per dag. 2. Die aanbod van dollar Diegene wat hul dollars vir rande wil verruil. Die aanbod na dollars kom uit verkillende bronne: A. Handel Suid-Afrikaanse firmas wat goedere en dienste uitvoer. Die invoerders van SuidAfrikaanse goedere wat in dollar uitgedruk is, word verruil na rand. B. Koop van aandele Buitelandse houers wat van dollar wat Suid-Afrikaanse bates aankoop. Dollar word ook op die valutamark aangebied. C. Verkoop van aandele Suid-Afrikaanse beleggers wat hul buitelandse bates wat in dollar-gedonineerd is, verkoop en die opbrengs omskakel na rand. D. Toerisme Toeriste in Suid-Afrika wat dollars en dollar-gedomineerde reisigerstjeks vir rande wil omruil. E. Spekulante Verwag dat die waarde van die rand m.b.t. to dollar gaan styg. KOPIEREG VOORBEHOU 60 C MARAIS NOTAS ECON 122 Figuur 16-3: ‘n Afname in die aanbod van dollars Die oorspronklike aanod (SS), vraag (DD) ewewigsprys-en-hieveelheid is dieselfde as figuur 16-2. Die daling in die aanbod van die dollars verskuif die aanbodkromme na S1S1. Die ewewigsprys (of wisselkoers) verander na $1 = R9 en die ewewigshoeveelheid daal na $8 miljard. 3. Die ewewigswisselkoers Ewewigswisselkoers Die koers waarteen die hoeveelheid dollar wat aangevra word, gelyk is aan die hoeveelheid dollar wat aangebied word. Hierdie toon hoe ‘n wisselkoers deur markkragte bepaal word. 4. Veranderings in vraag en aanbod: Appresiasie en Depresiasie van geldeenhede Wanneer die dollar duurder word, word gesê dat die dollar teenoor die rand appresieer of dat die rand teenoor die dollar depresieer. Wanneer daar ‘n daling in die prys in dollar is beteken dit dat die dollar teenoor die rand depresieer en die rand teenoor die dollar appresieer. Beskou die volgende voorbeeld: $1 = R8 $1 = R9 Rand het teenoor die dollar gedepresieer. 1÷8 = $0.125 vir 1 Rand 1÷9 = $0,111 vir 1 Rand Dollar het geappresieer. $1 = R8 $1 = R6.50 KOPIEREG VOORBEHOU 61 C MARAIS NOTAS ECON 122 Rand het teenoor die dollar geappresieer. 1÷8 = $0.125 vir 1 Rand 1÷6 = $0,167 vir 1 Rand Dollar het gedepresieer. Tabel 16-1: Veranderings in aanbod van en vraag na dollar: ‘n Opsomming Verandering Vraag na dollar neem toe Aanbod van dollar neem toe Vraag na dollar daal Aanbod van dollar neem af Aangedui deur Verskuiwing van die vraagkromme na regs Verskuiwing van die aanbodkromme na regs Verskuiwing van vraagkromme na links Verskuiwing van die aanbodkromme na links Rand Depresieer Dollar Appresieer Appresieer Depresieer Appresieer Depresieer Depresieer Appresieer F. DIE RUILVOET Ruilvoet Die verhouding tussen uitver en invoer pryse (uitgedruk as ‘n indeks). Ruilvoet = 𝑈𝑖𝑡𝑣𝑜𝑒𝑟𝑝𝑟𝑦𝑠𝑖𝑛𝑑𝑒𝑘𝑠 𝐼𝑛𝑣𝑜𝑒𝑟𝑝𝑟𝑦𝑠𝑖𝑛𝑑𝑒𝑘𝑠 KOPIEREG VOORBEHOU 𝑥 100 62 C MARAIS NOTAS ECON 122 17. ‘N EENOUDIGE KEYNESIAANSE MODEL VAN DIE EKONOMIE Leeruitkomste Verklaar die ewewigspeil van totale inkome in die ekonomie Beskryf die vernaamste kenmerke van die verbruiksfunksie Aan te dui wat die vernaamste determinante van investering is Bepaal die ewewigsonkomepeil in ‘n ekonomie wat slegs uit huishoudings en firmas bestaan Beskryf wat die vermenigvuldiger is en verduidelik hoe dit werk 1. PRODUKSIE, INKOME EN BESTEDING Nasionalerekeninge-stelsel ‘n Boekhoustelsel wat gebruik word om ekonomiese aktiwiteite te meet nadat dit plaasgevind het. Ex post- gelykheid ‘n Latynse term wat aandui dat die meting na afloop van die gebeurtenis (of na die werklike gebeure) geskied. In die nasionale rekeninge is: Toetale besteding gedurende enige bepaalde tydperk altyd gelyk aan die totale produksie en inkome gedurende daardie tydperk. Makro-ekonomiese teorie Daar is geen waarborg dat die totale besteding aan totale produksie of inkome gelyk sal wees nie. Drie hoofvloeie in die ekonomie: 1. Produksie 2. Inkome 3. Besteding Produksie – Skep inkome wat dan gebruik word om die produkte wat in die eerste plek geproduseer is, te koop. Inkome - Altyd gelyk aan produksie maar daar is geen waarborg dat alle inkome bestee sal word nie. Besteding – Kan sowel groter of kleiner as inkome wees. Drie moontlikhedes van besteding: 1. Besteding kan gelyk wees aan produksie en inkome 2. Bestings kan groter as produksie en inkome wees 3. Besteding kan kleiner as produksie en inkome wees KOPIEREG VOORBEHOU 63 C MARAIS NOTAS ECON 122 Besteding kan = Produksie en inkome Indien alle inkome bestee word, word die totale produksie verkoop en kan verwag word dat die huidige produksiepeil gehandhaaf word. As besteding net genoegsaam is om die totale produksie te koop, het produsente geen aansporing om hul produksie uit te brei nie. In hierdie geval is produksie en inkome by hul ewewigsvlakke. Ewewig is ‘n situasie waar daar geen neighing tot verandering is nie en waar geeneen van die deelnemers enige aansporing het om hul gedrag te verander nie. Dinge sal gevolglik dieselfde bly. Indien besteding > Produksie en Inkome Sal die vraag na goedere en dienste groter wees as die beskikbare produksie of aanbod. Produksie en inkome neig om toe te neem. In hierdie geval sal produsente se voorraad afneem wat hulle sal aanspoor om hul produksie uit te brei. Produksie en inkome is gevolglik nie by die ewewigsvlakke nie. Twee redes waarom besteding in ‘n gegewe tydperk groter kan wees as inkome wat tydens daardie tydperk verdien word: 1. Huishoudings en firmas kan besparings uit ‘n vorige tydperk aanwend om hul besteding te financier. 2. Goedere en dienste kan op krediet aangekoop word. Indien totale besteding < Totale produksie en inkome is, sal: Totale vraag na goedere en dienste kleiner as die totale produksie wees. Produksie en inkome sal neig om te daal. In hierdie geval sukkel produsente om hul goedere en dienste te verkoop, d.w.s. hul voorraad neem toe. Produksie en inkome is gevolglik nie by hul ewewigvlakke nie. Y = Totale produksie, Opbrengs of inkome in die ekonomie. A = Totale besteding / Totale vraag in die ekonomie. Drie moontlike verwantskappe tussen produksie, inkome en besteding: 1. A = Y Ewewig 2. A > Y Produksie brei uit 3. A < Y Verminder produksie A = Y, dit sal gebeur by volleindiensname van produksie of inkome. KOPIEREG VOORBEHOU 64 C MARAIS NOTAS ECON 122 Yf = Volle-indiensnemingsinkomepeil Wet van Say Alle lekkasies / onttrekkings sal vanself weer deel van die inkome-enbestedingskringloop word. Wanneer dit gebeur, sal totale besteding altyd gelyk wees aan totale inkome. Volgens die Wet van Say sal daar nooit ‘n ontoereikende vraag na goedere en dienste in die ekonomie wees nie. Die Wet van Say vereis geen owerheidsinmenging om totale besteding te beïnvloed nie. Volgens Jean-baptiste word: Totale prouksie of aanbod (Y) deur sy eie vraag (A) skep. Y→A Volgend John Maynard Keyens word: Die inkomepeil (Y) deur die peil van van totale besteding of vraag (A) bepaal. A→Y In die Keynesiaanse model is die ewewigsvoorwaarde dat die totale vraag gelyk moet wees aan die totale inkome. Dikwels nodig vir die owerheid om in te gryp ten einde totale besteding te stimuleer. ‘n Ekonomie wat net uit huishoudings en firmas bestaan: Twee soorte besteding aan goedere en dienste: 1. Verbruikersbesteding (C) - Besteding deur huishoudings aan verbruikersgoedere en dienste 2. Investering (I) – Besteding deur firmas aan kapitaalgoedere. Indien totale besteding (A) uit verbruikersbesteding (C) en Inversteringsbesteding (I) bestaan, volg dit dat die ekonomie in ewewig is wanneer verbruikersbestedingplus inversteringsbesteding gelyk is aan die totale inkome (Y). Daar is ewewig wanner Y = C + I 3. VERBRUIKERSBESTEDING Hooftipes verbruikersgoedere en-dienste: a. Duursame goedere b. Semiduursame goedere c. Nieduursame goedere en dienste Aankoop van duursame goedere Totale verbruik is ‘n relatiewe stabiele deel van die totale inkome in enige ekonomie. Duursame goedere – meublement, huishoudelike toestelle en vervoertoeristing. KOPIEREG VOORBEHOU 65 C MARAIS NOTAS ECON 122 Aankoop van semiduursame goedere Aankope word bepaal deur faktore soos veranderings in verbruikers se inkome, die beskikbaarheid en koste van krediet beïnvloed. Semiduursame goedere – Klerasie, skoeisel en motoronderdele. Besteding aan nieduursame goedere Mees stabiele komponent van verbruikersbesteding. Nieduursame goedere – Voedsel, Drank, Tabak. DIE VERBRUIKERSFUNKSIE Verbruikersfunksie / Konsumpsiefunksie Die verwantskap tussen verbruikersbesteding deur huishoudings en totale inkome. 3 Belangrike kenmerke van die verbruikersfunksie: 1. Verbruik neem toe as inkome toeneem 2. Verbruik is positief selfs as inkome nul is 3. Verbuik neem toe as inkome toeneem, maar die toename in verbruik is kleiner as toename in inkome. A. Verbruik neem toe as inkome toeneem Positiewe verband tussen verbruikersbesteding en inkome. B. Verbruik is positief selfs as inkome nul is Weerspieël die invloed van die nie-inkome-determinante van verbruikersbesteding. C. Verbuik neem toe as inkome toeneem, maar die toename in verbruik is kleiner as toename in inkome ‘n Deel van die bykomende inkome word gespaar. Figuur 17-1: Die Verbruikersfunksie KOPIEREG VOORBEHOU 66 C MARAIS NOTAS ECON 122 Lyn C verteenwoordig die verbruikersfunksie. Die drie kenmerke van die verbruikersfunksie wat vroeër genoem is word bevestig in die figuur. 1. Dit is eerstens ooglopend dat verbruikersbesteding toeneem as inkome toeneem. 