XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO
LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA
NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
Translated & Printed by:
With funding support from:
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
Degniin muhiim ah.
Xeer-qoraalyadan waxay ku salaysan yihiin heer caalami ah, hasa yeeshee beddello ayaa lagu
sameeyay si loo haleelsiiyo marxaladaha iyo qaab-dhaqamadeedyada bulshada Soomaaliyeed.
Beddelladan qoraalka lagu soo kordhiyay waxaa lagu muujiyay qoraalkan dhexdiisa iyadoo
isla markaana lagu ag-qoray tala-bixin heer caalami ah oo qusayso. Marwalbo oo ay suurtagal
tahay waa in la tix-galiyo xeer-qoraalka heerkiisa caalamiyeed. Beddelaadda waa un in loo
adeegsado marxalladda ay qusayso.
Mar kasta oo loo baahdo in la adeegsado qodob ka mid ah beddelaadda, wakaaladaha hawlwadeen waa in ay isku dayaan in ay wax ka beddelaan marxaladda shaqada ka hor inta ay ku
degdegin adeegsiga beddelaadda.
1
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
ARAR
Dalka Soomaaliya gudahiisa, nafaqo-xumada aadka ah waxay keentaa dhibaatooyin raaga. Meelo badan,
heerka nafaqo-xumo ayaa ka sareeya xaaladaha khatarta ah. In kasto oo aay heerka nafaqo-xumada aadka
ah ku xirantahay xilli-cimileedka iyo waxa uu kudhisanyahay nolol soo saarka deegaanka, haddana falanqayn
lagu sameeyay baaritaan la qaaday tobanki sano ee la soo dhaafay ayaa waxuu tusinayaa in ay baaxadda
nafaqo xumada isku celceliska heerka qaran tahay 16.7%. Baaxadda nafaqo-xumada ba’an teeda darán ayaa
iyadu ah 4.4% guud ahaan inkasta oo intaas ay kasareeyso marka la eego dadka bara-kacayaasha ah.
Sababaha udub dhiga u ah nafaqo-xumada aadka ah waxaa ka mid ah helitaan la’anta adeegyada caafimaad,
nadaafad xumo iyo fiyoow-dhoor xumo, ildaro iyo nugeel, daryeelka caruurta oo hooseeya iyo toos u helid
la’anta quud nafaqo sida caanaha. Sababahan udub dhiga ah ayaa waxaa sii kobciyo sabool-nimada, heerka
aqoonta oo hooseeyso, jiritaan la’aanta waddooyinka iyo addegyada bulshada, habka nolol soo saarka oo
tirmay cimilada oo xun awged iyo sido kale dagaalada iyo barakaca socda. Maaraynta nafaqo-xumada aadka
ah ayaa isku xir muhiim ah uleh dhimista geerida iyo kor u qaadida nafaqa wanaaga iyo horumarka caruurta
Soomaaliyeed
Waxaa jira kala duwanaansho u dhexeeyso culeeska nafaqo xumada aadka ah ay kuhayso gobolada kaladuwan
ee dalka. Caruurta gobolada koonfureed iyo kuwa dhexe oo iyagu ah gobolada usii nugul dagaalada, barakaca,iyo helid la’anta adegyada assasiga ah ayeey marwalba soo wajahda nafaqo xumada aadka ah oo raagtaa.
Marka laga reebo dadka barakacayaasha ah, gobolada Somaliland iyo Puntland ayaa guud ahaan iyagu ah
kuwa aysan ku badnayn xaaladaha nafaqo xumo aadka ah,hasayeeshee weey unugul yihiin walaac nafaqo
xumo oo lugu aqoonsado nafaqo xumada aadka ah oo kor ukacda.
Inkasta oo ay caqabadahan jiraan, hay’ada badan ayaa ku dadaalayo in ay fidiyaan helitaanka barnaamijyo
wax ku ool ah oo lagu maareeyo nafaqo-xumada aadka ah. Hawl-fuliyayaasha nafaqaynta ayaa kaladuwan
ayago isugu jira qaybaha bulshada, maamulada, wasaaradaha dowlada, hay’adaha maxaliga ah, hay’adaha
caalamiga ah iyo hay’adaha UNka. Sanadihii lasoo dhaafay, baaxada goobaha laga fuliyo barnaamijyada
maaraynta nafaqa-xumada ayaa aad u kordhay. Sanadki 2009ki, fuliyayaasha hawlaha nafaqaynta ayaa waxay
gaadheen in kabadan 190,548 oo caruur, taasoo ah in ka badan 60% tiradi la saadaaliyay ee ciyaalka la bukka
nafaqa-xumada aadka ah
Taasi waa wax qabad muhim ah marki la eego caqabadaha ay lakulmaan hawl-fuliyayaashu iyagoo aan
loo ogoleen in ay tagaan waddanka intiisa badan. Sanadka 2010 iyo wixi ka dambeeyo, hawl-fuliyayaashu
waxay ku dadaalayaan in ay kor u qaadaan tayada iyo saamaynta adeegyada ay bixinayaan. Tani waxaa qayb
ka ah fulinta xeer qoraal la isku raacsanyahay oo ku saabsan maaraynta nafaqo-xumada aadka ah, taas oo
waafaqsan qaab caalami ah isla markaana tix-gelinayo duruufaha wajaha fulinta barnaamijyada nafaqaynta
ee qaaska u ah bey’adda Soomaalida. Barnaamijkan IMAM (ee ka kooban nuqaallo, kaar-shaqeedyo iyo
tababar hagayaal) waxaa loo dejiyay qaab loo dhan yahay waxaana gacan ka gaystay shabakadda nafaqaynta
(Nutrition Cluster), waxaa sido kale fikrada ku biiriyey hawl-fuliyayaal badan. Adeegsiga barnaamijkan IMAM
waxuu suurta gelinayaa in la hago
2
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Aqoonsi
barnaamij tababar ee IMAM oo fahan guud laga wada haysto iyo in la wanaajiyo hawlaha kormeerka.
Aqoonsi
Qoraalkan IMAM waxaa daadihiyay shabakadda “IASC Nutrition Cluster” qaab loo dhan yahay.
Waxaan u mahad naqaynaa Common Humanitarian Fund (CHF) for Somalia (CHF, Somalia) taasoo suurta
gelisay tarjumada iyo daabicida somaaliga ah ee qoraal tusmedkan IMAM.
Hay’adaha soo socdo ayaa ka qayb qaatay shirarki lagu falan-qeeyay qoraal tusmedka;
Action contre la faim
MSF-Holland
AFRECOxfam Novib
ANPPCANMuslim Aid
CEC Nutri Relief International
CISP Save the Children UK
Concern Worldwide SCDF
COSVSOLNARDO
DIALSRCS
ERDTrocaire
FSNAU
UNICEF
GTZ
WFP
HEAL
WHO
IMC
World Vision International
Medair
Merlin
Ministry of Health – Puntland
Ministry of Health-Somaliland
3
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Tusmada
Degniin muhiim ah………………………………………………………………………………………………………….…..1
Arar........................………………………………………………………………………………………………………….…..2
Aqoonsi…….................…………………………………………………………………………………………………….…..3
Liiska kaararka shaqada……………………………………………………………………………………………………....6
Adeegsiga xeer-qoraal yada 1...........…………………………………………………………………………………...8
Adeegsiga xeer-qoraalyada -2...........…………………………………………………………………………….….….9
Hordhac....………………………………………………………………………………………………………………………...10
Caqabadadaha hor-istaaga maareynta nafaqo-xumada daran
gudaha soomaaliyaa………………………………………………………………......................................….….11
1. Nafaqo –xumo: Aragti guud …………………………………………………………………………....................……13
Udub – dhismeedyada nafaqada ………………………………………………………………………………...…...14
Waxyaalada nafaqa-xumada sababo.…………………………………………………………………………...……15
Noocyada Nafaqo-Xumada: Micnayn ………………………………………………………...…………………..…16
Nafaqo-Xumada Daran: Jaadadkeeda Iyo Kala Sooc-Soocnaanteeda.……………………...………...17
2. Aragti Guud Oo Ku Aaddan Qorshooyinka.…………………………………………………………………………...19
Udubb-Dhismeedyada Qorshooyinka Lagu Maareeyo
Nafaqo-Xumada Daran Oo Aadka Ah ………………....................................................……………..…20
A’saas-dhiga qorshooyinka caadiga ah oo soomaaliyaa ka hirgalsan …………...................…...…21
Gundhigyo Muhiim U Ah Replace With Jaangooyo Tayo Leh In La Helo …………………….…….....23
3. Baaritaanka Lagu Ogaado Nafaqo-Xumada Daran Iyo Hab-Aqbalaada Bugtada…………….…..….25
Baaritaanka nafaqo-xumada daran………………………………………………………………………………...…..26
4. Nafaqo-siinta dheeraad ah: ………………………………………………………………………………………………....44
Maareynta Bukaanka Nafaqo-Xumada Daran Nooceeda Dhexdhexaadka Ah.…….…………..…..44
Aragti guud ………………………………………………………………………………………………………………………...45
Hab-aqbalaadda ku saabsan nafaqo-siinta bartilmaameedsan...................................…….…...46
Nafaqo taakulo ah: Cunto-qaadashada iyo sida loo nidaam-joogteeyo……………………………..…47
5. Qorshaha baaninta bukaan-socodka (OTP): ………………………………………………………………........….53
Maaraynta nafaqo-xumada Aadka Ah Oo Aan Dhibaatooyin Dheeri Ah Wehlinin(Sam)……....53
Aragti guud ………………………………………………………………………………………………………………….........54
6. Xanaanaynta Bukaan-jiifta: Maaraynta xaaladaha caruurta jira 5 ilaa 59 bilood
oo la tacbaansan nafaqo-darada halista ah…………………………………………………………………….........72
Aragti-guud…………………………………………………………………………………………………………………........….73
Shuruudaha bukaanka lagu seexiyo qaybta daryeelka bukaan-jiifta………………………………..........75
Shuruudaha ka saaridda ………………………………………………………………………………………………..........76
Shuruudaha ku celinta Isbitalka wajiga 1 aad………………………………………………………………….........76
Wajiga 1 waad (Raysashada)…………………………………………………………………………………….........…….77
Wajiga Dhexe: Daryeelid Nafaqo: Cuntada iyo Waqtiyada..........................…………………..........…78
Wajiga Labaad: Daryeelid Nafaqo: Cuntada iyo Xilliyada............................……………….............…78
7. Daryeelidda nafaqo-xumada daran ee ciyaalka aadka u yar………………………………………..........…85
Aragti guud……………………………………………………………………………………………………………….......…….86
Ciyaakla aadka u yar oo aan lagu daryeeli Karin rugta raysashado (SC)……………………..........…..86
Nafaqo-siinta; cunnada, xilliyada cunno siinta iyo qaabka nuujinta………………………….......……...87
Dawooyinka sida joogtada ah loo bixiyo……………………………………………………………………….......….88
Daryeelka hooyada…………………………………………………………………………………………………….......……90
Lasocodka xaaladda bukaanka kadib marki la bixiyo…………………………………………………........…...92
8. Dawaynta dhibaatooyinka caafimaadka la xiriiro…………………………………………………………..........93
Sokorta dhiiga oo yaraato…………………………………………………………………………………………….......….94
Dhicidda heer-kulka jirka (Barafoow)………………………………………………………………………….......…..94
4
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
Dheecaan-bax/Fuuq-bax(Dehydration)………………………………………………………………....……………..96
Shoogga Septic (or Toxic) ee Bukaanada Macluuleysan…………………………………………………104
Shanqar la’aanta xiidmaha iyo calool-fuurka………………………………………………………………...106
Wadnaha oo shaqa gabo……………………………………………………………………………………………...107
Dhiig la’aanta daran………………………………………………………………………………………………………108
Maaraynta dawo-siinta………………………………………………………………………………………………….109
9. Bulshada oo laga qayb-geliyo qorshooyinkalagu maareeyo nafaqo-darrada aadka.….…..110
Aragti-guud……………………………………………………………………………………………………………..…...111
Wacyigalinta bulshada;.........…………………………………………………………………………………………113
10. Xog-Wadaagid, Waxbarasho Iyo (Aqoon) Isgaarsiin,Nafaqada Ku Aaddan.………………….117
Qodobada nafaqada iyo akhbaara muhiim ah………………………………………………….…....…..120
11. Maaraynta Xerooyinka Iyo Shaqooyiinka Joogtada Ah……………..…………………………..…….129
Maareynta waaxyaha (SFP iyo OTP)...............……………………………………………………………….112
Hab-gudubka bukaanada (SFP iyo OTP)……………………………………………………………………..…130
Habeynta tilaaboyinka hab-gudubka........……………………………………….…………………………...131
12. Kaararka Bukaanada Iyo Nadaamka War-Bixinta……………………………………..………………….139
5
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
Liiska kaararka lagu isticmaalo goobaha shaqada
1. Kaar-shaqeedka 1 aad: Qaadidda cabirka
2. Kaar-shaqeedka 2 aad: Xisaabidda iswaydaarka miisaanka iyo dhererka canugga (W/H)
3. Kaar-shaqeedka 3 aad: Baaritaanka hammiga cuntado
4. Kaar-shaqeedka 4 aad: Soo bandhigga caafimaad ee xanuunka SAM
5. Kaar-shaqeedka 5 aad: Xanuunka SAM; Taariikhda iyo baarintaankiisa
6. Kaar-shaqeedka 6 aad: Dareenka nafaqo-xumada daran
7. Kaar-shaqeedka 7 aad: Shurrudaha aqbalidda ciyaalka u dhexeeyo 6 ilaa 59 bilood
8. Kaar-shaqeedka 8 aad: Xanuunka SAM-ka oo ay xanuuna kale wehliyaan iyo tan aan la wehlinin
9. Kaar-shaqeedka 9 aad: Shuruudaha aqbalidda ciyaalka kale
10. Kaar-shaqeedka 10 aad: Habka uraad-badareedka CSB guriga loogu sameeysto
11. Kaar-shaqeedka 11 aad: Dawaynta joogtada ah ee qorshaha nafaqo-siinta dheeraadka ah
12. Kaar-shaqeedka 12 aad: Ilaalada/dabo-galka bukaanka waaxda nafaqo-siinta dheeraadka ah
13. Kaar-shaqeedka 13 aad: Shuruudaha bukaanka looga saaro rugta SFP-da
14. Kaar-shaqeedka 14 aad: Bogsasha-waaga bukaanka kujira qorshaha nafaqo-siinta dheeraadka
15. Kaar-shaqeedka 15 aad: Qiyaasta RUFT ee la bixiyo
16. Kaar-shaqeedka 16 aad: Ku qaadashada RUFT xaafadda
17. Kaar-shaqeedka 17 aad: Dawaynta joogtada ah ee xilliga diwaan-gelinta OTP iyo SC
18. Kaar-shaqeedka 18 aad: Dawaynta khaaska ah
19. Kaar-shaqeedka 19 aad: La socodka xaalada caafimaadeed ee bukaanka OTP
20. Kaar-shaqeedka 20 aad: Shurrudda kasaaridda rugta OTP-da
21. Kaar-shaqeedka 21 aad: Dawaynta OTP-da oo wax tari waayso
22. Kaar-shaqeedka 22 aad: Wax-tar la’aanta dawaynta: Sababaha iyo falalka
23. Kaar-shaqeedka 23 aad: U gudbinta rugta SC-da: Shuruudaha iyo qaababka
24. Kaar-shaqeedka 24 aad: Rugta raysashada (SC)- Kala wareegga wajiyada
25. Kaar-shaqeedka 25 aad: Qiyaasta caanaha iyo RUFT ee xarunta raysashada
26. Kaar-shaqeedka 26 aad: Diyaarinta F75 iyo F100
27. Kaar-shaqeedka 27 aad: Qaabka quudinta
28. Kaar-shaqeedka 28 aad: Dawooyinka joogtada ah ee rugta SC (lala isticmaalo F75 iyo F100)
29. Kaar-shaqeedka 29 aad: Antibiyootikada sida nidaaamsan looga bisiyo rugta SC-da
30. Kaar-shaqeedka 30 aad: La socodka xaaladda bukaanka ee ku jira rugta raysashada (SC)
31. Kaar-shaqeedka 31 aad: Ciyaalka aadka u yaryar: Shuruudaha aqbalidda iyo bixinta
32. Kaar-shaqeedka 32 aad: F100-ka la barxay: Diyaarinta iyo qaybinta
6
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
33. Kaar-shaqeedka 33 aad: Farsamada nuujinta dheeraadka ah
34. Kaar-shaqeedka 34 aad: Ciyaalka ka yar lix bilood oo aan nuujinta fursad u lahayn
35. Kaar-shaqeedka 35 aad: Dawaynta dhacaan-baxa bukaanka maliilsan
36. Kaar-shaqeedka 36 aad: Baaritaanka xooggan oo lagu ogaado nafaqo-xumada daran.
37. Kaar-shaqeedka 37 aad: Liiska laga tix-raaco booqashada xaafadda.
38. Kaar-shaqeedka 38 aad: Liiska-tixraaca hawlaha joogtada ee OTP-da
39. Kaar-shaqeedka 39 aad: Qaynuunada bixinta/kasaaridda
7
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Adeegsiga xeer-qoraal yada 1
Udub-dhismeedyada qoraalka.
Dahaarantan tusaale oo ka diyaarsan maareynta nafaqo-xumada aadka ee soomaalida waxa uu ka kooban
yahay seddax udub:
• Xeer-qoraalyadan
• Kaararka-shaqqada (FC)
• Adeegyo tababar
Xeer-qoraalyada waxa ay soo bandhiga hayaan talooyin guud oo laga tix-raaco maareynta nafaqaxumada daran, kuwaasoo wato falanqayn iyo tarjumo u habaysan qaabaal caqli-gal ah. Halki
looga baahdo, qaybaha xeer-qoraalka, waxaa la dhex-gelinayaa kaar-shaqeed (Field Cards) si
sharraxaad dheerraad ah looga bixiyo hawl-galka, daweynta amaba falanqaynta xeerarka u gaarka
ah mawduuca marka iyada ah lagu jiro. Kaar-shaqeedyada, waa hawl-tusayaal aan ku xirnayn
xeer-qoraalka, oo noqon karo tilmaan-bixiye gaarkooda loo adeegsado.
Hawl-hagayaal dhawr ah ayaa la diyaariyay iyadoo la xushay kaar-shaqeedyo kala duwan, sifa
heer kasta oo ka tirsan heerarka xanaanada loo helo adeeg laga tilmaan-qaata oo ku haboon.
Kaddib looma baahno in hawl-hagaha quseeyo waaxda bukaan-socadka (OTP) lagu daro amaba
lala isticmaalo kaar-shaqeed marka laga shaqeynayo rugta-raysasho kicinta (SC), dhanka kalana
waa la mid. Hase-yeeshee, kaar-shaqeedyada qaarkood waxa ay quseeyaan dhamaan heerarka
xanaanada caafimaad.
Kaar-shaqeedyadu waxaa loogu tala galay in ay ahaadaan xog-kaydis laga tixraaco dhamaan hawlgallada dibadda xarunta caafimaad ka dhacdo maalin kasta. Sidaas darteed waxaa lagu daabacayaa
waraaqo adadag si ay daryeelayaasha u isticmaalaan marka bukaanka lala hadlayo. Kaar
shaqeedyada waxa ay u samaysnaan karaan qaab summadda tirada u dhisan si uu xirfadyahanka
ugu xusuusto habka loo qaado: jadwallada loogu tala-galay in laga hubsado qiyaasta wacan oo
cunto mise dawo: fariimaha kooban oo loo baahan yahay in daryeelaasha bugtada loo gudbiyo;
taxaal-warbixineedyada tillaabo-tillaabo loo raaco marka bukaan lala warrama hayo; iyo kuwa
kale.
Adeegyada tababbarka waa kuwa hindisahooda ku salaysanyahay kaar-shaqeedyada dhismo
ahaan. Waxaa loogu tala galay in lala isticmaalo kaar-shaqeedyada. Hasayeeshee ujeeddada waa
in la barto adeegsiga kaar-shaqeedyada ficil ahaan, iyo in la booriyo isticmaalkoda si ay u dhicin in
xusuus qur’ah lagu kalsoonaado.
8
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Adeegsiga xeer-qoraalyada -2
Qeybinta cutubyada xeer-qoraalka.
Ka dib hordhaca lagu sameeyay sifooyinka maareynta nafaqa-xumada daran ee soomaaliya u gaarka ah,
xeer-qoraaalyadu waxa ay u daadegayaan sharaxaad aragti guud ku salaysan oo ku saabsan nafaqo-xumada
(cutubka 1) iyo qorshooyinka kala duwan (cutub 2). Seddax daas qaybood (hordnaca, cutub 1 iyo cutub
2) waxaa loogu tala-galay dhamaan akhristayaasha xata kuwooda aan xirfad-yahanka ahayn oo doonayo in
ay fahan guud u yeeshaan qorshooyinka maareynta nafaqo-xumada daran. Cutubka seddaxaad waxa uu ku
saabsan yahay hababka cabbiritaanka dadka, daweynta iyo baaritaan cilmiyeedyada nafaqa-xumada lagu
ogaado, iyo sida oo kale isla cutubka (seddaxad) waxa ku bandhigan faallooyin cilmiga dawada iyo daweynta
ku dhisan oo macalluusha aadka ah lagu falanqeeyo. Sidoo kale, cutubku waxa uu ka faallaynayaa habaqbalaadda loo shardiyo in qof laga aqbalo dhamaan adub-dhismeedyada barnaamijka; si kuwa shaqadoodu
tahay baaritaanka lagu ogaado xanuunka ay helaan dhamaan wixi xog ah oo ay u baahan yihiin oo hal meel
ku aruursan taas oo u sahlayso hawl-wadeenada go’aansashada meesha bukaan walbo loo dirayo. Sidoo kale
waxaa cutubkan lagu xusayaa tillaabooyin aasaasi ah oo ku saabsan aqbalitaanka bukaanada.
Qaybtan hore ee xeer-qoraalyada waxaa loogu tala-galay dhamaan dadka ka shaqeeya maareynta nafaqaxumada daran iyada oo si gaar ah diiradda loo saaray hawl-wadeenada ka mas’uulka ah, cabbir-qaadka,
baaritaanka iyo kuwa kuwa loo agabbaray la tashiga bukaan eegga la xiriiro.
Cutubyada xiga waxay soo jeedinayaan, maareynta nafaqa-xumada nooceeda dhexdhexaadka ah (MAM) iyo
barmaamijka nafaqo siinta dheeeraadka an (SFP) (cutubka 4raad). Nafaqa-xumada daran teeda aadka ah,
oo ay dhibaatooyin dheeri wehlinin (SAM) ee waaxda baaninta bukaan-socodka (OTP) (cutub 5) iyo nafaqaxumada daran nooceeda aadka an oo la wehliyo oo lagula tacaalo rugta raysasha kicinta (SC) (Cutub 6). Cutub
walbo waxuu u qoran yahay si nidaamsan:
•
•
•
•
•
Aragti-guud
Hab-aqbalaadda iyo fasixidda bugtada
Baaninta 1
Dawo-siinta joogtada ah
Ilaalo/daba gallidda xaaladda bukaanka
Cutub kasta oo cutubyadan ka mid ah waxaa lagu dhammaystiray macluumaad dheeraad ah, sida looga
baahan yahay adeeg kasta. Cutub kastana waxaa loogu tala-galay shaqaalaha xaruumaha xanaanada jooga
iyo wiliba kormeerayaashooda.
Labada cutub oo kuwaa xigo waxa ay soo jeedinayaan qodob gaar ah oo ku saabsan carruurata da’doodu ka yartahay 6 bilood. (cutub 7) iyo baaridda iyo daweynta nafaqo-darrada la wehliya ee aadka ah oo lagu maareeyo
rugta raysasha-kicinta (SC) (Cutub 8). Macluumaadkan waxay guud ahaan ku aaddan yihiin kaalkaaliyaasha
sare oo caafimaad iyo taqaatiirta ka shaqayso rugta raysasha-kicinta (SC). Hase-yeeshee waxay ahmiyyad
guud u leeyihiin dhamaan kuwa ka shaqeeya waaxda baaninta bukaan socodka (OTP).
Cutubka 9-aad waxa uu ka hadlayaa bulsho-abaabulka ayadoo isla markane gudihiisu ku uruursan yihiin
waanooyin wax ku ool ah. Macluumaadkan waxaa lagu dhammays-tiray talo-siin ku aaddan siyaabaha loo
qoondeeyo nafaqada waxbarashada ku dheehan iyo wada-xiriirka loo baahan yahay in lagu wadaago (Cutub
10). Waxaa sido kale wehliya fariimmo gaagaaban oo ku saabsan caaafimaadka guud iyo nafaqada, kuwaas
oo adeegsigoodu ku ekeen un bulsho-abaabulka e sidoo kale lagu isticmaali karo kulumada waxbarashada iyo
wada-tashiga baxnaano oo ka dhaca waaxyada nafaqo-siinta (SFP), baaninta bukaan socodka (OTP) iyo wiliba
rugta raysasha-kicinta (SC). Ugudambayn, cutubka II waxaa ku yaalo talooyin ku aadan hababka loo qoondayn
hayo hawl-galka joogtada ah oo goobaha cafimaad. Cutub 12-naadna waxa ku guda-jeedsan, adeegyada
qoraalada rasmiga ah ee bugtada xogtooda lagu xusuus-kaydsho iyo diiwaanada baxnaanada loo adeegsado.
9
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
HORDHAC
Nafaqa-xumada daran waa jirro halis ah. Waxa ay ka dhalataa, natiija ahaan, cunto-yarow asagoon qofku
helin cuno ku filan ama aan munaasab ahayn iyo sidoo kale bugto. Hiddii aan si quman loo daweyn, nafaqoxumada daran waxa ay sabab u noqon kartaa dhimasho ay carruurtu dhimato. Xitaa ciyaalka kuwooda ka
samatabaxo macaluul mar ku dhacday, waxa ay halis u noqdaan mise u nuglaadaan dhacdooyin xiga oo
nafaqo-darro ama jirrooyin kale. Waxaa sidoo kale dhici karta in ay noqdaan kuwa garaad liita yeesha ama
koritaankoodu hagaasa oo kartidooda liidata, fursadana badane sidaa aawgeed aan yeelanin gadaalaha.
Sanadkii 2009, lixdiisi bilood ee ugu dambeysay, waxa la qiyaasay in 6dii canugba hal ay saamaysay nafaqodarrada aadka ah gudaha Soomaaliya iyadoo 25% macaluushooda ahayd nooca aadka ah. Xaaladan nafaqodarro, oo qaas ahaan ku badnayd gobolada dhexe iyo kuwa koonfureed waxaa loo aaneeyay: jirrooyin
deegaanadaa dul-gawraarsaday; jiritaan la’aanta adeegyada caafimaad; biyo iyo cuno yari iyo sidoo kale
fayodhawr xuma goboladaas taalay. Intaas oo dhibto waxaa isla markaa u hiiliyay jiritaan la’aanta hawlgalada
dheef-siinta ilmaha iyo da’yarta (IYCF). Dhibaatooyinkan dabadheeraaday waxaa looga jawaab-celinayaa
qorshooyin iyo barnaamijyo kala duwan, sida: raashiin la qaybiyo; biyo saafi ah oo dadka loo sahlo; fayodhawr
la fidiyo; nafaqo-siin si huwan loo faafiyo; qorshooyin quud maalmeed-siin laga abbaarayo oo dadka laga
taakuleeyayo iyo maareyn toos ah oo nafaqo-xumada daran lagu waabina hayo loogana hor-taga hayo.
Dhibaatooyinka si buuxda looga hortago waxaa loo baahan yahay ka hor-tag in lagu saan-qaado, sida: in la
asaaso xeroyin lagu fuliyo qorshaha nafaqo-siinta carruurta iyo da’yarta (IYCF).
Xilligii uu qoraalka xeerkan socday, gudaha soomaaliyaa waxaa lugu guulaystay in la helo xerooyin tiro ah oo
lagu fuliyo qorshooyinka nafaqo-siinta dheeraadka ah oo loogu tala-galay nafaqo-darrada dhex-dhexaadka ah
(SFP) iyo ilaa 250 goobood oo lagu fusho qorshaha baaninta bukaan socadka (OTP) of lagu daweeyo bugtada
nafaqa-xumada daran nooceeda aadka ah oo ay dhibaatooyin kale wehilinin. Goobahan ayaa intooda badan
la furay ama dib loo soo cusboonaysiiyay labadii sano oo la soo dhaafay – taasoo guul weyn ah. Sida oo kale
waxaa jira wax ku dhow 20 xarun of bukaan jiif ah of qorshaha raysasho-kicinta (SC) lagu fuliyo. Hase yeeshee
afar ka mid ah xarumahan waxa ay ku dhafan yihiin gooba caafimaad oo caadi ah. In kasta oo dadaal baaxad
leh la geystay si loo badiyo tirada adeegyada caafimaad waa un hal qayb oo baahida loo qabay dawaynta
nafaqa-xumada daran oo soomaaliyaa waxa la daboolay ilaa hadda. Masaafa dhulka iyo kala durugsanaanta
dadka, ka fogaanta dadka ay ka fog yihiin goobaha caafimaad, jiritaan la’aanta waddooyin wanaagsan ayaa
waxa ay sababtay in meela badan aan la gaarin. Xaaladan waxaa sidoo kale ka cad in adeegyada bukaan
socdka ay inta badan ahayn kuwa ku xiran xarumaha raysasha-kichinta (SC) taaso yareysay fursadaha u
wareejinta bukaanka darsada oo loo wareejiyo khidmadda uu u ciilan yahay.
Isku-rixnaan la’aanta hawl-galada ka jira gudaha soomaaliyaa iyo kale duwanaanshada hawl-waddeenada
ayaa waxaa ka dhalatay dhibaato kale oo ah: kala dhuwanaanshada hanaanada maareynta nafaqo-xumada
daran oo ay ku kale duwanaadeen xarumaha ka jira gudaha soomaaliya sidoo kale waxa kale duwanaaday
tayada barnaamijta lagu hawl-galo iyo qorshooyinka lagu shaqeeyo.
Xeer-qoraalyadan oo horaantii soo abaabushay UNICEF, oona gacan ka geystay guddigga “Somali Nutrition
cluster” waa mid la qoray iyada oo lagala tashaday dhamaan ururada, waaxyada iyo wakaalooyinka ku hawlan
maaraynta nafaqo-xumada daran ee iyagu ka shaqeeya gudaha soomaahyaa. Waxaa sidaa loo sameeyay
in ay cid walbo ka faa’idaysato waayo’aragnimada hawleed ee hay’adaha kala duwan. Sida oo kale waxa
uu qasadka ahaa in la fududeeyo geedi-socodka tababbaridda shaqaalaha cusub iyo si wadajir ah in looga
qaybqaato furitaan xarumo cusub la furo,
si aan dhamaanteen hal meel uga abbaarno ujeeddada ku salayaysan ka guul-gaaridda xaqiijinta in canugu
kasto oo macaluulsan helo xanaanada uu u xaq lee yahay taasoo dhici karto un haddii dadaalka la mideeyo
oo awood-isu-keenid laysku garabsado si hawlgalka loo weynayo oo meelo badan oo iyagu u baahan samafalka loo gaaro.
10
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Maareynta nafaqo-xumada daran waa hawl adag, marka la fiiriyo duruufaha ka jira meela ka tirsan dalka
soomaaliyaa. Tirada caqabodooyinka hortaagan tayada maaraynta iyo la tacaalid dadka wada gaarto waa
kubo aan la koobi karin xaaladaha dalka ka jira inta badan waa kuwa xasilooni-darro xambaarsan, taaso horistaagto in la helo adeeg qaayo leh ama xitaa hawl-gal joogta ah oo qorshooyinka lagu hirgeliyo.
Xeer-qoraalyadan waxay isku dayayaan in ay tixgeliyaan dhamaan culaysyada jira, goor kasta oo surta-gasho
, iyadoo la filayo in beddeladda lagu soo kordhiyay mar un baahidooda dhammato oo xeer-qoraal kale of
cusub la dejiyo.
Caqabadadaha hor-istaaga maareynta nafaqo-xumada daran
gudaha soomaaliyaa.
Caqabadaha sida gaarka ah u saameeyo maareynata nafaqo-xumada daran oo ka jira soomaaliyaa ayaa waxa
ka mid ah:
- Colaado
- Amni-darro aad ah
- Negaansho la’aanta dadweynaha reer guuraaga ah (iyo shaqaalaha caafimaadbo)
- Kala durugsanaanta bulshooyinka iyo masaafo dheer oo u dhexeeyo deegaanada.
- Culays dhinaca gaadiidka iyo is-gaarsiinta ka jira.
- Dadweynha (oo si joogta ah) u barakaco
- Raacato-nimada
- Lur ku aaddan dhaqan bulsheed qalafsan oo la xirira qaab dhis-meedka qabiilka oo ah mid aan la fahmi
karin.
- Colaad u gaar ah qolooyin gaarkood
- Qaab-dhismeedka qoyska of ah mid qalafsan oo haweenka aad ugu foorara.
- Jirintaa la’aanta goobaha caafimaad.
- Jiritaan la’aanta goobo tababbar oo shaqaale caafimaad lagu tababbaro.
- Saboolnimo
Caqabadaha kuwan, ayaa waxa ka dhasha natiijo ahaan arrimaha soo socdo:
-
-
-
-
-
-
-
-
In la waayay xarumaha raysasho kicinta oo bukaanka darsado lagu daweeyo.
Adeegyada caafimaad oo kala hakado
Qorshooyinka oo shaqayn waayo iyo dadaalka marar badan wansiixo.