2. Die tweede kenmerk is dat verbruik nie tot nul daal nie, selfs al daal inkome tot 0. Wanneer Y nul is, is verbruik steeds op ‘n positiewe vlak, wat in die figuur deur C1 voorgestel word. Die feit dat C1 positief is, beteken dat inkome nie die enigste determinant van verbruik is nie. 3. Die derde belangrikste kenmerk wanneer verbuik toeneem as inkome toeneem, maar die toename in verbruik is kleiner as toename in inkome. As inkome van Y1 na Y2 toeneem, styg verbruik van C2 na C3. Die verandering in C ( ∆𝐶 ) is kleiner as die verandering in Y ( ∆𝑌 ). Totale verbruikersbesteding kan in twee komponente verdeel word : a. Outonome komponent b. Geïnduseerde komponent Outonome verbruik Die deel van verbruik wat onafhanklik van die inkomepeil is. Outonome verbruik kan ook beskou word as die minimum vlak van verbruik wat uit ander bronne benewens inkome gefinansier word. Bv – Vorige besparings of krediet. Geïnduseerde komponent Verbruik neem toe as inkome toeneem. Figuur 17-2: Outonome en Geïnduseerde verbruik Die grys oppervlakte stel outonome verbruik voor, terwyl die oorblywende gedeelte van die oppervlakte onder die verbruiksfunksie geïnduseerde verbruik voorstel. Outonome verbruik is onafhanklik van die inkomepeil, terwyl geïnduseerde verbruik toeneem as inkome toeneem. Outonome verbruik verander wanneer een van die nie-inkome-determinante van verbruik verander. KOPIEREG VOORBEHOU 67 C MARAIS NOTAS ECON 122 Nie-inkome-Determinante van verbruik wat outonome verbuik sal beïnvloed: 1. Rentekoers 2. Verwagtings 3. Rykdom 4. Inkomeverdeling 5. Ander Rentekoers Kan verbruikersbesteing op twee maniere beïnvloed : a. Die meeste verbruikers gebruik krediet om duursame goedere te koop. Die koste van sulke verbruikerskrediet is die rente wat verbruikers moet betaal op die bedrag wat hul leen. Hoe hoër die rentekoers, hoe duurder is krediet en hoe kleiner sal verbruikersbesteding wees. b. Rentekoers verteenwoordig ook opbrengs op besparings . Hoe hoër die rentekoers, hoe groter is die opbrengs op besparing en hoe meer aantreklik is dit om te spaar. Verwagtings Die vlak van verbruikersbesteding hang af van huishoudings se verwagtings. Huishoudings sal hul verbruikersbesteding verhoog indien tekorte verwag word of indien hul oortuig is dat inflasie gaan styg. Rykdom Rykdom bestaan uit die netto geldwaarde van die bates soos geld, aandele en vaste eiendom wat mense besit. As die waarde van die hierdie bates toeneem is hul geneig om meer te bestee. Die geldwaarde van sulke bates kan ook daal, wat beteken dat verbruik afneem. Die reële waarde van verbruiks se bates word deur die pryspeil beïnvloed. ‘n Styging in die pryspeil verlaag die die reële waardes van die bates. Inkomverdeling Lae-inkomehuishoudings bestee ‘n groter gedeelte van hul inkome as die met ‘n hoë inkome. Die vlak van verbruikersbesteding sal van die verdelig van inkome afhang. Veranderings in die verdeling van inkome sal geneig wees om totale verbruikersbesteding te verander. As inkome van ryk na arm gesinne herverdeel word sal die vlak van verbruikersbesteding neig om te styg. ‘n Herverdeling van inkomste ten gunste van hoë-inkomehuishoudings neig om hoër besparings en laer verbruikersbesteding tot gevolg te he. Ander Ander nie-inkomefaktore wat die vlak van verbruikersbesteding kan beïnvloed is oudersomsamestelling van die bevolking en die peil van belasting. KOPIEREG VOORBEHOU 68 C MARAIS NOTAS ECON 122 Die vergelyking vir die verbruikersfunksie Die verbruikersfunksie wat in figuur 1 en 2 voorgestel word deur kan ook as ‘n vergelyking geskryf word. Ons gebruik die simbool 𝐶̅ vir outonome verbruik. Die waarde van die outonome verbruik 𝐶 word deur die vertikale afsnit van die verbruikersfunksie gegee. ̅ + cY Verbruikersfunksie → C = 𝑪 Die waarde van die geïnduseerde verbruik hang van twee dinge af: a. Die grensverbruiksgeneigdheid c, wat die helling van die verbruikersfunksie gee b. Die inkomepeil Y Beskou die volgende: Geïnduseerde verbruik kan uitgedruk word as die produk van c en Y (d.w.s. cY). As die grensverbruiksgeneigdheid (c) 0.75 en die inkomepeil (Y) R1000 is, is geïnduseerde verbruik cY = 0.75 x R1 000 = R750. Dit beteken dat R750 van R1000 wat verdien word aan die verbruik bestee sal word. Totale verbruik (C) is die som van outonome verbruik (𝐶̅ ) en geïnduseerde verbruik ̅ + cY (cY) d.w.s. C = 𝑪 𝐶̅ → Altyd groter as nul c → ‘n Waarde tussen 0 en 1 Grensverbruiksgeneigdheid Die verhouding tussen die verandering in verbruik en die verandering in in inkome. Word gewoonlik met die simbool C aangedui. Grensverbruiksgeneigdheid (C) = ∆C ∆Y Grensverbruiksgeneigdheid dui die gedeelte van ‘n toename in inkome aan wat verbruik sal word. Kan nooit groter as een wees nie, omdat die gedeelte van bykomende inkome wat verbruik sal word nooit die bykomende inkome sal oorskry nie. Grensverbruiksgeneigdheid lê tussen 0 < c < 1. 4. BESPARING Besparing Die weerhouding van verbruik. Huishoudings kan hul inkome op twee maniere aanwend: a. Bestee b. Spaar Y=C+S Waar die simbool S besparing verteenwoordig KOPIEREG VOORBEHOU 69 C MARAIS NOTAS ECON 122 Om die vergelyking vir die besparingsfunksie te verkry: S=Y–C = Y – (𝐶̅ + cY) aangesien C = 𝐶̅ + cY = Y - 𝐶̅ – cY = - 𝐶̅ + y – cY = - 𝐶̅ + (1 – c)Y ̅ + (1 – c)Y Besparingsfunksie S = - 𝑪 Of ̅ + (1 – c)Y waar 𝑺 ̅=-𝑪 ̅ Besparingsfunksie S = 𝑺 Byvoorbeeld, as 𝐶̅ = 50 en c = 0.75 is: S = -50 + (1 – 0,75)Y = -50 + 0,25Y 5. INVESTERINGSBESTEDING Investering (I ) Verwys na die produksie en aankoop van kapitaalgoedere. Investering hou verband met die produksiefaktor, Kapitaal. Die vlak van investering word as onafhanklik van die inkomepeil beskou. Investeringsbesluit Investeringsbesluit berus op 3 belangrike veranderlikes: 1. Koste van Kapitaalgoedere 2. Rentekoers 3. Verwagte inkomste wat uit die kapitaalgoedere verdien gaan word Figuur 17-3: Die Investeringsfunksie Daar is ‘n inverse of omgekeerde verband tussen die investering (I) en die rentekoers (i), ceteris paribus. Hoe hoër die rentekoers, hoe laer sal die verwagte KOPIEREG VOORBEHOU 70 C MARAIS NOTAS ECON 122 opbrengs op investering wees. Ingelyks sal die verwagte opbrengs op inverstering toeneem as die rentekoers daal. Volgens die figuur sal ‘n: Verbetering in winsverwagtings deur ‘n regswaartse verskuiwing van die investeringsfunksie voorgestel word. Verswakking in sakevertroue sal ‘n linkswaartse verskuiwing van die investeringsfunskie toon. Die vergelyking van die investeringsfunksie Investering (I) is onafhanklik van die inkomepeil (Y). Dit is outonoom m.b.t. inkome Inversteringsfunskie → I = 𝑰̅ Figuur 17-4: Investering en die inkomepeil Investeringsbesteding (I) is onafhanklik van die inkomepeil (Y). Investering is outonoom m.b.t. die vlak van totale inkome in die ekonomie. 6. DIE EENVOUDIGE KEYNESIAANSE MODEL VAN ‘N GESLOTE EKONOMIE SONDER ‘N OWERHEID ‘n Eenvoudige makro-ekonomiese model van inkomebepaling Die totale bestedingsfunksie KOPIEREG VOORBEHOU 71 C MARAIS NOTAS ECON 122 Om totale besteding te verkry moet C en I by elke vlak van Y bymekaar getel word. Verbruikersbesteding (C) is positief verwant aan die inkomepeil (Y). Figuur 17-5 c: Die totale berskedingsfunskie Totale bestedingsfunksie word verkry deur deur verbruik (C) en investering (I) by elke inkomepeil bymekaar te tel. Die A-funksie is parallel aan die C-funksie. Die vertikale verskil tussen die twee is die outonome investeringspeil (𝐼 ̅ ) Die 45°- lyn Figuur a Indien albei asse volgens dieselfde skaal geteken word, verteenwoordig dit ‘n 45°lyn wat deur dieoorsprong loop en alle punte waar A = Y. Die lyn toon dus alle moontlike ewewigspunte aan. KOPIEREG VOORBEHOU Figuur b Enige punte bo die lyn is A > Y verteenwoordig dit ‘n oormaatvraag. Enige punt onder die lyn is Y > A verteenwoordig dit ‘n oormaataanbod 72 C MARAIS NOTAS ECON 122 Figuur 17-7: Die ewewigsinkomepeil Die ewewigsvlak van inkome wat as Y0 aangedui word, is die inkomepeil waarby totale besteding (A) aan totale inkome (Y) gelyk is. Dit word in die figuur getoon waat totale besteding die 45°-lyn sny (0A0 = 0Y0 ). By enige inkomepeil onder Y0 is daar ‘n oormaatvraag en by enige inkomepeil bo Y0 is daar ‘n oormaataanbod langs die totale bestedingsfunksie. Hoe word die ewewigsinkomepeil bepaal ? Met behulp van: 1. Woorde 2. Simbole en vergelykings 3. Syfers 4. Grafieke Met behulp van woorde Ewewigspunt : A = Y Daar is slegs ewewig indien A = Y Onbepaalde afname in voorraad : A > Y Die rede vir hierdie is dat heersende produksie nie voldoende is om in die vraag na goedere en dienste te voorsien nie. Die onbepaalde afname in voorrade dien as ‘n aansporing vir firmas om hul produksie van goedere en dienste in die volgende tydperk te verhoog. Onbepaalde toename in voorraad : Y > A Firmas vind dat hul nie al die goedere en dienste wat gedurende die tydperk geproduseer is kan verkoop nie en verlaag daarom hul produksie in die volgende tydperk. Met behulp van simbole en vergelykings Veronderstel die verbruiks- en investeringsfunksies is soos volg: C = 50 + 0.8Y en I = 150 KOPIEREG VOORBEHOU 73 C MARAIS NOTAS ECON 122 Om totale besteding (A) te verkry: A =C+I = (50 + 0.8Y) + 150 = 200 + 0.8Y Om ewewig te bepaal (Y + A): Y = 200 + 0.8Y Y – 0.8Y = 200 0.2Y = 200 200 Y= 0.2 Y0 = 1000 Met behulp van syfers Makro-ekonomiese ewewig kana an die hand van ‘n syfervoorbeeld geïllustreer word. Tabel 1 – Makro-ekonomiese ewewig : ‘n Syfervoorbeeld Kombinasie 1 Totale besteding (A) 600 Totale produksie (Y) 500 2 800 750 3 4 1000 1200 1000 1250 5 1400 1500 Resultaat Oormaatvraag van 100 Oormaatvraag van 50 Ewewig Oormaataanbod van 50 Oormaataanbod van 100 Soos aangetoon word totale besteding verteenwoordig deur A = 200 + 0.8Y As Y = 500, is A = 200 + 0.8(500) = 600 Dit word deur kombinasie 1 voorgstel As Y = 750, is A = 200 + 0.8(750) = 800 Dit word deur kombinasie 2 voorgestel Ewewig is waar A = Y Dit word voorgestel deur kombinasie 3 Met behulp van grafieke Die inligting in die voorbeeld kan grafies voorgestel word. KOPIEREG VOORBEHOU 74 C MARAIS NOTAS ECON 122 Figuur 8 - Die ewewigsinkomepeil Die figuur toon die Verbruiksfunksie C = 50 + 0,8Y, die Investeringsfunksie I = 150, die Totale bestedingsfunksie A = 200 + 0,8Y en die Ewewigsvoorwaarde Y = A. Die ewewig kom tot stand waar die A-kromme en die 450-lyn sny, d.w.s. by inkomepeil van 1000. Snypunt word deur punt E aangedui. By enige punt links van punt E is A bo die 45°-lyn d.w.s. A> Y. Daar sal ‘n oormaatvraag voorkom en firmas sal hul vlak van produksie uitbrei. By enige punt regs van punt E le A onder die 45°-lyn d.w.s. Y> A. Daar sal ‘n oormaataanbod voorkom en firmas sal hul produksie verminder. Ewewig sal net by ‘n produksie- of inkomevlak van 1000 tot stand kom. 5. DIE ALGEBRAÏSE WEERGAWE VAN DIE ENVOUDIGE KEYNESIAANSE MODEL Die keynesiaanse model het drie elemente: a. Verbruikersfunksie b. Investeringsfunksie c. Ewewigsvoorwaarde ̅ + cY Verbruikersfunksie → C = 𝑪 waar C = Totale verbruikersbesteding 𝐶̅ = Outonome verbruik c = Grensverbruiksgeneigdheid Y = Inkome cY = Geïduseerde verbruik Inversteringsfunskie → I = ̅𝑰 Ewewigsvoorwaarde → Y = A KOPIEREG VOORBEHOU 75 C MARAIS NOTAS ECON 122 Ewewigsinkomepeil Y=A =C+I = 𝐶̅ + cY + 𝐼 ̅ = 𝐶̅ + 𝐼 ̅ + cY Y – cY = 𝐶̅ + 𝐼 ̅ (1 - c)Y = 𝐶̅ + 𝐼 ̅ Ewewigsinkomepeil → Y0 = 1 1−c (𝐶̅ + 𝐼 ̅ ) Of Ewewigsinkomepeil → Y0 = 1 1−c (𝐴̅) Waar 𝐴̅ = 𝐶̅ + I̅ 6. DIE INVLOED VAN ‘N VERANDERING IN INVESTERING : DIE VERMENIDVULDIGER Vermenigvuldiger Die verhouding tussen die verandering in inkome en die verandering in outonome besteding. ∆Y ∆A Die grootte an die vermenigvuldiger hang af van die grootte van die deel van die addisionele inkome wat in elke rondte gegenereer word wat in die volgende rondte bestee word, met ander woorde van die grensverbruiksgeneigdheid (c) . Figuur 17-9: Die vermenigvuldigerproses KOPIEREG VOORBEHOU 76 C MARAIS NOTAS ECON 122 Die oorspronklike totale bestedingsfunksie word deur A1 voorgestel en die oorspronklike ewewig deur E1. Die investering neem toe wat die totalebestedingskromme opaarts na A2 verskuif. Die nuwe ewewigsposisie word deur E2 aangedui. Ten einde die vermenigvuldiger te verduidelik word die beweging van E1 na E2 in verskillende tydperke verdeel. Die trapsgewyse proses word deur die bewegings na z,y,x,w,v,u ens aangedui. Beskou die volgende eenvoudige syfervoorbeeld. Veronderstel 'n ekonomie waarin C = R2 miljoen + 0.6Y en 𝐼 ̅ = R2 miljoen. Ewewigsinkomepeil Y0 is R10miljoen. Veronderstel dat sakevertroue geweldig verbeter en dat investering met R12 miljoen (tot R14 miljoen) styg. Die uitwerking van hierdie toename in investering op die ewewigsinkomepeil word nou grafies en numeries ondersoek. Sowel die oorspronklike totale bestedingsfunksie (A1) as die nuwe een na die toename in investeringsbesteding (A2) word in Figuur 9 aangetoon. Let op dat die afsnit (A = 𝐶̅ + 𝐼 ̅ ) van R4 miljoen tot R12miljoen toegeneem het, terwyl die helling van albei krommes 0,6 (R4 000 000 ÷ R16 000 000)is. Die helling bly dieselfde omdat die grensverbruiksgeneigdheid (c) nie verander het nie. Die snypunt van die 450 -lyn en die A-kromme (d.w.s. die ewewigspunt) verskuif van E1 tot E2. Die figuur lewer duidelik ‘n resultaat dat daar die verskuiwing 'n toename in die ewewigsinkomepeil van R10miljoen tot R40miljoen impliseer. Die proses waardeur die aanvanklike toename in investering van R12 miljoen die ewewigsinkomepeil met R30 miljoen (van R10 miljoen tot R40miljoen) verhoog, word nou nagegaan. Die hoër investeringsbesteding veroorsaak onmiddellik 'n beweging vanaf E1 na punt z. By hierdie punt is die totale besteding gelyk aan R22 miljoen, terwyl produksie steeds tydelik by 'n vlak van R10 miljoen is. Daar is dus 'n oormaatvraag na goedere. Gedurende die daaropvolgende tydperk (ongeveer so lank as wat dit neem om die goedere te produseer) sal produksie ook tot 'n vlak van R22 miljoen uitbrei ten einde in die groter vraag te voorsien. Daar word gevolglik in die rigting van punt y in die figuur beweeg. By punt y het inkome ook met R12 miljoen toegeneem (d.w.s. van z tot y), wat beteken dat verbruiksbesteding vanweë die grensverbruiksgeneigdheid met R7,2 miljoen toegeneem het (cY = 0,6 x 12 = 7,2). So word daar na punt x beweeg. Die toename in vraag (van y tot x) moedig vervaardigers weereens aan om produksie met 'n ooreenstemmende bedrag (R7,2 miljoen) tot punt w te verhoog. KOPIEREG VOORBEHOU 77 C MARAIS NOTAS ECON 122 Die proses word herhaal met kleiner toenames in besteding en inkome totdat die nuwe ewewigspunt E2 bereik word. By punt E2 is die gaping tussen besteding en die inkomepeil (d.w.s. die oormaatvraag) volledig uitgewis en is daar geen verdere rede om produksie te verhoog of te verlaag nie. Die totale toename in inkome (∆Y) kan uitgedruk word as: ∆Y = 𝟏 𝟏−𝐜 (∆𝐈) Waar c = Grensverbruiksgeneigdheid ∆I = Aanvanklike verandering in investering Om die verandering in inkome (∆Y) te verkry: Moet die verandering in investeringsbesteding (∆I) met Om die verandering in inkome te verkry → ∆𝐈 x 1 1−c gemaal word. 𝟏 𝟏−𝐜 Enige verandering in outonome besteding (∆𝐴̅), sal 'n vermenigvuldigerproses in werking stel en die ewewigsinkomepeil (Y0) met 'n veelvoud van die aanvanklike verandering verander. Die verhouding tussen die verandering in inkome en die verandering in outonome besteding (∆Y/∆A) word die vermenigvuldiger genoem. In 'n ekonomie wat slegs uit huishoudings en firmas bestaan: Word die grootte van die vermenigvuldiger deur die grensverbruiksgeneigdheid (c) bepaal. Hoe groter die grensverbruiksgeneigdheid, hoe groter sal die vermenigvuldiger wees. 𝐕𝐞𝐫𝐦𝐞𝐧𝐢𝐠𝐯𝐮𝐥𝐝𝐢𝐠𝐞𝐫 → α = 1 1−c Ons kan ook skryf ∆Y = α (∆𝐴̅), wat bloot 'n ander manier is om te sê dat die verandering in inkome gelyk sal wees aan die produk van die vermenigvuldiger en die verandering in outonome besteding. Die vermenigvuldiger kan ook gebruik word om die Ewewigsinkomepeil te bepaal. 𝐄𝐰𝐞𝐰𝐢𝐠𝐬𝐢𝐧𝐤𝐨𝐦𝐞𝐩𝐞𝐢𝐥 → Y0 = KOPIEREG VOORBEHOU 𝟏 𝟏−𝐜 (𝒄̅ + ̅𝑰) 78 C MARAIS NOTAS ECON 122 7. ‘N ALGEBRAÏESE AFLEIDING VAN DIE VERMENIGVULDIGER ̅ + cY en I = 𝑰̅ word die oorspronklike ewewigsinkomepeil (Y0) soos A. Met C = 𝑪 olg bereken: Y=A =C+I = 𝐶̅ + cY + 𝐼 ̅ = 𝐶̅ + 𝐼 ̅ + cY Y – cY = 𝐶̅ + 𝐼 ̅ (1-c)Y = 𝐶̅ + 𝐼 ̅ Y0 = 1 1−c (𝐶̅ + 𝐼 ̅ ) B. Indien 𝑰 met ∆𝑰 van ̅𝑰 tot (𝑰̅ + ∆𝑰) toeneem, sal die ewewigsinkomepeil (Y0 + ∆Y) wees. Deur 𝐼 deur (𝐼 ̅ + ∆𝐼) en Y0 deur (Y0 + ∆Y) te vervang, kry ons: (Y0 + ∆Y) = = 1 (𝐶̅ + 𝐼 ̅ + ∆𝐼) 1−c 1 1−c (𝐶̅ + 𝐼 )̅ + 1 1−c (∆𝐼) C. Om die ∆Y te kry gebeur die volgende: ∆Y = 1 1−c ∴ ∆Y = (𝐶̅ + 𝐼 )̅ + 1 1−c 1 1−c (∆𝐼) of (∆𝐼) - ∆𝐘 ∆𝐈 = 1 1−c (𝐶̅ + 𝐼 )̅ 1 1−c Dit toon weereens dat die vermeniguldiger gelyk is aan 1 1−c In die algemeen kan gestel word dat: ∆Y = α(∆𝐴̅) Waar α = Die vermenigvuldiger ∆𝐴̅ = Verandering in outonome besteding 8. VOORBEELDE Voorbeeld 1 Veronderstel die volgende inligting beskryf die ekonomie van Suid-Afrika: KOPIEREG VOORBEHOU 79 C MARAIS NOTAS ECON 122 C = 300 + 0.8Yd I = 300 G = 250 X = 300 M = 150 + 0.6Yd T= 0.25Yd 1. Bereken Suid-Afrika se ewewigsinkomste (Ye) deur gebruik te maak van die bestedings benadering en stel ook u antwoord grafies voor. Y=C+I+G+X–Z Y = 300+0.8(1-0.25)Y+300+250+300-(150+0.6Y) Y = 300 + 0.8(0.75)Y +300+250+300-150-0.6Y Y = 300 + 0.6Y+300+250+300-150-0.6Y Y = 1000 A=Y A C+I+G+X-Z 1000 Y 1000 2. Bereken Suid-Afrika se huidige vlak van spare (by ewewig). S = -300 + 0.2Y S = -300 + 0,2(1000) S = -100 OF S = -300 + 0.4Y S = -300 + 0,4(1000) S = +100 VOORBEELD 2 Gebruik die gegewe data om die volgende vrae te beantwoord. Toon alle berekeninge (rond elke antwoord af tot die tweede desimaal). S = -250 + 0.2Y Z = 75 + 0.15Y KOPIEREG VOORBEHOU 80 C MARAIS NOTAS ECON 122 G = 2 000 I = 900 X = 1 500 T = 0.1Y 1. Lei die verbruiksfunksie sonder belasting af. C = 250 + 0.8Y 2. Bereken die vermenigvuldiger. α= = 1 1−c (1−t)+𝑚 1 1−0.8(1−0.1)+0.15 = 2.33 3. Hoeveel is totale spare S = -250 + 0.2Y S = -250 + 0.2(10636.53) S = 1877.91 OF S=1877.31 4. Hoeveel word deur huishoudings spandeer C = 250 + 0.8(1-0.1)Y C = 250 +0.72(10636.53) C = 7908.30 Of C= 7910.47 5. Wat is die verandering in die ewewigsproduksiepeil indien investering met 10% verlaag? 90 ∆Y = α(∆𝐴̅) = 2.33 (-90) = -209.7 So 10636.53-209 = 10426.83 OF =10427.53 KOPIEREG VOORBEHOU 81 C MARAIS NOTAS ECON 122 6. Bereken die vermenigvuldiger indien belasting tot 15% styg. α= = 1 (1−t)+𝑚 1−c 1 1−0.8(1−0.15)+0.15 = 2.13 7. Gebruik die oorspronklike data en bereken die nuwe ewewigsproduksiepeil indien regeringsbesteding daal met 500. ∆Y = α(∆𝐴̅) = 2.33 (-500) = -1165 SO 10636.53-1165 = 9471.53 KOPIEREG VOORBEHOU 82 C MARAIS NOTAS ECON 122 18. KEYNESIAANSE MODELLE WAT DIE OWERHEID EN DIE BUITELAND INSLUIT Leeruitkomste Verduidelik hoe owerheidsbesteding die vlak van produksie en inkome beïnvloed. Beskryf hoe ‘n proporsionele inkomstebelasting die vermenigvuldiger beïnvloed. Die eenvoudige Keynesiaanse model te gebruik om die uitwerking van die fisikale beleid te ontleed. Verduidelik hoe uitvoer en invoer die inkomepeil in die binnelandse ekonomie beïnvloed. Die uitwerking van veranderings in owerheidsbesteding in die oop ekonomie te ontleed. 1. DIE INSLUITING VAN DIE OWERHEID IN DIE MODEL Die insluiting van die owerheid beteken dat: Die uitwerking van die owerheidsbesteding (G) en belasting (T) op veranderlikes ondersoek word. Die veranderlikes wat ondersoek word: Die peil van totale besteding (A) Die vermenigvuldiger (α) Ewewigspeil (Y0) Owerheidsbesteding en belasting is die hoofkomponente van die begroting en ook die hoofinstrumente van die fisikale beleid. Owerheidsbesteding (G) Owerheidsbesteding is in wese ‘n politieke aangeleentheid d.w.s. owerheidsbesteding word deur politieke doelwitte eerder as deur die inkomepeil (Y) bepaal. Owerheidsbesteding word dikwels verhoog wanneer die inkomepeil daal. Daar is geen stelselmatige verband tussen G en Y nie. ̅ Owerheidsbesteding → G = 𝐆 Die strepie bokant G dui aan dat G outonoom is m.b.t. Y Grafiese voorstelling van die verwantskap tussen owerheidsbesteding en in inkomepeil KOPIEREG VOORBEHOU 83 C MARAIS NOTAS ECON 122 Figuur 18-1: Owerheidsbesteding ̅ toon die owerheidsbesteding (G) outonoom m.b.t. inkome (Y) Die horisontale lyn G is. Met ander woorde die vlak van G is onafhanklik van die vlak van Y. Hoe beïnvloed die insluiting van owerheidsbesteding (G) die peil van totale besteding (A). Owerheidsbesteding aan goedere en dienste (G) moet by die ander komponente van totale besteding, nl verbruikersbesteding en investering gevoeg word. Wanneer die owerheid bygevoeg word is → Totale besteding (A) = C + I + G Figuur 18-2: Totale besteding in ‘n ekonomie met ‘n owerheidsektor Om die vlak van totale besteding (A) te verkry, moet G (wat onafhanklik van Y is) bloot teen elke vlak van Y by C + I gevoeg word. Dit word geïlistreer deur die afsnit wat van 𝐴̅1 toeneem met G tot 𝐴̅2 en die hele A-kromme verskuif paralel opwaarts met dieselfde afstand. Die nuwe totale-bestedingskromme is C + I + G. Die figuur toon ook die 45°-lyn. Let daarop dat die insluiting van owerheidsbesteding die snypunt tussen die totale besteding en die 45°-lyn van E1 na E2 verskuif. Die ewewigsinkome neem toe van Y1 tot Y2 – die insluiting van owerheidsbesteding verhoog dus die ewewigsinkome, ceteris paribus. KOPIEREG VOORBEHOU 84 C MARAIS NOTAS ECON 122 Met hoeveel sal die ewewigsinkome toeneem? Inkome sal gelyk wees aan die verandering in outonome besteding (in hierdie geval die toevoeging van G) vermenigvuldig met die vermenigvuldiger. Algebraïs kan die model soos volg uitgedruk word: (Ewewigsvoorwaarde – Vergelyking 18-1) (Totale besteding – Vergelyking 18-2) (Verbruikersfunksie – Vergelyking 18-3) Y=A ̅ A = C + I̅ + G C = 𝐶̅ + cY Stappe om die ewewigsinkomepeil (Y) te bereken. Stap 1: Ons begin met die ewewigsvoorwaarde (Vergelyking 18-1): Y=A Stap 2: Vervang A in deur dit aan die regterkant van Vergelyking 18-2 te plaas: ̅ Y = C + I̅ + G Stap 3: Vervan C in deur dit aan die regterkant van Vergelyking 18-3 te plaas: ̅ Y = (𝐶̅ + cY) + I̅ + G Stap 4: Al wat oorbly is om die vergelyking op te los: ̅ Y – cY = 𝐶̅ + I̅ + G ̅ ∴ Y(1 – c) = 𝐶̅ + I̅ + G ∴ Y0 = 1 1−c ̅ )…………….