Bulsho abaabulka aan joogta noqon.
Gargaagaarka oo habka ka lumo.
Xirfad-yahan la waayo oo xirfad la’aan lagu shaqeeya oo guuldarro ka timaado.
Shaqaale badan oo Baraka yar.
Ilaalada iyo qiimaynta hawl-galka of cuslaato.
Xeer-qoraalyadan waa kuwa tixgelin hayo culaysyda iyo caqabadaha la xiriira hirgelinta qorshaha maaraynta
nafaaqa-xumada daran gudaha soomaaliyaa. Sidaa aawgeed ayaa beddelada loogu soo daray barnaamijta.
Gundhigyada asaasiga ah ee adeegyada sida gaarka ah soomaaliyaa loogu qoondeeyay waxaad si fiican uga
heli doontaa cutubka labaad ee qoraalkan.
Si loo kordhiyo fiditaanka, hawlgalada baaritaanna loo fududeeyo iyadoo la damacsan yahay in lagu yareero
warwareejinta bukaanada ayaa xeer-qoraalkan waxa uu dadka ku boorina hayaan in la adeegsado bulsha11
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
abaabul aad u firfircoon, iyo in loo arko in bulsho-abaabulku ahmiyada koowaad mudan yahay qorsha kasto la
fulin hayo. Goor kasta oo ay suurta-gal noqoto waxaa lagu dadaala hayaa in qawaaniin cusub loo adeegsado
la tacaalidda bukaanada iyagu aan loo wareejin Karin rugta raysasha-kicinta (SC).
12
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
1. Nafaqo-xumada: Aragti guud.
13
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Udub-dhismeedyada nafaqada
Aadanuhu cuntooyinka ay quutaan waxa ay lee yihiin uraad (nutrients) muhiim u ah noolashooda, uraaddaasi
waxa ay u kala baxdaa jaadadka soo socda:
Uraad dhumuc leh (macronutrients).
Unugya-dhistada/curisada (Protein), xayrta (fat) iyo tamar-keentada (carbohydrates) ayaa ah uraadda
dhumucda leh (macronutrients) oo ugu badan waxyaalaha ku jiro nafaqada ay dadka dheefsadaan oo u
jirkooda nuxrur iyo tamarbo ka helo.
Dadweynaha danyarta ah intooda badan cuntooyinka ay quutaan oo ay tamar iyo awoodba ka dheefaan
waxa u badan (80%) uraadda tamar-keentada (carbohydrates) sida sonkorta iyo dheecaan casta dhirta laga
helo (starches). Xayrta (fats) waxa ay muhiim u tahay falka unug samaynta . unug-dhistada (proteins) sidoo
kale, waxa loo baahdaa marka uu jirku fal-curinta unug cusub wado. Uraadda unug-dhistada badanaa waxa
laga helaa asal ahaan, duxda xoolaha sida caanaha, hilibka, iyo ukumaha, iyo sidoo kale badarka dhirta iyo
miraha. Dux-nafaqeedyada xoolaha laga dheefsado waxa ku jira uraad ahmiyad nuxrur leh oo loo yaqaan
(amino acids) kuwaasoo jirku soo saarin hase yeeshee laasin tahay in la cuno si loo hormariyo koritaan san
iyo ladnaan waafi ah oo lagu noolaado.
Uraadda qurub yarta ah (Micronutrients)
Waxa jirta qiyaas ahaan afartan jaad oo uraadda qurub yarta ah oo cunitaankoodu ahmiyad weyn u lee dahay
caafimaadka qofka. Marka loo eego sida ay u shaqeeyaan, qurub-yarta waxaa loo kala soocaa labo nooc:
nooc 1 iyo nooc 2
Nooca 1-waad oo ah (functional nutrients) ama qurub-yarta shaqaysa waxa ka tirsan uraadda looga baahan
yahay geedi-socodyada hawgaladda jirka nafleyda kuwa la xiriira fariin-wadayaasha/fariin-is-weydaarsiga
xubnaha jirka (hormones/hormonal) difaaca jirka (immunological) kiimika-noolaleedyada (biochemical) iyo
geedi-socodya kale. Waxaana ka mid ah tusaale ahaan macaadinta sida: saliid-naarta ama astaanta (iodine)
birta (iron) fitimiin A iyo C iyo kuwo kale. Ku yaraansho jirku ku yaraado nooc 1-ga, saamayn toos ah kuma
yeelato koritaanka jirka ( qofka wa u kori karaa koritaan caadi ah, culayka jirkiisuna caadi ayuu ahaan karaa
usugoon uraadda nooca 1 ku yar tahay) sidaa aawadeed ku yaraansho uu nooc 1 ku yaraado jir cabbir-qaad
laguma ogaan karo. Hase yeeshee jirka oo nooc 1 saluugo waxa ka dhasha jirrooyin waaweyn sida dhiig
yaraan (anaemia) riyaax/rigaax (scurvy) iyo difaaca jirka oo daciif noqda.
Nooc 2-baadka, waxa loo yaqaan (growth nutrients) mise uraadda koritaanka, waxa ka mid ah: curiye
kiimikeedyada magnesium, sulphur, nitrogen, urshi-nuxrurleyda ahmiyad weyn leh ee (amino-acid) loo
yaqaan, astaan-dhawr-noocleyda phosphorus, bir-cadda zinc, jilicsanta potassium, danbas cadda sodium, iyo
milanta chloride. Jaadkan qurub-yarta nooc 2, waxa ahmiyad weyn u lee yihiin koritaanka iyo dayac tiridda iyo
dib u hagaajinta unuggyada. Waxa uu sidoo kale noocan ahmiyad asaasi ah u lee yahay ladnaan waafi ah in la
helo. Ku yaraansho uu nooc 2 jirku ku yaraado waxa ay keentaa xumaanshaha koritaamada hore ee carruurta
iyo hagaas noqoshada jirka oo lagu garto coonnimo , guun-noqosho iyo korid-la’aan. Uraadda noocan oo
sida haboon loo cuno waxa ay u fiican tahay oo ay waxtar ahaan muhiim u tahay baaninta bukaanka nafaqoxumada daran iyo kuwa aad u macaluulsan.
Biyo (Water)
Oogada nafleyda kalabbaroo bar waa biyo. Biyuhu waxa ay lagama maarmaan u yihiin nafaqo-qaadasho
wacan iyo sidaa si la mid ah dareereynta (dhacaan-kaydinta) jirka. Marka ay sidaa tahay, qiyaas ahaan nus
biyaha jirka ku jira umbaa cabitaan biyo la cabo lagu helaa. Nuska kale waa biyo jirku ka nuugo cuntada la
quuto iyo dareertada kale. Biyahu badanaa waxa loo baahan in raashiinka lagu sidko si loo helo barxid fiican
iyo nuugitaan nuxrurka uraadda la cunay jirku uu nuugo.
14
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Waxlaxyada nafaqa-xumada sababo.
Nafaqo-xumada, noqotayaa mid aad ah mise mid daba-dheereysabo, waxa ay ahaataa mid ka dhalatay
sababo badan oo wadayaal ah wadajirna u shaqeeyo iyada oo midbo mida kale xoojina hayso, ilaa xad hal fal
oo lagula tacaalo ama hal soo dhexgal xanaane oo lagu maareeyo noqdaan kuwaan wax ka tarin. Maareynta
nafaqo-xumada waa in la fahmo dhamaan sababaha si wadajirka ah u keeno lurta iyo sida ay isu xoojiyaan.
Inta badan ogaashada sababaha dhow-dhow waa sahlan tahay, hase yeeshee maaha in hawl-gal-maareyn la
guda galo iyada oon la ogaan oo aan la hubsan sababaha keeno kuwooda dahsoon oo markaa iyada oo ogaal
waafi ah laga jaanqaada hayo ka jawaabid ku haboon lur jirta lala abbaaro. In nafaqo-xumo si waafi ah loo
ciribtiro waa in sababaha dahsoon horta laga adkaado oo hoostaa laga soo xidid siibo.
Kala soocidda sababaha nafaqo-darrada lagu kala sooco oo inta isku dabaqadda ah gaar loo meeleeyo, waxa
ay sahlaysaa fahan dheer oo kala duwanaanshadooda loo yeesho iyo in la helo qiimeyn duluc ka foof ah oo
loo adeegsan karo jaangooyada lagu maareeyo iyo qorshaynta hawlgaladda lagula tacaalo nafaqo-darrada.
Sababaha soke.
Cunto qaadasho aan qof ku filnayn iyo bugto ayaa ah sababaha dhow-dhow oo macaluusha keeno, kuwaas
oo inta badan curiya xaalad fayoobi la’aan oo u goobo weegaarsan qaabaal kan gal kan bax ah oo ay jirrooyin
iyo nafaqo-darrada isu xoojiyaan. Sidaa darteed, cunto-qaadasha darrada iyo jirraddaba waa in isku si loola
tacaalo marka nafaqo-darro cid laga baanin hayo.
Sababaha dahsoon oo nafaqo-xumada.
Sababaha dahsoon ee nafaqo-darrada kuwooda ugu waaweyn waa seddaxdan soo socda:
• Cunto aan qoys ku filnayn ama cunta-yarow reer haysata.
• Xanaana-darro: daryeel bulsheed aan deeqin iyo xanaano-darro deegaan la xiriirto oo qoys qabsato gaar ahaan dumarka iyo da’yarta.
•caafimaad: u caalwaayidda adeegyada caafimaad uu caalwaayo iyo fayo-dhawr dad ku filnaan (waayidda biyo saafi ah iyo fayo-dhawr liito.)
Dhamaan sababaha dahsoon waa kuwa saboolnimada keento.
Gundhigyada sababaha nafaqo-darrada.
Sababaha aasaasiga u ah nafaqo-darrada ayaa waxa ay ka soo biloowdaan degmooyinka ilaa heer qaran.
Iyadoo maamulitaanka guud iyo qorshaynta hantida la wada lee yahay ay saamayn ku yeelato heerarkaa
hoose ee noolasha bulshada. Waxaa sidoo kale aasaas uh, dayacidda gobolada sida waddo xumada iyo fursad
la’aanta keenta in ay dadku helin adeeg-noolaleedyo muhiim ah iyo cuntada ay u baahan yihiin.
1. Nafaqo-xumada: Aragti guud.
15
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
NOOCYADA NAFAQO-XUMADA: MICNAYN
“Nafaqa-xumo” waa xaalad walbo oo aan waafaqsanayn helitaanka nafaqada habboon. Xaaladaha nafaqoxumada lagu tilmaamo ayaa waxaa ahaan karo; nafaqo-yarida ama xad-dhaaf u qaadashada nafaqada. Waxaa
sidoo kale noqon karo, la’aanta ama xadhaaf u qaadashada nuxrur-dheefeedyada muhiimka ah sida fitimiinka
iyo uraadda. Hasa yeeshee, duluc ahaan halkan waxa laga hadla hayo waa nafaqo-xumada teeda ku aaddan
nafaqo-yarowga siiba nooca daran ee loo yaqaan “Acute malnutrition”
Nafaqo-yarida waxaa aasaasi u ah helitaan la’aanta cunto qofka ku filan haddii ay macdan gaar ah ka maqan
tahay mise ay ku jirtaba. Waxa ay ka kooban tahay; agaska, xubno-baraka, koritaan- la’aanta iyo maqnaashaha
uraadda muhiimka ah sida fitimiinada iyo minerals-ka (Micro-nutrients). Waxaa dhici karto in noocya kala
duwan oo nafaqo-yari ah ay qofku halmar isugu-tagaan.
Hagaaska/ Nafaqo-xumada raagta: Waa koritaan la’aan dhinaca dhererka oo canugga ku dhacdo iyadoo
muuqaalkiisa iyo da’adiisu runta ah aysan is-lahaan. Waxaa xaaladdan badanaa keento helitaan la’aanta
nafaqada oo qofka ku raagto. Waxaa sidoo kale keeni karo in canugu xanuun in badan iskaga dabo yimaado
amaba ay haleesho nafaqo-xumo daran.
Nafaqo-xumada halista ah: Waxay timaaddaa marka ay qofka ku dhacdo nafaqo la’aan daran. Waxaa
badanaa astaan u ah kala sisiibashada qofka ama calool-waynaadka. Waxaa loo kala saaraa nafaqo-darro,
nooca dhexdhexaadka ah (MAM) iyo nooca daran (SAM).
Kala sisiibashada jirka (weydnimo aad ah): Taani waa jeynaf macaluulid aad ah oo qofka haleesho oo loo
yaqaan “marasmus” ama ragaasid.
16
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Calool-waynaadka: Waa nooc ka mid ah nafaqo-xumada aadka ah. Waxaa calaamad u ah in uu qofku xubnaha
ka bararo iyadoo ay dhecaan ka buuxsamay. Waxaa bararkaa lagu arki karaa gacmaha iyo wejigaba. Marka ay
jeynafnimo aad ah wehliso waxaa la dhahaa marasmaic kwashiorkor ama calool-weynaad jeynaf macaluul
wehliyo.
Culayska jirka oo mid hooseeya noqdo: waxa laga wadaa in canug yeesha culays-jireed ka hooseeya da’diisa.
Aragti ahaan xaalada tani, ma kala soocdo hagaasida iyo jeynaf macaluulidda oogada, maxa yeelay waxa
baaritaan ahaan la bartimaameedsan halkan ma aha dherer dhantaalmo ama miisaan nusqaamo keli ah, ilaa
waa culaysa guud ee jirka oo la barbar-dhigo da’da cid la cabirra hayo oo loo adeegsado qorshooyinka lagu
qiimeeyo koritaanka.
NAFAQO-XUMADA DARAN: JAADADKEEDA IYO KALA
SOOC-SOOCNAANTEEDA.
Kalmada “nafaqo-xumada daran” waxa ay tix-raac ahaan ka tilmaan-bixisaa xaalado caafimaad oo jiritaan
ahaan kala duwan, kala duwanaansho la xiriirta hab bukaan eegga lagula tacaalo iyo hanaan baaritaanka
lagu ogaado. Labadaa xaalado oo ay kala masalaan jirrooyinka kala ah: Marasmus ( jaynaf-macaluulidda)
iyo kwashiorkor (calool-weynaadka) labadan xanuun mid kasta waxaa uu yahay natiijo ama u ka dhashaa
dhibaata dheefshiidka la xiriirta oo usaga un u gaar ah. In kasta oo ay kala duwan yihiin, haddana labadan
xaalado ee caafimaad, waxa ay isaga eg yihiin hanaadka daaweynta lagula tacaalo taas oo lafteeda farqi
yaryar (hase yeeshee muhiimaad weyn leh) laga waayin.
Nafaqo-xumada daran waxaa sida oo kala loo kala saaraa. Mid dhexdhxaad ah (MAM) iyo mid darnaanteedu
aad tahay (SAM), taas oo ka sahay qaadato ilaa heerka ay macaluushu cid saamaysay. Nafaqo-xumada daran
nooceeda aadka ah inta badan waxa ay ka dhalataa nafaqo-xumada daran nooceeda dhexdhexaadka oo aan si
habboon la maareyn. Calool-weynaadku (kwashiorkor) dhamaan noocyadiisa kala duwan waxaa lagu tiriyaa
Nafaqa-xumada daran nooceeda aadka ah. Nafaqa-xumada daran ee dhexdhexaadka iyo nooceeda aadka
ahba waxaa lagula tacaalaa qorshooyin kala duwan iyada oo loo eega hayo, heerka halisnimo ay bukaanka
qabo u lee yihiin iyo xadka baahida xanaane oo ay muteysiiyeen. Qorshooyinka maareynta nafaqa-darrada
badanaa waa kuwa ku salaysan bulshada.
17
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Bugtada qabto nafaqa-xumada daran nooceeda aadka ah, waxa ay noqdaan kuwa hab-dheef-shiidkooda
beden aad u liidmo, taas oo keenta in difaaca jirkooda, daciifo oo tayo ahaan hoos u dhaco, ilaa heer bukahu
ka noqdo, mid u nugul dhamaan waleeco-wadeenada jirka wareemo iyo in ay adkaato in si fudud loo agaado,
lurta hayso. Si bukaanku uga samatabaxo xaalada nafaqo-xumada daran jaadkeeda aadka ah oo uga bogsaado,
waa in uu helo xanaana heer sare ah oo dawo-siin iyo baanisba leh, taas oo laga helo goobooyin caafimaad
oo loo jaangooyay hab-farsameed loogu tala-galay in laga helo baxnaano xeel-dheer, kuwaasoo ku wacan
stabalisation centre (SC) ama Rugta Raysasho-kicinta.
2. ARAGTI GUUD OO KU AADDAN QORSHOOYINKA.
18
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2. ARAGTI GUUD OO KU AADDAN QORSHOOYINKA.
19
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
UDUBB-DHISMEEDYADA QORSHOOYINKA LAGU MAAREEYO
NAFAQO-XUMADA DARAN OO AADKA AH:
Ujeeddada laga lee yahay barnaamijta maareynta nafaqa xumada daran ee aadka ah waa:
-
In laga baaniyo bugtada ay hayso oo laga daweeyo.
-
In laga badbaadiyo dad inta ay macluushu weli taaban oo laga ilaaliyo.
Qorshooyinka kuwii si wacan loo daadihiyo, badanaa waa lugu guuleystaa in hadafyada kor ku qoran laga
gaaro. Si wacan u daadahin qorsha la daadihiyo waxa laga wadaa hirgelin ka kalahda isku-dhaf laysku dhafay
adubb-dhismeedyada kala duwan iyo isku-dubbaridid si waafi ah laysu dhex-gelgeliyo, iyada oo la eega hayo
udub kasta itaalka uu lee yahay iyo meesha uu munaasabka u yahay.
Abaabulidda bulshada:
Hadafka: waa in lagu boorriyo dadweynaha oo la dareensiiyo dhibaatooyinka nafaqo-xumada daran lee
dahay iyo astaamaha lagu aqoonsado. In la badbaadiyo carruur badan oo la jilba-xiro nafaqo-darrada inta ay
ka faafin oo fal-saamayn lurteeda ku fidin. In hawl-galada la tacaalidda meelo badan la gaarsiiyo oo baahida
deegaanada la wada daboolo.
Hawl-galka: Baaritaanka xilli hora ah oo carruurta lala tiigsado. Abaabulid la abaabulo madaxda, mas’uuliinta
iyo beel-daajiyayaasha deegaanka iyo urura-bulsheedyada ku hawlan hirgelinta qorshaha caafimaad. Qaylodhaan dadka wax lagu baro iyo tabkicin lagu dirra-gelin hayo dadweynaha in ay ka qayb-qaataan fulinta
qorshooyinka maareynta nafaqo-darrada. Iyo dadaal ku aaddan dabagalid iyo la socosho lala socdo xaaladaha
dadka buka.
Qorshooyinka nafaqo-siinta saayidka ah (SFP) oo la tiigsado.
Hadafka: -in la daweeyo bugtada nafaqo-xumada daran nooceeda dhexdhexaadka ah qabto. Iyo in laga
hortaggo nafaqo-darrada dhexdhexaadka ah si ay nooca aadka ugu gudbin.
Hawlgalka: Raashiin la qaybiyo toddobaadkiba mar, labo toddobaad mar ama bishiba mar, raashiinkaasoo
dheef bur ku dhafan ama quud isla markaasbo la cuni karo ka samaysan. Iyo Dawo-siin joogta ah. Dabagalid
baxnaana ah oo xaalada bukaanka lagula socdo. Fulinta qorshooyinka: waa si kali-kali ah in loo hirgaliyo ama
ay fuliyaan kooxa wareega ama kuwo negi ku ah xarun caafimaad oo laga fuliyo.
Qorshooyinka baaninta bukaan-socodka (OTP).
Hadafka: In laga daweeyo nafaqo-xumada daran ee aadka bugtada qabo kuwa rabitaankooda cunto fiican
yahay oona u wehlin xaalad caafimaad-darro dheeri ah macaluusha hayso.
Hawlgalka: Nafaqo-siin toddobaadaadkiba mara ah ama labadii toddobaadbo mar ah oo la lagu qaybiyo
quud markaabo la cuni karo iyo raashiin nuxrur iyo uraad sami loo xulay oo tayo baanis leh. Iyo dawo siin
joogta ah. Iyo dabagalid baxnaana ah oo xaladda bukaan lugula socon hayo. Fulinta qorshooyinka: oo loo
fuliyo si kali-kal ah ama hanaan koox wareegta ah ama negi xarun caafimaad laga fuliyo ah.
20
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Ka dib raysasho iyo bogsaasho uu bukaan kaga maarmo waaxda OTP-da, oo keento in qorshaha laga fasaxo;
waa in laga diiwaangeliyo qorshaha nafaqa-siinta ee (SFP) si ay u dhicin nafaqo-darro ku soo noqoto oo lurta
oo soo laabato lagaga hortago.
Rugta Raysasho-kicinta (xanaanada bukaanka waab jiifka ah) S.C:
Hadafka: In la daweeyo bugtada nafaqa-xumada daran jaadkeeda aadka ah oo rabitaankooda cunto yahay
mid liito ama nafaqo-darrada u wehliso xaalad fayow-darro oo dheeri ah.
Hawlgalka: Caano-siin (dux iyo caano lag baanin hayo) iyo dawo-siin maalin walba ah. Baxnaano bukaan
waabjiif laga siiyo (Isbitaal, xero ama xarun xanaana caafimaad oo 24 saacadood furan)
-
Canuga nafaqa-xumada daran oo aadka ah qabo, waxa daweyntiisu ka bilaabataa SC-da ama xarunta raysasho-kicinta ee xanaanada bukaanKa waabjiifka ah.
-
Marka uu canugu raysto, waxa uu daweyntiisa laga sii wadi karaa waaxda OTP (Baaninta bukaan socodka).
-
Marka uu bogsaado oo la fasaxo waxaa laga diiwaan-gelin karaa waaxda (SFP) oo qorshaha nafaqo-siinta dheeriga ah ku hawlan si looga ilaaliyo macluul dib ugu soo nogota.
Si marka bukaan xaalkiisu darsado caawimaad saayid ah loogu wareegiyo, marka uu raystana dib loogu celiyo
waaxda uu mudan yahay, waa in la helo nidaam wareejis si fiican u diyaarsan oo la jaanqaadi karto baahida
bukaanka iyo duruufaha kala gedisan ee hadbo si u sugnaado.
Arrinta waxa aad ka eegtaa cutabyada u gaarka ah si aad uga hesho xogog dhweeri ah oo ku saabsaan udubbdhimeedyada qorsha kasta oo halkaan lagu soo bandhigay.
A’saas-dhiga qorshooyinka caadiga ah oo soomaaliyaa ka hirgalsan.
Dhamaan qorshooyinka lagu maareeyo nafaqa-xumada daran sida habboon waa in la hirgeliyo, afar
udubdhismeedyo oo qorshooyinka maaraynta nafaqo-darrada ee baalkii kan ka horseeyay lagaga soo
sheekeeyay kuwaasoo si isku-dhafan oo waafi ah la rabo in loo fuliyo. Hase yeeshee, sida habboon markasta
kama suurto-gasho meela badan oo ay soomaaliyaa ka mid tahay.
Haddaba, kan waa asaasdhigga qorshooyinka caadiga ah ee hadahaan soomaaliyaa ka hirgalsan:
Jiritaanka waaxda OTP-da iyo rugta raysasho-kicinta (SC)
Caadi ahaan, hal rug oo raysasho-kicineeed oo isbitaali ku xiran misane gaar u alkuman ayaa u adeegi karta
carruurta nafaqo xumada daran oo aadka ah qabo oo laga keenay waaxyo badan oo kuwa OTP-da ah.
Bugtada uu daryeelkooda ka bilaabto rugta-raysasho-kicinta (sc), waxa ay daryeelkaas ku dhamaystiran
karaan waaxda baaninta bukaan socodka (OTP) marko ay dhibti darneed ee haysay ka oo raystaan (caadi
ahaan toddobood ka dhib).
Waxaa daweyntooda ka dhameystirtaan rugta raysasho kicinta bukaanka jooga meelaha uu gaarin qorshaha
baaninta bukaan socodka (OTP) (Taasoo qaadato bil caaadi ahaan).
21
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Bugatada lagu sheego nafago-xumada daran nooceeda aadka ah, haddii ay dhibaatooyin dheeri ah taa u
wehliyaan daweyntoodu waxa uga bilaabmi karaa waaxda baaninta bukaan socodka (OTP).
Tani waa sida aasaas dhigga haboon oo la rabo in dhamaan qorsnooyinka lagu wado. Ilaasaa gudaha
soomaaliya, asaas-dhigga kani magaalooyinka umbaa laga hirgelin karaa.
Qorshaha baaninta bukaan socodka (OTP) Meel uu jirin adeega rugta rayshasho-kicinta(SC).
Xiriir-hawl-gallo oo ka dhexeeyo dhawr waaxood oo qorshaha baaninta bukaan socodka ah (OTP) oo ay
rug raysasho-kicin oo bukaan liito lagu waree jiyo ka ag-dhaweyn. Daweynta bugtada, aqballaad ilaa ay ka
raystaan oo laga fasaxo dhamaan waxa un ay ka dhacdaa o lagu fuliyaa gudaha waaxda OTP-da.
In la waayo adeega rugta raysasho-kicinta oo taakulo caafimaad oo dheeri ah lagu fuliyo waxaa sabab u
noqda fogaan lag yahay xanunta ugu soke ama waayid la waayo wax lagu gaaro (gaadiid ama waddooyin)
ama xasilooni darro dad ka maanicda.
Guul-darraysashada ama shaqayn-waaga qorshooyinka inta badan waa mid aad u sareeyo. In kasto oo ay
jirin si lagu doorsado. Asaas-dhiggiddan uma haboona carrurta dhibaatooyinka dardaran ku jira oo u baahan
xanaana dheeri ah oo aan, waaxda OTP-da laga helin ama bixin Karin sida caano-la siiyo iyo ilaalo joogta ah
oo lagu baxnaansho.
Qorshaha nafaqa-siinta bukaanka nafaqa-xumada daran ee dhexdhexaadka ah.
Gudaha soomaaliyaa, labadii aasaas dhigaal oo kor lagu soo sheegay waa la helaa, ha jiro ama yuusan jirin
qorsho nafaqa-siin oo wehliyo. Carruurta nafaqo darrada dhexdhexaadka ah qabo waxa ay halis u noqdaa in
ay-nooca aadka u gudbaan meesha uu qorshaha nafaqo-siinta ka jirin.
Sidoo kale kuwa daryeelkooda ka helo waaxda OTP-da oona qorshaha nafaqo siinta loo gudbin waxa dhici
karto in ay macaluusha dib ugu soo noqoto.
Qorshaha nafaqo-siinta dheeriga ah ee xaaldaha aan qaalibka ahayn.
Meelo qaar, qorshaha nafago- siinta waa uu ka hirgalay iyadoo aysan jirin qorshooyinka baaninta bukaansocodka (OTP) iyo adeegyada rugta raysasho-kicinta toona.
Marka ay arrintu sidaa tahay xarunta waxa ay aqbashaa, dhamaan carruuta macluunsan iyadoo la eegin ama
la tixgelin kala darnaantooda.
Dhimaasha sareysa iyo wansiix hawlgalku wansiixo ayaa arrintaa inta badan ka dhalataa.
Xerooyin xilli-furan ah.
Iyada oo la eegayo xilli-socodnimada nafago-darrada oo la tixgelin hayo in ay tahay tariib-socod xilli kooban
ku eg, oona la dareensan yahay culayska dhaqaale oo wehliyo in la helo gooba nafaqo-siin oo si joogta u
furnaado, ururada arrimahan ku hawlan waxay door-bidaan xeerooyin xilli-furan ah oo un hawlgalo marka
safka nafaqo-darrada joogto.
Qorshaha kani, waxa u baahan yahay maal-gelin ka yar kuwa xeerooyinka joostada ah, hase ahaate e, waxa uu
u daran yahay joogta socodka adeegyada, oo curiya geedi-socod hawlgalada, taasoo sababta in loo baahdo
dadaal tababbarid iyo ilaala maareyn aad u weyn mar kasta oo xerooyinka xilli-furan ahaa dib loo furo.
Baraandegga dhacdooyinka kor lagu soo faafaahiyay, mida u hore umbaa la jeclaystaa, gaar
ahaan marka uu wehliyo qorshaha SFP (Qorshaha nafaqo siin dhammaystirka ah). Dhamaan
kuwa kale waa in la kobciyo/la hormariyo marallale marka ay suurta-gasho. Kor-u-qaadid
kobcin ama horumarin la hor mariyo waxaa dhici karta in arrin hirgeli karta noqon meela ka
tirsan gudaha soomaaliyaa, ugu yaraan marka la eego hadafka dhow oo la tiigsana hayo. Xeer
qoraalkan waa mid tixgeliyay xaaladda, oo xambaarsan talooyin si gaar ah loogu sidkay ka
warbixinta duruufaha jiro.
22
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
GUNDHIGYO MUHIIM U AH JAANGOOYO TAYO LEH IN LA HELO.
Hirgelinta jaangooyada la taacaalidda nafaqo-xumada daran, waxa ay u baahan tahay gundhigyo isku-xirxiran
si loo helo qorshooyin qaayo iyo tayabo leh. Gundhigyada qaarkood wax ay si gaar ah ahmiyad weyn ugu lee
yihiin, xaaladaha soomaaliyaa. Marka si wadjir loo eegoona mid kasta oo ka mid ah, waxa ay u baahan tahay
in lagu eego jeedaalo qoto-dheer oo si barax-tiran loogu huro waqti iyo jeeqaaqid lagu weeleeyo muddada
uu qorshuhu socdo. Gundhigyada Kuwooda waaweyn waa:
Isku-dhafid lagu mideeya udub-dhismeydyada kala duwan ee jaangooyada: Isku-dhafnaan mideysan oo udubdhismeydyada laysku dhafo waxa ay ka kooban tahay waxaa ka mid ah; wareegin bukaana laga wareejiyo
dabaqad ka mid dabaqadyaha xanaanada oo la geeyo kan ku xiga marka loo baahda oo sida la rabo lagu
wado iyadoo aan marna dhicin in bukaanka daweynta ka joogsato ama ka kala dhantaalanto. Sida oo kale
taas waxaa ka mid ah isku-dubbaridid waafi ah oo gundhigyada laysku duwo iyo macluumaad wadaag si loo
ilaaliyo loona hormariyo natiijada qorshaha ama jaangooyada.
Abaabuulka bulshada, nafaaqo-siinta dheeraad ah iyo baaninta bukaan socodka iyo kuwa waabjiifta ah, waa
in la fahmo in ay ka tirsan yihiin hal qorsho oo keliya. Waxaa loo baahan yahay in carrabka aad loogu adkeeyo
gaar ahaan marka maamulidda udubb-dhismeedyada ay wadaan ururra kala duwan oo hawlgalku mideeyay.
Waa muhiim in la sameeyo kulama joogta ah oo xogta lagu wadaago waayo’aragnimada dhacdooyinka laga
helana lagu kala qaato.
Tababbarka dhamaan shaqaalaha ku hawlan maareynta nafaqo-xumada daran waa arrin ahmiyad weyn leh
agabbarkaas oo ku aaddan dhamaan dabaqooyinka kale duwan ee hawl-wadeenada, ka bilaw, is-kood-ushaqeeyaha bulshada ilaa xirfad-yahanada sida taqaatiirta isbitaalada.
xeerar dhaqameedyada casriga ah ee maareynta mafaqa-xumada daran waa kuwa la dejiyay tobankii sano
ee u danbeeysay sidaa aawadeed, xirfad-yahanada ka shaqeeya goobaha caafimaad intooda badan ma helin
tababbar laga tababbaro xeerarkan marka ay waxbarashadii rasmiga ahayd wadeen. Sida, darteed agabbarid
joogta waa in ay jiro agabbar joogta ah oo dhamaan macluumaadka lagama maarmaanka ah laga helo, si loo
layliyo shaqaale cusub oo tayo yeesha, loona kocbiyo hawl-galka caafimaad oo looga faa’idaysto dhacdooyinka
duruuf-keentada ah oo markasta soo darso.
kormeeridda hawlgalka usagana waa gundhig muhiim ah si loo ilaaliyo loona hormariyo tayada dhamaan
qorshooyinka maarynta. Waxaa laga dheefi karaa ficil celin degdeg ah oo looga jawaab celiyo dhibaatooyin
gaar ah iyo la qabsi lala qabsado is-beddeladda soo kordho. Maareynta hawlgalka waa in ay ahaato mid loo
hirgeliyo hab nidaamsan oo shaqo-barid iyo hawl fududeyn ku dheehan tahay oo aysan noqon ilaalo qur’ah
oo cid kaalin lagu ilaaliyo.
Kormeeriddu, waa arrin adag siiba marka xaaladaha soomaaliyaa ka jiro loo eego maadaamo aysan goobta
dawaynta badanaa joogin xirfad yahano (sida shaqaalaha caalamiga ah). Sidaa aawadeed waa in la alkumo
habab cusub oo sahla in hawl-wadeenada loo tababbaro maaraynta hawl-galada. Taasi waxay ku dhisnaan
kartaa adeegsiga isgaarsiinta tegnoolijiyada oo degmooyinka Soomaaliya laga heli karo, sida;
- Bayaan e-mail lagu wada xiriiro todobaadkiba mar ama bishibo mar. Waxaa loo isticmaali karaa qoraalrasmiyeedyada codsiyada iwm
- Isticmaalka habka scan-ka iyo email-ka
- Isticmaalka telefoonada iyo barnaamijka Skype-ka oo lagu wada xaajoon karo
- Ururinta sawirada bukaanka ama dhibanayaasha, oo lala wadaaga hawlwadeenada goobta shaqada
jooga.