(Vergelyking 18-4) (𝐶̅ + I̅ + G ̅ tot outonome Die algemene formule vir die toevoeging van owerheidsbesteding G besteding: ̅) Y0 = α(A Waar Y0 = Ewewigsinkomepeil α = Vermenigvuldiger ̅ = Totale outonome besteding A Beskou die volgende Veronderstel ‘n klein ekonomie bestaan slegs uit huishoudings en firmas. Daar is geen owerheid nie. Die geldeenheid wat gebruik word is ekon. Outonome verbruik is 10miljoen ekons p.j en huishoudings verbruik 60% van elke toevoeging tot hul inkome. Firmas bestee 30 miljoen ekons p.j aan kapitaalgoedere, d.w.s. investering beloop 30 miljoen ekons p.j. Dit beteken dat C = 10 miljoen ekons + 0.6Y en I̅ = 30 miljoen ekons. Die vermenigvuldiger is: KOPIEREG VOORBEHOU 85 C MARAIS NOTAS 1 1−c = 1 1−0.6 = 1 0.4 ECON 122 = 2,5 ̅ ) d.w.s. 2.5 x 40 miljoen ekons = 100 Die ewewigsinkomepeil (Y0) is gelyk aan α(A milhoen ekons. Veronderstel dat daar nou ‘n regering gevorm is en dat owerheidsbesteding 20 ̅ = 20 miljoen ekons. miljoen ekons p.j beloop d.w.s. G Owerheidsbesteding verhoog outonome besteding van 40 na 60 miljoen ekons. ̅ = 𝐶̅ + I ̅ + G ̅ A ̅ A = 10 miljoen + 30 miljoen + 20 miljoen = 60 miljoen ekons ̅ ) met die Die ewewigsinkomepeil word verkry deur outonome besteding (A vermenigvuldiger (α) te vermenigvuldig: ̅) Y0 = α(A = 2.5 x 60 miljoen ekons = 150 miljoen ekons DIE UITWERKING VAN OWERHEIDSBESTEDING (G) KAN OPGESOM WORD DEUR TE KYK NA DIE DRIE ASPEKTE. Die drie aspekte: 1. Verhoog die vlak van totale besteding (A) 2. Laat die vermenigvuldiger (α) onveranderd 3. Verhoog die ewewigsinkomepeil (Y0), ceteris paribus. Belasting (T) Belasting verminder die besteebare-inkome van huishoudings en veroorsaak dat huishoudings minder goedere en dienste as andersins kan bekostig. Ons kyk na hoe beïnvoed belasting (T) die volgende: Die vlak van totale betseding (A) Die grootte van die vermenigvuldiger (α) Die ewewigsinkomepeil (Y0) Twee verkillende soorte belasting: a. Direkte belasting – Belasting op inkome en rykdom b. Indirekte belasting – Belasting op goedere en dienste Persoonlike inkomstebelasting – Direkte belasting BTW – Indirekte belasting KOPIEREG VOORBEHOU 86 C MARAIS NOTAS ECON 122 Belastingskoers Balsting (T) is ‘n sekere gedeelte (t) van inkome. Belastingskoers → T = tY Indien die belastingskoers (t) bv 0,2 is, is T = 0,2Y wat beteken dat 20% van die totale inkome in die ekonomie aan die owerheid betaal moet word in die vorm van belasting. Hierdie verband kan grafies voorgestel word. Figuur 18-3: Belasting as ‘n funksie van inkome Belasting (T) is ‘n sekere gedeelte (t) van inkome (Y). In die figuur is t = 0,2. Wanneer Y = 0 is T ook gelyk aan 0. Wanneer Y = 500 is T = 0,2Y. T = tY T = 0,2 (500) = 100 Die helling van die kromme is gelyk aan t. In hierdie geval is die helling 0,2. Vervolgens moet daar vasgestel word hoe belasting die besteding en inkome in die ekonomie beïnvloed: Die onmiddellike uitwerking daarvan is om die inkome wat beskikbaar is vir besteding, te verminder. Besteebare inkome (Yd) Inkome wat huishoudings se beskikking is nadat hulle belasting betaal het. Besteebare inkome (Yd) → Yd = Y – T Aangesien T = tY, kan daar gesê word dat: Besteebare inkome (Yd) → Yd = Y – tY Of deur die terme aan die regterkant te herrangskik: Besteebare inkome (Yd) → Yd = (1 – t)Y KOPIEREG VOORBEHOU 87 C MARAIS NOTAS ECON 122 Beskou die volgende voorbeeld As t = 0,20 (d.w.s. as 20% van inkome oorbetaal word aan die owerheid in die vorm van belasting), dan is (1 – t) = 0,08. Wanneer belasting in berekening gebring word moet: Daar onderskei word tusen totale inkome en besteebare inkome. Dit gee ‘n aanduiding dat die verbruikersfunksie aangepas moet word om aan te dui dat huishoudings nie hul totale inkome kan bestee nie. In die verbruikersfunksie moet die totale inkome (Y) deur besteebare inkome (Y d) vervang word: ̅ + cYd Verbruikersfunksie → C = 𝑪 (Vergelyking 18-9) Hoe verkskil die Verbruikersfunksie met die een van Hoofstuk 17? Die belasting (T) en verbruikersbesteding (C) by elke inkomepeil (Y) verminder. As verbruikersbesteding nou teen totale inkome (Y) gestip word beteken dit dat die verbruikersfunksie ‘n kleiner helling sal hê. Hierdie resultaat kan algebraïes voorgestel word Stap 1: Begin met vergelyking 18-9 C = 𝐶̅ + cYd Stap 2: Vervang Yd deur Y – tY (aangesien Yd = Y – T = Y – tY) ∴ C = 𝐶̅ + c(Y – tY) Stap 3: Herrangskik die terme Verbruikersfunksie → C = 𝐶̅ + c(1 – t)Y Die helling van hierdie kromme is c(1 – t), wat kleiner is as c. Figuur 18-4: Die uitwerking van belasting op die verbruikersfunksie KOPIEREG VOORBEHOU 88 C MARAIS NOTAS ECON 122 Die oorspronklike verbruikersfunksie word verteenwoordig deur C = 𝐶̅ + cY. Die helling van ‘n proporsionele inkomstebelasting beteken dat huishoudings nie al hul inkome kan bestee nie. Hulle moet eers belasting betaal. Die verkil tussen inkome verdien en belasting betaal staan bekend as besteebare inkome (Y d). die nuwe verbruikersfunksie is laer as die vorige een, behalwe by ‘n inkome van nul waar belasting ook gelyk is aan nul. Die verbruikersfunksie word platter soos angedui deur C = 𝐶̅ + c(1 – t)Y. ‘n Proporsionele inkomstebelasting is ‘n lekkasie of onttrekking uit die kringloop en sal die heffing van so ‘n belasting beteken dat ‘n kleiner gedeelte van enige toevoeging tot totale betseding (A) in elke rondte van die vermenigvuldigerproses deurgegee sal word. Die instelling van ‘n proporsionele inkomstebelasting sal die vermenigvuldiger kleiner maak. Vermenigvuldiger sonder belasting: α= 𝟏 𝟏−𝐜 Vermenigvuldiger met belasting: α= 𝟏 𝟏−𝐜 (𝟏−𝐭) Voorbeeld 1 Bereken die vermenigvuldiger indien belasting tot 15% styg. S = -250 + 0.2Y Z = 75 + 0.15Y G = 2 000 I = 900 X = 1 500 T = 0.1Y α= α= 1 1−c (1−t)+𝑚 1 1−0.8(1−0.15)+0.15 = 2.13 Voorbeeld 2 Die SA ekonomie lyk as volg: Huishoudings se verbruikersfunksie is C=500 + 0.8Y, Investering = 600, Owerheidsbesteding is 300, Uitvoere is 120 en Invoere word gegee deur Z=80+0.1Y. SARS eis ʼn proporsionele belastingkoers van 20% by huishoudings. KOPIEREG VOORBEHOU 89 C MARAIS NOTAS ECON 122 Wat is die waarde van die vermenigvuldiger in hierdie ekonomie? α= α= 1 1−c (1−t)+𝑚 1 1−0.8(1−0.2)+0.1 = 2.17 Die heffing van ‘n proporsionele belasting het die volgende uitwerking: ̅ ) nie. Dit beïnvloed nie outonome besteding (A Dit verlklein die vermenigvuldiger (α) Dit verklaar die ewewigsinkomepeil (Y0), ceteris paribus. 2. DIE EWEWIGSINKOMEPEIL IN ‘N EKONOMIE MET ‘N OWERHEIDSEKTOR Owerheidsbesteding (G) is ‘n inspuiting in die kringloop van besteding en inkome. Dit verhoog die peil van totale besteding (A) by elke inkomepeil. Belasting is ‘n onttrekking of lekkasie uit die bestedings en inkome kringloop. ‘n Proporsionele belasting verminder besteebare inkome en ook die verbruikersbesteding (C) by elke positiewe vlak van inkome (Y). Die uitwerking van die inspuiting van die owerheidsektor word grafies voorgestel: Figuur 18-5: Die uitwerking van owerheidsbesteding en ‘n proporsionele inkomstebelasting op die ewewigsinkomepe Die oorspronklike totale-bestedingskromme (voor die insluiting van die owerheid) word voorgestel deur A1. Die ewewigsinkomepeil is Y1. Met die insluiting van owerheidsbesteding verskuif die totale-bestedingskromme parallel tot A2. Met die heffing van 'n proporsionele inkomstebelasting word die totale-bestedingskromme platter, soos aangedui deur A3. Die uiteindelike ewewigsinkomepeil word aangedui deur Y3. KOPIEREG VOORBEHOU 90 C MARAIS NOTAS ECON 122 Algebraïes lyk die model soos volg: Y=A Ewewigsvoorwaarde (Vergelyking 18-11) ̅ ̅ A=C++I+G Totale beseding (Vergelyking 18-12) ̅ C = 𝐶 + c(1 – t)Y Verbruikersfunskie (Vergelyking 18-3) Deur vergelykings 18-12 en 18-13 in vergelyking 18-11 in te stel, word die volgende verkry: Y=A ̅ = C + + I̅ + G ̅ = (𝐶̅ + c(1 – t)Y) + I̅ + G ̅ Y – c(1 – t)Y = 𝐶̅ + I̅ + G ̅ Y(1 – c(1 – t)) = 𝐶̅ + I̅ + G 1 ̅) ∴ Y0 = 1−𝑐(1−𝑡) (𝐶̅ + I̅ + G Waar Y0 = Ewewigsinkomepeil 1 1−𝑐(1−𝑡) = Vermenigvuldiger (α) ̅ ) = Outonome besteding (𝐴̅) (𝐶̅ + I̅ + G 3. FISIKALE BELEID Fisikale beleid Die gebruik van owerheidsbesteding en belasting om belangrike makro-ekonomiese veranderlikes soos totale produksie en inkome te beïnvloed. Die uitwerking van veranderings in twee fisikale veranderlikes nl. Owerheidsbesteding (G) en belastingskoers (t) kan soos volg opgesom word: Indien die owerheid die ewewiginkomepeil wil verhoog Verhoog G en verlaag t. Die toename in G sal: ‘n Direkte uitwerking op totale besteding hê, wat dan vermenigvuldig sal word a.g.v. die toename in afgeleide / geïnduseerde verbruikersbesteding. Die afname in t sal: Die vermenigvuldiger verhoog. Die ewewigsinkomepeil sal op ‘n indirekte wyse verhoog word deur besteebare inkome en verbruik by elke inkmepeil te verhoog en sodoende geïnduseerde verbruikersbesteding te verhoog. KOPIEREG VOORBEHOU 91 C MARAIS NOTAS ECON 122 Inkomegaping Die toename in G moet kleiner wees as die vereiste toename in Y. ∆Y = α∆G ∆G = ∆Y α Grafiese voorstelling van die toename in owerheidsbesteding wat gelyk moet wees aan die inkomegaping. Figuur 18-6: Fisikale beleid in die eenvoudige Keynesiaanse model Die oorspronklike ewewigsinkomepeil (met totale besteding by A 0) is Y0, wat laer is as die volleindiensnemingsinkomepeil Yf. Die owerheid kan die gaping tussen Y0 en Yf (d. w.s. ∆Y) uitwis deur owerheidsbesteding met ∆G te verhoog (van G0 tot G1. Die toename in inkome is groter as die toename in owerheidsbesteding as gevolg van die werking van die vermenigvuldiger. 4. DIE INSLUITING VAN DIE BUITELANDSE SEKTOR: DIE OOP EKONOMIE Buitelandse besteding = C + I + G Besteding aan uitvoere ‘n Toevoeging tot of inspuiting in die binnelandse inkome-en-bestedingskringloop verteenwoordig. Besteding aan invoere ‘n Lekkasie of onttrekking uit die binnelandse inkome-en-bestedingskringloop. Daar word ondersoek ingestel oor hoe invoere en uitvoere die volgende beïnvloed: Die peil van totale besteding Die vermenigvuldiger Die ewewigsinkomepeil KOPIEREG VOORBEHOU 92 C MARAIS NOTAS ECON 122 A. Uitvoer (X) Uitvoere is outonoom m.b.t. totale inkome (Y). ̅ Uitvoer → X = 𝑿 Die verband tussen uitvoer (X) en inkome (Y) word grafies geïlustreer. Figuur 18-7: Uitvoer Die horisontale lyn X = 𝑋̅ toon dat uitvoer X outonoom is met betrekking tot inkome Y, met ander woorde, die vlak van X is onafhanlik van die vlak van Y. Dit word deur ander faktore bepaal. Hoe beïnvloed uitvoere die peil van totale besteding (A) Buitelandse besteding aan goedere en dienste wat uitgevoer word, moet by ander komponente van totale besteding nl. C, I en G gevoeg word. Uitvoer verhoog die totale besteding aan binnelandse produksie, ceteris paribus. Uitvoer beïnvloed nie die grootte van die vermenigvuldiger nie d.w.s. die helling van die A-kormme bly onveranderd. Enige toename in uitvoer sal totale besteding verhoog. ‘n Toename in uitvoer sal die A-kormme opwaarts skuif. B. Invoer (Z) Wanneer bestededing en inkome in die binnelandse ekonomie toeneem, lei dit tot ‘n styging in die invoere. Invoer is ‘n lekkasie of onttrekking uit die binnelandse inkome-enbestedingskringloop Aangesien invoer die laaste toevoeging tot die model is, word albei gevalle behandel: 1. Bepaal wat gebeur as invoer (Z) outonoom is. 2. Wat gebeur as indien invoer ‘n funksie van inkome is. Outonome invoer Wanneer huishoudings, firmas en die owerheid ingevoerde goedere en dienste aankoop daal hul totale besteding aan plaaslike vervaardigde goedere en dienste, ceteris paribus. KOPIEREG VOORBEHOU 93 C MARAIS NOTAS ECON 122 Wanneer uitvoer (X) en invoer (Z) in ag geneem word is totale besteding: Totale besteding (A) → A = C + I + G + X – Z Aangesien die laaste twee terme in die bo-genoemde vergelyking albei met die land se verbintenisse met die res van die wêreld verband hou, word dit dikwels saam in ag geneem word. Die vergelyking kan dan soos volg voorgeskryf word: Totale besteding (A) → A = C + I + G + (X – Z) Uitvoer (X) is outonoom m.b.t. inkome (Y). Indien aangeneem word dat invoer (Z) ook outonoom is, kan dit soos volg geskryf word: ̅ Invoer → Z = 𝒁 Netto uitvoer is dan ook outonoom en die totale bestedingsfunksie sal soos volg geskryf word: ̅ + (𝐗 ̅-𝐙 ̅) Totale besteding (A) → A = C + 𝐈̅ + 𝐆 Indien uitvoer (X) > invoer (Z) sal: Netto uitvoer positief wees en totale besteding (A) by elke inkomepeil (Y) sal groter wees as die insluiting van die binnelandse sektor. ̅>𝐗 ̅ sal: As 𝒁 ̅ ̅ X - 𝑍 negatief wees en sal A by elke inkomepeil kleiner wees as vantevore. Figuur 18-8: Die uitwerking van die outonome netto uitvoer Figuur a ‘n Positiewe en negatiewe vlak van outonome netto uitvoer onderskeidelik deur ̅ - 𝑍̅)2 en ( ̅ (X X - 𝑍̅)1 aangedui. KOPIEREG VOORBEHOU 94 C MARAIS NOTAS ECON 122 Figuur b Die binnelandse bestedingskromme voor die instelling van die buitelandse sektor deur A0 aangedui. Die ooreenstemmende ewewigsinkomepeil is Y 0. Wanneer ̅ - 𝑍̅)1, by totale besteding A0 (d.w.s. C + I + G) gevoeg negatiewe netto uitvoer (X word, verskuif die kromme parallel afwaarts tot by A1. Die ewewigsinkomepeil daal ̅ - 𝑍̅)2 by die oorspronklike totaletot by Y1. Wanneer positiewe netto uitvoer (X bestedingskromme A0 gevoeg word, lewer dit ‘n nuwe A-kromme (A2) wat bo A0 en parallel daaraan is. Die ewewigsinkomepeil styg tot Y 2. Algebraïes lyk die model soos volg: Y=A (Ewewigsvoorwaarde) ̅ ̅ ̅ ̅ A = C + 𝐈 + 𝐆 + (𝐗 - 𝐙 ) (Totale besteding) ̅ + c(1 – t)Y C=𝑪 (Verbruikersfunksie) Die ewewigsinkomepeil word gegee deur: 𝟏 ̅ + 𝐈̅ + 𝐆 ̅ + (𝐗 ̅-𝐙 ̅) Y0 = (𝑪 𝟏−𝒄(𝟏−𝒕) 𝟏 Waar 𝟏−𝒄(𝟏−𝒕) = Vermenigvuldiger ̅ + 𝐈̅ + 𝐆 ̅ + (𝐗 ̅-𝐙 ̅ ) = Outonome besteding (𝑪 Geïnduseerde / Afgeleide invoer: Invoer verminder totale besteding (A) asook totale inkome (Y). Invoer het ‘n outonome komponent (Z̅) asook ‘n geïnduseerde komponent (mY) waar m die grensinvoergeneigdheid is. Invoerfunksie: ̅ + mY Invoerfunksie → Z = 𝐙 As m positief is: Word ‘n deel van enige toename in inkome (Y) aan invoer bestee. Die lekkasie of onttrekkings uit die inkome-en-bestedingskringloop neem dan toe soos inkome toeneem. KOPIEREG VOORBEHOU 95 C MARAIS NOTAS ECON 122 ‘n Kleiner gedeelte van enige toename in inkome word in elke rondte van die vermenigvuldigerproses deurgegee, met die gevolg dat die vermenigvuldiger kleiner word. Die algebraïese voorstelling volg: Y=A ̅ + (𝐗 ̅-𝐙 ̅) A = C + 𝐈̅ + 𝐆 ̅ + c(1 – t)Y C=𝑪 ̅ + mY Z=𝐙 Om die ewewigsinkomepeil te bepaal: Stap 1: A word in die ewewigsvoorwaarde vergelyking eers deur die regterkant van die totale bestedings vergelyking te vervang: ̅+𝐗 ̅-𝐙 ̅ Y = C + 𝐈̅ + 𝐆 Stap 2: C en Z word in die ewewigsinkomepeil formule in vervang deur die regterkant van die totale bestedings vergelyking ̅ + c(1 – t)Y) + 𝐈̅ + 𝐆 ̅+𝐗 ̅ – (𝐙 ̅ + mY) Y = (𝑪 ̅ ̅ ̅ ̅ ̅ ∴ Y = 𝑪 + c(1 – t)Y) + 𝐈 + 𝐆 + 𝐗 – 𝐙 – My Stap 3: Herrangskik en los vir Y op ̅+𝐗 ̅–𝐙 ̅ Y – c(1 – t)Y + mY = 𝑪 + 𝐈̅ + 𝐆 ̅+𝐗 ̅–𝐙 ̅ Y(1 – c(1 – t) + m) = 𝑪 + 𝐈̅ + 𝐆 𝟏 ̅+𝐗 ̅–𝐙 ̅) Y = 𝟏−𝒄(𝟏−𝒕)+𝒎 (𝑪 + 𝐈̅ + 𝐆 ̅) = α(𝑨 DIE INVOERFUNKSIE WORD NOU GRAFIES VOORGESTEL. Figuur 18-9: Netto uitvoer, totale besteding en ewewigsinkome in die oop ekonomie Figuur a: Outonome uitvoer KOPIEREG VOORBEHOU 96 C MARAIS NOTAS ECON 122 Uitvoer word voorgestel deur ‘n horisontale lyn X = ̅ X. Die vertikale afsnit verteenwoordig die outonome invoer, terwyl die helling van die invoerfunksie (d.w.s m) die grensinvoergeneigdheid verteenwoordig. Daar is slegs een inkomepeil waar uitvoer gelyk is aan invoer (d.w.s. waar netto uitvoer gelykis aan nul). Dit verteenwoordig die inkomepeil waar die handelsbalans van die lopende rekening van die betalingsbalans gelyk is aan nul en word deur die simbool Y b voorgestel. Figuur b: Netto uitvoer (X – Z) By Yb is netto uitvoer gelyk aan nul. By inkomepeile laer as Yb is netto uitvoer positief en by inkomepeile hoër as Yb is netto uitvoer negatief. Omdat invoer toeneem as inkome toeneem, neem netto uitvoer af soos inkome styg. Figuur c: Netto uitvoer word by ander komponente van totale besteding gevoeg Die netto uitvoer van (b) word by die ander komponente van totale besteding (A) gevoeg. Die nuwe totale-bestedingsfunksie is A1. Dit is platter as A, wat aandui dat die vermenigvuldiger kleiner is as te vore. In hierdie spesifieke geval is die ewewigsinkomepeil Y1 laer as Y0, die inkomepeil voor die insluiting van die buitelandse sektor. VOORBEELDE KOPIEREG VOORBEHOU 97 C MARAIS NOTAS ECON 122 VOORBEELD 1 Gebruik die gegewe data om die volgende vrae te beantwoord. Toon alle berekeninge. (rond elke antwoord af tot die tweede desimaal) S = -250 + 0.2Y Z = 75 + 0.15Y G = 2 000 I = 900 X = 1 500 T = 0.1Y 1. Wat is die waarde van die handelsbalans? Is dit ‘n surplus of tekort? X–Z = 1500 – 75 + 0.15(10636.53) = -170.93 =Tekort 2. Bereken of Suid-Afrika se owerheid tans ʼn wins of verlies maak (by ewewig). Owerheid = T – G = 0.25 (1000) – 250 =0 (Breuk gelyk) VOORBEELD 2 Gebruik die gegewe data om die volgende vrae te beantwoord. Toon alle berekeninge. (rond elke antwoord af tot die tweede desimaal) S = -250 + 0.2Y Z = 75 + 0.15Y G = 2 000 I = 900 X = 1 500 T = 0.1Y 1. Bereken die totale outonome besteding. ̅ + (X ̅ - Z̅ ) A = 𝐶̅ + I ̅ + G = 250+900+2000+1500-75 =4575 2. Wat is die waarde van die handelsbalans? Is dit ‘n surplus of tekort? X–Z =1500 – 75 + 0.15(10636.53) = -170.93 OF = -170.48 = Tekort KOPIEREG VOORBEHOU 98 C MARAIS NOTAS ECON 122 20 INFLASIE Leeruitkomstes Omskryf, definieer, bespreek en bereken inflasie Onderskei tussen verskillende maatstawwe van inflasie Onderskei tussen die vier benaderings tot die verklaring van waarom inflasie plaasvind. Verduidelik vraagtrek- en kostedrukinflasie Bespreek die verskillende beleidsmaatreëls wat gebruik kan word om inflasie te bekamp 1. DIE DEFINISIE VAN INFLASIE Inflasie ‘n Volgehoue en aanmerklike styging in pryse oor die algemeen, waar die kwaliteit van produkte dieselfde bly. Vier aspekte van die definisie word beklemtoon: 1. Neutraal 2. Proses 3. Aanmerklike 4. Oor die algemeen Neutraal Maak voorsiening vir alle moontlike oorsake van inflasie en bied ‘n stewiger grondslag vir die formulering van anti-inflasionêre beleid. Proses Verwys na ‘n volgehoue toename in pryse. Inflasie verwys na die proses waardeur die pryse van die meeste goedere en dienste van jaar tot jaar toeneem. Aanmerklike ‘n Aanmerklike / beduidende toename in pryse. Oor die algemeen Daar is slegs inflasie wanneer die pryse van die meeste goedere en dienste in die ekonomie styg. 2. DIE METING VAN INFLASIE Aangesien inflasie ‘n volehoue en aanmerklike toename in die algemen pryspeil is, is ‘n maatstaaf vir die algemene pryspeil nodig ten einde inflasie te kan meet. Die verbruikersprysindeks (VPI) maatstaaf word gebruik. Die verbruikersprysindeks (VPI) - ‘n Indeks wat die koste van ‘n verteenwoordigende mandjie verbruikers goedere en dienste weerspieël. KOPIEREG VOORBEHOU 99 C MARAIS NOTAS ECON 122 Hooflyn-VPI Die onaangepaste VPI vir alle stedelike gebiede. Indien ‘n stel VPI-syfers beskikbaar is kan die inflasiekoers bereken word. Inflasiekoers word bereken deur: Die persentasieverandering in die VPI van een periode tot ‘n volgende. Beskou die volgende Wanneer daar gesê word dat die inflasiekoers 10% is, beteken dit dat pryse teen ‘n gemiddelde koers van 10% per jaar toeneem. Hoe word die inflasiekoers vir ‘n bepaalde jaar bereken? Vir enige bepaalde jaar is daar twaalf syfers (een vir elke maand) . Beskou die volgende tabel. Tabel 20-1: Die verbruikersprysindeks en inflasie in Suid-Afrika, 2012-2013 Maand Januarie Februarie Maart April Mei Junie Julie Augustus September Oktober November Desember Jaargemiddeld Verbruikersprysindeks 2012 2013 95.5 100.3 95.7 101.3 96.8 102.5 97.2 102.9 97.2 102.6 97.5 102.9 97.8 104.0 98.0 104.3 98.9 104.8 99.5 105.0 99.8 105.1 100.00 105.4 97.8 103.4 Inflasiekoers (% ) 5.4 5.9 5.9 5.9 5.6 5.5 6.3 6.4 6.0 5.5 5.3 5.4 5.7 Twee metodes om inflasiekoers vir 2013 te bereken: a. Maand op maand van die vorige jaar b. Jaargemiddeld op jaargemiddeld Maand op maand van die vorige jaar In die algemeenste praktyke is om die indeks vir ‘n betrokke maand te vergelyk met die vir die ooreenstemmende maand van die vorige jaar. Beskou die volgende formule 𝐻𝑢𝑖𝑑𝑖𝑔𝑒 𝑗𝑎𝑎𝑟 − 𝑉𝑜𝑟𝑖𝑔𝑒 𝑗𝑎𝑎𝑟 𝑥 100 𝑉𝑜𝑟𝑖𝑔𝑒 𝑗𝑎𝑎𝑟 KOPIEREG VOORBEHOU 100 C MARAIS NOTAS ECON 122 Indien die indekswaarde vir Desember 2013 (105.4) met die indekswaarde van Desember 2012 (100.0 vergelyk word: 105.4−100.0 100 x 100 = 5.4% Die inflasiekoers is 5.4% Jaargemiddeld op Jaargemiddeld Beskou die volgende formule 𝐼𝑛𝑑𝑒𝑘𝑠 𝑣𝑎𝑛 2013 − 𝐼𝑛𝑑𝑒𝑘𝑠 𝑣𝑎𝑛 2012 𝑥 100 𝐼𝑛𝑑𝑒𝑘𝑠 𝑣𝑎𝑛 2012 Die jaargemiddeldes vir 2012 en 2013 103.4−97.8 97.8 x 100 = 5.7% 3. DIE PRODUSENTEPRYSINDEKS (PPI) Die produsenteprysindeks (PPI) Meet die pryse by die vlak van die eerste betekenisvolle transaksie. Die pryse van vervaardigde goedere word gemeet waar dit die fabriek verlaat en nie wanneer dit aan die verbruikers verkoop word nie. ‘n Belangrike eienskap van die PPI is dat dit kapitaal-en intermediêre goedere insluit maar dienste (wat 45% van die VPI-maantjie uitmaak) uitsluit. Hoofverskille tussen die VPI en die PPI VPI Het betrekking op verbruikers se lewenskoste Maandjie bestaan uit verbruikersgoedere en dienste Kapitaal-en intermediêre goedere word uitgesluit Pryse sluit BTW in PPI Het betrekking op firmas se produksiekoste Maandjies bestaan slegs uit goedere en geen dienste