23
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Bulsho abaabulka iyo baaritaanka cudurada xilli hore.
Iyada oo aan la eegin aasaas-dhiga qorshaha, bulsho abaabulka iyo baaritaan xilli hore la aado waa udubbdhismeedyo ahmiyad weyn leh. Haddii si fiican loo hirgeliyo wax ay caawiyaan oo ay sahlaan in uu qorshaha
baaho oo uu si fudud dhul wayn ugu fiddo. Waxa ay sidoo kale wax ka geystaan in laga hortago nafaqoxumada daran inta ay heer halis u gudbin. Bulsho abaabulku waxaa kaloo laga faa’ida hayaa xiriir wanaagsaa
iyo is fahan lala yeesho bulshada laga dhex shaqayna hayo.
Dhamaan qorshooyinka waa in ay lahaadaan, shaaaale u gooni ah iyo dhaqaale loogu talogalay abaabuulka bulshada iyo baaraandeg loo tafaxtiray in bulsho abaabbulka lagu hirgeliyo.
Waa in aan loo arkin wax saayid qorshaha ku ah oo la sameeyo uun marki waqti loo helo.
3. BAARITAANKA LAGU OGAADO NAFAQO-XUMADA DARAN
24
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
3. BAARITAANKA LAGU OGAADO NAFAQO-XUMADA DARAN
IYO HAB-AQBALAADA BUGTADA
25
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Baaritaanka Nafaqo-xumada daran
Baaaritaanka lagu ogaado nafaqa-xumada daran waxa loo sameeyaa siyaaba kala duwa oo kala ah:
- Isku eegitaanka miisaanka iyo dhererka; (weight for height (w/h) Cabbiritaanka culayska bukaanka,
joogiisa iyo jinsiyadiisa iyada oo la adeegsanayo qiyaas-cabbiridda rasmiga ah e koritaanka (z-scores) ee
Ururka Caafimaadka Adduunka (WHO). Culayska miisaanka iyo joogga canuga ayaa waxaa la barbardhiga
hayaa kan caadiga ah ee ilmaha la da’da ah oo ay isku jinsiyada yihiin.
- Cabiritaanka dhumucda Wareega cududda (MUAC): Iyadoo la adeegsanayo duub ama xarig, lagu duubo
bartamaha cududda sare ee gacanta bidex.
- (Bilateral oedema)-cabbiritaan la cabbiro bararka jirka siiba caloosha iyo lugaha oo lago ogaado caloolweynadka (kwashiorkoar iyo jaynaf macaluulka) calool weynaadka la xiriiro.
Weydnimada aadka ah iyo astaamaha kale oo la xiriiro nafaqo-xumada daran.
- Jaynaf-macaluulidda, iyo astaan cilmiyeedyada kale ee nafaqa-xumada daran nooceeda aadka ah iyo
dhibtooyinka wehliyo lagu hubsado.
Cabbir-qaadka hore (culayska, dhererka dhumucda wareega cududda iyo barar-oogeedka) waa mid
ahmiyad weyn leh. Wixi khalad ah ee qiyaas-qaadka kani ka yimaado, waxaa ka dhalato natiija khalad
ah oo qaribta baaritaanka oo idil, keentana in bukaanka waxa uu la buko la ogaan waayo oo laga
daweeyo lur uusan qabin ama la daweyninbo.
Baaritaan kasta oo hirgalo waxuu lee yahay kaalin ka duwan kuwa kale:
•
Kan wareega cududda iyo barar-oogeedka (MUAC iyo Oedema) waxaa lagu kala ogaadaa bulshada dadka nafaqo-xumada hayso iyo kuwa kale.
•
•
•
Cabbiraada culayska, dheererka/joogga, dhumucda wareega cududda iyo dhacaan oogeedka ama bararidda xubno ka mid ah jirka waxaa laga adeegsada xerooyinka caafimaad si loogu kale saaro dadka kuwa caadiga ah kuwa nafaqo-xumada daran aadka ah iyo kuwo toodaay dhexdhaxaad tahay si go’aan looga qaato aqbalidda bukaanka. Iyadoo ku xiran heerka calamooyinkaan ayaa waxaa bukaanka lagu qaabilaa qorshaha ku habboon sida; (TSFP, OTP iyo SC-ga)
Astaan cilmiyeedyo isku-xirxiriira oo ay ka mid tahay rabitaan-cunto-waayid ama hamuun-
waaga (anorexia) ayaa la adeegsada in lagu aqoonsada bukaanka nafaqo-darrada aadka ah qabo oo u baahan in adeega rugta rayshasasha-kicinta la geeyo (SC)
culayska, oedemada iyo sugnaanta astaamo bukaan eega cilmiyeedyo kale ayaa la adeegsadaa si loo la socdo xaalada isbedbedesha ee bukaanka lala tacaala hayo.
Shaqsi nafaqo-darro ayaa haysa haddii laga helo ugu yaraan hal calaamo oo ka mid ah calaamooyinka la soo sheegay ee (W/H, MUAC iyo Oedema-da). Sidaa owgeed lama oran karo qofku waa uu bogsaaday ila marka laga daweeyo calamooyinkaa oo dhan.
26
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Nidaamka baaritaanka sidaa awgeed waxuu leeyahay sedex talaabo;
1. Cabbiridda Oedem-ha, MUAC, W/H iyo xisaabidda W/H
2. Go’aan qaadashada in uu canuga qabo nafaqo-xumada halista ah, tan dhexdhexaadka ah
ama tan aadka ah
3. Hadduu canuggu qabo nafaqo-xumada dhexdhexaadka ah, eeg canugga hammigiisa
cuntada oo ka hubso in uu xanuun kale qabo si aad u ogaato in u canugga u baahan yahay in
laga daweeyo SC-ga ama Rugta Raysasha doonka.
Waxaad eegtaa FC-7 oo ku saabsan aqbalidda bukaanka iyo FC 13 iyo FC 20 bixitaanka bukaanka
Kaar-shaqeedka 1-baad: Qiyaas-cabbiridda.
- 1. Cabbiridda culayska canuga.
Ilmaha waxaa lagu cabbiraa miisaan laadlaado, qiyas-beegiisune yahay 25 kiilo. Tartiib-tartiib ayaa loo
dalacsiiyaa ila 0.100kg laga gaarsiiyo. Ha hilmaamin in aa dib u habayso oo aad qiyaas cabbirka ka dhigto
heer eber ah (zero), ka hor inta aad qof miisaamin.
Baaf caag ah oo kuwa dharka lagu dhaqdo ah ayaa wanaagsan in afar xaring oo kor iyo hoosba ka xajiya lagu
xiro. Baafku waa in aan dhulka laga fogayn si canuga cabsi u dareemin ama hadduu dhaco wax u garin. Baafku
hadduu wasaqaysanyahay ku dhaq jeermis-dile ama saabuun. Waa in uu yahay shay uu canugu yaqaan oona
fududahay adeegsigiisa loona adeegsan karo in lagu cabbiro ilama xanuunsan
Haddii baaf la waayo waxaa la adeegsan karaa sarwaalka cabbiraadka in kasto uu sarwaalku u habboonayn
ilmo xanuunsan oo xaalkooda liito. Hadduu sarwaalka wasakhaysan yahay waa in la dhaqo oo loo cullo si
jeermiska looga dhilo.
Marka canuga baafka ama sarwaalka ku dhex sugnaado, waxa aad qortaa qiyaas tireedka, sida ugu dhaw
100 grams, adiga oo diiwaan-gelina hayo qiyaas-tireedka. Fareemka miisaanka waa in uu la sinaado joogga
indhaha cida wax cabbira hayso. Miisaanka waa waajib in la xaqiijiyo saxnaantiisa, shaqo-fal si joogta ah
iyadoo la adeegsana hayo shay qiyaasta culayskiisa la og yahay toddoobaadkiba hal mar.
Qiyaas-qaadka culayska/miisaanka canuga
Tilmaan bixin ku aaddan cabbiraada.
•
Inta aad canuga cabbira hayso, ka dhig dharka oo idil. Haddii ay suura-gal tahay meel qarsoon kuamey cabbir-qaadka, gaar ahaan marka ay gabadh tahay gof ka la cabbira hayo.
•
qiyaas tireedka miisaanka waxaad geysaa heer eber (zero)
•
Xaqiiji in miisaanka la sima yahay indhaha.
•
Dhex dhig canuga baafka ama sarweel cabbiraada
27
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
•
xaqiiji in uusan canuga wax gacmana ku haysan
•
Akhri qiyaas-miisaanka canuga marka ay fallaarta (tusisada ah) xasisho.
ADEEGSIGA MIISAAN ELEKTAROONIGA AH (DANAB KU SHAQEEYAHA AH).
- 3. Cabbiridda dhererka ama joogga canuga
Cabbiridda dhererka canuga
Carruurta ka gaaban 87 cm, looxa cabbir-qaadka, dhulka ayaa la
dhigayaa.
•
Waxaad u baahan doontaa labo qof si ay
cabbiridda u fiicnaato, hadduu gacan-yare
kula joogin hooyada ayaa ku caawin kartaa kol
ay kuu toosiso madaxa canuga.
•
Waxaad canuga la seexina hayaa dhex-bartinka loox-cabbiraadka.
•
Gacan yaraha waxa la rabaa in uu qabto canuga daamanka oo uu toosiyo madaxa ilaa madaxa ka daaro madaxa looxa oo naban kuna niibo ilaa uu ka toosa.
•
Cabbir-qaadaha ayaa markaan dul-saara hayo gacmahiisa lugaha canuga, oo si dabacsan u jiida hayo. Canuga oo kaddib hal gacan ku reebayo bowdooyinka si laabasho jirka looga ilaahiyo.
•
Isla goorta canuga lugahiisa si toos loo meeleeyo, saxanka sibiibixa ayaa si sugan loogu soo riixa hayaa, cagaha canuga.
•
Si loo ogaado qiyaasta dhererka saxanku waa in uu ku toosnaado looxa joog ahaan.
•
Dhererka qiyaas tireedkiisa waxaa laga qataa midkiisa ugu dhow 0.1 cm.
Cabbiridda joogga canuga
Carruurta kuwa ka dheer 8 cm loox-cabbiraadka lugu cabbiro
waa mid taagan oo dul-qotoma dhul bagafsan ama siman
•
Canuga wuu istaaga hayaa, oo isku toosina hayaa bartamaha loox-cabbiraadka.
28
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
•
Oogada canuga, madaxa, garbaha, barida lowyada, cirbaha waa in lagu aaddiyo oo la daarsiiyo looxada, oo uu si sugan ugu xajiyo gacanyaraha.
•
Cabbir-qaadaha ayaa markaas meelayna hayo madaxa canuga oo ku aaddin hayo astaan-raaca.
2010
•
Jooga waxa la qaataa qiyaas tireedka ugu dhow 0.1 cm.
•
Qiyaas-tireedka cabbiridda laga helo waa in isla markaas la qoro.
Cabbir-qaadka wareega cududda canuga (MUAC)
Hab cabbir-qaadka “MUAC” loo yaqaan waxaa si gaar ah loo adeegsadaa in lagu cabbiro dhuubnaanta
cududda 6 bilood jir ila 5 sanad jir.
Sideebaa wareega cududda loo cabbiraa ?
•
Waxa aad weydisa hooyada in ay ka feydo wixii
dhar kudadan cududda bidex ee canuga.
•
Ka shaqee xisaab ahaan bar-dhexeedka cududda canuga marka hore meeleyn ku ogow fiiq garabka canuga adiga oo adeegsana hayo faraha fiidooda.
•
Laab xusulka canuga si aad u hesho xagal toosan (90 dhigirii ah)
•
Gee mitiriyaha (suunka galoolan ee wax lagu cabbiro) eber, taas oo ka tusmaysan laba fallaar, fiiqa garabka korkiisa hoos u jiid markaa suunka galoolan si toosan ilaa uu hoos u dhaafo fiiqa xusulka.
•
Akhri lambarka ku aadan fiiqa qiyaas-tireedka senti-mitar e ugu soo dhaw. Qiyaas –tireedka kuu so baxdo waxa aad u qaybisaa labo meel si aad qiyaas shiishto bar-dhexdhaxaadka. Si taasi ka duwan oo loo samayn karo waalaabitaan suunka galoolan laysku laabo dheererkiisa oo saas laga qiyaas shiisho bar-
dhexeekiisa.
•
Adiga oo adeegsan hayo qalin ama wax kale, sumad ama sumad lagu ogaado u yeel meesha aad u garatay in tahay dhexdhaxaadka ama bartamaha.
•
Toosi addinka canuga markaas oo kuu duub suunka galoolan wareega cududda halkiisa suntaneyd. Xaqiiqso in lambarada dhanka saxda u jeedaan sidoo kale waxa aad xaqiiqsataa in duubka suunka si fidsan jirka u 29
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
taabto.
KG
SEGA
Daaqada daare-damiyaha
Waa meesha miisaanka laga shido oon sababta
in miisaanka siyaaba kala duwan u shaqeeyo.
Marka mudda gaaban la dado miisqanka wuu
daarmayaa. Mise sida u shaaqeeyo ayaa isbeddeleyso.
Daaqada-soo-bandhigista.
meesha qiyaas laga arkoo
beegga Kg ilaa 1/10 kg tusisa.
Adeegsiga daaqada daare-damiyaha ah
Sida ugu wanaagsan ee looga shaqeysiiyo dare-damiyaha miisaanka waa cagta oo la
isticmaalo.
Hal cag dul-mari dare-damiyaha gees ilaa ka-gees. Ha ku istaagin daaqada lafeeda. Waayo
maaha baatoon la riixo.
1. Dhulka dhig miisaanka. Doora meel siman oo bagafsan. Ha
ku joogsan miisaanka weli.
2. Fiiri daaqada bandhigista cabbirka. Waa in waxba ku
qornaanin.
3. Si degdeg ah kor mari cagta daare-damiyaha, miisaanka
ayaa isla markaa shidmi doona waxaad arki qoraal.
188.8
4. 5 ilbiriqsi gudahooda, miisanka waa is hagaajin doonaa ilaa
uu ka tusso lambarkka eber(0). Taas oo tusinayso in qof lagu
cabbiri karo.
0.0
5. Ku joogso miisaanka si toos iyo xasil ah waxaad xaqiiqsataa
in ay cagaha ama dharka aad ku lebisan tahay dadin
daaqada. Waxaa arki doontaa:
1
Kaddib
1
kaddib
1
6. Lambarka 1 ayaa kolba gees u boodi doona, si uu u tusiya
in miisaanku shaqeyna hayo. Kaddib waxaad arki doontaa
tira-qiyaaseedka culayska daaqada bandhiga sida:
58.3
30
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
Sida loo miiisaamo dadka weyn iyo carruurta aan in la garab-qabto u baahnayn.
1. Shid miisaanka
2. U sheeg qofka in uu miisaanka ku joogsado u-sug inta qiyaas beegga ka soo baxayso.
3. U sheeg qofka inuu ka dego sug inta bandhiga ka tusinaayo 0.0 ka hor intaad qof kale miisaamin.
Sida loo miisaamo carruurta hooyada wado
1. Shid miisaanka.
2. Weydi hoyada in ay ku joogsato, iyado oon canuga haynin. Ka ilaali cagaheeda ama
dharka in uu dado daaqadda. Waxa markaa kuu muuqan qiyaasta miisaanka hoyada
masalan; 58.3
3. Hooyada oo miisaan weli saran, cagta ku dad daaqada waxaadna sugtaa dhawr
ilbiriqsi;
00.0
4. Weydi hooyada in ay ka degto miisaanka waxa kuu soo bixi doonta.
----
5. Waxaad weydiisa hooyada in ay miisaanka fuusho iyada oo canuga siddo. Waxaa
kuu soo baxanayo culayska canuga;
5.4
6. Waxaad weydisaa hooyada inay ka degto miisaanka waxaad kuu soo baxa hayo;
---7. Cagtaada dul-mari daaqada daare-damiyaha si aad miisaanka dib-ugu celiso oo
qofka xigo loogu miisaammo. Waxaa kuu soo bixi;
0.0
31
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
•
Waxa aad fiirisaa giigsanaanta duubka suunka ee cududda canuga xaqiiqso duubku in sida la doona hayo giigtirnaantiisu tahay.(yuusan aad uga dhegnaan mise falawfalow ahaan)
Xaqiiqso oo ka ilaali foocsanaa uu soo foocsanaado duubka, ha fariisto oo in uu dhaqadhaqaaq lahayn ku noqnoqo kor meeridda haddii loo baahdo.
Marka suunka sida la rabo cududda ugu duubmo oo gigsanaantiisuna tahay tii la doona hayay, akhri oo ku dhawaaq cabbirka adiga oo la aada hayo sida ugu dhow 0.1 cm.
•
Oona isla markaabo diwaan geli cabbiraada.
Midabyada suumanka MUAC oo goobaha badankood ee gudaha Soomaaliya manta ma waafaqsano
shuruudahaay nafaqo-xumada ku micnoowdo. Sidaa awgeed inta kuwa wanaagsan laga helayo, ha
tixraacin midibyadaasi.
Beddelkii aad saas samayn lahayd waxaad un xusuunaataa tirada mm-ka oo raac xeer qoraalada.
< 115 mm: nafaqo-xumada daran teeda aadka ah
> 115 iyo < 125 mm : nafaqa xumo daran oo dhexdhexaad ah.
> 25 mm: jiri taan la’aan nafaqo xumo
5. Baaritaanka lagu ogaado caga-bararka/Caallirka (Oedema)
•
Oedema ama caallir waa barar ay bararto oogada ama xubna oogada ka tirsan
•
Oedema ama bararka jirka waxa uu astaan u yahay kwashoihkor ama caloolweynaadka
•
Caloolwenynaadka bararka tilmaamo waa in uu saameeyo labada lugood oo lugaha sida lagu
ogaado in caga-barar yahay mid calool weynaad keenay waa bohol yaro ka harta riixmo labada cagood
la riixo taaso dhawr ilbiriqsi halki la rixay ku nagaato (sii riixnaato)
•
Bararkii hal cag ama lug un saameeya, astaan uma aha caloolweynaad (kwashiorkor) sidoo
kale caga-ka-bararkii aan bohol yare samayn marka la riixo, caloolweynaad astaan uma noqdo
hase ahaata e bukaankii barar noocaas lagu arko, waa in takhtar baaro, si xaaladiisa caafimaad lo sugo
Tilaabooyinka baaritaanka ogaal-doonka caga bararka
•
Bararka marka u hore waxa laga bararaa cagaha dhankooda sare .
•
Adiga oo adeegsan hayo suulashada si dabacsan u riix lugaha dhankooda sare, markaa jeedaali adigo ku dhawaaqa hayo 121,1 2 123.(mudda ku qiyaasan 3 ilbiriqsi)
•
Ka dib marka aad suulka ka qaado haddii ay meesha sii riixanaato dhawr ilbiriqsi ama bohol yar oo riixidda ka hartay ka sii muuqato (goobta la riixay) taasi waa bararka calool-weynaad astaan u ah.
•
Sidaa si la mid ah waxa ku samaysaa dhudhunka iyo bawdada lawga ka sareysa ama gacmaha calaacasha dhankeeda kale misa wejiga(agagaarka indhaha)
•
Bararku waxaa lago tusmaystaa sida soo socoto;
Bararka labada cagood…………………………………………………+
Bararidda cagaha iyo addimaha…………………………………..++
Bararidda cagaha, addimaha, gacnaha iyo wejiga………...+++
32
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAAR–SHAQEEDKA 2 aad: Go’aansashada culayska oo loo fiiriyo joogga. Culayska/
joogga. (W/H)
Badanaa carruurta ladan waxa ay lee yihiin culays caadi ah marka loo eego jooggooda ama dhererkooda.
Hadduu culayskooda ka yaraado sida caadiga ah, waa macaluulsan yihiin ama nafaqa-xumo daran ayaa hayso.
Tani waxa lagu cabbiraa oo lagu kala soocaa (Z-scores) wax loo yaqaan.
Z-scores waxaa loo adeegsadaa in lagu ogaado in nafaqo-xumada ilmaha hayso ay tahay mid daran, mid aad
ah ama dhexdhexaad ah, Si looga aqbalo qorsho xanaaneedyada kala duwan.
Isticmaal jadwaladda ku yaalaan labada baal oo ku xiga baalkan, si aad u fahanto sida ay u shaqeeyaan.
Kani waa geedi-socod loo tix-raaco bukaan kasto.
1. Qor culayska, joogga iyo jinsiga canuga.
2. Dooro jadwalka ku aaddan canuga jinsigiisa (waxaa jira hal jadwal oo laboodka iyo mid dheddiga loogu talo-galay).
3. Dooro saf taaganaha aad adeegsan rabto.
• Dhererka: Haddii canuga yahay mid la cabbirayo usaga oo jiifa (ka gaaban 87cm) adeegso jadwalka dhanka
bidex jira.
• Joogga: Haddii u yahay mid la cabbirayo usaga oo taagan (ka dheer 87cm) adeegso jadwalka midigta jira.
4. Isha la raac safka taagan ilaa geeskiisa biddex ee jadwalka aad ka gaarto lambar tiro ahaan ka weyn joogga canuga. Kaddib, xulo qiyaasta joogga ugu soo dhow joogga canuga:
• Tusaale 1: Hadduu joogga canuga 55.7, waxaad xulataa 55.5.
• Tusaale 2: Hadduu joogga canuga ahaa 55.8, xulo 56.
5. Haddana waxaad xulataa xariiqa loo adeegsan doono si loo eego culayska /miisaanka canuga.
6. Ula raac isha xariiqa dhanka midig (waxa talo ah adeegsiga ul-cabbir (RULER) si loo hubsado inaan xariiq kale loo gudbin) marki aad gaarto culays tiro ahaan ka koreeya miisaanka qiyaasta canuga hako.
7. Waxa aad eegta midabka safka gudban, halka aad ku hakatay. Ama madaxa safka waxa ku qoran si aad u hesho W/H culays/joogga koox ahaan bukaanku ka tirsan yahay.
33
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
8. Qor natiijada.
9. Adeegso xogta aad ka heshay jeedaalada ee culayska/joogga, wareega cududda iyo bararka lugaha si aad u
go’aansato in canuga aqballaad u bahan yahay in waaxda uu mudan yahay in laga diiwaangeliyo.
Kooxaha-qiyaaseedka culayska oo fiiriyo joogga waa:
< - 3
< - 2
O
Nafaqa-xumo daran oo aad ah.
Nafaqa-xumo daran oo dhexdhexaad ah
Xaalad caadi ah
Faah faahin dheeri ah.
< - 3, macnaheedu waxa uu yahay W/H-C/J bukaanka uu ka hooseeyo -3 Z- scores .
< - 2, macnaheedu waa in W/H ama culayska – loo fiiriyo joogga oo bukaanku u dhexeeyo – 3 iyo -2 Zscores.
Macnaheedu waa inta culayska/joogga bukaan uu u dhexeeyo -2 iyo Z-scores.
34
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
HEER-QIIMEYNTA KORITAANKA GABDHAHA EE WHO (URURKA CAAFIMAADKA
ADDUU
WHO GROWTH STANDARDS IN Z-SCORES- GIRLS
Weight for length (Lying down)
Weight for Height (Standing up)
cm
<-3
<-2
0
cm
<-3
<-2
55
3,5
3,8
4,5
87
9,2
10
55,5
3,6
3,9
4,7
87,5
9,3
10,1
56
3,7
4
4,8
88
9,4
10,2
56,5
3,8
4,1
5
88,5
9,5
10,3
57
3,9
4,3
5,1
89
9,6
10,4
57,5
4
4,4
5,2
89,5
9,7
10,5
58
4,1
4,5
5,4
90
9,8
10,6
58,5
4,2
4,6
5,5
90,5
9,9
10,7
59
4,3
4,7
5,6
91
10
10,9
59,5
4,4
4,8
5,7
91,5
10,1
11
60
4,5
4,9
5,9
92
10,2
11,1
60,5
4,6
5
6
92,5
10,3
11,2
61
4,7
5,1
6,1
93
10,4
11,3
61,5
4,8
5,2
6,3
93,5
10,5
11,4
62
4,9
5,3
6,4
94
10,6
11,5
62,5
5
5,4
6,5
94,5
10,7
11,6
63
5,1
5,5
6,6
95
10,8
11,7
63,5
5,2
5,6
6,7
95,5
10,8
11,8
64
5,3
5,7
6,9
96
10,9
11,9
64,5
5,4
5,8
7
96,5
11
12
65
5,5
5,9
7,1
97
11,1
12,1
65,5
5,5
6
7,2
97,5
11,2
12,2
66
5,6
6,1
7,3
98
11,3
12,3
66,5
5,7
6,2
7,4
98,5
11,4
12,4
67
5,8
6,3
7,5
99
11,5
12,5
67,5
5,9
6,4
7,6
99,5
11,6
12,7
68
6
6,5
7,7
100
11,7
12,8
68,5
6,1
6,6
7,9
100,5
11,9
12,9
69
6,1
6,7
8
101
12
13
69,5
6,2
6,8
8,1
101,5
12,1
13,1
13,3
70
6,3
6,9
8,2
102
12,2
70,5
6,4
6,9
8,3
102,5
12,3
13,4
71
6,5
7
8,4
103
12,4
13,5
71,5
6,5
7,1
8,5
103,5
12,5
13,6
72
6,6
7,2
8,6
104
12,6
13,8
72,5
6,7
7,3
8,7
104,5
12,8
13,9
73
6,8
7,4
8,8
105
12,9
14
73,5
6,9
7,4
8,9
105,5
13
14,2
74
6,9
7,5
9
106
13,1
14,3
74,5
7
7,6
9,1
106,5
13,3
14,5
75
7,1
7,7
9,1
107
13,4
14,6
75,5
7,1
7,8
9,2
107,5
13,5
14,7
76
7,2
7,8
9,3
108
13,7
14,9
76,5
7,3
7,9
9,4
108,5
13,8
15
7,4
8
9,5
13,9
15,2
77
109
14,1
15,4
77,5
7,4
8,1
9,6
109,5
78
7,5
8,2
9,7
110
14,2
15,5
7,6
8,2
9,8
14,4
15,7
78,5
110,5
79
7,7
8,3
9,9
111
14,5
15,8
79,5
7,7
8,4
10
111,5
14,7
16
80
7,8
8,5
10,1
112
14,8
16,2
80,5
7,9
8,6
10,2
112,5
15
16,3
81
8
8,7
10,3
113
15,1
16,5
81,5
8,1
8,8
10,4
113,5
15,3
16,7
82
8,1
8,8
10,5
114
15,4
16,8
82,5
8,2
8,9
10,6
114,5
15,6
17
83
8,3
9
10,7
115
15,7
17,2
83,5
8,4
9,1
10,9
84
8,5
9,2
11
84,5
8,6
9,3
11,1
85
8,8
9,6
11,4
85,5
8,9
9,7
11,5
86
9
9,8
11,6
86,5
9,1
9,9
11,8
35
0
11,9
12
12,1
12,3
12,4
12,5
12,6
12,8
12,9
13
13,1
13,3
13,4
13,5
13,6
13,8
13,9
14
14,1
14,3
14,4
14,5
14,7
14,8
14,9
15,1
15,2
15,4
15,5
15,7
15,8
16
16,1
16,3
16,4
16,6
16,8
16,9
17,1
17,3
17,5
17,7
17,8
18
18,2
18,4
18,6
18,8
19
19,2
19,4
19,6
19,8
20
20,2
20,5
20,7
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAAR SHAQEED-KA 3 AAD: Tijaabada/baritanka cunto-rabitaanka.
Mar haddii la arko in canuga uu qabo nafaqo-darro nooceeda (SAM), waxaa loo baahan yahay inaad go’aansato
WHO GROWTH
Weight for length (Lying down)
cm
<-3
<-2
55
3,6
3,8
55,5
3,7
4
56
3,8
4,1
56,5
3,9
4,2
57
4
4,3
57,5
4,1
4,5
58
4,3
4,6
58,5
4,4
4,7
59
4,5
4,8
59,5
4,6
5
60
4,7
5,1
60,5
4,8
5,2
61
4,9
5,3
61,5
5
5,4
62
5,1
5,6
5,2
5,7
62,5
63
5,3
5,8
63,5
5,4
5,9
64
5,5
6
64,5
5,6
6,1
65
5,7
6,2
65,5
5,8
6,3
66
5,9
6,4
66,5
6
6,5
67
6,1
6,6
67,5
6,2
6,7
68
6,3
6,8
68,5
6,4
6,9
69
6,5
7
69,5
6,6
7,1
70
6,6
7,2
70,5
6,7
7,3
71
6,8
7,4
71,5
6,9
7,5
72
7
7,6
72,5
7,1
7,6
73
7,2
7,7
73,5
7,2
7,8
74
7,3
7,9
74,5
7,4
8
75
7,5
8,1
75,5
7,6
8,2
76
7,6
8,3
76,5
7,7
8,3
77
7,8
8,4
8,5
77,5
7,9
78
7,9
8,6
78,5
8
8,7
79
8,1
8,7
79,5
8,2
8,8
80
8,2
8,9
80,5
8,3
9
81
8,4
9,1
81,5
8,5
9,1
82
8,5
9,2
82,5
8,6
9,3
83
8,7
9,4
83,5
8,8
9,5
84
8,9
9,6
84,5
9
9,7
85
9,2
10
85,5
9,3
10,1
86
9,4
10,2
86,5
9,5
10,3
STANDARDS IN Z-SCORES- BOYS
Weight for Height (Standing up)
0
cm
<-3
<-2
4,5
87
9,6
10,4
4,7
87,5
9,7
10,5
4,8
88
9,8
10,6
5
88,5
9,9
10,7
5,1
89
10
10,8
5,3
89,5
10,1
10,9
5,4
90
10,2
11
5,6
90,5
10,3
11,1
5,7
91
10,4
11,2
5,9
91,5
10,5
11,3
6
92
10,6
11,4
6,1
92,5
10,7
11,5
6,3
93
10,8
11,6
6,4
93,5
10,9
11,7
6,5
94
11
11,8
6,7
94,5
11,1
11,9
6,8
95
11,1
12
6,9
95,5
11,2
12,1
7
96
11,3
12,2
7,1
96,5
11,4
12,3
7,3
97
11,5
12,4
7,4
97,5
11,6
12,5
7,5
98
11,7
12,6
7,6
98,5
11,8
12,8
7,7
99
11,9
12,9
7,9
99,5
12
13
8
100
12,1
13,1
8,1
100,5
12,2
13,2
8,2
101
12,3
13,3
8,3
101,5
12,4
13,4
8,4
102
12,5
13,6
8,5
102,5
12,6
13,7
8,6
103
12,8
13,8
8,8
103,5
12,9
13,9
8,9
104
13
14
9
104,5
13,1
14,2
9,1
105
13,2
14,3
9,2
105,5
13,3
14,4
9,3
106
13,4
14,5
9,4
106,5
13,5
14,7
9,5
107
13,7
14,8
9,6
107,5
13,8
14,9
9,7
108
13,9
15,1
9,8
108,5
14
15,2
9,9
109
14,1
15,3
10
109,5
14,3
15,5
10,1
110
14,4
15,6
10,2
110,5
14,5
15,8
10,3
111
14,6
15,9
10,4
111,5
14,8
16
10,4
112
14,9
16,2
10,5
112,5
15
16,3
10,6
113
15,2
16,5
10,7
113,5
15,3
16,6
10,8
114
15,4
16,8
10,9
114,5
15,6
16,9
11
115
15,7
17,1
11,2
11,3
11,4
11,7
11,8
11,9
12
36
0
12,2
12,3
12,4
12,5
12,6
12,8
12,9
13
13,1
13,2
13,4
13,5
13,6
13,7
13,8
13,9
14,1
14,2
14,3
14,4
14,6
14,7
14,8
14,9
15,1
15,2
15,4
15,5
15,6
15,8
15,9
16,1
16,2
16,4
16,5
16,7
16,8
17
17,2
17,3
17,5
17,7
17,8
18
18,2
18,3
18,5
18,7
18,9
19,1
19,2
19,4
19,6
19,8
20
20,2
20,4
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
in bukaanka lagu baanin karo waaxda bukaan-socodka ee OTP-ga ama in la geeyo Rugta Raysasha-kicinta ee
SC-ga. Go’aansashadaas oo la gaaro mar la ogaaday jiritaanka dhibaatooyin nafaqo-darrada wehliyo taasoo
laga tixraaco tijaabo lagu baaro cunto rabitaanka bukaanka.
Maxaan loo sameyaa tijaabada lagu ogaado cunta rabitaanka?
Tijaabada ku aaddan rabitaanka cuntada waa talaabada ugu muhiimsan ee lagu go’aansado in canuga qabo
dhibto ku salaysan nafaqa-darro sidaa darteed haddii canug baaritaan kaddib la ogaado in cunto-rabbidiisu
hooseysa taas waxaa loo fasiran in canuga u baahan yahay in la geeyo waaxda SC ama Rugta Raysasha-kicinta
oo halkaa lagula taacaalo lurta hayso.
Cunto-qaadasho-darrida waxay ka macno tahay in bukaanku uu qabo cudur ama lur ku aaddan caalwaayid
uu caalwaayo hab kiimikeed jirka cunta uu cuno tamar oogu rogto (major metabolic abnormality) sida
beeryarada (dheecaan dheefshiid keentada) oo shaqayn wayso, ama khalal ka jira dareemaha, ama dhaawac
gaara dahaarka unugyada, ama dariiq-wadiiqeedyada dheecaan jirka oo dhaawacmo. Bugtada kuwa lurar
noocaan ah qabo waxay halis u yihiin in ay geeriyoodaan.