nie Kapitaal-en intermediêre goedere word ingesluit Pryse sluit BTW uit 4. DIE IMPLISIETE BBP-DEFLATOR Ekonome stel egter belang in die verandering in die pryse van alle finale goedere en dienste wat gedurende ‘n bepaalde jaar in die ekonomie geproduseer word. Die reële BBP meet die waarde van die BBP volgens die pryse in ‘n bepaalde basis jaar (relatief tot ‘n ander jaar se pryse / konstante pryse). Dit verskaf die grondslag vir die berekening van ekonomiese groei. KOPIEREG VOORBEHOU 101 C MARAIS NOTAS ECON 122 Die inplisiete BBP-deflator DeflJaar x = Normale BBP van jaar x Reële BBP van jaar x x 100 Beskou die volgende Bereken die inflasiekoers vir 1999 vanuit die onderstaande tabel. Toon alle vergelykings en berekeninge. Defl1998 = = Normale BBP van 1998 Reële BBP van 1998 365 987 389 432 x 100 x 100 = 93.98 Defl1999 = = Normale BBP van 1999 Reële BBP van 1999 398 254 403 528 x 100 x 100 =98.69 Inflasiekoers vir 1999 = Defl van 1999−Defl van 1998 Defl van 1998 Defl van 1998 =( Defl van 1998 Inflasiekoers vir 1999 = 98.69−93.98 =( 93.98 98.69 93.98 𝑥 100 − 1 )𝑥 100 𝑥 100 − 1 )𝑥 100 = 5.10% KOPIEREG VOORBEHOU 102 C MARAIS NOTAS ECON 122 Beskou die volgende (Vir eksamen en toets doeleindes) In Maryland is daar net drie goedere: springmielies, films en dieetdrankies. Die volgende tabel toon die pryse en hoeveelhede wat in 2016, 2017 en 2018 geproduseer is van hierdie goedere: Springmielies Films Dieetdrankies 2016 Basis jaar P Q 1.00 500 5.00 300 0.70 300 2017 P 1.00 10.0 0.80 2018 Q 600 200 400 P 1.05 10.50 0.75 Q 590 210 420 1. Bereken die reële BBP groeikoers vir die jaar 2018 Springmielies Films Dieetdrankies 2017 Reële BBP P 2016 Q 2017 1.00 600 5.00 200 0.70 400 Springmielies Films Dieetdrankies 2018 Reële BBP P 2016 Q 2017 1.00 590 5.00 210 0.70 420 Springmielies Films Dieetdrankies 2017 Normale BBP P 2016 Q 2017 1 600 10 200 0.8 400 Springmielies Films Dieetdrankies 2018 Normale BBP P 2016 Q 2017 1.05 590 10.5 210 0.75 420 KOPIEREG VOORBEHOU Totaal 600 1 000 280 1 880 Totaal 590 1 050 294 1 934 Totaal 600 2 000 320 2 920 Totaal 619.5 2 205 315 3 139.5 103 C MARAIS NOTAS ECON 122 Deflator vir 2017 = 2 920 1 880 x 100 = 155.32 Deflator vir 2018 = 3 139.5 1 934 𝑥 100 = 162.33 𝑁𝑜𝑟𝑚𝑎𝑙𝑒 𝐵𝐵𝑃 𝐷𝑒𝑓𝑙𝑎𝑡𝑜𝑟 𝑣𝑖𝑟 2018 − 𝑁𝑜𝑟𝑚𝑎𝑙𝑒 𝐵𝐵𝑃 𝐷𝑒𝑓𝑙𝑎𝑡𝑜𝑟 𝑣𝑖𝑟 2017 𝑥 100 𝑁𝑜𝑟𝑚𝑎𝑙𝑒 𝐵𝐵𝑝 𝐷𝑒𝑓𝑙𝑎𝑡𝑜𝑟 𝑣𝑖𝑟 2017 = 162.33 − 155.32 𝑥 100 155.32 = 4.51% 5. DIE OORSAKE VAN INFLASIE Sommige elemente van die inflasieproses kan verduidelik word deur vier benaderings tot die verklaring van inflasie te ondersoek. Die drie benaderings is: 1. Die onderskeid tussen vraagtrekinflasie en kostedrukinflasie 2. Die strukturalistiese benadering 3. Die konflikbenadering A. Vraagtrek en kostedrukinflasie Vraagtrekinflasie Kom voor wanneer die totale vraag na goedere en dienste toeneem (AD) terwyl die totale aanbod van goedere en dienste onverander bly (AS). Vraagtrekinflasie word beskryf as te veel geld wat te min goedere najaag. Die oormaatvraag trek die pryse van goedere en dienste op. Onthou dat AD = C + I + G + X – Z Vraaginflasie kan deur enige van die verskillende komponente van totale vraag veroorsaak word: ‘n Toename in verbruikersbesteding (C) deur huishoudings Die groter beskikbaarheid van verbruikerskrediet of die beskikbaarheid van goedkoper krediet a.g.v. ‘n daling in rentekoerse. ‘n Toename in investering (I) deur firmas Lae rentekoerse of ‘n verbetering in sakevertroue en winsverwagtings. KOPIEREG VOORBEHOU 104 C MARAIS NOTAS ECON 122 ‘n Toename in owerheidsbesteding (G) Om werkloosheid teen te werk of om meer en beter dienste aan die gemeenskap as geheel te verskaf. ‘n Toename in uitvoerverdienste (X) Verbeterde ekonomiese toestande in die res an die wêreld of ‘n styging in die pryse van belangrike uitvoergoedere. Vraagtrekinflasie kan geïllustreer word met behulp van die AD-AS-model Figuur 20-1: Vraagtrekinflasie Vraagtrekinflasie kom voor wanneer die totale vraag na goedere en dienste toeneem. Dit word voorgestel deur ‘n regwaartse verskuiwing van die AD-kromme van AD1 tot AD2, AD3 en AD4. Solank daar onbenutte kapasiteit is, sal die prysstygings met ‘n styging in produksie en inkome gepaard gaan. Wanneer volle indiensneming bereik is sal verdure verskuiwings van die AD-kromme slegs tot prysstygings lei. Om vraaginflasie te bekamp moet die owerheid die totale vraag na goedere en dienste beheer. Twee maniere om vraaginflasie te beheer: 1. Beperkte monetêre maatreëls 2. Beperkte fisikale maatreëls Beperkte monetêre maatreëls Behels rentekoersverhogings en die beperking van die groei van in geldvoorraad. Dit verhoog die koste van krediet en verminder die beskikbaarheid van krediet aan die verskillende sektore van die ekonomie. Beperkte fisikale maatreëls Behels die inkorting van owerheidsbesteding en/of belastingverhogings. KOPIEREG VOORBEHOU 105 C MARAIS NOTAS ECON 122 Dit sal tot ‘n daling in pryse lei, maar kan sakdelike newe-effekte he omdat produksie, inkome en indiensneming ook sal afneem. 1. Kostedrukinflasie Kostedrukinflasie Word deur ‘n styging in die produksiekoste veroorsaak. Stygings in produksiekoste druk die pryspeil opwaarts. Vyf oorsake van kostedrukinflasie: a. Styging in lone en salarisse b. Styging in ingevoerde kapitaal & intermediêre goedere c. Styging in winsgrense d. Daling in produktiwiteit e. Natuurrampe Styging in lone en salarisse Grootse enkele koste-item in ‘n ekonomie. Styging in ingevoerde kapitaal en intermediêre goedere Wanneer die pryse vir ingevoerde goedere styg, styg die produksiekoste. Prysstyging kan die gevolg wees van prysstygings in die res van die wêreld of van ‘n depresiasie van die binnelandse geldeenheid teenoor die geldeenhede van die uitvoerlande. Styging in winsgrense Wanneer frimas hul winsgrense opstoot styg die koste van produksie. Daling in produktiwiteit Indien verskillende produksiefaktore minder produktief raak terwyl hul steeds dieselfde vergoeding ontvang neem die eenheidskoste van produksie toe. Natuurrampe Natuurrampe verhoog die produksiekoste en pryse van landbou en verwante produkte. Figuur 20-2: Kostedrukinflasie KOPIEREG VOORBEHOU 106 C MARAIS NOTAS ECON 122 Kostedrukinflasie kom voor wanneer die koste van die produksie van elke produksiepeil (Y) styg. Dit word voorgestel deur ‘n opwaartse / linkswaartse verskuiwing van die AS-kromme van AS1 na AS2. Stygings in die pryspeil gaan gepaard met dalings in totale produksie of inkome (Y). in die figuur styg die pryspeil van P1 na P2 en daal inkome van Y1 na Y2. Beperkte maatreëls om inflasie te bekamp: Slegs veranderings in die prysvlak kan verklaar Die moontlike onderlinge verband tussen totale vraag en totale aanbod in die ekonomie Nie vir die dinamiese inflasieprose voorsiening maak nie NB! ‘n Styging in produksiekoste lei tot ‘n styging in die pryspeil (P) en ‘n afname in produksie (Y). 2. Die strukturalistiese benadering Volgens die strukturalistiese benadering is die inflasieproses die resultaat van die wsieelwerking tussen drie verwante stelle faktore: a. Onderliggende faktore – Skep agtergrond waarteen die inflasieproses plaasvind. b. Inisiërde faktore – ‘n Bepaalde inflasieproses wat dit aan die gang sit of vererger. c. Voortplantingsfaktore – Aanvanklike impuls deur die ekonomie en oor tyd versprei om sodoende ‘n volgehoue proses van stygende pryse te genereer. Onderliggendefaktore Tradies, waardes en norme van ‘n samelewing Mate van konflik tussen groepe binne ‘n samelewing Politieke mag en bedingingsvermoë van vakbonde Mate van mededinging in die goederemark Mate van beskerming teen indernasionale mededinging Inisiërde faktore Vraagtrekfaktore – bv outonome stygings in C,I,G of X Kostedrukfaktore – bv eksogene stygings in lone, winste of onvoerpryse Ander prysstygings – bv natuurrampe of stygings in indirekte belasting Voortplantingsfaktore Verskillende loon-prys, prys-loon, loon-loon, prys-prys verwantskappe in ‘n ekonomie Wisselwerking tussen binnelandse pryse, die betalingsbalans en die wisselkoers Endogene stygings in geldvoorraad – bv Akkomodasie deur die monetêre owerhede KOPIEREG VOORBEHOU 107 C MARAIS NOTAS 3. • • • ECON 122 Die konflikbenadering Eise en bydraes is nie gelyk nie. Die gelykheid tussen die eise en bydraes word deur prysverhogings herstel word. Dit kan beskou word of as ‘n nominale verhoging in die waarde van die produksie of as ‘n reële daling in die waarde van die effektiewe eise. 6. ANTI-INFLASIONÊRE BELEID Die koste van anti-inflasionêre beleid Voordat besluit word op die aangewese stappe om inflasie te bekamp, moet beleidmakers oorweging skenk aan die volgende: a. Die aard van die inflasie wat ervaar word b. Die moontlike onderlinge verwantskappe tussen inflasie en die ander doelwitte of probleme. c. Die potensiële koste indien doelwitte nie bereik word nie d. Die voordele verbonde aan ‘n verlaging in die inflasiekoers e. Die moontlike koste of newe-effekte van die beleidmaatreëls wat ingestel word in ‘n poging om die inflasiekoers tot die verlangde koers af te bring. 7. INDEKSKOPPELING Indekskoppeling Pryse, lone en pensioene word aan die prysindeks gekoppel ten einde die verdelingsgevolge van inflasie uit te skakel. Inflasiemikpunt-stelling Vyf hoofkenmerke van die inflasiemikpunt-stelling: 1. Die aankondiging van kwantitatiewe mikpunte. 2. Die voorrang wat prysstabiliteit as die hoofdoelwit van die monetêre beleid moet geniet. 3. ‘n Breë, pragmatiese benadering tot die ontleding van inflasie 4. Deursigtigheid 5. Aanspreeklikheid Voordele van die Inflasiemikpunt-stelling Maklik en verstaanbaar Monotêre beleid is uitdruklik daarop gemik om prysstabiliteit na te streef Deur ‘n eksplisiete maatstaaf daar te stel, word die monotêre beleid aan groter dissipline onderwerp en word die aanspreeklikheid van di sentrale bank verhoog ‘n Stabiele verband tussen veranderings in die geldvoorraad en inflasie te identifiseer Dien as ‘n anker vir inflasieverwagtings Mate waarin inflasieverwagtings beïnvloed dra die raamwerk by om inflasie te verlaag KOPIEREG VOORBEHOU 108 C MARAIS NOTAS ECON 122 Nadele van die inflasiemikpunt-stelling Ingewikkelde benadering wat sterk steun op vooruitskattings in ‘n onsekere ekonomiese omgewing Indien vooruitskattings verkeerd is, kanndie geloofwaardigheid van die sentrale bank in die gedrang kom. Hoe om op eeksterne skokke te reageer Inflasiemikpunt-stelling in Suid-Afrika • Gemiddelde inflasiekoers tussen 3% - 6% • Die SARB gebruik die repokoers as sy beleidinstrument, en hierdie koers word deur die president van die SARB in oorleg met die Bank se Monetêre Beleidskomitee (MBK) vasgestel. • Voorts word ‘n Monetary Policy Review ook elke ses maande gepubliseer. • Voorts doen die president van die SARB gereeld verslag aan die Parlementêre Portefeuljekomitee oor Finansies en word die SARB se beleidstandpunt ook dikwels aan die media en in openbare toesprake verduidelik. KOPIEREG VOORBEHOU 109 C MARAIS NOTAS ECON 122 21 WERKLOOSHEID Leeruitkomstes Beskryf die koste van werkloosheid Onderskei tussen die verskillende soorte werkloosheid Bespreek die beleidsmaatreëls wat gebruik kan word om werklossheid te verminder Verduidelik wat die Philips-kromme beteken en hoe dit verband hou met die totale aanbodkromme Verduidelik wat ‘n inkomebeleid behels 1. WERKLOOSHEID Werkloosheidskoers Die getal werklose persone uit te druk as ‘n persentasie van die arbeidsmag. Ekonomiese bedrywige bevolking – Die getal mense wat gewillig en in staat is om te werk. Werkloosheid kan verdeel word in 4 elemente: a. Werkloosheidspoel b. Meting, Koste, Soorte c. Maatreëls om werkloosheid te verminder d. Die Makro modelle 1. Werkloosheidspoel Vier redes waarom ‘n persoon die werkloosheidspoel betree: 1.1 Soek vir die eerste keer werk / Hertoetreder Die person kan vir die eerste keer ‘n werk soek en is ‘n nuwe toetreder tot die arbeidsmag of die person kan ‘n hertoetreder wees wat tot die arbeidsmag terugkeer na ‘n periode waarin hy nie in werk belang gestel het nie. 1.2 Persoon verlaat sy werk opsoek na ‘n nuwe werksgeleentheid Die persoon word word derhalwe beskou as werkloos terwyl hy na soek na ‘n betrekking. 1.3 Persoon wat afgelê is Iemand wat afgelê is, is nie afgedank nie en kan heraangestel word wanneer die vraag na die firma se produkte toeneem. 1.4 Het werk permanent verloor Verloor werk permanent a.g.v. afdanking of omdat die firma finaal hul deure moet sluit. KOPIEREG VOORBEHOU 110 C MARAIS NOTAS ECON 122 Faktore wat tot die uitvloei uit die werkloosheidspoel lei: a. Persoon kan indiens geneem word b. Persoon wat afgelê is kan heraangestel word c. ‘n Persoon kan so ontmoedig word dat hul ophou na werk soek 2. Die meting van werkloosheid Die meting van werkloosheid kan definieer word deur die eng of die uitgebreide definisie. Volgens die eng definisie Mense wat ouer as 15 jar is wat nie in betaalde of enige diens is nie, tydens die sewe dae wat die onderhoud voorafgegaan het beskikbaar was vir betaalde indiensneming en gedurende die vier weke voor die onderhoud spesifieke stappe gedoen het om betaalde indiensname of selfindiensneming te bekom. Volgens die uitgebreide definsie Mense wat ouer as 15 jar is wat nie in betaalde of enige diens is nie, tydens die sewe dae wat die onderhoud voorafgegaan het beskikbaar was vir betaalde indiensneming. Die koste van werkloosheid Koste van werkloosheid word verdeel in twee elemente nl: a. Individue b. Gemeenskap Individue ‘n Individu wat sy werk verloor ervaar ‘n verlies aan inkome asook skok en frustrasies. In die nywerheidslande is die individuele of persoonlike koste van werkloosheid aansienlik verlaag deur werkloosheidsversekering en ander bestaansbeveiligingsmaatreëls. Gemeenskap Groot verlies vir die gemeenskap. Werkloosheid is nadelig vir die soiale en politieke orde. Dit gee aanleiding tot misdaad en betogings, onluste en ander vorme van gewelddadige onrus. Soorte werkloosheid Verskillende soorte werkloosheid: a. Wrywingswerkloosheid b. Seisoenwerkloosheid c. Sikliese werkloosheid d. Strukturele werkloosheid KOPIEREG VOORBEHOU 111 C MARAIS NOTAS ECON 122 Wrywingswerkloosheid Ontstaan omdat dit tyd neem om van een werk na ‘n ander te verskuif. Wrywingswerkloosheid ook bekand as Soekwerkloosheid Seisoenwerkloosheid Ontstaan omdat werkers in sekere beroepe slegs vir ‘n spesifieke tyd van die jaar benodig word. Sommige poste is ook gebonde aan die toename in verkope bv gedurende Kersfees. Mense wat afhanklik van seisoenale beroepe is meestal werkloos vir ‘n gedeelte van die jaar Sikliese werkloosheid Ontstaan wanneer daar a.g.v. ‘n tydelike gebrek aan vraag ‘n insinking in die ekonomie is. Tye van vinnige toename in vraag (oplewerings / voorspoedfases) word gevolg deur tydelike tydperke van stadige toename in afname (resessies). Wanneer ‘n ekonomie ‘n resessie ervaar is daar ‘n algemene afname in ekonomiese aktiwiteite. Verkope daal en sommige mense verloor hul werk omdat die vraag na goedere en dienste wat hul vervaardig, te laag is. Struktuele werkloosheid Ontstaan omdat daar ‘n wanbalans is tussen werkers se kwalifikasies en die vereistes wat aan die beskikbare werk gekoppel is of omdat werksgeleenthede a.g.v. struktuele veranderings in die ekonomie verdwyn. Struktuele werkloosheid is gewoonlik beperk tot bepaalde nywerhede, sektore of kategorieë werkers. Beskou die volgende Sekere werkers beskik nie oor die nodige skoling, opleiding of vaardighede wat nodig is om werk te bekom nie. Veranderings in produksiemetodes kan die vraag na mense met bepaalde kwalifikasies of vaardigehede laat daal. Werkers wat deur arbeidsbesparende masjiene vervang word, word soms as tegnologies werkloosheid geklasifiseer. Beskou die volgende (vir eksamen en toets doeleindes) Verduidelik strukturele en wrywings werkloosheid. Wrywingswerkloosheid Kom voor wanneer werkers tussen werk beweeg Dit is onvermydelik - daar is altyd werkers wat beter geleenthede op die arbeidsmark soek Maak nie saak hoe goed die ekonomie presteer in die skep van inkomste, uitset en werk nie, daar sal altyd sommige mense wees wat wrywingloos werkloos is. KOPIEREG VOORBEHOU 112 C MARAIS NOTAS ECON 122 Strukturele werkloosheid - Die gevolg van wanbalans tussen die vraag na arbeid en die aanbod vir arbeid - Dit word geassosieer met veranderinge in die struktuur van die ekonomie, soos veranderinge in tegnologie. Veranderinge in tegnologie verskuif die vraag na arbeid ten gunste van hoër vaardighede, wat voorheen ongeskoolde of halfgeskoolde werkers struktureel werkloos verlaat. 3. Maatreëls om werkloosheid te verminder Om werkloosheid te bekamp moet stappe geneem word om die aanbod van arbeid te beperk en die vraag na arbeid te stimuleer. Stappe wat geneem kan word aan die aanbodkant: a. Bevolkingsgroei b. Migrasies c. Gebrek aan vaardighede Bevolkingsgroei Stappe om die bevolkingsgroei te laat afneem kan beskou word as deel van die strategie om werkloosheid te bekamp. Enige daling in die geboortekoers sal uiteindelik die koers waarteen die arbeidsmark groei, laat daal. Migrasies Enige afname in die groei van de binnelandse bevolking kan egter ongedaan gemaak word deur ‘n toename in positiewe netto migrasie. Strenger immigrasiebeheer kan beskou word as ‘n element van ‘n strategie om werkloosheid in die land te verminder. Gebrek aan vaardighede Daar is ‘n ooraanbod van ongeskoolde en semi-geskoolde arbeid. Enige strategie om werkloosheid te verminder moet daar beleidsmaatreëls ingesluit word wat die kwaliteit van arbeid sal verhoog. Aan die vraagkant Stappe wat geneem kan word aan die vraagkant: a. Skep addisionele werksgeleenthede b. Owerheidsbesteding c. Verbruikersbesteding en Investering d. Uitvoer Skep addisionele werksgeleenthede Addisionele werksgeleenthede kan geskep word deur totale vraag na goedere en dienste te stimuleer en deur die arbeidssintensiteit van produksie te verhoog. As meer goedere en dienste geproduseer moet word sal daar meer werksgeleenthede geskep word. KOPIEREG VOORBEHOU 113 C MARAIS NOTAS ECON 122 Owerheidsbesteding Die owerheid kan die vraag na goedere en dienste verhoog deur meer te bestee, maar ‘n toename in owerheidsbesteding moet gefinansier word. Indien belasting verhoog word: Kan private verbruikersbesteding en investering daal wat die positiewe uitwerking van die toename in owerheidsbesteding tot gevolg sal he. Indien owerheidsbesteding deur lenings gefinansier word: Rentekoerse sal neig om styg en private verbruikersbesteding en investering sal afneem. Indien die styging in owerheidsbesteding gefinansier word deur geldvoorraad te verhoog: Sal die gevolg waarskynlik inflasie wees. Verbruikersbesteding en Investering Verbruikersbesteding en Investering kan gestimuleer word deur belasting of rentekoerse te verlaag. ‘n Oormatige stimulering van binnelandse vraag kan tot inflasie en betalinsbalansprobleme lei. Daar is perke aan die mate waarin die binnelandse vraag gestimuleer kan word met die doel om werkloosheid te verminder. Uitvoer Uitvoere kan verhoog word deur die vraag na plaaslike vervaardigde goedere op te stoot. Stappe moet geneem word om die land se internasionale mededingendheid te verhoog deur ‘n realistiese wisselkoers te handhaaf en binnelandse produksiekostes binne perke te hou. 2. WERKLOOSHEID IN DIE KEYNESIAANSE EN AD-AS-MODELLE In hierdie makro-ekonomiese modelle is die kragte wat die totale reële produksie / inkome (Y) in die ekonomie bepaal bestudeer en is aangeneem dat die vlak van indiensneming positief verwant is aan die vlak van produksie. Figuur 21-1 Die totale produksiefunksie KOPIEREG VOORBEHOU 114 C MARAIS NOTAS ECON 122 Die produksiefunksie toon die verband tussen die reële produksiepeil (Y) en die indiensnemingspeil (N). Die reële produksie (Y) neem toe namate indiensneming toeneem, maar styg teen ‘n dalande tempo. Die helling van die produksiefunksie neem af namate indiendneming toeneem. Volle indiensneming in die arbeidsmag word deur Nf aangedui en die ooreenstemmende volle-indiensnemingspeil van produksie / inkome deur Yf aangedui. 3. WERKLOOSHEID EN INFLASIE: DIE PHILLIPSKROMME Tabel 21-1: Totale vraag, produksie, pryse en werkloosheid Uitwerking Verandering in totale vraag (AD) Toename Afname Produksie Y Styging Daling Pryspeil P Styging Daling Werkloosheid U Daling Styging Figuur 21-2: Die Phillipskromme Produksie ... Werk Pryse ... Produksie Inflasie Inverse verhouding tussen inflasie en werkloosheid Die Phillipskromme Koppel die werkloosheidskoers (U) aan die inflasiekoers. Laer inflasie gaan gepaard met hoër werkloosheid en omgekeerd. In die figuur is dit duidelik dat wanneer die inflasiekoers 4% is, sal die werkloosheidskoers 2% wees. Volgens die figuur kan inflasie tot nul verlaag word maar slegs as die werkloosheidskoers (u) toegelaat word om tot 5% te styg. Die afruilings- of afkoopbeginsel Die Phillipskromme is beskou as duidelike bewys dat inflasie en werkloosheid teenoor mekaar afgeruil of afgekoop kan word. Die kromme dui daarop aan dat ‘n laer inflasiekoers bereik kan word deur dit af te koop of af te ruil vir groter werkloosheid. KOPIEREG VOORBEHOU 115 C MARAIS NOTAS ECON 122 Volgens figuur 21-2 kan ‘n daling in werkloosheid van 3% tot 2% “gekoop” word deur totale vraag te stimuleer en ‘n styging in inflasie van 2% tot 4% te aanvaar. Figuur 21-3: ‘n Gelyktydige toename in inflasie en werkloosheid Die oorspronklike Phillipskromme word deur PP voorgestel. Veronderstel dat die ekonomie by punt A verkeer met ‘n inflasiekoers van 5% en ‘n werkloosheidskoers van 4%. Faktore soos ‘n hoër koers van toename in invoerpryse, hoër koerse van toename in lone of hoër winsgrense verksuif die Phillipskromme na regs (P’P’) wat met ‘n toename in inflasie met ‘n toename in werkloosheid gepaard gaan. Dit word stagflasie genoem en word aangedui deur ‘n beweging van punt A na B in die figuur. Die regswaartse verskuiwing van die Phillipskromme word deur dieselfde faktore veroorsaak as die wat ‘n linkswaartse verskuiwing van AS-kromme veroorsaak. 