Waxaa intaas dheeri ku ah, canuga uu hammigiisa cunto caalwaa wiiqo, raashiinka guriga lagu siiyo ma cuno,
taasoo keenta in uu xaal ahaan sii darsado ama dhintabo. Iyada oo uu bukaanka luran si fiican qaadan uraadda
tayo baaniska leh (RUFF) waxaa dhacaan in sedka uu cuno waayo xubnaha qoyska caadeystaan in ay cunaan.
Sida loo sameeyo tijaabada cunna rabitaanka.
1. Baaritaanka cunta-rabitaanka waa in lagu qabto meel xasilloon oo gooni ah.
2. U sharxo qofka mas’uulka ka ah bukaanka sababta loo samayna hayo tijaabada cunta rabitaanka.
3. Qofka mas’uulka ka ah canuga waa in uu fara-xasho canugga u faro xalo.
4. Mas’uulka waa in uu si raaxa leh u fariisto kaddibna canuga dhabta saaro, oo markaa canuga siiyo raashiinuraadeedka baaninta leh (RUTF) ku jirta baakada ama xig yar inta farta ku qaado canuga ku habo.
5. Mas’uulka waa in si degan dheefta u siiyo ilmaha usaga oo ku dhiira-galina hayo canuga mar waliba,
haddii uu canuga diido waa in uu si dabacsan ugu dhiira-galiyo si canuga u cunno uuna muddo ku filan
ku qaato si tijaabada u hirgasho, Caado ahaan tijaabada waxay qaadataa waa muddo yar, hase yeeshee
waxaa dhici karto (danta qasabto) marmar in ay qaadato xitta muddo hal saac ah. Waayo maaha marna
in canuga lagu qasbo cuntada.
6. Canuga waxaa loo baahan yahay in la waraabiyo biya badan oo nadiif ah inta uu RUTF-ka cuna hayo.
Tijaabada waxaa la samayn karaa iyada oo qaado ama fandhaal la adeegsana hayo (waa haddii “sachet” lagu
cuni karin) qaadada mugeeda inta aad darted, ku rid saxan ama kalax, markaa u fasax in uu canuga farahiisa
ku cuno, markii canuga uu dhameeyo, ugu dar mid kale ilaa inta uu ka awooda in uu cuno, xisaab inta qaado
oo uraaddii ka cunay, waxaadna eegtaa natiijada tijaabada.
Hoos jadwal-xogeed ku qoron tahay qiyaasta ugu yar oo uu qaadan karo qofka nafaqo-darrada hayso marka
tijaabada cunto-rabitaanka laga qaada hayo, haddii uu canuga awoodi waayo in uu qaato qaybta ugu yare
ee ku qoron jadwalka, qiyaas kalax ama fandhaal tirade la rabo, marka waa in loo diro goobta ugu dhaw ee
raysasha-kicineed am SC.
RUTF(plumpy’nut)
Misaanka jirka
Wax ka yar 4 kiilo
4-6.9
7-9.9
10-14.9
15-29
Inta ka koraysa 30 kiilo
Sachets.
1/8th
1/4th
1/3rd
1/2th
3/4th
1
37
Malgacadaha.
QAAA
1/3rd
2/3rd
1
11/2th
2
3
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Haddii aad u malayso in uu canuga marin tijaabada sababta oo ay tahay in uu baqay/naxay ama uusan
jeclaanin jaadka raashiinka (product), isku day in aad dib ugu soo celiso goob degan, tijaabadani waxaa lagu
samayn karaa jaad-uraadeed kale oo ka duwan plumpy’nut iyada oo la raacayo cadadka qaadooyinka.
KAAR SHAQEED-KA 4AAD: Soo bandhiga caafimaad ee la xiriiro SAM.
Tani calaamadaha ugu muhiimsan ee goonida u ah waa marasmus iyo calool waynaadka oo iyagu ah labada
cudur oo sida wayn u muqdo marki la eego SAM
Jaynaf-macaluulka(Marasmus)
Calool-waynaadka (Kwashiokor)
Calaamooyinka waawayn
1. Miisaankood aad u dhaca
2. Feeraha oo lafalafa noqdo
3. Addimaha oo kala siisiibto
4. Murqaha oo dhamaado
5. Hammi-cunto waa ay jiri kartaa laakinse
6. Waa Sahal haddii si haboon loo baaniyo
Calaamooyinka waawayn
1. Xubno/jir barar aad ah
2. Hammi-cunto oo dhumo
3. Timaha oo lafta ka dhamaado
4. Timaha oo midib bedelmo
5. Caro iyo xanaaq joogta ah
6. Wejiga oo bararo
7. Waxaa uu canugga halis u noqdaa
dhimasho
38
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAAR SHAQEED-KA 5aad: Nafaqo-darrada aadka ah (SAM): Taariikhda iyo
baaritaankiisa
Astaamaha iyo calaamooyinka lagu garto bugtada lurkan waa kuwa hoostan ku dhigan (ka sii tixraac kaarka
waaxyada OTP-ga iyo SC-da
shuban
(1-3, 4-5, >5.)
matagid
(haa, maya)
Wuxuu shuban xaalku noqon karaa markii in ka
badan 3 jeer qof saalooda saxaro biyah ah
maalintii.
Haddii ay haa tahay faafahin sii waydi
KAAR SHAQEED-KA 6 aad: Dareenka nafaqa darrida aadka ah.
Qaybtaan waxaa gaar ahaan loogu talagalay takhaatiirta xanaanaysa bukaanka qaba SAM-ka daran ee
joogta Rugta Raysasho-kicinta ama waabka carruurta ee goobaha caafimaadka. Waxaa muhiim ah in la
fahmo inay astaamaha ilmaha qabo nafaqo-darrada aadka ah (SAM) ay ka duwan yihiin carruurta kale oo
ay cudurada kale hayaan.
Nafaqo-darrada aadka ah (SAM): Tani waxay keentaa isbeddala qota dheer oo ku yimaada dhamaan habdhismeedyada iyo hab-dureerka dheecaan-kiimikeedyada jirka, uur iyo oogabo. Xaqiiqadu waxay tahay in
dhamaan geedi-socodka hawlgalada unugyada jirka loo carqaladayna hayo qaabaal nafaqo-darrada aadka
ah dhalasho ka kaashato. Xubin kasta iyo hanaan kasta ee jirka noolaha waxa uu ku saamoobaa la qabsasho
is-beddelada ba’an u adeegta.
Awood-la-qabsiga uu jirka lee yahay: “Reductive adaptation”: Tani waxay tahay qaabka dhismaha jirka
uu u la qabsada nafaqo-darrada, tusaale ahaan xubnaha jirka oo in yar-in-yar u qaato uraadda yare e uu helo
dhumucleyda (macro) iyo qurub-yartabo (micro-nutrients). Xubnaha jirka waxay yaraya dhaqdhaqaaqa, si ay ula
qabsadaan tamar la’aanta nafaqa-darrada ka dhalato.
Reductive adaptation- waxay keenaysaa isbadala qota-dheer oo dhamaan qaab-dhismeedyada oogada
saameeya iyo waliba hab-dureerka dheecaan-kiimikeedyada jirka, taas oo qaar ka mid ah, jeedaala ku ogaan
karo dhakhtar kasta toos ula xiriira bukaanka iyo dadka kalebo. Is dhimitaanka ugu horeeya maaha mid
caraqaladayna hayo hawlgalka jirka balse waxaa uu saameyn ku yeelana hayaa sida uu ula qabsan lahaa
xalaadaha cusub (sida dhaxanta, infection ama iv infusion or excessive oral liquid) tusaale ahaan waxaadhici
kartaa in hab-dureerka dhiiga caadi ahaado oo uusan tusin wax astaan ah in ay dhibaato haysato, laakiinse
siyaado kadis ah oo ku soo korodho hab-dureerkiisa carqaleeyo. (haddii dhiig lagu shubo, matalan) iyada oo
qaabka la qabsashada siyaada xajmi ahaan dhaqaajin Karin. Waxaa suurta gal ah dhiig yar oo lagu shubay
in dhiig-waddayaasha qaadi wayaan ama ay qeyb ka mid ah wadiiqooyinka dhiiga bararto. xaalad caynkaasi
ayaa ku dhaci karta in ay qabsato habka dheef-shiidka, oo u keento qaadasha waay, uraad qaarkeed. Sida
unug-dhistada protein ama nuxrur-uraadeedka kale ee laga nuugo karo hal nooc oo cuntada ka mida ah.
Sidoo waxay waxyeelo gaari kartaa taa la mid ah, difaaca-jirka ka difaaco cudurada iyo awooda uu u lee yahay
in uu kula tacaalo xanuunada, sida awooda uu beerka u lee yahay in uu jirka ka saaro suntan, iyo awooda
killiyada ay u lee dahay wasaqda jirka in dibada uga saaraan.
Waxaa intaasi dheer, in qaar ka mid ah is bedalada aan soo xusnay ay keeni karaan calaamado aan caadi
ahayn, waxaa tussale u ah sida canuga oo xanuunka daran ee nafaqa darrada in uu qandho ay qabanin markii
uu xanuun soo waajaho, xaqiiqada waxay tahay in xanuunkaasi uu oosan la imaanin wax kulayl ah! Tusaale
kale waxaad ka eegi kartaa safxadaha soo socdo.
39
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Sidaa darted waxaa muhiim ah in si toos ah loo raaco qaabka toosan ee loo daweeyo bukaanka uu qabo
nafaqo-xumada daran iyo dhibaatoyinkiisa (sida xaaladaan oo kale) isbadalka ka hortagga dhanka jirka iyo
cunta qaadashada ee canuga nafaqa xumida ay hayso ayaa mid muhiima ah si logu hawlgalo baritaano
badbaadina hayo noolasha canuga iyo quudinta ilamahaasi oo halis u ah dhimasha ay keenayso nafaqaxumada aadka ah.
Hoos waxaa ku qoran waxyaala muhiim ah oo wax looga qaban karo qayb kasta ee ka tirsan xubnaha jirka,
haddii aad ogaato xubnaha jirka waxay ku fahamsin haysaa fahamka marxaladaha kala duwan ee ay soo
maraan xubanahaasi iyo baaritaanka nafaqo darrada dhibatooyinka dheeriga ah wehlyaan.
Hab-dhiig-wareejinta
xubnaha
wadnaha
-isku soo roorka wadnaha iyo awoodiisa
dibad u saarka oo nusqaanto,
-Milix-qaadashad (saline infussion) waxay
keeni karta cadaadis tabkaco oo caburo
wadiiqooyinka wadnaha dhiiga ku shubo.
-Siyaadada mugga dhiiga ku soo korodha
habo yaraata e waxay sababi kartaa
caalwaayid aad ah wadnaha ku dhaco.
-Nusqaamin yar waxay xaqiijinaysaa
(perfusion-ka unugyada jirka)
-Cadaadiska dhiiga uu ku dhex maro
xididada oo yaraada
-Xajmiga dhiiga waa iska caadi mar waliba,
xajmiga unugyada dhiiga cas oo yarada.
Wax qabadka beerka
Hab-dheecaan dheefshiid ee mindhicirka
• -Soo saarka dheecaan dheef-shiidka malawadda
oo nusqaamo.
• -dhaqdhaqaaqa xubnaha dheefshiidka oo la
dhimo
• -Beer-yarta oo tifmato oo soo saaristeeda
dheecaanka dheef-shiidka is-dhinto.
• -Mindhicirka/malawada oo iyagana dhuubta,
dibad u saarka dheecaanka dheef-shiidaha oo
yaraada
• -Dhuqitaanka macdanta jirka oo yaraata.
Xubnaha taranka
-Isku dhafka uraadda unug dhistada la yiraahdo
oo tiilanmo.
-Waxaa la soo saraaya uraad-nuxrurleyda (amino
acid) oo silan
-Beerka oo balaarto, waxaa aad yaraado
burburinta iyo dibad u saarka sunta.
-Quwada ka dhalato fractos and glactos oo in ka
badan inta la yaqaanay hoos ugu dhacdo
-Soo saarista dhecaanka oo yaraato
Hab-dhiig wareejinta wadnaha.
-hanaanaan uskag-miirka jirka oo nusqaamo r
-Mug-u-lahaanshaha kiliyaha dibad u saarka
khamiirka aashitada, ama dareeraha kale oo
yaraato
- dobad u soo saarka la xiriira kaadida ee
maadada ku wacan (phosphate) oo nusqaanto
-milixda saalo la bixinta oo is dhinto
-kaadimareenka waleecaad gaaro oo badato
-Heerka burburinta ee caadiga ah oo 30%
yaraada
-Isticmaalka awooda kusaabsan hawlgalka
oo iyadana yaraata
-Soo saarka kulaylka jirka iyo dibad
usaarkiisa oo labadaba ay dhibaato soo
gaarto
-Canuga oo qaboob ku noqda dekaanka
qaboob ku kuleelaadana dekaanka kulayl
Xubnaha difaaca jirka
-Heerka
insulinta
(hoormoonka
tamarkeentada shiido) ayaa loo udhoco
marka sonkorta loo gagsan waayo
-Insulinta kortaankeeda ayaa hoos u
dhacdo 1(IGF-1)
-Koritaanka hawl-wadayasha jirka ayaa
heer kore u kobca.
Xubnaha qanjirada
-Dhamaan waxyaaba difaaca oo baaba’a
-unug-casta la dagaalama nabarada iyo kuwa kale oo
dhuubta
-Ig- heerka dhecaan dhalinta yaraato
40
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAAR SHAQEED-KA 7aad: Shuruudaha aqbalaadda ilmaha u dhexeeyo 6 ilaa 59 bilood
Jadwalkan waxa uu koobayaa shuruudaha aqbalitaanka waaxyada; SC, OTP iyo TSFP.
Shuruudaha aqbalaadda ciyaalko u dhexeeyo 6 ilaa 59 bilood
SC
OTP
TSFP
SAM-ka wato xanuunno
kale
SAM aan xanuunno kale
lahayn
MAM
W/H (Z-score)
<-3
<-3
<-2
MUAC (mm)
< 115
Bukaanada cusub
Bararka
Xubno- barar +++
Maliil ay wehliso xubno-barar
Hami cunno
< 115
Xubo-barar la’aan mise
or
Xubno-barar
ah + , ++
Hammi cunno aan lahayn
Matag aan kala istaag
lahayn
Xummad > 39 ºC
Dhiccida heerkulka jirka<
35 ºC
Infekshinka neefwadeenada hoose
Xanuunada
Dhiig-yaraan daran
Infekshikin maqaarka oo
daran
< 125
Barar la’aan
Hami cunno leh
N/A
Xanuun dheeraad ah
ma leh
Xanuun dheeraad ah
ma leh
Tabar darro
Bukaanada kale
Kuwa barmoosay
Qallal
Lagasoo celiyay SC
raysaho kaddib.
Kuwa lagu soo
laabtay
Horaan loo saaaray
iyagoo raystay laakin
haddane lagusoo laabtay
(SAM)
Soo laabtay marki ay
iska tageen
Soo celiska
Mataan labaad.
Hooyado oo diiday SC-da
Kuwa kale
Eeg FC-1 iyo FC-2 oo ku saabsan xisaabidda W/H, MUAC and bararka.
Eeg FC-3 oo ku saabsan hawl-fulinta qaab-ogaansha hammiga cuntada.
Eeg FC-8 sida loo ogaado SAM-xanuunada kale ay wehliyaan
Shuruudaha aqbalitaanka ilmaha ka yar 6 bilood waxaa looga hadlayaa cutubka 8aad.
41
La socodka OTP-da.
Canugga oo lagasoo
diray OTP-da raysasho
kaddib
Horaan loo saaaray
iyagoo raystay laakin
haddane lagusoo laabtay
(SAM)
Soo laabtay marki ay
iska tageen
Mataanno labaad
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAAR SHAQEED-KA 8 aad: Nafaqo-xumada daran oo dhibaatoon caafimaad oo dheeri
ah wehliyaan iyo tan aan la wehlin.
Canugga ay nafaqqo-xumada aadka ah hayso, waxaa laga baxnaanshaa waaxda OTP-da haddii aysan jirin xanuuno kale
iyo haddii ay cunto qaadashadiisu fiican tahay. Haddii kale waxaa la gayna hayaa rugta raysha-kicinta ee SC-da
Waxaa muhiim ah in la fahmo dhibaatooyinka nafaqo-xumada ay lee dahay si durbo loo ogaado canuggana looga
daweeyo xilli fiican. Haddii uu shaki aad ah kaaga jiro dhibaatooyinkan, waxaad weydiisaa kormeerahaaga.
Aqbalitaanka u horeeyo:
Dhibaatooyinka aadka ah
Bararka +++
Cunno-qaadasho la’aan
Matag aan la xanibi Karin
Xumada> 39 oC mise dhicidda heerkulka < 35 oC
Infekshinka hawa-mareenada hoose
Dhiig la’aan aad ah
Infekshinka maqaarka aadka ah
Qalal, suuxitaan, tabar daro aad ah
Sida loo ogaado
Bararka oo gaaro xubnaha . See FC-1
Waxaad qaadda hammi-baar
Canugga mataga ma ceeshan karo
Isticmaal thermometer. Ogu yaraan hal daqiiqo
cabbir.
Mar walbo xisaab neef-kaca hal daqiiqo
60dan neefsashodaqiiqaddi ciyaalka 2bo billod
ka yar
50 inta u dhexayso 2 ilaa 12 bilood
40 inta u dhexayso 1 – 5 sanadood
Fiiri in ay calaacalaha dhiig la’aan ka muuqato.
Ku eg canug caafimaad qabo calaacalihiisa. Haday
caddeen, eeg cidiyaha canugga.
Fiiri canugga oo dhar la’aan ah sida uu
maqaarkiisa yahay. In uu leeyahay dildilaac iyo
gabootin. Hooyada waydi in uu jiro wax infekshin ah
Muuqaalkissa iyo mooraalkiisaba. Waydii
hooyada in uu jiro wax qalal ah
Marka uu canugga dawada qaadanayo:
Heerka biyaha/dheecaanka jirka
Jiritaan shuban iyo matag iyo wax walboo tusinayo
Miisaanka canugga oo kordhi waayo
fuuq-bax.
Miisaanka canugga oo sedex booqasho oo isku xigta
hoos u sii dhaco
Miisaanka oo sido kale wax ku darsami waayo.
Canugga oo barar kusoo kordha
Barar siyaada ah
Jadwalkan waxaa loogu tala-galay go’aan qaadashadu cidda loo dirayo rugta SC-da. Waxaa sidoo kale lagu ogaadaa
bukaanka dawaynta ku raysan waayo. Waa in laga helaa wada hadal walbo oo u dhexeeyo bukaanka iyo dhakhtarka.
Waana in mid walbo la eego.
42
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAAR- SHAQEED-ka 9aad: Shuruudaha aqbalidda ilmaha kuwa la soo sheegay ka
baxsan.
Jadwalakan wuxuu soo kooba hayaa shuruudaha aqbiladda nafaqo-xumada dhexdhexaadka ah MAM (STFP) iyo tan
aadka ah SAM (OTP-da iyo SC haddii ay xanuuna dheeri ah jiraan).
Si aad u go’aansato in uu bukaanku u baahanyahay in lagu wareejiyo rugta raysasho-kicinta (SC-da), tixraac
shuruudaha ciyaalak ee looga soo hadlay (FC8).
Astaanta
W/H (W/L Z-scores)
Barar
Calaamadooyinka
muuqda
W/H (Z-scores)
MUAC (mm)
Barar
BMI iyo
calaamadaha muuqda
Barar
MUAC (mm)
SAM
MAM
Caadiga ah
Dhalaanka 6-da bilood ka yar
<-3
Miisaanka oo ay
Miisaanka canugga
waxbo ku darsamin
oo kordho asagoo
miseba dhaco iyadoo canugu caafadda jooga
canugga xaafadda uu
Wuu jiraa
Ma jiro
Ma jiro
Canugga oo aan
Cuno-qaadasho
Cono-qaadasho
naaska nuugi karin
xumo
la’aan
Barbaarta (10 – 18 sanadood)
<-3
<-2
Inta ka korayso - 2
< 160
Maqusayso
Ma qusayso
Wuu jiraa
Ma jiro
Ma jiro
Dadka waawayn (Inta ka wayn 18 sanadood)
< 16 oo aan miisan
< 16 oo miisaan
dhac lahayn
dhac wata afarti
todobaad ee lasoo
dhaafay
Wuu jiraa
Ma jiro
Wuu jiraa
Dumarka xaamilka ah iyo kuwa nuujinayo
Miisaan-dhac ma jiro
< 210 oo aan
< 210 oo miisaan
miisaan dhac lahayn
dhac wata afarti
afarti todobaad ee
todobaad ee lasoo
dhaafay
lasoo dhaafay
4. NAFQO-SIINTA DHEERIGA AH: MAAREYNTA BUKAANKA
43
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
4. NAFAQO-SIINTA DHEERIGA AH: MAAREYNTA BUKAANKA
NAFAQO-XUMADA
DARAN NOOCEEDA DHEXDHEXAADKA AH.
44
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
NAFAQO-XUMADA DARAN NOOCEEDA DHEXDHEXAADKA AH.
Aragti guud.
Ujeeddada ugu weyn oo laga leeyahay xanaanada nafaqa-siinta dheeraadka ah waa in lagu baanino, bugtada
nafago-xumada daran nooceeda dhexdhexaadka ah si ay nafaqo-xumada daran nooceeda aadka ah ugu
gudbin.
Qorshooyinka xanaanada dheeraadka waxa ay u kala baxdaa labo jaad:
1. Jaad huwane ah oo daboola dhamaan xubna koox gaar ah. Sida ilmaha da’ddoodu ka yar tahay shan jir,
hablaha uur ka ah iyo hooyooyinka nuujiya, kuwaas loo kala soocin baahidooda nafaqeed. Nafaqa-siinta jaad kan waa
tu ku aadan qoyska oo dhan. Inta badan bishiiba mar ayaa nafaqada dadka la siiya waase suurtagal ah in marmar saas
ka duwanaato. Nafaqa-siinta huwanaha ah, badnaa waxa la hirgeliyaa muddo gaaban oo ku aaddan, macaluul jirta ama
soo socota.
Kooxaha ay dhici karto in ay qusayso (ka badan hal koox ayaa hal mar ah qorshahan lagu fulin karaa):
•
Dhamaan carruuta ka yar shan jir (ama dhererkoodu ka gaaban yahay 110cm) ama.
•
Dhamaan carruurta ka yar 10 jir (ama ka dherer gaaban 130 cm) ama.
•
Dhamaan hablaha uurka leh iyo hooyooyinka nuujiya.
•
Dhamaan bugtada aadka u xanuuusan oo lagu ogaaday jirroyin sida HIV Qaaxoda iyo kuwa kale ama buqtada camoorada ah.
•
Dadka da’da ah (duqoobey) (60 jir iyo wixi ka weyn).
2. Jaad bartilmaameedsadaha ah.
Waa jaad nafaqo-siin oo lagu hirgeliyo bar-shiish la-bar-shiisho bugtada kuwooda nafaqo-xumada daran
nooceeda dhexdhexaadka ah qabo (MAM). Kuwaas oo noqon kara llmaha da’doodu shan jir ka yar tahay
carruur rooroon ama dad qaan gaar ah haween xaamilo ah , hooyooyin nuujinaya (I.W.M) si doo kale jaad
qorsheedkan, nafaqo siis waxa lagu habi karaa carrurta laga fasaxay waaxda buukaan socodka (OTP) ama
rugta raysasha kicinta (SC) mar ay ka raysteen nafaqa-xumada daran teeda aadka ah.
Labada jaad ee qorshooyinka nafaqa-siinta waxa ay xiriir la lee yihiin adeegyo kale sida soo socoto;
Bulsha-abaabulidda; Bukaanka nafaqa-xumada daran nooceeda dhexdhexaadka ah (SAM) waxaa lagu soo
ogaadaa heer bulsheedka oo markaas ayaa loo soo diraa ama gudbiyaa qorshaha nafaqa-siinta dheeraadka
ah (SFP).
Bukaankii iyaga oo ka diiwaa-gashan waaxda SFP habsaama ama la waayo muddo wiig ama labo wiig si sahlan
ayaa xaaladooda, looga jirin karaa taas oo ay hirgeliyaan kooxaha ku hawlan abaabulidda bulshada, si loo
xaqiijiyo in lagu soo celiyo qorshaha daweynta inta aysan noqon kuwa joogta-nimadi daryeelka loo baahan
yahay ka weecday (taaso dhacdo haddii uu bukaanka maqnaado seddex toddobaad).
Waaxda baaninta bukaan socodka (OTP) iyo rugta raysasha kicinta (SC): Bugtada ku bogsaan waayo ama
ka darsadaan iyaga oo ay xanaanada nafaqa-siinta dheeraadka ah ku socota waxaa loo wareejiya waaxda
baaninta bukaan socodka (OTP) si loo baaro oo loo tijaabiyo oo daweyn dheeraad ah loo siiyo. Bukaanka lagu
baaro waaxda nafaqa-siinta dheeraadka ah oo lagu arko nafaqo-xumada daran nooceeda dhexdhexaadka
ah (MAM) isla markaasba waxa si toos ah loogu diraa waaxda OTP-da. marka uu bukaan ku raysto waaxda
OTP (Baaninta bukaan socodka) ama rugta raysasho kicinta (sc) waxa loo wareejiyaa waaxda Nafaqa-siinta
dheeraadka ah si loo taya-siiyo xaalad nafaqeedkiisa loogana ilaaliyo in ay macaluusha ku soo noqoto.
45
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Reer-gayn/Raashin cayriin ah
Marka ay xaalad degdeg taalo raashiin la qaybiyo waxa uu ahaan karaa: mid karsan (wet) oo goobta lagu cuno
ama mid engegen (cayriin ah) ee guryaha loo qaato.
Sida habboon, raashiinka engegen oo nafaqa-dheeraad ahaan loo bixiyo waa in uu ahaado, maalinkiiba; 10001200 kalooris (heer beeg lagu cabbiro tamarka iyo dheefta uraadda nafaqada lee dahay). 35gm ilaa 45gm oo
protein (unug -dhistada) ah iyo xayr 30% ah oo wood si loo helo loo baahan yahay. Raashiinka qoyan (markaa
la cuni karo) waxaa la rabaa in laga dheefo 500 ilaa 700 kalooris (uraad-nafaqeed), oo laga helo maalintiiba,
taas oo ay ka mid tahay; 15gm ilaa 25gm. oo protein (Unug-dhista) ah iyo xayr 30% ah oo tamar laga helo.
Hab-aqbalaadda ku saabsan nafaqo-siinta bartilmaameedsan.
Ka eeg cutubka 3-xaad xogog ku saabsan sida baaritaan loogu ogaado nafaqa-xumada daran teeda aadka ah.
(Fiiri kaarshqeedyada-kaarka 1- 9)
Hab aqbalaadda nafaqa-siinta bar-tilmaameedka ku socoto waxa ay ku taal qaybta jaalaha ah (geeska midig
ee fog) ee jadwalkaan (FC-7). Hab aqbalaadd adeegyada kale ayaa sida oo kale ku yaalo oo loogu soo bandhiga
si nidaamsan si looga tixraaco la tacaalidda carruurta qabo nafaqa-xumada daran teeda dhedhexaadka ah
(SAM).
SCd
OTP
Nafaqa Darada Daran (SAM) leh Nafaqa Darada Daran
xaalado kale oo kasiidhashay
(SAM) oo lahayn wax
xaallado kale
Diwaan Galin Cusub
W/H (Z-score)
Wareega Cududda
MUAC (mm)
Xubno
Barar
(oedema)
Abitaayt
<-3
<115
<-3
<115
Xubno Bararka Hoose +++
Maliil lel xubno barar
MA LEH ABITAAYT
Ma leh barar, mise
Xubno Barar Hoose +, ++
Ku
baaso
tijaabada
abitaaytka
Matag kala joogsi lahayn
Xumad kasareeyso >39 ºC
Heerkuldhicid ka hooseysa <35
ºC
Caabuqa hawo mareenka Ma leh wax xaallado kasii
X a a l l a d a h a hoose
dhashay
Dhiig darida daran
kasiidhasho
Infekshanka haraga oo meel
kaste
Tabar dari aad ah
Miir daboolan, qalal
Bukaanku goobta waa laga saarayaa iyagoo laga daweeyay rugta SFP-ga iyo W/H iyo MUAC. Shuruudaha kor
ku xusan waxaa loogu tala galay labo booqasho oo isku xiga. Eeg FC 13 wixi faafaahin dheeraad ah.
Ma jiraan shuruuda khas u ah SFP-ga guud. Kooxyada la xushay oo dhan baan barnaamijka lagu daraa iyadoon
xaaladooda nafaqeed aan la eegin.
46
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Nafaqo taakulo ah: cunto-qaadashada iyo sida loo nidaam-joogteeyo.
Quud-uraaddeedka hoos lagu sheegi doono waxaa loo bixiyaa labo siyaalood: In loo bixiyo raashiin sabbaar
ahaan guryaha loo qaato ama dheef bisayl ah oo isla goobta laga baxsho lagu cuno. Qoondeynta quudka la
qaybina hayo ama qof la siina hayo waa mid go’aankiisu lagu gaaro marka iyo meesha hawl-galka ka socdo
(heerka isku-dubbarididda hawl-galka) oo maaha mid ka soo fula golaha/xarunta ama ka soo baxo.
Waxaa laga doona hayo hawl-wadduhu waa in uu tixraac ahaan aa ka tilmaan qaadato talooyinka
maareeyayaasha hawl-galka qiyaasta quudka in la bixiyo la rabo iyo kooxaha mudan in lala bartimaansado
(quudka lagu aaddiyo/la siiyo)
Badanaa qorshooyinka raashiinka la bixiyo waa kuwa qiyaas ahaan isle’eg cid la doonaa na la siiya e.
Miisaanka, bukaanka (culayska jirkooda) sida caadiga ah lama tixgeliyo marka la fulin hayo qorshaha nafaqosiinta dheeraad ka ah hase yeeshee waxa dhacdaa in qiyaasta quudka la baxsho, qorshabo kan kale ka
duwanaado ama hal qorsho, muddada uu socdo quudka la bixiyo qiyaastiisa kala duwanaato.
Quudka la baxsho nooca uu rabo ha noqda e adiga oo aan danayn uraaddiisa ama nuxrur iyo waxtarka uu lee
yahay waxaa laga rabaa in mar walbabo in aad hooyooyinka kula talisid in ay Ilmaha naaska nuujiya inta aan
cuntada la siin, waa hadduu canugu yahay mid weli naasaha nuuga hayo.
Cuntooyinka loogu tala-galo gorshooyinka nafaqa-siinta dheeraadka ah.
Cuntada lafteeda
CSB/UNI MIX
Dheecaan-siin
ah
Qiyaasta/qofkiiba/
maalin kasta
-Raashiin qalleyl ah 200150gm .
-Raashiin
qoyan
200g
csb+150g
PREMIX
Raashiin qalalan 200g csb +
25 g xayr + 20g oo sonkor ah
Raashiin qoyan
200g CSB + 10g xayr ah+ 10g
sonkor ah.
dhaamaystir Hal quddo/kalax (92g) halki
canug maalin walbo.
Faalo (ka bixin)
-Gallay iyo digir nooca soya buddadooda oo
laysku daray
-Iniina laysku dhafay
-carruuta ayuu u habboon iyo habalaa uurka
ah iyo kuwa nuujina hayo
-Xayr iyo sonkor waxaa dhici karta in si kala
soocan loo bixiyo
-Permix-ta waa in xaalad fayo-dhawr leh
lagu sameeyo- waa inaan 2 wiig ka badan la
dhigi/kaydin.
Mar walbabo waraabi biyo saafi ah
Awood –curriye mug len.
Wasaq ka ilaali
Dheef CSB-da ka fiican looma baahno.
Waxaa jira cuntooyin kale oo la diyaarin hayo oo dhici karto in la keeno gudaha soomaaliyaa. Ka la soco
maamulahaada hab adeegsiga wixi dheef/ quud /uraad ah oo cusub oo ku soo gaaro.
Waxyaalaha aan dheefta ahayn.
Walaxyada kale oo aan cunta ahayn sida shandarwadda kinaacada laga xirto, saabbuun, iyo baaldiyo waxaa
sida oo kale loo qaybin karaa iyada oo la eegayo helitaankooda iyo baahida cida la taakulayna hayo qabto.
Badanaa waxyaalaha aan cuntada ahayn waxa bugtada la siiyaa marka qorshaha laga aqbalo oo la diiwaangalin hayo
47
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Kaydinta alaabta iyo xaalaynta cuntooyinka.
Raashiinka waa in loo kaydiyo oona loo xaaleeyo qaabaal ku dhisan xeerar ad’adag.
-
Diiwaan-geli wixi raashiin soo galo ama ka baxo kaydka.
-
Ku adkaysashada dayactiridda amniga kaydka (qoful, saan ama waardiye ama gaadh waa in loo yeelo.)
-
Kala sooc cuntada dhacday iyo taan fiican.
Kaar-shaqeed-ka 10-aaD
Habka uraad badareedka CSB guriga loogu samaysto
Habka koowaad;
Mishaariyad/ shurbad adag
Hal kalax oo buddo ah
Labo kalax oo biya ah
•
Xaaqiiqso in biyaha aad isticmaali hayso saafi yihiin.
•
Ku xal/dhaq gacmaha saabbuun inta karinta shurbadda guda galin.
•
Ku qas uraad-badareedka (CSB) buddada ah biyo yar oo qaboow si ay qoosh koola u eg u nogoto.