4. INKOMEBELEID Inkomebeleid Behels een of ander vorm van owerheidsinmenging in die vasstelling van lone en pryse. Optrede van die owerheid kan gewissel word deur die formulering van: a. Riglyne b. Verpligte berheermaatreëls Vir enige inkomebeleid om suksesvol te wees vereis dit ‘n driesydige ooreenkoms: a. Regering b. Werknemers (Vakbonde) c. Werkgewers (Firmas) KOPIEREG VOORBEHOU 116 C MARAIS NOTAS ECON 122 22. EKONOMIESE GROEI EN KONJUNKTUURGOLWE Leeruitkomste Definieer ekonomiese groei Verduidelik hoe ekonomiese groei gemeet word Verduidelik die konjunktuurgolf Identifiseer die belangrikste bronne van ekonomiese groei 1. DIE DEFINISIE EN METING VAN EKONOMIESE GROEI Ekonomiese groei Die jaarlikse koers van toename in totale produksie of inkome in die ekonomie. Ekonomiese groei moet in twee opsigte gekwalifiseer word in: a. Reële terme Produksie en Inkome word gemeet ten eiende die invloed van Inflasie uit te skakel. b. Aanpassing moet gemaak word vir bevolkingsgroei Syfers moet per capita-grondslag uitgedruk word. Daar is slegs positiewe ekonomiese groei indien die totale reële produksie of inkome vinniger as die bevolking groei. Totale reële produksie – Word verteenwoordig deur die reële bruto binnelandse produk (Reële BBP) Probleme wat met die BBP verband hou: 1. Nie markproduksie 2. Onopgetekende bedrywighede 3. Datahersienings 4. Ekonomiese Welvaart Nie markproduksie Hierdie probleem is van toepassing op die goedere en dienste wat deur die owerheid geproduseer word. Aangesien die meeste van hierdie goedere en dienste nie op 'n mark verkoop word nie, word hulle teen kosprys waardeer. Daar word aanvaar dat die waarde van die uitset van ‘n staatsamptenaar gelyk is aan sy salaris. Nog ‘n voorbeeld van Nie markproduksie – Boere se verbruik van hul eie produskie. Onopgetekende bedrywighede Baie transaksies of aktiwiteite in die ekonomie word nêrens opgeteken word nie. Sulke transaksies of aktiwiteite word deur terme soos die Onopgetekende ekonomie / Ondergrondse ekonomie / Skadu-ekonomie en die Informele sektor beskryf. Die informele sektor waarna daar gewys is, is dat onopgetekende aktiwiteit kan strek van KOPIEREG VOORBEHOU 117 C MARAIS NOTAS ECON 122 smokkelary, dwelmhandel en prositusie tot kontanttransaksies wat daarop gemis is om belasting te ontduik. Datahersienings Nog 'n probleem wat met die BBP en ander nasionalerekeninge-totale geassosieer word, is dat die aanvanklike beramings dikwels aangepas word wanneer beter en nuwe data beskikbaar word. Dit is dikwels baie frustrerend vir ontleders, aangesien hulle nooit seker is of en met hoeveel die oorspronklike syfers aangepas gaan word nie. Ekonomiese Welvaart Baie ekonome beweer dat die BBP en die ander nasionalerekeninge-totale nie goeie maatstawwe vir ekonomiese welvaart is nie. Hulle wys daarop dat ongewenste neweprodukte soos besoedeling, kongestie en geraas nie in ag geneem word nie. Dit is ook moeilik om rekening te hou met veranderings in die kwaliteit van goedere en dienste, en verder behoort voorsiening ook gemaak te word vir die uitputting van skaars mineraalbronne. Boonop hou die BBP nie rekening met die verdeling van produksie en inkome nie. 2. DIE KONJEKTUURGOLF Die Konjektuurgolf Die patroon van opswaai (uitbreiding) en afswaai (inkrimping) in ekonomiese aktiwiteite oor ‘n aantal jare. Een voltooide golf het vier elemente: ‘n a. Trog b. Opswaai / uitbreidingsfase (ook bekend as voorspoedfase) c. Piek d. Afswaai / inkrimpfase (wat gewoonlik ‘n resessie genoem word) Figuur 1 – Die konjektuurgolf Van punt A tot C – Een volledige trog Van punt A tot B – Opswaai d.w.s. uitbreidingsfase Punt B – Verteenwoordig die piek Van punt B tot C – Afswaai d.w.s. inkrimpingsfase KOPIEREG VOORBEHOU 118 C MARAIS NOTAS ECON 122 Oorsake van konjektuurgolwe Daar is drie verskillende standpunte oor konjektuurgolwe: 1. Die klassieke standpunt 2. Die Keynesiaanse standpunt 3. Die strukturalistiese standpunt Die klassieke standpunt Die markekonomie is inherent stabiel en word konjektuurgolwe deur eksogene versteurings veroorsaak. Eksogene faktore – Faktore buite die markstelsel. Figuur 2a – Die Klassieke standpunt Die ekonomie is inherent stabiel soos aangedui deur die dik lyn. Die Keynesiaanse standpunt Keynesiaanse glo dat die konjunktuurgolf 'n intergrerende deel is van die manier waarop die markekonomie funksioneer. Hulle glo met ander woorde dat die konjunktuurgolf 'n endogene verskynsel is. Indien ekonomiese omstandighede verbeter: Word dit deur ‘n meganisme soos die vermenigvuldiger versterk en dit het 'n sterk opwaartse swaai tot gevolg. Soos die ekonomie groei, styg rentekoerse neem invoer toes daal buitelandse reserwes, ensovoorts, totdat n piek bereik word. Die hele proses word dan omgekeer en 'n ekonomese resessie volg. Gedurende die resessie daal rentekoerse, Invoer neem af en buitelandse valutareserwes styg. Die proses duur voort totdat die ekonomie ‘n trog bereik. Figuur 2b – Die Keynesiaanse standpunt KOPIEREG VOORBEHOU 119 C MARAIS NOTAS ECON 122 Die ekonomie is inherent siklies onstabiel soos aangedui deur die dik lyn. Volgens die standpunt is konjunktuurgolwe ‘n onafskeidelike deel van die private markekonomie. Die strukturalistiese standpunt Die bestaan van natuurlike ekonomiese neigings in die markekonomieë word ontken en beskou konjektuurgolwe as toevallig en onreëlmatige verskynsels. Figuur 2c – Die strukturalistiese standpunt Ontken die bestaan van natuurlike ekonomiese neigings in mark ekonomieë en beskou die konjektuurgolwe as toevallig en onreëlmatige verskynsels. 3. DIE METING VAN KONJEKTUURGOLWE Die meting van konjektuurgolwe bestaan uit drie konjektuuraanwysers: a. Leidende aanwysers Bereik gewoonlik voor die piek in die totale ekonomiese aktiwiteite ‘n hoogtepunte wat neig om voor die trog in totale ekonomiese aktiwitite ‘n laagtepunt te bereik. b. Samevallende aanwysers Neig om met bewegings in die totale ekonomiese bedrywighede saam te val c. Sloerende aanwysers Neig om bewegings met ‘n sloering tot gevolg, te identifiseer 4. BRONNE VAN EKONOMIESE GROEI KOPIEREG VOORBEHOU 120 C MARAIS NOTAS ECON 122 Ekonomiese groei kan in twee kategorieë verdeel word naamlik: a. Aanbodfaktore b. Vraagfaktore Aanbodfaktore Natuurlike hulpbronne Arbeid Kapitaal Ondernemerskap i. Natuurlike hulpbronne 'n Land is bedeel met minerale, bewerkbare grond en 'n gunstige klimaat. Minerale moet ontdek word, hetsy per toeval of deur eksplorasie, terwyl vrugbare grond bewerk moet word. Nuwe tegnieke of prysstygings kan sekere mineraalneerslae wat vroeër as niewinsgewend of onontginbaar beskou is, winsgewend maak om te ontgin. Dit is in beginsel moontlik om meer natuurlike hulpbronne te benut. ii. Arbeid Die grootte van die arbeidsmag word deur faktore soos die ouderdom- en geslagsamestelling van die bevolking bepaal. Die groei van die arbeidsmag word deur die natuurlike bevolkingsaanwas en die migrasie tussen lande bepaal. Die kwaliteit van die arbeidsmag is egter belangriker en dit word deur faktore soos ondenws, opleiding, gesondheid, voeding en werksetiek bepaal. iii. Kapitaal Ekonomiese groei vereis meer en beter kapitaaltoerusting. 'n Toename in die kapitaalvoorraad kan deur kapitaalverbreding of kapitaalverdieping bewerkstellig word. Kapitaalverbreding - Wanneer die kapitaalvoorraad toeneem ten einde 'n groter arbeidsmag te akkommodeer. Kapitaalverdieping - Wanneer die hoeveelheid kapitaal per arbeider toeneem, d.w.s. wanneer die groei in die kapitaalvoorraad hoër as die groei in die aantal arbeiders is. So 'n verandering word as 'n toename in die kapitaalintensiteit van produksie beskryrf. iv. Ondernemerska Die ondernemer is die dryfkrag van ekonomiese groei. Ondernemerstalent moet daarom bevorder word. Daar moet geen onnodige struikelblokke (soos wette, reëls en regulasies) wees wat die ontwikkeling van ondernemerskap belemmer nie. Vraagfaktore Binnelandse vraag Uitvoer Invoervervanging Soos vroeër verduidelik, bestaan die vraag na goedere en dienste uit verbruiksvraag (C), investeringsvraag (I), owerheidsvraag (G) en netto uitvoer (X — Z). KOPIEREG VOORBEHOU 121 C MARAIS NOTAS ECON 122 Die verskillende komponente van totale besteding of totale vraag kan gebillik word om tussen drie groepe vraagfaktore te onderskei: Binnelandse vraag - Verbruik (C) , investerign(I) en owerheidsbesteding (G) bestaan. Uitvoervraag (X) Invoervervanging - Daarop ingestel is om invoer (Z) te verminder. Ekonomiese groei kan dus gestimuleer word deur binnelandse vraag (C + I + G) te verhoog, uitvoer (X) te verhoog of invoer (Z) te verminder. Binnelandse vraag Verbruik (C) is hoofsaaklik 'n funksie van inkome (Y). Investering (I) is weer 'n funksie van die verwagte winsgewendheid van investeringsprojekte (en daarom ook van die rentekoers), terwyl owerheidsbesteding (G) deur regeringsbeleid bepaal word. Inwaartse industrialisasie is 'n groeistrategie wat daarop gemik is om in die behoeftes van die snel groeiende arm bevolking in die stedelike gebiede van SuidAfrika te voorsien. Uitvoer ‘n Toename in uitoer verhoog die rentekoers en verlig ook die belastingsbalansbeperking. Invoerverandering Om invoer te verminder deur goedere wat voorheen ingevoer is plaaslik te vervaardig. 5. ENKELE GRONDLIGGENDE OORSAKE VAN LAE EKONOMIESE GROEI a. Instellings – Mensgemaakte beperkings wat die wisselwerking tussen mense vorm en die aansporings verskaf waarop mense reageer. b. Geografie – Die disiese en goegrafiese omgewing en sluit klimaat en ekologie in. c. Kultuur – Belangrike bepaler van waardes, voorkeure en oortuigings wat uiteindelik help om die prestasie van die ekonomie te bepaal. KOPIEREG VOORBEHOU 122