•
Ku dar biya wixa soo haray, ka ddib isku burri muddo aan ka dheereen 10 daqiiqo.
•
Haddaad heli karto, ku dar subug, sonkor, miro ama qunbaha deegaanka laga helo, si aad ugu wanaajiso dhadhankeeda.
•
Ka ddib ku rid ama ku shub saxan ama fiijaan nadiifsan.
•
Nadiifi gacmaha iyo wejiga carruuta adiga oo saabbuun ugu meera hayo.
•
Canug walbo saxan gaar ah ku sii.
48
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Kaydinta uraad-badareedka CSB oo guriga lagu sameeyay.
•
Dabool CSB-da si uu tiqsiga ugu dhicin
•
Waxaad ku kaydisaa meelsha guriga gudihiisa ugu qaboow
•
Istimaal CSB-da gudaha muddo aan ka badnayn labo Si aad halaabid ooga ilaaliso.
Si aad u heshid sharaxaad dheeri oo ku saabsan mid kasta oo ka mid ali dawooyinka taxaal-qoroolkan, u laabo
kaar-shaqeedka 17(Fc 17) oo cutubka bukaan socodka (OTP chapter) ku jira.
KAAR SHAQEED-ka 11-naad: Daweynta jootada ah oo qorshaha nafaqa-siinta
dheeraadka ah.
Gudaha waaxda qorshooyinka nafaqa-siinta dheeraad ka ah, kalkaalisa caafimaad ayaa la rabaa in ay eegto,
oo ay oogaato xaaladaha caafimaad, in ilmaha la tallaalay iyo in kale, qiyaas dhiigeedka bugtada iyo cudur
qaad jeermis ka dhasho I.W.M. oo ay wixi xog ah oo ay bukaan ka hesho la rabaa in ay ku diiwaan-geliso oo
ku qorto kaarka bukaanka.
Dhamaan bugtada waa waajib in ay helaan dawayn nidaamsan oo ka daweso wixi cudur ah oo markaas
qabaan, oo sidoo kale ka yareysa ixtimaal jirra kale oo ay qaadaan.
Diwaan-geli wixi daaweyn ah oo uu bukaan helay oo ku qor kaar kiisa.
Dawo nidaamsan oo nafaqa-xumada daran noceeda dhexaadka ah oo qorshooyinka nafaqa-siina
deeraadka ah.
Magaca dawada
Goorma?
(muddada)
Vitanina (nacfi muhiim u leh kobcidda)
Marka la aabalo
Tallaalka
Jadeecada
Goorta
aqbalaadda
Da’da/
rijeeto
Miisaaaka/culayska
6 bilood ilaa
100,000 IU
< 1 sano
200,000 IU
≥
1
sano
Ha siinin carruurta calool weynaadka
qabto.
Ka bilaabato
(heer caadiah)
9-bilood
Albendazole
Gorta aqbalaada
Ka yar 1 sano
12 ilaa 23 bil
Ka yar 2 sano
Iron flate (fiamiin hanboorriya Xilliga
curinta unugyda dhiiga
aqbalaadda
kordhiya
6-24 bilood
24 – 59 bilood
6 -11 sano
Dadka waa weyn
Yaan la siinin
200 mg (1/2
(nus) kiniin)
400 mg 1
kaniin
12.5 mg bir
20 -30 mg
30 -60 mg
60 mg
Qiyaas
daweedka
hal qiyaas
daweed xilliga
aqbalaadda
Hal qiyaas
daweed goorta
aqbalaadda
Waxba
Hal qiyaas
daweed
booqashada
labaad
Hal xabo maalin
walbabo mudda
bil ah.
•
Vitamin A: ha siinin canuga kol hore qaatay (3 bilood ee la soo dhaafay)
•
Iron (Birta): ha siinin qof jooga meel malaariya shaac ku tahay. Deegaanada duumad ku badan tahay waxaad un siisaa carruurta dhiig- yarida hayso.
49
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Dawayn gaar ah
Dawaynta bukaanka macaluusha dexdhexaadka ah qabo waa in ay ahaataa mid ka shidaal qaadato xeerarka
u degan WHO/IMCI (Ururka caafimaadka aduuuka/)
Waxaa jira jirroyin caadi ah oo (ay daawayn karo xarunta/goobta nafaqasiinta dheeraadka ah).
Jirroyinkaas waxa ka mid ah shubanka, mataga, duumada iyo xanuuna kale oo caadi ah sida cudur qaadista
jeermiska keeno, lurk u dhoco dhegeha, indhaha iyo maqaarka.
Haddii la waayo kalkaalise caafimaad ama takhtar, dhamaan la-daryeelayaasha jirroyinka caadiga qabo, waa
in lo dira goobta caafimaad oo ugu dhow.
Kaar-shaqeedka 12-naad:
Ilaalada/daba-galka bukaanka waaxda Nafaga-siinta dheeraadka ah.
Bukaanka waxa dhici karta in ay tegaan waaxda qorshooyinka nafaga-siinta dheeraadka ah, toddobaad walbo,
ama labadii toddobaadbo mar ama bishiiba mar. Ka ogaaw maamulahaada hanaan boogashada bukaanka oo
ka hirgeli xarunta aad joogto.
Daba-galka u gaarka ah qorshaha nafaga-siinta dheeraadka ah ee bartilmaansada kooxha gaar ah.
Booqasha kasta:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Cabbiraadda dhacaan calooleedka (oedema)
Cabbiraadda culayska/miisaan (weight)
Cabbiraadda wareega cududda.
Baaritaan caafimad iyo dawayn haddii loo baahdo.
Daawo-siin joogta ah haddii loo baahdo
Qiimeynta xaalada bukaanka; abaabulka booqashada bukaanka loogu tego guryahooda.
qaybinta cuntooyinka
Waqtiga la socod siinta kaarka raashiinka iyo kan nafaqa-siinta dheeraadka ah.
Waxbarassho caafimaad bixin.
Billaha:
•
Cabbirka dhererka/jooga
•
Xisaabidda qiyaas beegta ku salaysn W/H ama culays joogga ku haboon qiyaasidda.Marka loo baahdo
•
U dirid/wareejinta bukaan loo wareejiyo goob caafimaad si looga daweeyo dhibaatooyinka lugu dawayn Karin waaxda SFP-DA
Daba-galka qorshaka nafaqa-siinta dheeraadka ah jaadkeeda huwanaha ah.
Looma baahno. Ilaalo shakhsi si gaarah loo Ilaaliyo marka la hirgelin hayo jaadka huwanaha ah ee SFP-da. Ladaryeelaashana lama diiwaangeliyo.
Qoraal guud oo rasmi ah oo degaanka, taarikh nafaqa-siinta, tirada dadka la siiyay, iyo qiyaasta raashiinka la
bixiyay ayaa loo baahdaa si wax looga ogaado qoontaynta hawl-galka iyo qiimaynta tayadiisa.
Dhamaan la-daryeelayaasha waa in ay ku sugnaadaan qorshaha muddada u socda (badanaa 4 bilood).
50
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAAR SHAQEED-ka 13aad: Shuruudaha bukaanka looga saaro rugta SFP-da
Hanaan siideynta ka-faa’ideystayaasha qorshaha nafaqa-siinta dheeraadka ah.
Waxa jira siyaabo kala geddisan oo ka-faa’ideystayaasha qorshaha nafaaa-siinta dheeraadka ah nooceeda
bar-tilmaamsado looga fasaxo qorshaha (SFP).Kuwaas oo ah:
Kuwa bogsaaday
culayska(jirka)/ dhererka
2 ka yar 2 (z-score).
Wareega cududda > ka yar 125 mm laba
imaasho oo isku-xiga.
Ka soo qayb-gelid la’aan.
Ka soo qayb-gelid la’aan seddex safar oo isku
xigta
Dhimasho/geeri
Geeri ku timaadda bukaan ka diiwaangashana qorshaha (SFP)
Bogsasho la’aan
Gaari-waayid
qiyaas
miisaanka
la
bartimaansaday in la helo gudaha muddo 4
bilood.
Wareejin bukan loo wareejiyo waaxda OTP-da ama Xaalad sii xumaato oo u baahato in bukaanka
tan SC-da
la wareejiyo.
Canug loo diray ama loo wareejiyay waax ka tirsan waaxyada qorshaha nafaqa-siinta dheeradka ah, haddii
mid ka duwan midi hore, oo xanaanadiisa halkaa ka sii wato, lagu ma tilmaama hayo in uu yahay mid qorshaha
laga fasaxay waa in uu/ay kaar-qoraalkiisa caafimaad hor u sii qaato.
Waxa loo baahan yahay in la jeedaaliyo tirada ilmaha ka faa’idasana haya qorshsha nafaa-siinta, oo laga
tixgeliyo tira-koobka si loo qiyaaso cadadka ilmaha ku sugan xarun kasta, dhamaadka bil kasta (si loo qiyaaso
qadarka raashiinka/dawada xarunta looga baahan yahay)
KAAR SHAQEED-ka 14 –aad:
Baanasho/bogasho waaga bukaanka qorshaha nafaqa-siinta dheraadka ah.
Hadduu canu baaninta wax u tari wayso ama ku soo korodho dhibaaooyin dheeri ah xaaladaa wax lagu
tilmaamaa caalwaayid qorshaha nafaqa-siinta uu caalwaayay in uu jirrada maareeyo ama shaqayn waa’
qorshuhu shaqayn waayay. Marka ay sidaa tahay, waa in la hirgeliyo geedi-socod gaar ah oo lagu aqoonsado
carruurta dhibtaada haysato oona la helo hawl-gal habboon oo lurta wax looga qaban karo.
Taasna waa mid loo baahan yahay in la sameeyo ka hor inta canug gaarin afar (4) bilood o dawayn- lagu
waday. Waa in loo fasaxo iyada oo qora hayo “ma bogsaan”
Siyaabaha lagu ogaado in qorshaha shaqayn waayay
•
Haddii canug gaari waayo ama xaaladiisa noqon wayso heerka loo qoondeeyay in uu gaaro 4 bilood marka xanaanada lagu wado
•
Haddii miisaanka jirka canuga wax ku darsami waayo 6 wiig kaddib inta baaninta u bilaabatay
•
Haddii miisaankiisu hoos u dhoco usaga oo 6 wiig baaninta u socotay
•
Haddii miisaanka bukaanka ka go’do 5% oo miisaanka culayska guud ee jirka, xilliga ay noqotabo.
51
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Sababaha shaqayn waa’ga qorshaha keena wax loo kala sooci karaa:
•
Sabab la xiriira hirgelin waa’ xeer u degan nafaqa-siinata la hirgelin waayo.
•
Sabab la xiriirto xaalad oogeed oo dahsoon /xanuun /jirro iyo kuwa kale.
•
U wareejinta waaxda OTP/SC (waaxyada bukaan socodka iyo raysasha kicinta)
Dhamaan carruurta ay ku idishahay astaaman nafaqa-xumada daran nooceeda aadka ah waa in loo wareejiyo
waaxyaha OTP/SC-da. Sida oo kale, kuwa ku baanan waayo waaxda SFP-da waa in loo wareejiyo waaxgada
OTP iyo SC-da
52
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
5. QORSHOOYINKA BAANINTA BUKAAN-SOCODKA (OTP):
MAARAYNTA NAFAQO-XUMADA
AADKA AH OO AAN DHIBAATOOYIN DHEERI AH WEHLININ
(SAM)
53
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Aragti guud.
Bukaanka qabaan nafaaa-xumada daran nooceeda aadka ah (SAM) oo rabitaakooda cunto fiican yahay oo
aysan jirin xaalad caafimaad-darro oo dheeraad ah oo macaluusha haysa u wehliso, waxa laga daweeyaa
waaxada qorshaha baaninta bukaan socodka (OTP) toddobaadkiba mar ama labadii Toddobaadba mar, si loo
qiimeeyo waxtarka daryeelka oona loo siiyo dheef baanin lagala gol lee yahay iyo dawo ku sinta boqashadooda
xigta.
Xanaaneeyaha guriga la jooga waxa uu siina hayaa bukaanka dawada maalin walba usaga oo tix-raaca hayo,
talooyinka uu ka helay shaqaalaha waaxda baaninta bukaau socodka.(OTP)
Ujeeddada, maareynta bukaan socodka nafaqa-xumada daran nooceeda aadka ah, waa in la kobciyo
helitaanka baxnaano waafi ah, taas oo dhici karto marka la helo asaas-dhig lagu alkumo adeegya caafimaad
gudaha bulshooyinka ama agagaarka meel bulshooyin badan ka intifaaci karaan adeega la alkumo.
Mar kasta waa in la qabanqaabiyo nidaam bulsha-abaabulid ka jaan-qaado si sahal looga dhigo baaritaanka
bukaanka, ilaalada iyo daba-galka xaaladdaha carruurta macaluulsan oo ku sugan gudaha bulshada.
Bulshada oo si fiican loo abaabbulo, waa qorsha wax ka caawin karo aqoonsi wakhti hore la aqoonsado
ilmaha nafaqo-darrada ku soo aadan tahay, aqoonsigaas oo loo adeegsan karo in wax looga dhimo tirada inta
u baahan doonta in la geeyo rugta raysasha-kicinta (sc)
Hawl-galka qorshaha baaninta bukaan socodka kuma eka un dawo qaybis oo qaybihiisu kale kama ahmiyad
yara (dawo-siinta) sida: agabbaridda xanaaneeyayaasha lagu baro sida dawada bukaaka loo siiyo; dabagalidda
xaalada caafimaad oo bugtada; iyo aqoonsiga xaalada caafimaad iyo daweyntooda.
Ka hawl-galka waaxda baaninta bukaan socodka kuma un koobna bukaanka soo booqda xarunta. Waajibaadka
kale ee shaqaalaha waaxda OTP-da u yaalo waxa ka mid ah: jeedaalaynta tirada aqballaaadda bukaanka
iyo taddawurka xaaladooda; kaydinta iyo ilaalinta raashinka iyo dawooyinka, iyo diyaarinta dalabyada
cuntooyinka iyo dawooyinka I.W.M.
KOOXA NEGI AH AMA KUWO WAREEGTA AH
Waaxda OTP-da sida habboon waa tabaabushayn ka dhigtaa qayb hawlgalyada caadi ah ee qaybta MCH ee
xarun caafimaad. Hase yeeshee meelo qaarkood oo ay hooseeso u maaro helidda adeegya caafimaad, waxa
loo hirgeliyaa hab madax banaan qayb MCH ka tirsan ha ahaata ama mid madax bannaan e, kooxaha ka hawlgala waaxda OTP-da waxa ay noqon karaan kuwo negi ah (xarunta un ku sugnaado )ama kuwa wareegga.
Toddobaadle ama laba toddobaadle
Badanaa xarumaha caafimaad, canuga waxa la arkaa/eegaa toddobaadkiba hal mar, iyada oo jiraan kuwa kale
oo labadii toddobaadbo mar la baaro/eego.
Xarumaha toddobaadlayaasha ah waa ay uga roon yiniin daba-galidda xaalada bukaanka (gaar ahaan kuwa
dhibaatooyin dheeraad ah macaluusha u wehliso) kuwa kale umana baahdaan bixitaan raashiin badan oo
guriga loo qaato.
Tan waa mid la maareyn og-yahay oo u sahlan hooyada in ay si fiican u agaasinta baaninta caruurteeda.
Goorta booqashada laba toddobaadleyda ahi ay fursad tahay u sahasha kooxda wareegta ah in ay gaarto
meela badan taas oo hooyooyinka iyo carruurta luran ka yareesa sii-soca-soo-soocada xarunta lagu gaaro iyo
daalka la xiriirobo.
Si guud haddii loo eego, labada nidaamba waxaa lagu gaari karaa xafaaraw ku socda xawaara u qalma dadaalka
iyo waqtiga lagu bixiyay.
Xarumaha baaninta bukaan socodka (OTP) uma shaqeeyaan hab faquuqan ama si takooran u maareeya
nafaqa-xumada daran. Hawl-galkooda waxda u xiriir la lee yahay adeegya kale oo badan, sida soo socota:
54
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Qorshaha nafaqa-siinta dheeraadka ah noociisa bartilmaamsan (TSFP).
Waaxda OTP-da waxa ay waaxda SFP-da ka heshaa bukaan dheef-qaadasha-dooda ay aad u xun tahay ama u
liidato.
Carruur ku bogsaada waaxda.OTP-da waxa loo diraa waaxda TSFP-da oo seddax billood ay sii joogaan, inta u
xafaarooba hayaan si looga ilaalsho nafaqo-darro ku soo noqoto ama ku soo rogaal-celiso.
Rugta raysaxsha-kicinta (SC)
Waaxda OTP-da waxa ay u wareejisaa Rugya raysasha kicinta (SC) bukaanka xilliga aqballaadda lagu arko
dhiig-yarraan ama dhibaatooyin dheeri ah oo xaaladooda caafimaad la xiriira iyo sida oo kale kuwa qaybta
OTP-da ku bogsoon waayo.
Marka uu bukaan ku soo raysto Rugta raysasha-kicinta (SC), oo rabitaankiisa cuntada fiicnaado waxa lagu soo
celiyaa waaxda OTP-da.
Qorshaha bulsha-abaabbulka.
Dhamaan qorshooyinka lagu hawlgalo ka yool-gaarkooda waxa uu ku xiran yahay bulsha-abaabulidda si ay
u shaqayso ama loo hirgeliyo. Bulsho-abaabulka waafiga ah oo qorsha ahaan lagu xaaqiijiyo baaritaan waqti
hore xanuunada lagu ogaado oo dhibaatooyinka looga hor-taggo oo sidoo kale lagu kobciyo tayo-faafka hawlgalada.
Bulsha-abaabbulka waxaa loo kashadaa in lagu ogaado jirrada bukaanka qabo taas oo keenta in bukaan la
geeyo waaxda OTP-da si loo baaro oo hadba xanuunki lagu arko looga daweeyo.
Bulsha-abaabbulka sidoo kale waxa lagula socdaa xaalada bukaanka ka baaqdo daweynta loogu bilaabay
OTP-da kuwaas oo guryaha loogu tago si daryeelka loogu soo celiyo.
Isku-xirnaanta qorshooyinka iyo xiriir-wada-shaqaynta la rabo in ay ka dhexeyso maaha mid mar walbabo
suurta-gal ah marka gudaha soomaaliyaa ha laga shaqeeyo la yiraahdo. Jiritaan la’aanta rugta raysashokicinta, (SC) iyo qorshaha nafaqo-siinta bartilmaameedsan ee (TSFP), ayaa in badan sabab u noqota in xiriir
wada shaaqayn waafi ah suurta-gali waayo.
Sidaas darted si baahida jirta inta karaanku yeelo loo daboola waxa ay tahay in la ogaado in ay dhacda in
waxyaabaha soo socda loo baahdo:
o Iimaha qaba macaluusha daran nooceeda aadka ah oo ay u wehliso dhibto dheeraad ah waa
in lagu dawaweeyo waaxda O.T.P-da bilawga ahaan.
o Carruurta ku raysata/bogsaato waaxda OTP-da bilawga looma wareejin karo qorshaha nafaqasiinta bartilmaameedsata si loo sii baaniyo.
o Sida ay noqotabo, qorshaha bulsha-abaabulka waa in la kordhiyo si looga maaarmo ama loo
yareeyo baahida loo qabo Rugta raysasha-kicinta (SC).
Shuruuda Aqballaada.
Ka eeg Cutubka 3 waxii warbixino ah oo khuseeyo sida lagu astaangarto Nafaqa Darrada Daran loo yaqaano
‘Severe Acute Malnutrition’ (fiiri Kaar Hawledyada 1 ilaa 9) siiba, fiiri Kaar Hawleedka 7 si aad u ogaatid
shuruuda ku diwaangalinta OTP
55
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
Shuruuda diwaangalinta OTP iyo SC
SCd
OTP
Nafaqa-Darrada Daran (SAM) Nafaqa-Darrada
Daran
leh xaalado kale oo ka sii (SAM) oo lahayn wax
dhashay
xaalado kale
Diwaan Galin Cusub
W/H (Z-score)
Wareega Cududda
MUAC (mm)
Xubno
Barar
(oedema)
Abitaayt
<-3
<115
<-3
<115
Xubno Bararka Hoose +++
Maliil lel xubno barar
MA LEH ABITAAYT
Ma leh barar, mise
Xubno Barar Hoose +, ++
Ku
baaso
tijaabada
abitaaytka
Matag kala joogsi lahayn
Xumad kasareeyso >39 ºC
Heerkuldhicid ka hooseysa <35
ºC
Caabuqa hawo mareenka Ma leh wax xaallado kasii
dhashay
X a a l l a d a h a hoose
Dhiig
darida
daran
kasiidhasho
Infekshanka haraga oo meel
kaste
Tabar dari aad ah
Miir daboolan, qalal
56
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
Diwaan Gali cusub
Soo Gudbey
Laga soo celiyey SC kadib
marka uu reeystay
Horay looga saaray
isbitaalka inuu reystay
laakin lagu soo celiyey
SAM
Soo noqosha kadib mar
lawaayey
Matanka labaad
Xaallad hoos u sii
dhacday
Soo noqosha
Kuwa kale
57
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Kaalmada Nafaqasiinta: quudinta iyo nidaam-joogteynteeda.
Kaalmada nafaqasiinta ayaa lagu fuliyaa hanaanka bukaansocodka OTP iyadoo la isticmaalo uraad tayo baanis
leh oo diyaarka ah oo xaafada loo qaato oo loo yaqaan ‘Ready-to-Use-Therapeutic Food (RUTF). Cuntadaan
ayaa si khaas ah loo hagaajiyay in ilmaha looga dabiibo nafaqa-darrada iyagoo jooga xaafada. Waxay tahay
mid laga helo tamar xoogan, oo hodan ku nuxrur laga dheefo macdan iyo fitamiino lana mid ah F100 ka
oo leh ‘iron’. Waxa ku jira tamar-keentada iyo uraad qurub-yarta kabi kara baahida nafaqadeed ee cunuga
macluulsan ku hayso. RUTF ta ayaa ah cunto hor laga isticmaali karo oo lagu sameeyey saliid oo sida aadka ah
u sahlanayn inay sumeeyso qofka cuno.
RUTF-ta sida caadiga ah laga isticmaalo Somalia xilligaan la daabacaayay xeer-qoraalyadan ayaa ah Plumpy’nut.
Waxay ka sameysan tahay loos shiidan lagu baakadeyay agab bir ah oo ku jirto 500kcal (92g). Cunuga ayaa si
sahlan toos uga cuni karo baakada (kaddib markii gees laga jeexo). Cunuga ayaa gacmaha ku cuni karo waa
haddii fayow-dhawrka la xaqiijiyey (sida dhaqida gacmaha iyo wejiga).
Waxaa muhiim ah in qiyaasta saxa ah ee RUTF-ta la siiyo lagana xaqijiyo daryeelaha in uu fahamsan yahay
qaabka iyo waqtiga la siiyo cunuga. Xilliyada shaqaalaha caafimaadka ay kormeeraan xaalada ilmaha waa in
ay ka hubin karaan in RUTF-ta si habboon loo qaato, iyo in ay hadlaan hooyada dhibaatoyinka ka dhalan karo
iyagoo ku ta’kiidinaayo warbixinaada.
Warbixino RUTF loogu talagalay shaqaalaha caafimaadeed
- RUTF (Plumpy’nut) waxay ka sameeysan tahay loos, sokor, caano buddo ah, iyo fitamiino iyo macdan.
Uma baahno in la sii kariyo mise la sii diyaariyo waxaana toos looga cuni karaa baakada.
- Waxaa la heli karaa 530Kcal 100kii garaam. Rashiinka la siiyo cunuga sida aadka u nafaqa daran ayaa laga
rabaa in uu u dhexeeyo 150-200 kcal/kg/maalinkiiba
- Maadaamo ay lee dahay biyo yar, si sugan ayaa lagu isticmaali karaa xaafada- baakada waa la furi karaa
waana lalaabi karaa- shardi maaha in hal mar la wada dhameeyo inta baakada ku jirto
- Waxaa habboon in RUTF ta lala siiyo biyo si uu jirka si fudud u qaato
- Qiyaasta cunuga la siiyo ayaa ku salaysan miisaankiisa sida awgeed waa in mar kasta oo booqashada OTP
loo bedelaa haddii miisaanka uu kordho (eeg FC 15)
- Wiiga u hore waxaad ku dhiirri galisaa in uu cunuga qaato RUTF-ta kali, kaddibna cuntooyinka xaafada
ayaa lagu bilaawi karaa iyadoo la xaqiijinaayo in uu qaato inta loogu talagalay maalinkiiba
- Nuujinta waa in lagu wadaa inta ay daaweynta socoto, waa in mar kaste la nuujiyaa inta aan la siinin
RUTF-ta kahor si loo xaqiijiyo cunuga laga dherjinin RUTF-ta
- Waa in lagula taliyaa daryeelaha inuu cunuga lasiiyo RUTF ta biyo nadiif ah
- RUTF-ta waa inaan la siinin ilmaha 6 bilood ka yar (way ku margan karaa maadaamo wax aysan liqi Karin,
dheef-shiidkoodana ma xamili karo RUTF-ta)
Diyaarinta RUTF
RUTF ta waa ay karsantahay umana baahno wax diyaarin kale. Waxaa toos looga cuni karaa baakada ama
weelka ay ku jirta.
58
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAAR HAWLEEDKA 15: Qiyaasta RUTF ee lasiiyo
Cunuga ayaa inta badan RUTF laga siiyaa qiyaas ku filan in ay haayso wiig mise labo wiig mar kasta uu booqdo
OTP. Daryeelaha ayaa loo sheegaa qiyaasta uu ka siin lahaa maalin kaste iyo sida lagu siiyo (ee FC 16). Si
wacan u xifdi habraaca aad siin lahayd hooyada, mar kasta ay timaadana ugu celceli, siiba muhiimada inaad
ugu ta’kiidiso hooyada inay nuujiso canuga.
Kaarkan wuxuu tusiyaa qiyaasta RUTF-ta la siiyo oo lagu salaysiina hayo miisaanka canuga
Kuuraha Plumpy’nut
(Qiyaas ahaan 200/kcal/kg/maalinkiiba)
Miisaanka
Baakadaha
cunuga kiilaha maalinkiiba
(kg)
Baakadaha
wiigba
3.5-3.9
1.5
11
22
4.0-5.4
2
14
28
5.5-6.9
2.5
18
36
7.0-8.4
3
21
42
8.5-9.4
3.5
25
50
9.5-10.4
4
28
56
10.5-11.9
4.5
32
64
>=12
5
35
70
59
halkii Baakadaha
wiigba
labadii
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Kuuraha Plumpy’nut
(Qiyaas ahaan 200/kcal/kg/maalinkiiba)
M i i s a a n k a B a a k a d a h a Baakadaha
cunuga kiilaha maalinkiiba
wiigba
(kg)
halkii Baakadaha
wiigba
3.5-3.9
1.5
11
22
4.0-5.4
2
14
28
5.5-6.9
2.5
18
36
7.0-8.4
3
21
42
8.5-9.4
3.5
25
50
9.5-10.4
4
28
56
10.5-11.9
4.5
32
64
>=12
5
35
70
labadii
Jadwalkaan ayaa si gaar ah khuseeyo Plumpy’nut oo ah RUTF-ta inta badan laga isticmaalo Soomaaliyaa.
Haddii maclumaadka talo-bixin aad haysato ku aaddan tahay adeegsiga RUTF jaad ka duwan kan kula yaalo
waxaad ka tixraacdaa jadwalka u gaarka ah noocaasi.
Qorshooyinka qaar ayaa qiyaasta kor qoron u raaciyo qoysaska in dheeri ah oo ay dhigtaan guryahooda. Tan
ayaa iyaga anfacdo haddii ay imaan karin OTP xilliga loogu talagalay- laakiin waxaa xaqiijisaa inay fahamsan
yihiin hadafka isticmaalka, oo isticmaalka uu u noqonin qiilka ay keeno xaruunta si joogta ah.
Haddii ay helitaanka cuntada ay ku tahay dhib mise ay jirto xaalad gargaar degdeg ah u baahan, raashiinka loo
yaqaano ‘’protection ration’’ (oo inta badan ah CSB Premix mise mid la mid ah) ayaa la siin karaa qoyska si ay
u caawiso reerka canuga macluulsan iyo looga hortaggo in RUTF lala wadaago canuga. Daryeelaha ayaa ah in
loo sheega raashinka dheeriga ah in loogu talagalin canuga ee afraada kale ee qoyska lee yihiin.
60
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAAR SHAQEEDKA 16: Uraadda RUTF-ta oo guriga lagu cuno: fariimo loogu talagalay
daryeelaha
Marka aad gudbina hayso fariimahan, magaca RUTF-ta ugu beddel isinka ay u yaqaanaan dadka degaanka
Waa inaad xifdisan tahay fariimaha.
Mar kasta xariiq Kaar-shaqeedka si aad u hubiso inaadan hilmaamin shay.
- Nuujinta ayaa u habboon- oona fiican in ay u horeyso. ilmaha sida aadka u yar iyo kuwa kale, ku
wad nuujinta si joogta ah
-RUTF waa inaan la wadaagin. Waxay ciyaalka macluulsan u tahay cunto iyo dawo
-Qiyaas yar yar sii oo joogta ah. Caruurta buko inta badan marabaan inay wax cunaan. Wax yar oo
RUTF-ta dhawr mar ka sii kuna dhiirri gali cunuga inuu cunno. (Haddii ay suurtowda 8 jeer oo cunta
siin ah). RUTF-ta soo harto ayaa loo dhigi karaa waxaana la cuni karaa inta gudaha maalinkaa.
-RUTF ta uga hormari cuntooyinka kale (waxaa aan ka ahayn caanaha naaska). RUTF ayaa ah
cuntada kali ee canuga ku baanan karo. Cuntooyinka kale waa in gadaal laga siiyaa RUTFta kaddib
-waraabi biyo nadiif ah. Mar kaste waraabi biyo badan oo nadiif ah uu cabo inta uu cuna haya
RUTFta
-U dhaq gacmaha iyo wejiga cunidda ka hor. Saabun ugu dhaq gacmaha/wejiga mar kasta inta
cuntada aan la siinin
-Cuntada meel nadiif ah dhig. Sidoo kale cuntada dabool.
-Cunuga sii RUTFta xitaa haddii uu xanuunsan yahay mise shubma hayo. Marka canuga la siina
hayo RUTF saxaradiisa ayaa isbedeli karto. Tan ayaa caadi ah. Canuga haddii uu shubmo, ha joojin
quudinta. Sii cuntooyin iyo cabitaano nadiif ah oo dheeraad ah iyo caanaha naaska.
-skeen goobta bukaansocodka OTP. Haa baaqan OTP xitaa haddii uu canuga wax dhib uusan
haynin, mise haddii lagu daryeelo barmaamij kale.
Fariimahaan ugu celceli mar kasto ay yimaadaan, waxaa sidoo kale fartaa hooyada inay xifdiso ilaa ay ka
fahamto. Haddii uu miisaanka canuga uusan kordhin waxaad isticmaali kartaa liiskaan adigoo weydiina hayo
hooyada inay kuu sharaxdo qaabka ay u usiiso RUTFta marka ay joogta guriga. Halkii marba waxaad xariiqdaa
qodob kaste, haa hilmaamim mid ka mid ah.
Waxaa sii dheer warbixinadaan, muhiimda in lagu tababbaro daryeelayaasha sida loogu baaniyo canuga
cuntooyinka laga helo degaanka. Qorsha kaste iyo xaruun kastaba waa inay garanayaan cuntooyinka
helitaankooda sahlan yahay iyo sido loogu baanin karo canuga- iyo inay usii gudbiyaan fariimaha ay helaan.
61
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAAR HAWLEEDKA 17 aad: Daaweynta Joogtada ah ee Xilliga Diwaangalinta OTP-ga
iyo SC-da
Bogga xigga ayaa soo koobi doona daaweynta sida caadiga ah la siiyo carruurta dhan sida tooska ah lugu
diwaangaliyo OTPga iyo SCda, xitaa haddii aysan lahayn astaamo infekshan ah. Carruurta loo sii gudbiyo
xaruun kale iyagoo xaruun kale lagu daaweynaayo ayaa u baahnayn in la siiyo daaweynta noocaan caadiga ah
maadaamo ay horay u qaateen.
Kuuraha Plumpy’nut
(Qiyaas ahaan 200/kcal/kg/maalinkiiba)
Miisaanka
Baakadaha
cunuga kiilaha maalinkiiba
(kg)
Baakadaha
wiigba
halkii Baakadaha
wiigba
3.5-3.9
1.5
11
22
4.0-5.4
2
14
28
5.5-6.9
2.5
18
36
7.0-8.4
3
21
42
8.5-9.4
3.5
25
50
9.5-10.4
4
28
56
10.5-11.9
4.5
32
64
>=12
5
35
70
labadii
Dawooyinka ayaa lagu bixiyaa dabiib hal kuuro ah si uu shaqaalaha caafimaadeed uu u la socda qaadashada
dawada iyo in laga hortagga sidii la rabay loo liqi waayo. Waxaa taas ka baxsan antibiyootiga la hor siiya ee loo
yaqaano ‘first-line antibiotics (Amoxycillin): kuuraha u hore waan lagu horsiiyaa shaqaala caafimaadeedka oo
u qeexa daryeelaha sida loo sii siin lahaa.
Fitamiin A-ga: Waxaad siisaa KALI bukaanada sida aadka caatada u ah. HAA SIININ bukaanada xubna bararka
leh (oedema) xilliga diwaangalinta. Ka hubi in canuga horay loo siiyey Fitamiin A-ga xilliyadii ololaha talaalka
mise maalin daryeel caafimaadeed sadexda bilood ee la soo dhaafay. Haddii ay dhacday in la siiyey ha siinin
Fitamiin A mar kale maadaamo ay horseedi karto dawo-siin xad dhaaf ah.
Fitamiin A-darro ayaa aad ugu badan Somalia. Qiyaasta Fitamiin A-ga ku jirto RUTF ayaa ku filan inay kabta
fitamiin darrada heerka yar laakin kuma filno inay daweyso fitamiin darrada weyn.
Fitaamiin A-ga ayaa sidoo kale la siin karaa wiiga 4aad ee daaweynta, iyo kuwa laga soo gudbiyey daryeelka
bukaan-jiifta iyo kuwa aan la siinin xilliga diwaangalinta xubno barar awgeed.
Antibiyootig: Carruurta sida daran u macluulsan ayaa inta badan lahaado caabuqyo, laakiin lagama
astaangarto caabuqyada difaac yarida (tan ayaa qarisa astaamaha infekshanada). Daawee caruurta dhan ee
OTP-ga timaado.
62
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Antibiyootiga loo hor siiyo mise ‘first-line antibiotics’ ayaa ah Amoxicillin oo 7 maalmood ah, waxayna
daaweysaa caabuqa xiidmaha oo ka dhalato nafaqa-darrada. Hoos ka fiiri kuuraha ku salaysan miisaanka
canuga.
Haddii uu canuga qaadanaayo ‘Cotrimoxazole prophylaxis’ cudur ba’an awgii, qaabka la midka ah kuurahaan
ayaa ah in lagu sii wado inta ay daaweynta u socota. Waxaa ah inaad Amoxicillin aad siisid carruurtaan.
Daaweynta Malaariyada: Daawada u doorbid hore mise ‘first-line treatment’ wadanka Somalia ayaa ah
Artesonate (3 maalmood) iyo Sulphodoxine Pyrimethamine (1 maalin). Ka fiiri jadwalka hoose kuuraha ku
salaysan miisaanka canuga. Daaweynta malaariyada ayaa la siiyaa kadib marka la asbaab garto mise lagu
ogaado shaybaar mise haddii uu canuga uu lee yahay astaano ah xumad sare xitaa isagoo dhameystey
antibiyootigyada.
Talaalka Jadeecada: Daaweynta caadiga waa tallaalka jadeecada oo la siiyo ciyaalka dhan ee lagu diwaangaliyo
OTP. Jadeecada ayaa inta badan laga tallaalin wadanka Somalia maadaama xaruumada caafimaadka aysan
ka jirin silsilada aan kala go’a lahayn ee lagu qaboojiyo daawooyinka ee loo yaqaano ‘cold chain’, marka laga
reebo xilliyada ay jiraan jadeeco saf ah. Isla marka xaruuntaada ay yeelato silsilaada wax qaboojiya, waxaad
bilaawdaa inaad tallaaltid carruurta dhan ee lagu diwaangaliyo OTP.
Dilka Goryaanka: Albendazole ayaa ah daawada sida caadiga ah ee la siiyo booqashada labaad ee canuga
waxaana loogu talagalay ciyaalka ka weeyn 1 sano. Haddii aad ka shaki qabtid da’ada canuga, waxaad kali
oo siisaa carruurta socon karo, Albendazole ayaa barnaamijyo qaar lagu beddelaa Mebendazole (laakiin eeg
kuuraha: weey kala duwan yihiin)
Iron iyo Folic Acid: Sida caadiga lama siiyo maadaamo qiyaas ku filan ayaa ku jirto RUTF. Haddii la astaangarto
jiritaanka dhiig yari (anaemia) daaweynta ayaa loo bilaabaa 14 kaddib marka ay u dhamaato daryeelka oo
MARNA laga hormarinin iyadoo la tixraaco habraaca caadiga ah. Haddii ay dhiig yari daran (severe anaemia)
u gudbi daryeelka bukaan -jiifka.
Nafaqooyinka Kale: RUTF-da ayaa leh dhamaan nafaqooyinka kale oo loo baahan yahay in lagu baansho canuga
nafaqa-darrida haysa. Potassium, magnesium mise zinc dheeri ayaa la siinin- xitaa haddii ay shubmayaan,
marba hadii uu canuga qaadana hayo RUTFta nafaqa-siinta kale ayaa sababi karto nafaqeyn xad dhaaf.
Kuuraha Amoxicillin ee OTP
Heerarka Miisaanka
Kg
Amoxicillin(50100mg/kg/maalinkiiba)
Kuuraha- labo jeer maalinkiiba
mg
kabsool
< 5kg
125mg*2
½ kabsool*2
5-10
250mg*2
1 kabsool*2
10-20
500mg*2
2 kabsool*2
20-25
750mg*2
3 kabsool*2
>35
1000mg*2
4 kabsool*2
*2 ayaa u taagan kuuraha oo ah in laga qaato labo jeer maalinkiiba
DAAWEYNTA MALAARIYADA
Bugtada qabo nafaqa darrada daran ayaa dhici kartaa inay u wehliso duumo ay astaanteeda muuqanin
oo yaqaan ‘asymptomatic malaria’. Soo jeedinta cusub ee hay’ada WHO ee bukaanadada lagu tuhmo inay
leeyihiin malaariyada in lagu hubiyo baaritaan (iyadoo la isticmaalo qalabyada sheeybaarka mise tijaabo
63
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
baaritaanka malaariyada loo yaqaano ‘rapid diagnostic test-RDTs) inta aan lasiinin daawoyinka lagu dabiibo
malaariyada, qeynuunka lagu wajaho ciyaalkaan ayaa iskumid ah hadii ay joogaan goobaha malaariyada
kubadan tahay iyo hadii kaleba.
Goobaha malaariyada ku badan tahay iyo goobaha kale ee malaariyada lahayn
Carruurta dhan ee loo astaangartay inay lee yihiin nafaqada-darrada daran (SAM) waa in laga baaraa
malaariyada iyadoo la isticmaalo shaybaar mise tijaabada RDTs haddii ay la yimaadaan astaano mise asbaabo
malaariya iyo hadii kaleba, kadibna kuwa malaariyada laguhubiyo inay leeyihiin lagu daaweeyo daawoyinka
malaariyada. Haddii bukaanka laga waayo malaariyada (siiba marka la isticmaalo RDTs) laakiin uu lee yahay
asbaabaha malaariyada, sii daaweyn kuuro dhameystiran ee malaariyada. Tan ayaa inta badan dhacdo in
xumada bukaanka ay is dhimin kaddib marka uu bilaabo antibiyootiga
Kuuraha daawooyinka ayaa ku salaysan miisaanka. Raac kuuraha hoos ku xusan
KUURAHA ARTESUNATE iyo SULPHADOXINE PYRIMETHAMINE
♦ Sii Artesunate (50mg) iyo Sulphadoxine/Pyrimethamine (500mg/25mg) oo iskujir ah Maalinta 1
♦ Ku wad Artesunate (50mg) Maalinta 2 iyo 3 sida jadwalka hoos ku khusan
KUURAHA
Miisaanka cunuga
Kg
<5
Artesunate
S u l p h a d o x i n e
Maalinta 1, Maalinta 2, Pyrimethamine
Maalinta 3
kaniinka Maalinta 1
¼
¼
5.0-7
½
½
7.1-12
1
½
12.1-20
2
¾
20.1-30
2
1
30.1-40
3
1½
40.1-50
4
2
50.1-60
4
2½
>60
5
3
64
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAAR HAWLEEDKA 18: Daaweyn Gaar ah
Daawooyin dheeri ah ayaa loo qori karaa in lagu dabiibo caafimaad darri kale iyadoo la tixraaco habraac hoos
ku xusa
DAAWOOYINKA DHEERIGA ee NAFAQA DARRADA DARAN ee OTP-ga
Shayga
Chloramphenicol
Goojada
Tetracycline
Goojada Nystatin
Xilliga la siiyo
Waxaa la siiya
ciyaalka uu ka
waxtari waayey
Amoxicillin siiba
xumada malaariyada
haddii ay is-dhimi
weydo
Ku daaweynta
indhaha caabuqa indhaha
Daaweynta ciyaalka
nafaqa-darran leh
jadeecada
Daaweynta candida
Paracetamol
Daaweynta xumada
caruurta ka sareeysa
38.5 C
Benzyl Benzoate
Daaweynta cadhada
Whitfields
Daaweynta
cambaarta mise
‘ringworms’ mise
caabuqyada kale ee
fangaska gala haraga
65
Qiyaasta
Warbixin gaar ah
Ka fiiri qaabka
qiyaasta meel kale
Ku wad 7 maalmood
Ku dhibci 3 jeer
maalinkii
Subax, galab iyo
habeenimada inta
aan la seexanin
Gacmaha iska
dhaq kahor iyo
kaddib isticmaalka.
Indhaha dhaq kahor.
Caabuuqa marka
uu dhamaado, labo
maalin oo kale ku
wad
100,000 qaybo (1ml)
4 jeer maalinkii
cuntada kadib.
(isticmaal tuujiyaha,
tusi daryeelaha sida
loo isticmaalo)
Ka fiiri qaabka
qiyaasta meel kale
Ku wad 7 maalmood
Jirka oo dhan
mari. Iyadoolaga
qabeysanin maalinta
xigto ku celi. Ka
qabeyso 24 saac
kadib
Hal mar siinHAA SIININ WAX
AY XAAFADA U
QAATAAN
Indhaha ka
ilaali. Hamarinin
meelaha jirka uu ka
jeexjeexan yahay
mise haraga uu ka
caabuqsanyahay
Labo jeer mari
maalinkiiba
Ku wad ilaa uu ka
baaba’a
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
Gentian Violet
Daaweynta
dhaawacyada yaryari Boogta mari
mise fangasyada
haraga
Daaweynta dhiig
Ferrous Sulphate & Folic darida (anaemia)
Acid
iyadoo latixraacaayo
habraaca IMCI
Tixraac IMCI
Waxaa loogu celin
karaa booqashada
xigta mise waxaa
lagu wadi karaa ilaa
ay bogsato
WAXAA KALI
lasiin karaa 14
maalmood kadib
marka loo bilaaway
barnaamijka (inta ka
hor waa halis, RUTF
ayaa leh inta ku filan)
KUURAHA CHLORAMPHENICOL
U isticmaal antibiyootiga labaad aad siiso ciyaalka uu ka waxtarin amoxicillin
Sii 3 jeer maalinkiiba mudo 7 maalmood
SHAROOBA 125 mg/5ml
Miisaanka
Kuuraha
2.0- 6.0 kg
62.5 mg (2.5 ml) sadex jeer maalinkiiba
6.0- 10.0 kg
125 mg (5 ml) sadex jeer maalinkiiba
10.0- 30.0 kg
Kabsool sii
KABSOOL 250 MG
Miisaanka
Kuuraha
2.0- 6.0 kg
Sii sharooba
6.0- 10.0 kg
125 mg (1/2 kabsool) sadex jeer maalinkiiba
10.0- 30.0 kg
250 mg (1 kabsool) sadex jeer maalinkiiba
66
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
FIIRO GAAR: Mar kaste waxaad kuuraha ka akhrisaa qoraal ku qoran dhalooyinka dushooda iyo sida la iskuu
milo sharooboyinka maadaamo ay ku kala duwaanaan karaan warshadaha sameeya daawoyinka
PARACETAMOL 125 mg/ 5 ml (sharoobo)
Miisaanka
Kuuraha
<4.0 kg
25 mg (1 ml) stat
4.0- 8.0 kg
60 mg (2.5 ml) stat
8.0- 15.0 kg
120 mg (5 ml) stat
>15 kg
240 mg (10 ml) stat
KU
KUURAHA PARACETAMOL
Digniinta Paracetamol
Paracetamol ayaa halis u noqon karo ciyaalka sida aad u nafaqa darran maadaamo uu shaqeeynta beerkooda
liita. Waa in la siiyaa kali marka ay xumad hayso. Waxaad u raacisaa mar kasta qaababka dabiiciga ah ee lagu
jebiyo xumada (maro qooyan, isbuunyo diiran) sida u dhaqsiyaha badan u bilaaw antibiyootigyada iyo kuwa
lagu dabiibo malaariyada. Canuga u sii gudbi SC haddii suura-gali karto. Ka kormeer xaalada caafimaadeed ee
canuga. Marna ha siinin Paracetamol ay u qaataan xaafada.
KAAR HAWLEEDKA 19: La socodka Xaalada Caafimaadeed ee Bukaanka OTP
Bukaanada inay yimaadaan OTP wiig kasta mise kan kale ee xigga
La socodka xaalada caafimaadeed ayaa laga fiiriyaa waxyaabaha hoos ku xusan mararka kala duwan
Booqasho kasto
• Cabbirka xubno bararka (oedema)
• Cabbirka miisaanka
• Cabbirka Wareega Cududda MUAC
• Ka tijaabi hamiga cunta cunnida booqashada labaad iyo sadexaad iyo mar kale ee sii xigga haddii miisaanka
canuga kor u kicin
• Ka fiiri waxyaabaha waaweyn ee astaangarashada (heer-kulka, neefsiga iwm)
• Fiiri xaalada caafimaadeed (saxarada, matagga iwm eeg FC 5)
• Ka fiiri is-beddelada bukaanka: qorshee inaad xaafada ku booqatid mise dib u seexi haddii uu is-beddelin
• Hubi in uu qaato RUTFta
• Fiiri karaka raashiinka iyo karaka OTP-ga
• Sii wacyigalin caafimaadeed
• Bileed
• Cabbirka dheererka/joogga
• Dib u xisaab W/H
• Haddii loo baahdo
• Cabbirka dheererka/joogga (haddii aad tuhunto in canuga lagu beddelay canug kale)
• Tijaabada rabitaanka cuntada (in mar kasta tahay in laga hubiyo mooyee). Waxaad qaadaa baaritaan
caafimaad guud ah waxaana isku daydaa inaad u gudbiso bukaanj-iifka haddii hammiga cunitaanka ku
dhaco mise miisaanka uu kordhin. Isku day inaad ku booqan kartid xaafada haddii uu wax cunto ee laakin
67
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
miisaanka uu kordhin (waxaa dhici karta in lala wadaago RYTF)
• Waxaad qaadaa baaritaan guud oo caafimaad ah, haddii canuga uu la yimaado xaallad u baahan baaritaan.
Hadafka ayaa ah 1) in la qiimeeyo in xaalladaa in lagu dabiibi karo OTP 2) inuu u baahan yahay in loo
gudbiyo SC
Qaabka u wanaagsan ee wax lagu hilmaamin ayaa ah qodob qodob looga raaco karaka OTP, bilaaw
ilaa dhamaad
KAAR HAWLEEDKA 20 aad: Shuruudda Kasaarida OTP
Canuga ayaa laga saaraa haddii uu gaaro shuruuda ka dhigi karto in loo aqoonsada inuu raystay (si wacan u
baantay), mise haddii ay daaweynta ka dhex gashay arrimo kale.
SHURUUDA LOOGA SAARO OTP
Raystay
W/H > -2 Z-score
MUAC > 125 mm
Xubno barar (oedema) ma leh
Labo booqasho oo isku xigta
Maqnaansho
Maqnaada 3 booqasho oo isku xigta
Dhimasho
Haddii uu dhinto inta lagu diwaan galiyey OTP-ga
Raysasho La’aan
Haddii uu gaari waayo miisaanka la bartilmaamsaday sadexda bilood
gudahood
Haddii
loosigudbiyo
Rugta Reysashada (SC) ̽ Xaallada caafimaadeed oo sii liidato oo ubaahato Rugta Reysashada/
daryeelida isbitaalka
̽ canugaan lagama saaro OTP, kaarkiisa ayaa lagu reebaa OTP waxaana lagu qoraa gudbinta kaarka
Si loo ogaado bukaanada maqnaada mise aan raysanin, waxaa ah inaad ku qortid warbixinada diwaanka iyo
kaarka OTP
Ciyaalka inta badan dhinto iyagoo u socota daryeelka OTP ayaa ku dhinto xaafada, waxay diiwaan uga qornaan
karaan inay maqan yihiin. Haddii ay tirada maqnaashaha dib ka cadaata inay dhinteen waxaa ah inaad diwaan
ku cadeysid sababaha ka bixida OTP si ay ka caawiso xog-qaadida sahanka.
Haddii ay shuruuda diwaanka uu ahaa MUAC, hay’ada qaar ayaa bartilmaamsada ugu yaraan labo bilood inta
aan laga saarin
Ciyaalka ka gudbo OTP ayaa ah in loo diro TSFP si loo xog ogaado xaaladooda nafaqadeed iyo si looga hortaga
dibdhac xaga caafimaadeed. Haddii ay TSFP ay jirin, waxaa kula talisaa hooyada inay ku soo celiso canuga
OTP-ga haddii ay xaalada caafimaadeed hoos u dhacdo.
68
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAAR HAWLEEDKA 21: Daaweynta waaxda OTP-ga shaqeyn-waaso.
Daaweynta waaxda OTP-ga oo wax tari waayso ayaa u baahan baaritaan dheeri mise in dib loogu celiyo SC-da
Ka eeg FC 8 liiska xaaladaha soo kordho lagu aqoonsado caalwaayidda daaweynta (liiska ayaa la mid ah
shuruudaha sida tooska ah loogu diwaangaliyo SC, iyo kuwa yar oo hoos ku khusan:
- Miisaanka oo kordhin mise uu is-dhimo inta lagu guda jiro 3da wiig ee daaweynta
- Astaanada caafimaad darrada oo aan is-beddelin
- Xubno bararka oo sii kordho mise/iyo bararka oo hoos u dhicin 3da wiig gudahood. Barar cusub oo ku soo kordho canug aan horay u qabin barar
- Canuga oo aan laga helin shuruuda looga saari lahaa meesha lagu gaaro dhamaadka bisha 3aad
- Xaalada cusub oo caafimaad darri ah oo kordho (abitaayt la’aan mise caafimaad darrada ku khusan liiska)
Ha sugin ilaa dhamaadka bisha sadexaad si u tilaabo qaadid. Haddii canuga laga arko inay daaweynta ay ka
wax tarin waa in durbadiiba la baaro haddii uu la yimaado astaanada.
Asbaabaha Raysashada
Marka difaaciisa soo raysto, canuga ayaa la imaan karaa asbaabo caabuq ah mise is-bedelo kale.
Tan ayaa dhacdo marka ay asbaabaha cudurka qarsanayeen, canuga ayaa bilaabo inuu soo saaro
astaanadaa marka u raysto. Canuga ayaa la imaan karo xumad, neeftuur iyo jugleynta wadnaha
oo gacanta laga dareemo oo aad ah. Astaanadaan ayaa inta badan lagu daaweyn karaa OTP. Mise
u sii gudbi daryeelka bukaanjiifka. Qeynuunka guud ayaa ah in astaanada raysashada uu wehliyo
miisaanka oo kordho. Sida dhabta ah, tan ayaa ah astaan raysasho ee maaha daaweynta oo wax
tari waaydo.
KAAR HAWLEEDKA 22: shaqeynwaayidda
daaweynta. Sababaha iyo Falalka
Dhibaato xag OTP-ga
Tan tixgali haddii ay ciyaalka laga dareemo in daaweynta wax tarin mise isla markaa ay jirto raysasho la’aan
•
•
•
•
•
•
Bukaano aan ku habbooneyn in toos loo gudbiyey daryeelka bukaan-socodka
Si qaldan in loo qiimeyey hammiga cunta cunida
Warbixin qabyo ah in la siiyey hooyada/daryeelaha
Qiyaas sax ahayn in lasiiyey carruurta (aan ku filnayn)
Waqtiga dheer inuu u dhexeysay xilliyada cunta siinta
Si wanaagsan oo xaalada caafimaadeed ee bukaanka lala sii soconin- dhibaatada jirta aan xilli hore aan
la ogaanin
Falalaka: Dib u fiiri qaababka dhan ee OTP-ga waxaana qorsheeysaa booqasho kormeerid ah. Qeynuuna
inaad wax ka beddeli kartid isku day. Miisaanka wax cabbira dib u sax. Aqoonta shaqaalaha caafimaadeed dib
u qiimee waxaana u qorsheeysaa tababbar
Dhibaato la xiriirta canuga khaaska ah
Dhibaato dhaqameed:
• La wadaago reerka (walaalaha, waalidka/daryeelaha)
• Canuga inuu cuntooyinka kale wax badan ka cuno meesha la rabay inuu ka cuno RUTFta
• Walaalaha inay ku dagaalamaan (ciyaalka kale inay ka cunaan cuntada)
• Canuga inuu hawlo iyo shaqooyin xad dhaf ah uu qabto
• Isbeddelaad ka dhacay xaaladaha reerka
• Siinta daawo dhaqameed
69
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Falalka:
• Wareysi qota dheer la yeelo daryeelaha si aad u ogaatid waxyaabaha sababi karo
• Haddii ay kuu suurta gali karto ku booqa xaafada
• Ku wacyi gali xaruunta iyo marka xaafada ugu tagtid
• Ku warceli kalkaalisada waxyaabaha sababay in daaweynta ay ka waxtari waaysay
Dhibaatoyin Caafimaadka la xiriirto
- La’aanta fitamiino iyo macdan gaar ah
- Jirka oo nafaqo qaadanin
- Niyajab maskaxiyan/ jaceeylka hooyada iyo canuga aan fiicnayn
- Caabuqyo, siiba: shuban, xaardhiig, wareento, qaaxada, caabuqa kaadi mareenka, (otitis media, malaariyada, schistosomiasis/ leshmaniasis, hepatitis/ cirrhosis)
Falalka:
• Baaritaan guud oo caafimaadka ku aaddan
• Daawee waxyaabaha dhici karto inay sababeen
• U gudbi daryeelka bukaanjiifka. Tan ayaa muhiim u ah bukaanada ay daaweynta ka waxtari waaysay
Inta aad baaritaanada sababaha ay daaweynta ka waxtari waaysay kuu guda jirtid, weydi daryeelaha inuu si
qota dheer kuugu qeexa sida ay u siisa RUTFta marka ay xaafada joogta, mise waxaad weydisaa inay hortaada
ku siiso. Tijaabo abitaayt ah ayaa qiso kaa siin karto nooca dhibka: haddii uu canuga daaweynta ka waxtarin uu
lee yahay abitaayt, waxaa dhici karto in dhibaatada tahay mid dhaqameed; haddii uu canuga lahayn abitaayt,
waxaad tixgalisaa jiritaanka dhibaatooyinka caafimaadeed. Marka kastane qadari jawaabaha daryeelaha oo
si degan u la hadal.
KAAR HAWLEEDKA 23. U gudbinta SC-da. Shuruudaha iyo Qaabka
Canuga ay daaweynta ka waxtarin mise leh caafimaad darra kale ha sii dhashay xaaladiisa sida Kaar Hawleedka
8, ayaa ah in loo gudbiyo SC
Marka canuga la gudbinaayo, mar kaste waxaad sameeysaa:
-Buuxi foomka gudbinta (Cutubka 12), oo qeexan isbedela caafimaadeed ee cunuga, daawooyinka
la siiyey iyo sababto loo gudbinaayo
-Sii canuga biyo sokoreysan, iyo
-U sheeg daryeelaha sida ay u aadi lahaayeen SC-da qiimee inay dhici karto inay tegi karaan SCda, adigoo tixgalinaayo xaalada darnaanshaha ee canuga. Marar qaar ayaa kuu kalifto inaad u
qorsheeysid gadiid fuliyo gudbinta
Nafaqa Darrada SAM Wehliyo Caafimaad darro dheeri ah ee OTP-ga.
Xaaladaha dhan ee nafaqa darrada daran ee wehliso caafimaad darro kale ayaa ah in lagu dabiibo hanaanka
bukaanjiifka ee Rugta Raysasha-kicinta ee SC. Xilliga hadda ah ayaa ka jiraan gobo badan oo OTPs wadanka
Somalia oo bukaano u gudbin karin SC, masaafo awgeed, amni-darro iyo macluumaad la’aan iyo sababo kale
(eeg Hordhaca)
Labo fal ayaa muhiim ah in lagu fuliyo heerka qorsheynta:
- isku day inaad ka fulin kartid SC-da goobtaa iyada, iyo
- inaad kordhin kartid wacyi galin bulshadeed iyo inaad xaqiijiso astaan garashada waqti hore si loo yareeyo
cadadka ciyaalka la yimaado xaalladaha nafaqa darada daran ee wehliyo caafimaad daro ee imaado xaruunta
inay yaraadaan
Xaruunta OTP ee ciyaalka u gudbin kartin SC waxaa inay mudnaan siisaa baaritaana ciyaalka iyo astaangarashada
xilliga hore- khayraadkeeda iyo hawlaheeda ha galiso
Inkastoo ay dalaado noocan jiraan ayaa hadane dhici karto in ciyaal nafaqa dara wehliyo caafimaad daro
70
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
yimaadaan OTP
Maxaa gudboon in la seemeyo?
Waxyaabaha qaab daaweynta loogu qaban karo bukaanadaan ayaa iska yar: Noocyada daawoyinka ee lagu
isticmaalo hawsha ayaa marxaladahaan wax qaban karin, maadaamo ay dhib ka imaan karto. Siiba, goobaha
OTP ayaa isticmaali karin daaweynta IV ga
U qeex daryeelaha inuu canuga uu lee yahay caafimaad darro u baahan daryeelid heer sare. Kala hadal
suurta-galida in gudbiyo. Haddii ay gudbinta suurta gali karin, waqti badan la yeelo adigoo u sharaaxaayo
daaweynta xaafada waxaana xaqiijisaa inay fahantay daaweynta iyo khatarta imaan karto. U sheeg inay soo
celiso canuga hadii ay xaaladiisa ka sii darto
U sheeg shaqaalaha qaabilsan wacyi galintya bulshada inay mudnaan siiyaan reerkaan marka ay booqanayaan
xaafadaha, oo booqo dhawr jeer wiigiba. U sheeg inay soo akhbaar galiyaan kalkaalisada OTP isbeddelada
canuga una gudbi SC haddii loo baahdo.
Waxaad xaqiijisaa in antibiyootigyada si fiican loo qaato. Isticmaal antibiyootigyada labaad haddii ay
antibiyootigyada u hore ay hal wiig ku wax tarin. Haddii ay suurta gali karto weydi inay hooyada imaan karto
maalin kasta (waa kuwa degan xaruunta agteeda) si aad uga hubiso quudinta iyo qaadashada antibiyootigyada
Dheecaan-soo-celinta ayaa ku habboon in lagu sameeyo biyo nadiif ah. Ha ku isticmaalin ReSoMal mise ORS
goobta OTP, maadaamo astaangarashada fuuqbaxa ayaa habboon inuu sameeyo qof khibrad u leh maadaamo
ay dhici karto inuu canuga lee yahay caafimaad dara kale. Ciyaalka noocaan ayaa jirkooda ku badan tahay
Sodium, waxaa la door biddaa sidaa awgeed in la siiyo biyo caadi ah inta la siin lahaa ORS mise ReSoMal, siiba
marka ay jirin qaab lagu kormeero qaadashada dheecaanka mise astaano dhacaano xad dhaaf
Soo Sheegida Nafaqa Darrada Daran ee wehliyo Caafimaad daro
Isku barbardhig Nafaqa Darada SAM mida wehliyo caafimaad daro iyo mida aan wax lahayn ee
Imaado xaruuunta si la qiimeeyo tayada astaangarashada xilliga hore (wacyi galinta bulshada).
waxaa taa sii dheer waxaa lagu xog ogaan karaa heerka bulshada u fahamsanyihiin astaangarashada
SAM iyo muhiimada ay leedahay caruurta inay gaarin heer loo gudbiyo xaruumaha
Digniin! Waxaa dhici karto heerarka caafimaad darada ka dhasho ay kordhaan wacyi galinta
awgeed
71
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
6. XANAANAYNTA BUKAAN-JIIFTA: MAARAYNTA XAALADAHA
CARUURTA JIRTA 5 ILAA 59 BILOOD OO LA TACBAANSAN
NAFAQA HALISTA AH (SAM)
72
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Aragti Guud
Bukaanada la tacbaansan nafaqa darrada halista ah (SAM) inta badan uma baahno in la seexiyo isbitaalka si
loogu daaweyo mise ay ku bogsadaan. Waxaa lagu daaweyn karaa qaabka lagu daaweeyo bukaan-socodka ee
loo yaqaano OTP waxay daawoyinka qaadan karaan iyagoo jooga xaafadda. Si kastaba ha ahaatee, bukaanada
la tacbaansan xaaladaha sii daran ee nafaqa darrada halista ah sida Aneroxia (cunada oo uu diido bukaanka)
ayaa loo baahan yahay in la seexiyo istbitaalka si loo saxo awoodooda dheefshiideed, lagana daaweeyo waxii
kale ee ka imaaday cunta cunid xumida qofka. Markaa kaddib (oo inta badan hal usbuuc ah), ayaa lagu sii
daaweyn karaa qabka OTPga.
Nafaqa darrada ee heerka sii daran ayaa halis ku ah noolasha qofka. Bukaanadaan ayaa ah kuwa tabar daran
inta badana dheecaamada jirkooda aanay isku dheeli tirneyn. Inta badan lama yimadaan astaamaha lagu garto
cuduradda caadiga ah (sida xumad, wadno garaac iyo hiraanhir). Waxaa kale oo adag in la ogaado dhacaan
yarida jirka iyo dhiig darrada qofka ee laakiin waxaa muhiim ah in si wacan laga hubiyo waayoo hubitaan
la’antu waxay keeni kartaa in bukaanku laga daweeyo cudur aanu hayn taas oo keeni karta dhimasho. [eeg
Maamulida Dhibaatooyinka ka yimaada Nafaqa Darada (SAM)
Canugga la buko nafaqa-darrada halista ah (SAM) badanaa malaha astaanada iyo asbaabaha ay ciyaalka kale
muujiyaan. Waxii la siyo ayaa si kala duwan u saameeyo: sida faleembo oo noolol badbaadin u ah cunug
caafimaad qabo ayaa halis ku ahaan karta noolasha cunug kale oo la buko nafaqa-darada halista ah (SAM). Sidaa
awgeed ayaa waxaa muhiim ah in ciyaalka la buko nafaqo-darada aadka iyo halista ah (SAM) ay daweeyaan
amabo baaraan shaqaale tababar caafimaad ee khaas ah u leh KELIYYA, sida kalkaalisooyin iyo dhakhaatiir.
Marka ciyaalkan isbitaalka lageynayo waa inaysan adeegyo caafimaad laga siinin goobaha gargaarka degdega
isbitaalka 24-48 saacadood ee u horeysa sababtoo ah shaqaalaha caafimaad ee wakaalladahan ayaa aqoon u
lahayn maamulida SAM, waxaana dhici kara in fal-caawinta u horeyso noqota mid halis ah.
Inkastoo arimahaan ay jiraan ayaa hadane hadii si wacan loo raaco nidaamka ku xusan qaybtaan, ayaa natiijo
lagu badbaadiyo cunuga ka dhalan karta. Siinta cunada nafaqeysan (ex. F75) oo loo raaciyo daawoyinka loo
yaqaano ‘Antibiotics’ iyo baaritaano kala duwan iyo daaweynta loogu tala galay xanuunada ka imaada nafaqa
darada ayaa yareysa dhimashada boqolkiiba shan 5% siiba marka shaqaallaha caafimaad ay si wacan ay u
adeegsadaan nidaamkaan.
Maamulida xaaladaha bukaanjiiftada la tacbaansan nafaqa darada halista ah ayaa sadex waji ah:
- Wajiga Kowaad ayaa ah siinta cunto nafaqeysan, soo celin tabar iyo daaweynta wixii kale ee ka yimid
nafaqo-darada iyo bukaanka oo loo bilaabo jadwal cunta siin ah
- Wajiga Dhexe ayaa ah u sii kordhinta cuntada si cunuga usiikobco iyadoo laga ilaalinaayo quudinta xaddhaafka ah
- Wajiga Labaad ayaa ah wajiga kobcinta degdega ah. Inta badan bukaanka ayaa lagu daryeeli karaa xaafada
mise OTP ee laakiin waxaa lagu xanaaneyn karaa goobaha bukaan jiifka isbitaalka waa hadii xaalado
daruuri ay jiraan.
Ciyaalkaan bukaanjiifka ah oo laga daaweynaayo nafaqa-darada ayaa lagu hayn karaa Qaybta Caruurta
(Pediatric Ward) laakiin waxaa la door bidaa in meel gooni lagu haayo si looga hortaga isugudbinta hurgunada
caruurta dhexdooda iyo si ay shaqaalaha caafimaad ugu fududeysa daryeelka khaas ah. Goobtaan ayaa 24ka
saacadood shaqeeyn karta mise ahaan karta Maalin Joog (Day Care) oo furnaata Laba iyo Tobonka saac ee
aroornima (6am) ilaa Sadex saac ee habeenimo (9pm). Marka ay Maalin Joog ay tahay ayaa bukaanka iyo
dadka daryeelka ula socda ayaa xaafada kulaaban kara mise seexan karo goobtaasi inkastoo qaab qeyxaayo
eysan jirin.
Wajiga Kowaad: Nafaqa Siinta iyo Caafimaad Soo Celinta
Bukaanada aan lahayn hami cunto mise abitayt la’aanta ah mise leh dhibaato xag caafimaad ah ayaa marka
hore laseexiyaa qaybta bukaan jiiftada isbitaalka si loogu bilaabo daaweynta Wajiga Kowaad.
Qaab bogsiinta la isticmaalo wajigaan (F75) ayaa kobciso reysashada iyo soo celinta qaabka dheef-shiidka jirka
73
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
iyo dheeli tirka dhacaamada jirka. Wajiga Kowaad ayaa bukaanka lagasiiyaa qiyaas ah 100kcal/kg maliinkiiba
cunada F75. Misaanka bukaanka oo si durba ah u kaco xilliga Wajiga Kowaad ayaa halis ah, taasi ayaa sabab u
ah in qiyaasta cunada ee Wajiga Kowaad loo farsameeyey in misaanka bukaanka uusan kor u kicin.
Daaweyn jadwaleysan ayaa bukaanka loo bilaabaa xilliga Wajiga Kowaad waxii dhibaato kale oo xag caafimaad
ayaa sidoo kale la daaweyaa. Waxaa muhiim ah in hadii uu wax xubno barar ah (Oedema) uu jiro in la yareeyo
xilliga Wajiga Kowaad. Marka uu xubna bararka uu ka yaraado heerka +++ ilaa ++ ayaa uu bukaanka u gudbi
karaa Wajiga Dhexe (Transition Phase). Bukaanada iyagu qaadanaayey faleembooyin (IV Therapy) iyo nafaqasiinta sanka (naso-gastric NG) ayaa ah in loo dhameeyo waxii daawo ee u socday inta ay u gudbin Wajiga
Dhexe (Transition Phase).
Bukaanka ayaa kujiraya Wajiga Kowaad ilaa iyo waqtiga uu ka reysto waxii caafimaad dara ah, hamiga cunto
oo sii fiicnaada, ilaa inta uu ka dhameysto inta qiyaasta cuntada loogu talagalay (F75) maliinkiiba.
Daaweynta Wajiga Kowaad oo mar kasta lagu bixiyo ruugta bukaan jiiftada ayaa ah xanaaneynta ciyaalka la
buko nafaqa xumida daran nooca aadka ah (SAM). Daaweynta wajigaan ayaa loogu tala galay inay:
In la xasiliyo xaalada caafimaad ee bukaanada
In bukaanka si caadi ah loogu sooceliyo shaqeynta qaabka dheef-shiidka jirkiisa
In laga hortaga mise la daaweyo waxii caafimaad dara ah oo la xiriray nafaqa darada.
In si qota dheer loo kormeero xaallada bukaanka
Wajiga Dhexe: U Kordhinta Qiyaasta Cuntada iyo Kahortaga Waxii Caafimaad dara ah oo ka dhalan kara
Inta badan ayaa bukaanada lagu haaya Wajiga Dhexe mudo ah labo ilaa sadex maalmood. Wajigaan ayaa loogu
talagalay in qiyaasta cunnada uu qaato si tartiib tartiib ah loogu kordhiyo, lagana taxadaro dhibaatooyinka
ka imaan karo quudinta xad-dhaafka ah. Nafaqadda F75 ayaa lagu bedelaa nooca Nafaqadda 100 amaba
caano caadi ah oo leh qiyaastaasi nafaqadda. Qiyaasta cunnada ay ciyaalka buko qaataan ayaa laga kordhiyaa
heerkii hore ee ahaa 100kcal/kg/day ilaa heerka 130kcal/kg/day. Qiyaasta caanaha ayaa isbedeleynin laakiin
waxaa la kordhiyaa qiyaasta tamarta nafaqeyn ee hore 75 kcal ilaa 100kcal boqolkii mililiitar ee caanaha (per
100ml) iyadoo labedelaya nooca caanaha.
Bukaanka lagudaryeelo Wajigaan Dhexe ayaa u kordha tamarta nafaqeyn boqolkiiba sodon (30%) marka loo
barbardhigo Wajiga Kowaad. Misaanka ku kordha bukaanka ayaa la filaa in maalinkiiba ku kordha lix garaam
halkii kiilaba (6g/kg/day). Bukaanada yeesha awooda ay ugusiigudbi karaan Wajiga Labaad ee ah daryeelida
bukaan socodka loo yaqaano OTP mise diyaar u ah ayaa kasii wadan kara iyagoo qaadanaaya cuntada diyaarka
ee loo yaqaana Ready-to-Use-Therapeutic-Food (RUTP).
Wajiga Labaad: Kobcin Sii Gaarsiin ah iyo Isbitaal Ka Bixinta
Bukaanada ayaa kasii gudba Wajiga Dhexe ilaa Wajiga Labaad iyagoo oo usiikordhay hamiga cunta cunida,
iyagoo laqabsaday qiyaasta cunta ay qaadanaayaan, iyagoo wax caafimaad dari weeyn aan qabin iyo iyagoo
xubna bararkooda la daaweyey. Hadafka wajigaan ayaa ah in la kobcin gaarsiyaa heerka la rabo iyo in la dheeli
tiro nusqaanka nafaqeyd. Xilligaan ee Wajiga Labaad ayaa bukaanka lasiiyaa nafaqada heerkeeda yahay F100
uu ka qiyaas qaadanaaya 200kcal/kg maalinkiiba (200kcal/kg/day) mise qiyaas lamid ah oo cuntada diyaar
ah ee loo yaqaano RUTP. Cuntoyinkaan ayaa loo farsameeyey in ay maalinkiiba ku kordhiso sideed garaam
kiilihiiba misaanka bukaanka (8g/kg/day). Bukaanada soo reystay ayaa laga saari karaa isbitaalka iyagoo kasii
qaadan karo cuntada dheeri ah hadii laga heli kara goobaha caafimaad ee nawaaxiga.
74
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Doorka Hawl Fuliyaasha
Hooyada ayaa ah qofka kowaad ee daryeel bixinta. Iyada ayaa siiba qofka quudisa cunuga, iyada ayaa ka
kormeereysa waxii isbedel xaalladeed ee ku imaada cunuga sida ay u sheegaan kalkaalisooyinka
Kalkaalin Caawiso ayaa qaadata doorka ‘hooyada labaad’. Iyaga ayaa misaanka ka qaada, cabiro, iyaga
ayaa isiguu dardaro cunnada ee hadane siiya, iyaga ayaa siiya daawoyinka afka laga qaato, iyaga ayaa fiiriya
astaanada caafimaad ee buukaanka hadane kusii buuxiyo feelka bukaanka warbixinadaa. Kalkaaliso iyada ayaa
u taagan kaalin macalinimo iyo kormeeraha Kalkaalin Caawisada si ay uga xaqiijiso inay u qabanaayan wixii
hawl ah sidii la rabay oo isdabo mar laheeyn. Waxaa kalkaalisooyinka looga baahan yahay inay siiyaan waxii
faleembo mise daawooyinka caadiga ahayn. Dhakhtarka ayaa doorkiisa u wayn ah inuu ku garab taageero
kalkaalisooyinka iyo inuu siiyo foojignaan bukaanada daawooyinka ay ka waxtarin iyo inuu ku aqoon garto
waxii xaallad ee la fahmi waayo. Doorkaan ayaa si wacan u qaadan kara Kalkaalisada Sare ee loo yaqaano
Senior Nurse sida Rugyaasha Reysashada (Stabilization Centres SC) ay u badanyihiin
Cadadka tiraha shaqaalaha ayaa ah in la yareeyo, waxii shaqaale cusubna waa in lasiiyaa tababarka khaas
ee maamulida SAM waana in mudo ah ay ku shaqeyaan iyagoo laga kormeereyo intaanan loo fasixin inta ay
hawl galaan keligood iyo inta aan loo fasixin shaqo habeen ee daryeelida bukaanada. Arintaan ayaa si khaas
u khuseyso dhakhaatiirta maadaamo ay yihiin kuwa gaaro go’aanada muhiim ah.
Shuruudaha Bukaanka Lagu Seexiyo Qaybta Daryeelka Bukaan Jiifka.
Waxaad ka eegta FC7 fahfaahinno dhamaystiran sida loo aqoonsada Nafaqa Darada halista (Complicated
SAM) ah iyo waxii shurudooyin ah ee bukaanka lagu seexiya qaybta bukaan jifka.
Si loo seexiyo Rugta Reysashada ee loo yaqaano Stabilization Centre (SC), ayaa cunuga ah in laga arka
astaanada nafaqa darada (SAM) sida loogu aqoonsada hannaanka Miisamida iyo Dhererinta (W/H) iyo
Dhexroorka Cabirka Bartamaha Cududda Sare (MUAC) mise Bararka Xubnaha Hoose (Bilateral Oedema) mise
caafimaad daro iyo la’aanta hami cunto oo lagu ogaado tijaabada cunta cunida.
Rugta Raysashada (SC)
Nafaqa-darada daran oo ay xanuuna kale wehliyaan
Miisaanka/Dhererka (Z-score)
<-3
Dhexroorka Bartamaha Cududda (mm)
Bararka xubnaha
< 115
Bararka Xubnaha hoose +++
Maliil oo xubno-barar leh
Bukaanada Cususb
Hami-cunto
Dhibaatooyinka caafimaad darro oo ka
dhasho nafaqa-darada
Hami-cunno oo an jirin
Matag aan kala joogsi lahayn
Xummad > 39 ºC
Heer-kulka jirka < 35 ºC
Infekshinka hurgunka waaxda hawo marenka hoose
Dhiig-yari saa’id ah
Hurgunka maqaarka oo meel kasta ah.
Tabar daro
Inta kale
Miyir-la’aan iyo qalal
Canug lagosoo wareejiyay OTP-ga dhibaatooyin
caafimaad iyo miisaan-yari awgeed
Xulashada daryeelaha
75
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Shuruudaha Ka Saarida Isbitaalka
Ciyaalka la seexiyo Rugta Reysashada (Wajiga Kowaad) ayaa inta badan loo diraa xaafada si ay uga sii wataan
daawooyinkooda iyagoo lagu daryeela qaabka bukaansocodka loo yaqaana OTP.
Xaalladaha kabaxsan ee kalifo in ciyaalka buko lagu sii haayo daryeelka Wajiga Labaad ayaa shurudooyinkooda
looga saara isbitaalka lamid ah sida kuwa Wajiga Kowaad marka loo fasaxaaya inay sii aadan xaafada halkaasoo
looga sii wadaayo daryeelka bukaansocodka. (eeg FC20). Markaan ayaa ciyaalka loosii diraa TSFP, hadii surta
gal tahay.
KAARKA HAWL-FULINTA 24RAAD: RUGTA REYSASHADA – Kala wareegga wajiyada
Bukaanada oo dhan ayaa loo diraa xaafada si ay uga sii wataan daaweynta bukaansocodka. Hadii uu bukaanka
uu ka imaada meel aan lahayn adeegya buukan socodka ee loo yaqaana OTP, mise hadii uu qabo xaallada
waaweeyn (sida TB ga, furuuranyahay) ayaa lagu sii haayn karaa Wajiga Labaad.
Shuruudaha
Hamiga cuntada iyo
qaadashada
Wajiga 1aad ilaa wajiga dhexaad
Cunto qaadashada oo fiicnaada
Canugga oo qaata qayaasta caanaha
loogu tala galay
Xubno-barar (Haddii uu jiro)
Waxaa uu ku noqday heer dhexaad ah
++
Dhibaatooyin Caafimaad
Faleembooyinka xididdada
iyo san ka quudinta
Dawayntu waa ay bilaawbatay
bukaankane waa uu sii fiicnaanayaa
Wajiga dhexaad ilaa wajiga OTPga mise 2aad
Cuno-qaadashada waa uu
wanaagsanyahay.
Canugga wuu qadanayaa ogu
yaraan 75 % oo RUTF amaba gebi
ahaan F100ki loo qoray.
Waxaa uu ku noqday heer hoose
+
Baa ba’ haddii bukaanku uu sii
joogo wajiga 2aad.
Dhibaatooyinka caafimaad oo
dhan waa ay xalismeen bukaankane
waa baskooday.
Wax faleembo xidad ah amaba sancuno kasiin oo loo baahanyahay ma jiro
Shuruudooyinka Bukaanka Loogu Celiya Wajiga 1
Bukaano qaar ah ayaa dhibaatooyin caafimaad kala kulma marka loo dallaco wajiga xigga, oo inta badan la
xiriira bararka xubnaha oo keena dhacaanada jirka mise xaallada cusub oo caafimaad dara ah. Tan ayaa dhici
karta xilliga Wajiga Dhexe mise wiiga u horeeya ee Wajiga Labaad. Bukaanadaan ayaa ah inay dib u bilaabaan
daaweynta Wajiga Kowaad.
SHURUUDAHA
Hamiga cuntada iyo
qaadashadeeda
Xubno-barar (Haddii uu jiro)
Wajigga dhexe illaa wajigga 2aad mise wajigga 1aad
Bukaanku ayaa wuxuu muujiyaa cuno-qaadasho xumo
Xubno-barar siyaada ah
Canugga oo aan horaan xubno-barar la hayn oo ay xubunu bararaan markuu
Dhibaatooyin Caafimaad
dawada qaadanayo
Canuggu oo xanuunno dareemo badanaa kuwa ku qeexan FC-8ka, sida;
Sokorta jirka oo yaraato, Xawliga dhiiga oo yaraado amaba siyaado, matag fara
badan ooh halmar soo booda, fuuq-bax,iwm
76
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
Dhecaamada oo tan-dhaafo
2010
Calaamada tusinayyo beerka oo waynaado
Development of tense abdominal distension
Miisaanka qofka oo batta W >10g/kg/d
Calaamad walbo oo muujinayso wadna istaag sida neef-tuurka, iwm
Astaano kale oo dhacaanada oo xad dhaafo: xiddidada dhiiga oo soofuuro,
Xanuun-darro kale
barar cusub...
Cunno-siin kaddib, shuban dhimo miisaanka canugga (Hadduu canugga
miisaan-kordhiyo, dawayntu sii wad
Faleembooyinka xididdada iyo
san ka- quudinta
Marxallad walbo oo u baahan faleembooyinka xididka ama san- kaquudin
Xaalladaha kallifo kucelinta Wajiga Kowaad ayaa baahan daaweyn khaas ah. Eeg cutubka sedeedaad ee ah
‘’Daaweynta Xaalladaha ka dhasha’’ waxii tallo iyo tusaallo. Waa caadi in ay isbedesho inta jeer uu saxarooda
cunuga marki loo bedelo cuntada, tan umabaahno in ladaaweeyo marba hadii miisaanka uu isdhimin. Dhawr
saxaro oo jilicsan ayaa ahayn wax shuruud ah oo lagu celiyo bukaanka Wajiga Kowaad.
DAAWEYNTA NAFAQAYNTA
Wajiga 1 (Reysasho)
Nafaqaynta dawaynta loo la jeeda wajiga 1aad ayaa ah siinta caanaha daaweysan ee F75 kali.
Qiyaasta caanaha ee cunuga inuu qaata la rabo ayaa ah 130kcal/kg/day.
Ciyaalka waaweyn iyo dadka waaweyn ayaa qiyaasta caanaha ay ka qaataan halkii kiilaba iyo miisaankooda
ayaa ka duwan qiyaasta ciyaalka da’dooda ka yartahay 5 sano. Hadii aad daaweyneyso ciyaal da’dooda ka
wayntahay 5 sano ayaa ah inaad ka fiiriso tusmo-bixinta caalimiyeed ee qiyaasta laga siiyaa halkii kiilaba ee
miisaankooda.
Caanaha ayaa la siiyaa xilliya kala duwan maalinkiiba (sida labadii mise sadexdii saacadoodba kadib). Qiyaasta
caanaha ee in la siiya cunuga 24kii saacadoodba ayaa waxay ku xiran tahay miisaanka cunuga. Hadii aad
rabtid inaad ogaatid inta lasiiyo markiiba ayaa ah inaad u qaybiso qiyaasta loogu talagalay maalinkiiba inta
jeer ee cunno siinta ah 24ka saacadood. Waxaad siisa 6 jeer oo cunto cunid ah maalinkiiba (sida sadexdii
saacadoodba laga bilaabo 6am ilaa 9pm). Hadii ay xaallad cunto siinta habeenka fasaxda jirta (shaqaalo ku
filan oo tababar leh suurtogalin karta hagaajinta caanaha xilliga habeenka) ayaa u qaybin kartaa cuntada 8
waqti oo cunto siin ah (sadexdii saacadoodba). Qiyaasta haboon ka eeg FC-25
Xaalladaha Khaas ah
Mararka dhifdhifka ah ee cunuga uu si kala joogsi lahayn u matago mise cuntada u diida, ayaa kallifi karto in
cunnada laga siiya tuuba sanka (NG tube). Mararbaa bukaanka uu aad u shubmaa taaso keeni karto in loo
kordhiyo inta jeer ee cunta siinta (quudi labadii mise sadexdii saacadoodba mise ilaa habeenkii).
Bukaanada sida aadka ugu il daran maclul oo leh xubno bararka ee heerka +++, waxaad boqolkiiba labaatan
20% cuntada F75 ilaa uu bararka hoos u dhaco.
Ciyaalka naaska nuuga ee da’dooda u dhexeysa 6 bilood ilaa 24 bilood ayaa ah in lanuujiyo inta aan lasiinin
caanaha daaweysan.
77
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Wajiga Dhexe: Daryeelid Nafaqo: Cuntada iyo Waqtiyada
Isbedelka kali ee dhaca ee xaga cuntada marka uu bukaanka ka gudbo Wajiga Kowaad ilaa Wajiga Dhexe
ayaa ah nooca F75 in lagu bedelo nooca kale ee F100 mise RUTF. Xaallada qaar ayaa jiro oo cunuga loo kala
bedelaa noocyada kala duwan waqtiyada cunto cunida (sida in la siiyo RUTF habeenkii iyo F100 maalinkii,
mise xilliyada cunta cunida loo kala bedelo noocyadaa).
Inta jeer ee cunta siinta, xilliyada, iyo qiyaas cuntada ee Wajiga Dhexe ayaa sidii hore ee Wajiga Kowaad la mid
ah (130ml/kg/day). Cunuga ayaa 6 jeer la cunta siiyaa u dhexeysa waqtiyada 6am ilaa 9pm.
Sida caadi ayaa ah la kordhiyo qiyaasta cuntada xilliga Wajiga Dhexe. Waxaa muhiim in tartiib tartiib ah in
loogu kordhiyo qiyaasta cuntada ciyaalka ee wadna garaac ka qaado daaweynta inta ay u socota.
Hadii ay noqota in lasiiyo nooca cuntada RUTF waxaa muhiim ah in loogu qeexa hooyada iyada la tixraacayo
tusmo bixinta FC16. Inta uu qaadanaayo RUTF ayaa ah in cunuga la siiyo biyo nadiif ah si loo qaajiyo nafaqa
qaadashada jirka iyo baahi biyaha ee jirka uu hela.
Hadii cunuga la rabo in loo sii gudbiyo daryeelka bukaan jiifka ee OTP, waa in xilliga Wajiga Dhexe lasiiyaa
cuntada RUTF si uu ulasiiqabsado cuntada. Noocyada RUTF iyo F100 ayaa la iskubebedeli karaa(sida F100 ka
maalinkii iyo RUTF habeenkii, maalmaha fasaxa mise marka ay shaqaale ku filan jirin). Hadii labada nooc ee
RUTF iyo F100 labada siiyo waxaa laga siin karaa qiyaasta 100ml oo F100 mise 20g oo RUTF.
Bukaano qaar ayaa marka hore diida nooca RUTF, mararkaan ayaa ah in lasiiyo nooca F100 maalin mise
labo maalmood kadibna loobilaabo nooca RUTF. Ciyaal qaar baa doorbida noca RUTF. Waxaa wanaagsan in
cuntada ay ciyaalka doorbidaan in lasiiyo. Sida khaas ah ayaa ciyaalka yaryar mise tabar daran (da’dooda u
dhexeyso 6 bilood ilaa hal sano) ayaa doorbida caanaha.
Sida hore ee Wajiga Kowaad ayaa ciyaalka naaska nuuga ah in lanuujiyo inta aan lasiinin cuntada F100 iyo
RUTF. Sababtoo ah naaska hooyada ayaa mar kastaba ka muhiimsan cunto nooca ay ahaataba. Hadii cunuga
loogu hormariyo cuntoyiinka ma u lahaanaayo baahi naaska. Hadii ay hooyadu ay joojiso in ay nuujiso waxaa
dhacaayo in ay naaska uu guro. Nuujinta oo loo hormariya ayaa ka caawinayso in nuujinta ay u sii socota
marka ay daaweynta u dhamaato.
Wajiga Labaad: Daryeelid Nafaqo: Cuntada iyo Xilliyada
Ciyaalka intooda badan ayaa si sahlan oo toos ah uga gudba Wajiga Dhexe ilaa daryeelka bukaansocodka ee
OTP. In yar ayaa ku dhameysta Wajiga 2 goobaha bukaanjiifka. Tusaalo ahaan cunuga hadii uu xaafadooda aan
laga heli karin adeegyada OTP, mise hadii uu cunuga kudhaco cudurada khatarta uu saa ugu baahdo in lagu
xanaaneeyo isbitaalka (sida TB da, HIV ga iyo Kalazar), mise ay jiraan duruuf bulsho ku kalifto in uu sii jooga
isbitaalka.
Hadafka Wajigaan 2 ayaa ah in miisaanka u kordho iyo in uu kobco. Bukaanjiiftada Wajiga 2 ayaa lagu daryeeli
karaa F100 iyo RUTF (ka eeg jadwallada sharaxa).
Isbedelka kali ee xag cunta xilliga Wajiga 2 ayaa ah kordhinta qiyaasta F100 mise caanaha loo qaso. Muga
caanaha ayaa ka kordho qiyaastii 130ml/kg/day ilaa 200ml/kg/day (lamid ah 200kcal/kg/day.). Hadii uu
cunuga gaajo sii hayso, caano dheeri ayaa lasiin karaa. Inta badan ayaa 6 jeer oo cunta siin la quudiyaa.
Hal waqti cunta siin ah oo mushaari ah ayaa lasiin karaa bukaanada miisaankooda ka koreeya 8 kiilo (da’dooda
qiyaas ahaan ah 24 billood). Muhiim ma aha in mushaarida lasiiyo, bukaanka inuu weeydiisto mooyee.
Sida guud ayaa RUTF laga doorbidaa F100 ka, xitaa goobaha isbitaalada sababtoo ah uma baahno wax isku
dardar ah. Si kastaba haa ahaatee ciyaalka tabarta daran mise labuko xanuuno kale ayaa doorbidi kara F100.
Mar kaste ayaa ah inaad ixtiraamtid waxa uu jecleysta cunuga.
Marne hasiinin F100 in lagu isticmaalo xaafada, RUTF kali haa la isticmaalo.
78
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAARKA HAWLFULINTA 25- Qiyaasta caanaha iyo cunnada RUTF ee Rugta Reysashada
(FIELD CARD 25: Quantity of milk and RUTF in SC)
Qiyaasta caanaha daaweeysan iyo cunnada RUTF iyadoo la tixraacaayo miisaanka cunuga
Wajiga 1aad
F75
Qaybaha
8
quudin/
maalinki
Wajiga Dhexe
F100
6
Quudin/
malinki
Qiyaasta quudinta (ml)
8 Quudin/
maalinti
6 Quudin/
maalinti
Qiyaasta quudinta (ml)
2 – 2.1
40
50
2.2 – 2.4
45
60
2.5 – 2.7
2.8 – 2.9
3.0 – 3.4
3.5 – 3.9
50
55
60
65
70
75
60
75
65
70
80
90
100
110
125
140
155
170
190
205
230
250
260
290
300
320
350
80
85
95
110
120
140
160
180
190
200
230
250
275
290
300
320
350
370
400
65
70
80
90
100
110
125
140
155
170
190
205
230
250
260
290
300
320
350
80
85
95
110
120
140
160
180
190
200
230
250
275
290
300
320
350
370
400
4.0 – 4.4
4.5 – 4.9
5.0 – 5.4
5.5 – 5.9
6 – 6.9
7 – 7.9
8 – 8.9
9 – 9.9
10 – 10.9
11 – 11.9
12 – 12.9
13 – 13.9
14 – 14.9
15 – 19.9
20 – 24.9
25 – 29.9
30 – 39.9
40 – 60
F100ka Barxan
F100ka Barxan
Wajiga Dhexe
Plumpy’nut
Wajiga 2aad
F100
6
Quudin/
Maalinti
6 Quudin/
Maalinti
Inta sachet
maalinki
F100-ka Barxan
1¼
1½
2
3
Qiyaasta
quudinta (ml)
F100ka Barxan
110
120
150
180
210
240
270
300
350
4
450
5
6
7
8
550
650
750
850
1000
KAARKA HAWLFULINTA 26- Diyaarinta F75 iyo F100 (FIELD CARD 26: Preparation of
F75 and F100)
Waxaad diyaarisaa caano ku filan sadexda saacadood ee xigga oo aan kasii badneyn si aysan usihalaabin.
WHadii ay tirrada laga daaweynaaya nafaqa darada ay ka yartahay shan ciyaal, waxaa muhiim ah in qiyaasta
caanaha la yareeyo. Markaan ayaa haboon in qiyaas yar aad diyaariso adigoo isticmaalayo qaadada cas in la
imaata baakada.
Go’aan ka gaar qiyaasta caanaha adigoo kor ugasiidaraaya inta cunug kaste uu qaato
79
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Biyaha buri
Biyaha haa qabobaana
Boodharka caanaha kor ugadar BIYAHA IYAGOO WELI QANDAC AH adigoo ka fiirsanaaya tilmaan
bixiyaha hoos ku khusan
Shayga la qasayo
F75
Baakadda wayn ee F75 (410 g)
1 darsasha (4.1 g)
Qiyaasta biyaha
Qiyaasta shayga
la qasayo
2 liitar oo biyo ah
2.4 liitar oo F75
20 mililitar oo
24 mililitar oo
biyo ah
F75
F100
Baakadda wayn ee F100 (456 g)
2 liitar oo biyo ah
1 Darsasha (4.1 g)
18 mililitar oo biyo ah 22 mililitar oo F100
2.4 liitar oo F100
-Iskudardar
-U qaybi cunug kasta adigoo siinaaya qiyaasto uu qaadan lahaa xilligaa
KAARKA HAWLFULINTA 27- Qaabka quudinta (FIELD CARD 27: Feeding Technique)
Marna ha ku qasbin cunto cunug macluulsan, sidoo kale ka xaqiiji in hooyada ay san ku qasbin cuntada. Tan
ayaa keeni karta in uu cunuga ka qaado hurgunka waaxda hawo marenka. Waxaad barta hooyada sida uga
fariisiiso dhabteeda iyadoo hal gacan dhabarka cuniga ku xajinayso cunugane si toos ugu fariisiin laheyd,
iyadoo gacanteeda kale koob kasiinayso caanaha.
Quudin kasta waa in kalkaaliso ilaala ay ka haaydaa. Hooyada mise qofka daryeel bixiyaha waa si feejigan ugu
gacan haaysaa quudinta cunuga maalin kaste. Waa in loo sheegaa muhiimada in aan lugu bilaabin wax cunto
kale inta uu cunuga kasoo reysanaayo. Quudinta mar kasta waa in koob laga siiyaa (ee aan aheyn qaado mise
masaasad). Shaqaalaha ka caawiyo quudinta waa in la socdaa wixii isbedel khatar soo kordho si ay ugu wacan
kalkaalisooyinka mararka loo baahdo (ka eeg wixii sidaa u soo kordho jaantusyada)
80
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Warbixinadaan soo socdo ayaa yaraynkaraan hurgunada waaxda hawo marenka;
- Cunuga ayaa si toos ah ugu fariisto dhabta hooyada, isagoo kutiirsanaaya xawadka hooyadii gacanteeda
ay ka haaysa dhabarkiisa. Gacanta hooyada ayaa si wareeg ah u xajiso cunuga. Iyada ayaa ku hoos qabato
sarsar cunuga gargiisa.
- Caanaha ayaa koob laga siiya. Waxii kusoo tifqa sarsarka ayaa koobka lagu heliciyaa.
- Cunuga inaan marna lagu qasbin cuntada, wajigiisa mise sankiisa aan laga qanjaruufanin, marna aan
dhabardhabar aan loo seexinin oo afka kor looga shubin.
- Xilliyada cunta siinta ayaa ku haboon mar labadadhanyahay. Hooyoyinka ayaa si nus-wareeg u la fariisan
kara caawiye oo iyaga dhiiri galiya, la hadla, kasaxa qaababka qaladka ee quudinta, ee fiiriyane sida ay
ciyaalka u qaadanaayaan cuntada.
- Dadka xanaaneeyaa ciyaalka waa in aysan ku ag cunto cunin ciyaalka. Waxaa suurtogal ah in cunuga uu
weeydiista cuntada ay cuneeysa hooyada, cunto wadaagidaan ayaa haboonayn sababtoo ah cunuga ayaa
hamigii caanaha ka lumaayo.
Quudinta Tuubo Siinta- NG
Quudinta tuubo siinta ayaa loobaahanyahay keliya marka bukaanka uusan kaqaadan karin afka cunto kufilan,
oo ah boqolkiiba todobaatan iyo shan 75% cunnada ee la rabay inuu ka qaato maalinkiiba. Tuubada cunta
siinta ayaa la isticmaalaa marka ay jiraan mid mise kabadan xaalladaha hoos ku khusan:
− Bukaanka oo qaadanaaya 75% cuntada loogu talagalay inuu ka qaato maalinkiiba xilliga Wajiga Kowaad
− Bukaanka oo ku dhaca wareento mise si aad u neeftuuro
− Bukaanka oo leh jeexjeexa afka oo xanuuno
− Bukaanka oo faruuran mise dhiminaan jismi oo kale
− Bukaanka oo miir beela
MUHIIM AM: Maalin kaste waxaad iskudaydaa inaad bukaanka ka siisa in yar oo F75 adigoo u marinaaya
tuubada NG. Quudinta NG ga waa in aysan kabadnaanin sadex maalmood, waxaan quudinta lagu
isticmaalaa Wajiga Kowaad.
81
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAARKA HAWL-FULINTA 28: DAAWOOYINKA JOOGTADA LAGA SIIYA RUGTA
REYSASHADA (in lagu isticmaalo FC 17 iyo FC 29): {FIELD CARD 28: ROUTINE MEDICINES
in SC (to be used with FC 17 and FC 29)}
Waxaad ka eegtaa FC 17 fahfaahino dhameystiran ee daawooyinka sida joogtada ah lasiiyo ciyaalka marka ay
lagu daryeelo qaabka bukaansocodka ee OTP iyo marka ee Rugta Reysashada (SC).
Wajiga Kowaad (Phase 1)
Vitamin A: Sida bukaansocodka ee OTP.
Measles vaccination (Talaalka Jadeecada): Sida bukaansocodka ee OTP.
Malaria treatment (Daaweynta Duumada): Sida bukaansocodka ee OTP.
Folic acid: Sida bukaansocodka ee OTP.
Other Nutrients (Nafaqooyinka kale): Sida bukaansocodka ee OTP.
Systemic antibiotics (Antibiyootigyada Loogu talagalay: Ka fiiri bogga xigga.
Wajiga Dhexe (Transition Phase)
Daaweynta antibiyootigyada joogtada ah ayaa lasiiwadaa afarta maalmood ee ku xigga Wajiga Kowaad mise
ilaa iyo xilliga bukaanka uu gudbaayo qorshaha bukaansocodka ee OTP mise uu ugudbaayo Wajiga 2. Tan ayaa
loogu talagalay in la xaqiijiyo in ladaaweeyo waxii hurgunna ah. Bukaanada usiigudbo OTP kadib marka ay
kasoo baxaan Rugta Reysashada (SC) ayaa u baahnayn wax antibiyootigya ah. Warqadooda ay ugasoobaxeen
SC ayaa ah in lagu qeexa waxii daaweyn ah oo ogasocotay rugta.
Wajiga Labaad (Phase 2)
Macdanta ‘Iron’
Bukaanada nafaqa dara daran ee lagu daryeelo goobta bukaanjiifta: Ugudar F100 ka macdanta ‘Iron’ ka xilliga
Wajiga 2. Cunnada RUTF ayaa jaa qabta macdanta ‘Iron’ ka.
Macdanta ‘Iron’ ka ayaa loogu daraa F100 ka:
Waxaad jejebisaa kaniinka ‘Iron’ ka waxaana kusii darta biyo qiyaasta ah 4ml kadibna si wacan iskuqas
(Macdanta ‘Iron’ ku milman biyo)
- Halkii baakad ee F100 ka (waxaa laga hagajiyaa 2.4 liitar oo F100),waxaad ku dartaa hal (1) kaniin oo
ferrous sulphate (200mg) kuqas qiyasta biyaha ee 4mls (Macdanta ‘Iron’ oo biyo ku milman).
- Nus baakadka oo caano ah (1200ml oo F100 ka), waxaa ku dartaa 2mls oo macdanta ‘Iron’ oo Milan
- 600mls oo F100, waxaad ku dartaa 1mls oo ‘Iron’ kii qasnaa
- Hadii dhiig la’aan saa’id uu jiro waxaad eegtaa “Daaweynta waxyaabaha ka sii dhasha nafaqa dara”
Dilka Gooryaanka
Dillida goryaanka ayaa muhiim u ah ciyaalka macluulsan ee lagu daryeelo rugta bukaanjiifka, laakiin waa in
dib loogu dhigaa ilaa ay kasoo reystaan Wajiga 2 mise ay bilaabaan daryeelka bukaansocodka ee OTP.
Waxaad isticmaashaa Albendazole sida daaweynta OTP, qiyaas loo qaatane lamid ah (eeg FC 17).
82
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAARKA HAWLFULINTA 29: Antibiyootigyada Caadiga Lagbixiyo Rugta Reysashada
(FIELD CARD 29: Systematic Antibiotics in SC)
Ciyaalka dhan ee la tacbaansan nafaqa darada saa’idka ah ayaa lasiiyaa daawoyinka antibiyootigyada marka
ee saa loo seexiyo isbitaalka hadii ay leyhiin wax astaan mise asbaab tusiyo hurhun iyo hadii ay laheynba.
Kudhawaan ciyaalkaan dhamaantood ayaa qabo infekishano xitaa iyago laheyn astaanada.
Baktiiriyada xiidmaha yaryari ayaa inta badan ka dulbaxa ciyaalka nafaqa darada daran haaysa. Baktiiriga
Xiidmaha ee loo yaqaano Enteric Bacteria ayaa inta badan ah asalka hurgunnada kuna tarmo isagoo
iskusiidhedhejiyo xuubka xiidmaha. Tan ayaa sababi karto in uu jirka nafaqa qaadanin, mise uu kari waayo in
uu iska soosaaro wasakhda xameetida, beerka, dhaawacyada gaara xiidmaha waxayna sababi kartaa shuban
halis ah. Antibiyootigyada ee sida caadi lasiiyo waa in ay yihiin kuwa daaweyn karo baktiiriyada xiidmaha.
Ciyaalka ee Caga Barar (Kwashiokor) ayaa dhiigooda sidaa macdanta ‘Iron’: tan ayaa keeni baktiiriyada ee
aan ahay inta kuwa difaaca jirka iskaqariya sida Staphylococcus epidermidis, iyo nooca kale baktiiriyada loo
yaqaano ‘exotic bacteria’, oo sababa hurguno mise dhiiga oo wasakhoow oo loo yaqaano ‘septicaemia’
Daaweynta Antibiyootiga (Antibiotic Regime)
Antibiyootiga u hore ee la doorbida (First line antibiotic treatment):
Oral Amoxycillin. (hadii uusan yaalin, dhakhtarka ayaa go’aan gaari nooca lagu bedeli karo). Eeg FC 17)
Antibiyootiga ee labaad (Second line antibiotic treatment):
- Ku dar Chloramphenicol (FC 18) (hakajoojinin Amoxycillin) mise
- Ku dar Gentamycin 5 mg/kg IM maalin kaste (hakajoojinin Amoxycillin) mise
- Ku bedel Amoxycillin/clavulinic acid (Augmentin®).
Xaalladaha bukaanjiifka ah ee jira karo infekishano daran ayaa la doorbidaa in uu noqdo antibiyootiga u hore
la doorbido
Antibiyootiga sadexaad (Third line antibiotic treatment):
Antibiyootiga sadexaad ayaa ah ikhtiyaarka dhakhtarka oo ku xiran xaallada caafimaad ee bukaanka. Inta badan
ayaa loogu dara ‘anti-fungal’(fluconazole) bukaanada qabo astaanada ‘sepsis’ mise ‘systemic candidiasis’.
Muhiim Ah: Co-trimoxazole madaaweyso baktiiriyada xiidmaha kumana filno ciyaalka sida aadka u nafaqa
daran. Hadii daawada Co-trimoxazole loo isticmaalo in looga hortaga (prophylaxis) wareentada loo yaqaano
‘pneumocystis pneumonia’ ee bukaanada qabo HIV ga antibiyootigyada ayaa ah in loo raaciyo.
Mudada Daaweynta Antibiyootigyada
Antibiyootigyada ayaa la isticmaalaa maalin kaste oo Wajiga Kowaad iyo afar maalmood oo dheeri ah mise
ilaa uu bukaanka uu ugudbo hanaanka bukaanjiiftada ee OTP mise Wajiga Labaad.
Mar kasta oo suurta gal ah antibiyootigyada waa in afka laga siiyaa mise tuuba sanka ee NG Tube MARNA HA
KUSIININ TUUBADA XIDDIDADA DHIIGA ee loo yaqaano CANULA.
Antibiyootigyada IVga waa inaan lagu darin faleemboyinka sababta oo ah waxay keeni karaan barar. Duleelka
irbada uu ka galo xididka ayaa ku dhalan karo waxyaabaha cudurada ka dhashaan taaso u horseedi karto in
uu baktiiriya mise hurgunada fungolka ka dhashaan. Faleembooyinka lagu daray antibiyootigyada waa in la
isticmaalin sababtoo ah waxay keeni karaan in uu wadnaha istaago. Irbada xiddida dhiiga oo loo daaya ee loo
yaqaano ‘indwelling castula’ waa in marmar dhiif moye aan la isticmaalin. Waxaa taa sii dheer faleembada
kuwiiniinka waa in aan lagudurin ciyaalka nafaqa darada haaysa labada wiig ee hore ee daaweynta.
Shandarwooyinka kaneecada waa in loo xiraa ciyaalka meelaha ay malariyada ku badan tahay.
83
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAARKA HAWL-FULINTA 30: LASOCODKA XAALLADA BUKAANKA EE KUJIRA RUGTA
REYSASHADA
(FIELD CARD 30: PATIENT FOLLOW UP in SC)
Ka fiiri Ctubka 12naad kaararka bukaanada
Isticmaal kaarka bukaanka si aad uga tilmaan qaadatid warbixinada laagaga baahanyahay in aad ka aruurisid
iyo sido kale si aad uga jaha qaadatid go’aanada caafimaadeed ee lagu daryeelo bukaanka. Meelaha banaan
oo dhan ee kaarka ayaa ah kuwa muhiim ah sidaa awgeed ayaa ah in ay buuxiyaan kalkaalisooyinka iyo
dhakhtarka daryeela bukaanka.
Wajiga Kowaad iyo Wajiga Dhexe: (Phase One and Transition phase)
Waxaad soo qaadaa warbixinadaan kuna buuxi kaarka...
Maalin kaste (aroorintii)
- Miisaanka. Ku xariiq heerka miisaanka kaarka.
- Xubno barar (0, +, ++, +++).
- Heerkulka jirka (labo jeer maalinkiiba).
- Astaanada waawayn (saxarada, mataga, dhacaan bax, qufac, dhitid, iwm.)
- Waxaad qortaa cuntada uu cuno bukaanka iyo biyaha: waxaad qortaa inuu qaadanaayo cuntada, mise
inuu diido, matago mise uu maqanyahay xilliga cuntada.
Usbuuciba hal mar: waxaad cabirtaa MUAC oo ah Wareega Cududda
Maalinta u hore ee la seexinaa iyo 21 maalmood kadib (hadiiba cunuga uu kusiijiro isbitaalka): caabir
dheererka / joogga
Wajiga Labaad (Phase 2):
La socodka bukaanka xilliga Wajiga 2(Phase 2 ) ayaa ka yaraada xilliga Wajiga 1 iyo xilliga Wajiga Dhexe. Si
kastaba ha’ahaato waxaa muhiim ah in si joogta loola socdo.
Maalin kasta (aroornimo):
- Heerkuulka jirka (labo jeer maalinkiiba).
- Astaanada waaweyn (saxarada, mataga, dhacaan bax, qufac, dhitid, iwm.)
- Waxaad qortaa cuntada uu cuno bukaanka iyo biyaha: waxaad qortaa inuu qaadanaayo cuntada, mise
inuu diido, matago mise uu maqanyahay xilliga cuntada.
- Maalin kasta oo xigta:
- Miisaanka. Ku xariiq heerka miisaanka kaarka
- Xubno barar(0, +, ++, +++).
Wiigiba hal mar: cabir MUAC oo ah Wareega Cududda
Bil kasta: cabir dhererka/joog
Muhiim ah: Xilliga Wajiga 1, ha filin in uu miisaanka kordho. Tamarta cuntada ee lasiiyo ayaa keeni kari
inuu miisaanka kordho. Hadii uu xilligaan miisaanka kordho waxaad ka shakisaa in uu barar jiro waxaana
ku foojigta daawada aad siineysid si uu bararka dhacaanada uu sii qaadin. Waxaa badan in uu miisaanka is
dhimo, sababtoo ah dhacaamada ku jiray unugyada ayaa la soosaaraa.
Xilliga Wajiga Dhexe ayaa la filaa in uu miisaanka kor u kaco (qiyaas ahaa 6 g/kg/d), hadii aysan jirin nafaqa
qaadasha daro mise bararka bukaanka oo is dhimin. Mar ba hadii uu bukaanka u gudbo Wajiga 2, ka filo in
miisaanka si aad kor u kaco (ilaa 20 g/kg/d).
84
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
7. DARYEELIDDA NAFAQO-DARADA DARAN EE CIYAALKA AADKA U YAR
85
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Aragti Guud
Ciyaalka da’adoodu lix bilood ka yartahay ee sida aadka ah u nafaqa daran ayaa mar kasta lagu daryeelaa
goobta bukaan jiifta. Waa inaan lagu daaweynin goobta bukaan socodka. Cuntada diyaarka ah ee RUTF ayaa
ku habooneyn maadaamo aysan liqi karin wax cunto ah.
Nuujinta ayaa ah qaabka ugu wanaagsan ee la doorbida maadaamo ay tahay cunnada u wanaagsan ee la siiyo
ciyaalkaan noocaan ah. Hadii ay hooyadu qabto HIV-ga waa inay mise naaska kali ay nuujisaa lixda bilood ee u
hore iyadoo qaadaneyso daawada ART mise caanaha nujiinta bedeli kara ay yihiin AFASS (accessible, feasible,
affordable, sustainable and safe) oo ah; kuwa la heli kara, helidooda fududahay, la awoodi karo, kala go’i karin
iyo waxbo dhib ah aan lahay). Ka ilaali canugu naas-nuujin dhan, una wareeji quudinta noocyadeeda kale.
Nuujinta ayaa loo ogolaan karaa hooyoda ama xanaanaysada iyada diyaar u ah inay nuujiso ay sidoo kalana
xanaaneyso (tusaalo ‘wet nursing’ oo ah qofka dumarka oo nuujiso ciyaal aysan dhalin)
Qaabka daawaynta waxay ku xirantahay marxalladda cunuga la nuujinayo. Hadii ay hooyada (mise qofka
qaraabada ee nuujin doonta cunuga) la haayo, daawenta ayaa ah mid lagusoocelinaya caanaha dabiiciga ah
ee naaska iyo sidii cunuga lagu quudin lahaa naaska keliya. Hadii kale dawayntu waxay lamid noqon doonta
sida caruurta kale ee nafaqa dara haayso iyadoo isla markaane caanaha F100ka lagu beddelayo F100 aad loo
barxay si uu canugu uu qaato.
Waa muhiim ah in cunuga hal maalin laga kormeero si loo ogaado nooca daawayntu iyadoo lafiirinaayo
qaababka nuujinta iyo in hooyada ku haboontahay qofkii nuujin lahaa iyo hadii la raadin lahaa qof kale oo
nuujiyo. Hadii uu mashruucaga uu leeyahay barnaamij nuujin ah, shaqaalaha caafimaad ayaa kaa caawin karo
ogaanshaha qaabka ugu haboon.
Ciyaalka aadka u yar aan lagu daryeeli karin Rugta Reysashada (SC)
Daaweynta nafaqa darada ee sida aad ah ee ciyaalka yaryari ka yar 6 bilood ayaa lagu fuliyaa Rugta Reysashada
ee loo yaqaano SC. Qaynuun toos ah oo u dejisan sida ciyaalkaan loogu daryeelo hanaanka bukaansocodka
loo yaqaano OTP ma lahan, in kastoo tijaabo caalamiyeed ay socota.
Dadaalka sidii loogu daryeeli lahaa cunuga rugta SC ayaa ah in laga dhadhacsiiyo hooyada mise qofka kale ee
nuujinaayo canuga.
Caanaha xoolaha, xitaa hadii si kasta loo wanaajiyo, uma fiicno ciyaalka aadka u yar oo nafaqa-darada halista
ah (SAM) haayso. Caanaha bedeli karo naaska hooyada ayaa helitaankooda adag wadanka Soomaaliya. Xitaa
hadii lahelo, isticmaalkooda ayaa halis ah sababtoo ah diyaarinta qiyaasta haboon oo lagu barxo ayaa adag
iyo khatarta ay leedahay wasakhda ka dhalan karta caanaha iyo dhalooyinka lagu diyaariya. Khatartaan ayaa
u horseedi karta in uu cunuga shubmo, caafimaadkiisa u siiliito, inta badana keeni karta dhimasho.
86
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAARKA HAWL-FULINTA 31: Ciyaalka yaryari – Shuruudaha lagu seexiyo isbitaalka iyo
kabixinta
(FIELD CARD 31: Infants - Criteria for admission and discharge)
Shuruuda laguseexiyo isbitaalka ciyaalka ka yar lix bilood (mise ka yar 3 kiilo):
Da’ada Canugga
Haddii ay naas-nuujin jirto
Shuruudda
Tabar uu naaska ku nuugo hadduusan lahayn(ka
baxsan hanaanka misaanka iyo dheererka), mise
Miisaanka uusankordhin inta uu jooga xaafada,mise
Miisaanka-dheererka ka yar < -3 cabirka Z-scores,
mise Uu leeyahay bararka xubnaha hoose.
Da’ada canugga
Haddii naas-nuujin aysan jirin
Shuruudaha cisbitaalka looga saaro ciyaalka ka yar lix bilood (mise 3 kiilo)
Da’ada Canugga
Shuruudda
Haddii uu canugu naaska
- Hooyada lasiiyey fiitamiino iyo macdan kufilan iyo
nuugaynin
-Canugga markuu gaadho -1 Z score iyo
-Marki la helo nafaqo munaasab ah oo lagu badeli karo naaska
hooyada iyadoo la tix galinayo awoodda qoyska iyo in nafaqadaa si
joogta ah loo heli karo
-Canuggu markuu la qabsado nafaqada naaska lagu bedelay,
miisaankiisune kordho. Sidoo kale hooyada mise qofka canugga
hayyo uu macluumaad ku filan oo ku saabsan diyaarinta nafaqadaasi
la siiyo.
Da’ada Canugga
Shuruudda
Haddii uu canugu
naaska nuugayo
-Cunuga oo miisaankiisu oo ku kordho naaska hooyada kadib marka
laga joojiyo farsamada nuujinta loo yaqaano ‘Supplementary Suckling’, iyo
-Hadii aysan jirin wax caafimad dara ah iyo
-Hooyada lasiiyey fiitamiino iyo macdan kufilan.
(hadii aysanjirin shurud looga bixiyo isbitaalka kusalaysan hanaanka
cabirka jismiyeed ee loo yaqaano ‘anthropometric criteria for discharge’)
Ciyaalka Ka Yar Lixda Bilood oo u Suurta Gali Karta in La Nuujiyo.
Caruurta macluulsan ayaa ah kuwa tabar daran oo si fiican naaska u nuugi karin taaso sababta in naasku
uusan caano badan keenin. Sidaa awgeed hooyadu qudheeda ayaa ka shakiso in naasaheeda lahayn caano
badan kana cabsi qabto awoodeeda ay ku nuujin lahayd cunuga. Caano yarida hooyada ayaa ka timaato
tabar darida cunugga uu lanuugi la’yahay naaska. Caanaha naaska ayaa ah kuwa sii bato hadii nuujinta la
badiyo, sii yaraada hadii ay nuujinta yaraato.
Hadafka daaweynta bukaanadaan ayaa ah sida loogu celin lahaa nuujin kaamil ah oon wax kale wehlinin.
Nafaqa Siinta: Cuntada, Inta jeer ee cunta cunida iyo qaabka nuujinta
Hadafka ayaa ah in la siiyo caanaha nafaqeysan ee loo yaqaano ‘therapeutic milk’ (F100-oo la barxay) iyo
sida lagu sii badin lahaa caanaha naaska ilaa heer uu cunuga ka kobca. Tan ayaa lagu heli karaa iyadoo la
adeegsado farsamada nuujinta loo yaqaano ‘Supplimentary Sucking’ (ss) (ka fiiri FC33). Hadiii uu cunuga uu
leeyahay xubno barar waxaad u bilaawdaa daaweynta F75 bedelkii F100. Marka uu bararka dhaco, waxaad
87
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
ugu bedeshaa F100 oo la barxay.
Ma lahan wajiyo kala duwan marka ciyaalka yaryari lagu daaweynaayo qaabka SS. Looma baahno in cunuga
lugu bilaabo kadibna loogu sii bedelo F100 ka labarxay inuu cunuga leeyahay barar daran mooyee. MARNA
ha siinin ciyaalka yaryari F100 ka oo sidiisa ah!
Ciyaalka aad u yar waa in goob gooni ah loogu daryeelo oo ka duwan goobta ciyaalka yara weeyn ee
macluulsan. Tan ayaa ahaan karto luuq lagu nuujiyo ee loo yaqaano ‘breast feeding corner’. Waxaa muhiim
ah in ciyaalka aadka u yar inaan laseexinin goobta bukaanjiifka kalkaasoo xaalladaha aadka siidaran la geeyo.
Waxaa muhiim ah sidoo kale in ciyaalka yaryari aysan ka qaadin infekshinada ciyaalka kale ee ka weeyn.
Daawooyinka Sida Caadiga ah la Bixiyo
Folic acid: 2.5mg (nus kaniin) oo hal mar ah ayaa ku filan
Ferrous sulphate: Goorta uu bilaabo in uu cunuga si wacan u nuugi karo iyo marka uu kobco waxaad bilaawdaa
inaad ugu dartid macdanta ‘Iron’ ka caanaha. Sida u fudud ayaa ah in ‘Iron’ ka loogu daro F100 ka caadi ah
adigoo ka qiyaas qaadanaayo inta ciyaalka weyn ka qaataan kadibna aad ku baraxdid biyo sadex meelood
meel (1/3) ah si aad u heshid qiyaasta saxa ah.
Antibiyootigyo:
Midka u hoore (First line): Amoxycillin (la bilaabo 2kg): 30mg/kg labo (2) jeer maalinkiiba (60mg/day).
Midka xiga hadii loobaahdo (Second line if required): Gentamycin oo loogu talagalay infekshinada daran
(hasiinin Chloramphenicol ciyaalka yaryari).
Kormeero
Kormeerida ayaa lamid ah sida bukaanada kujira Wajiga 1(eeg FC 30).
Xaallada bukaanka oo lala sii socdo kadib marka isbitaalka laga saaro
Xaallada ciyaalkaan ayaa muhiim ah in lalasiisocdo. Hooyada ayaa ah in lagu diiwaangeliyo quudinta dheeriga
ah, hadii uu jirana in lasiiyo cunto aad u tayo wanaagsan si loo wanaajiyo tayada iyo qiyaasta caanaheeda.
Waxaa kale oo muhiimah lalasocdo xaallada cunuga yarka ah laguna dhiirigeliyo naaska kali lasiiyo iyo
loosheega hooyada xilliga ay u bilaabi karto cunnoyinka ay tahay lix bilood kadib.
KAARKA HAWLFULINTA 32: F100 ka oo barxan – diyaarinta iyo siinta: (FIELD CARD 32:
F100 diluted – preparation and distribution)
Diyaarinta F100 oo Barax ah
F100 ka (hal baakad ah) kudar biyo dhan qiyaasta 2.7l liitar oo biyo ah (bedelkii 2 liitar) si aad u hagaajiso
F100 ka Barxan.
Hagaajinta qiyaas yar oo F100 oo Barax ah:
• Isticmaal 100ml oo F100 ka oo jaa lasiidiyaariyey waxaana kudartaa 35ml oo biyo, kadibna waxaad heli
135ml oo F100 barxan. Daadi waxii dheeri ah. Ha hagaajini qiyaas ka yar intaa.
• Hadii aad u baahantahay qiyaas ka badan 135ml, waxaad isticmaashaa 200ml oo F100 ka kadibna kudar
70ml oo biyo, si aad u heshid 270ml oo F100 barxan waxaana daadisaa waxii soo haro.
Hadii F100 ka oo barxan aan laheli karin, cunuga yar ayaa lasiin karaa isla qiyaastaa oo caanaha ciyaalka ee la
iibiyo iyagoo loo barxayo sida gasaca ku qoran. Si kastaba ha ahaatee caanaha dukaanada ayaa loogu talagalin
in kobcinta sii-gaarsinta degdega ah. Caano-liido oo aan loogu talagalin ciyaalka ayaa ah inaan la isticmaalin.
Qiyaasta F100 ka Barxan iyo xilliga siintooda
Waxaa muhiim ah in ciyaalkaan la quudiyo had iyo jeer maadaamo ay yaryarhiin qiyaastooda ay cabi karaane
ay iska yartahay. Qiyaasta lasiin karo cunuga yar ee macluulsan ayaa la xisaabiyaa iyadoo latixraacaayo
miisaankiisa. Qiyaasta caanaha looma kordhiyo marka uu cunuga kobco sida loogu kordhiyo ciyaalka waa
wayn.
1. Ugu yaraan labaatan daqiiqadood nuuji sadexdii saacadoodba (uga badi hadii uu cunuga usii ooyo
88
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
mise uusiirabo)
2. Muda lagajooga 30 daqiiqadood ilaa hal saac xilliga la nuujiyey, waxaad siisaa kis yar oo F100 Barxan
adigoo adeegsanaayo farsamada nuujinta ee SS ka.
3. F100-barxan ayaa lasiiya 130ml/kiilo/maalinkiiba (130 ml/kg/day), loo kala gogooyey 8 jeer oo cunta
siin.
4. Hadii u cunuga leeyahay xubno barar, isticmaal F75 bedelkii F100 ka barxan.
Qiyaasta F100ka Barxan ee lasiiyo ciyaalka yaryari ee la nuujiyo, iyadoo la tixraaco kiillihiiba miisaankooda:
Miisaanka canugga
(kg)
<=1.2
1.3 - 1.5
1.6 – 1.7
1.8 – 2.1
2.2 - 2.4
2.5 - 2.7
2.8 – 2.9
3.0 - 3.4
3.5 – 3.9
4.0 – 4.4
Qiyaasta ml ee F100 ka barxan halkii quudin
(8 jeer/maalinkiiba)
F100 ka Barxan
25 ml halkii waqtiba
30
35
40
45
50
55
60
65
70
Ciyaalka ka yar lixda bilood eel eh xubno bararka ayaa lagu bilaabaa F75 ka ee ma ahan F100 barxan. Marka
uu bararka dego cunugane uu si wacan u nuugi karo, ayaa loogu bedelaa F100 ka barxan mise caanaha
caruurta ee la iibiyo.
KAARKA HAWLFULINTA 33: Farsamada Nuujinta Dheeriga: (FIELD CARD 33:
Supplementary Suckling Technique)
Nuujintaan dheeriga ah ayaa lagu siiyaa tuubo la eg tuubada n°8 NG tube loo yaqaano. Gadaal u jar fiidda
tuubada NG tube-ka adigoo dhaafinaayo duleelada dhinacyada tuubada, hadii uu leeyahay duleeladaasi.
• F100 Barxan mise caanaha ciyaalka ee la iibiyo ayaa lagu shubaa koob. Hooyada yaa xajinayso.
• Meesha u dambeysa tuubada ayaa la galiyaa koobka.
• Fiidda tuubada ayaa la saaraa ibta naaska, kaddib cunuga ayaa afka loo galiyaa naaska sida caadiga ah si
uu cunuga u qabsado. Qaabkaan ayaa uu cunuga caanaha koobkana ka cabi karaa naaskane laga dhaliyaa
caano badan. Mararka u horayso ayaa hooyada ka doorbidi kartaa inay tuubada ku sharootaysa naaska.
• Marka uu cunuga uu nuugo naaska isagoo tuubada afka kula jiro, ayaa caanaha koobka kujiro ayaa tuubada
kusoo nuugmo kadibna cunuga uu siinuugaa. Waxay lamid tahay adigoo sharaab ku cabaayo tuubo.
• Marka u hore ayaa qof ka caawiyo hooyada loo baahanyahay inuu koobka u haayo tuubadane ku haayo
meesheeda. Qofkaas ayaa sii dhiirigalin kara hooyada. Marka ayaa hooyada kaligeed ku filnaan karto
iyadoo cidna caawinin.
• Marka u hoye ayaa koobka loo jirsiiyaa 5 ilaa 10cm meel hoosaad u jirta ibta si aysan caanaha si durba ah
u gaarin cunuga iyo cunuga uu nuujin dheer uu sameeyo si ay caanaha soo gaaraan. Cunuga marka xoog
sii yeesha ayaa si tartiibtartiib ah looga fogeeyn kara ilaa iyo meel naaska u jirta 30cm.
• Hooyada ayaa gacane ku xajiso tuubada naaska gacane koobka ku xajiso.
Fiiro gaar ah:
• Waxay kuqaadan kartaa maalin mise labo inta uu cunuga la qabsado tuubada iyo dhadhanka caanaha la
isku dardaray (F100ka barxan iyo naaska), laakin waxaa muhiim ah in loo dulqaato.
• Qofka ku haboon inuu hooyada farsamada baro ayaa ah hooyo kale oo sidii la rabay u isticmaasha
farsamada. Marba hadii ay jirta hooyo sidii la rabay u isticmaalaysa ayaa waxaa u fududaan karto
hooyoyinka kale inay kudaydaan.
• Hooyada wax tabobarayso waa inay deganaan muujisaa. Ku celcelin farabadan oo sharaxaada qaabka
89
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
saxa ah ayaa keeni karta hooyada inay u maleysa in ay farsamada ka sii adagtahay. Qaabka u fudud ee
hooyada ku fahmi karto ayaa ku filan.
• Hadii nooca caanaha la bedelo, cunuga ayey maalmo ku qaadan kartaa inuu la qabsado dhadhanka cusub.
Waxaa la doorbidaa in lagu dabiibo hal nooc.
Dhaqidda Tuubada:
Marka ay quudinta dhamaato, tuubada ayaa biyo nadiif lugushubaa iyadoo la isticmaalaayo siliinga. Kadib
ayaa si xoog leh wareeg ahaan loo wareejiyaa si biyaha guduha kujiray looga dhameeyo. Waxaa lagu dhaafi
karaa qoraxda. Fiyowidhawrka ayaa ah in la bedelo wax yar kadib.
Ilaalinta tayada caanaha F100-ka barxan
Isbedelka xaallada cunuga ayaa waxaa lagu ogaadaa miisaankiisa oo maalin kasta la cabiro:
• Hadii uu miisaanka cunuga sadex maalmood gudahood isasiidhimo, inuu baahanyahane uu umuqdo
isagoo lasiinayo F100 ka barxan, waxaad ugu kordhisaa 5ml marka kasta oo lasiiyo caanaha.
• Sida caanka ah nafaqaynta dheeraadka ah ayaa lasiikordhinin inta uu canugga xaruuntaan ku jiro. Hadii uu
cunuga ku kobcay intii laga siin jiray, taas ayaa cadeynaysa in qiyaasta caanaha naaska uu kordhay.
• Hadii maalmo kadib cunuga oo aan dhameysanin caanahaan kabka ah ee laakiin miisaankiisa uu kordhay,
taas ayaa cadeynaysa in caanaha naaska bateen ay kufilnaadeen cunuga.
• Miisaanka ka cabir cunuga maalin kaste adigoo u dhexeysiinaysa cabirka miisaanka inta u dhexeysa 10g
ilaa 20g (miisaankaasi wuxuu doona ha noqdee):
• Nus ka dhin qiyaasta F100 ka Barxan inta lasiiyo
• Hadii uu miisaanka si kordho (10g oo maalin kasta ah, miisaankiisa inta uu doona ha noqdee) gabi ahaan
ka jooji nuujinta caanaha kabka
• Hadii uu miisaanka uu siikordhin waxaad ugu kordhisaa caanaha 75% laba ilaa iyo sadex maalmood kadib
kadhin hadii uu miisaanka uu kordho.
• Hadii ay hooyada raalli ka tahay, waxaa wanaagsan in cunuga lagu sii haayo xaruunta isagoo lasiiyo naaska
kali in laga xaqiijiyo miisaanka cunuga sii kordhi doono iyo in kale. Hadii ay hooyada ay rabto inay xaafada
iska aado marka uu cunuga uu si toos u qaadanaayo naaska, waa la fasixi karaa.
• Marka la hubiyo in miisaankiisa uu ku kordho naaska kali, xaafada ayaa loo fasixi karaa, dheererkiisa iyo
miisaankiisa inta ay doonaan ay noqdeen.
Daryeelka Hooyada
Maadaamo ay hadafka xanaaneynta yahay in la kordhiyo qiyaasta caanaha naaska iyo inay hooyoyinka ay
wax kala bartaan , iyo maadaamo daaweynta ay duwan tahay ciyaalka kale waaweeyn waxaa haboon in
ciyaalkaan yaryari in hal goob la isku keeno halkaasoo laga lasocon karo.
• Cabir Wareega Cududda (MUAC) hooyada iyo inay leedahay wax xubno barar ah.
• Hooyada ka dhacdhacsii danta daaweynta iyo doorkeeda.
• Ha dareensiinin hooyada in inay eed ku leedahay xaallada cunuga mise ha ku eedin sababta ay cunnoyin
90
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
•
•
•
•
•
•
•
2010
kale u siisay. Caano la’aanta aysan isku eedin.
U xaqiiji hooyada in ay farsamada ay shaqeyn doonta iyo inay caano ku filan laga heli naaskeeda ay siisato
cunugeeda.
Inaad iyada dhageysato badi oo hooyoyinka kale bar.
Waa inay cabtaa labo (2) liitar oo biyo mise dareera maalinkiiba.
Waa cunto ku filan cuntaa- qiyaas ahaan 2500kcal/maalinkiiba (mushaari aroortii, hal mise labo waqti oo
cuntada reerka, mushaari galabkii).
Hooyada cunugeeda lala seexiyo xaruunta ayaa la siiyaa fitamiinka A ga [Vitamin A (200,000 IU)]: Hadii uu
cunuga ka yaryahay hal bil (waxaa halis oo uur ayaa jirin).
Nafaqada Waaweyn ee loo yaqaano ‘Micronutrients’ ayaa shardi ah in lasiiyo hooyada. Tayada caanaha
ayaa ku xiran nafaqada hooyada ay qaadato. Waxaa muhiim ah inay hooyada cuntayso inta uu cunugeeda
bukaanjiif yahay. Cuntada ay cunto hooyada nuujiso ayaa door muhiim ku leh reysashada cunuga
macluulsan.
Mudada ay kujiraan xaruunta bukaanjiifka ayaa muhiim ah in ay aad u yaraato.
KAARKA HAWLFULINTA 34: Ciyaalka Ka Yar Lixda Bilood ee aan La Nuujinin
(FIELD CARD 34: Infants Less Than Six Months without Prospect of Being Breastfed)
Waxaa jira marar khaas ah oo cunuga ka yaryahay lix bilood oo hadane nuujin haysanin (waxaa ka mid ah
cunuga la tuuray, mid rajo ah, duruuf caafimaad mise marka ay hooyada qabto HIV ga shuruuda laga helo ay
doorbida inay ku quudunta nuujin bedesho)
Hadii loo waayo nuujin, cunuga lixda bilood ka yare ee sida aadka u macluulsan ayaa lagu dabiibaa hanaanka
lagu daryeelo nafaqa darada halista ah ee Wajiga 1, Wajiga Dhexe iyo Wajiga Labaad. Si kastaba ha ahaatee,
quudinta ku qeexan hoos ayaa haboon in la raaco.
Ku Daaweynta Nafaqada: Cuntada iyo Inta Jeer ee Cunta Cunida
Raac sida qaabka ciyaalka waweeyn (ka eeg FC 24 qacidada looga kala gudbo wajiyada).
Ciyaalka aan lahayn xubno bararka waxaad isticmaashaa F100ka barxan kali. Ciyaalka xubno bararka leh
waxaad siisaa F75ka (oo qiyaas lamid ah) kadib waxaad ugu bedeshaa F100 barxan marka uu xubno bararka
dhaco.
Wajiga 1aad
Wajiga Dhexaad
F100-ka la barxay mise F75
(kwash)
Miisaanka canugga
8 mar quudin/maalinti
Wajiga 2aad
F100ka la barxay
F100-ka la barxay
8 mar quudin/maalinti
6 ilaa 8 mar quudin/maalinti
ml quudin walbo
ml quudin walbo
ml quudin walbo
<1.5
30
45
60
1.6 - 1.8
35
53
70
1.9 – 2.1
40
60
80
2.2 - 2.4
45
68
90
2.5 - 2.7
50
75
100
2.8 – 2.9
55
85
110
3.0 - 3.4
60
90
120
3.5 – 3.9
65
98
130
4.0 – 4.4
140
91
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Kormeerid
Kormeerida ayaa lamid sida Wajiga 1aad ee daryeelka bukaanjiifka. Eeg FC30
La socodka kadib mar laga saaro isbitaalka
Xaallada ciyaalkaan oo lalasiisocdo ayaa aad muhiim u ah waxaana ah in ay uqorsha meeldhigtaan hooya
iyo shaqaala caafimaadeedka. Marka aysan jirin nuujin ayaa caanaha kale lugu quudiyaa si aysan u dhicin
dhibdhac. Cashara nafaqa siinta ayaa muhiim ah in la siiyo hooyada. Hadii uu cunuga la gaarsiyey HIVga ku
aadi xaruunta lagu siidabiibi lahaa
92
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
8-DAWAYNTA DHIBAATOOYINKA CAAFIMAADKA LA XIRIIRO.
93
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
ISokorta Dhiiga oo Yaraata (Hypoglycaemia)
In kasta oo ay ahayn xaalad badanaa dhacdo, bukaanka sida aadka u macluulsan ayaa dhici karto in lagu
arko sokorta dhiiga oo yaraata. Carruurta dhan oo masaafo dheer soo jareen si ay u yimaadaan xaruunta
caafimaad waa in la siiyo biyo sokoraysan marka ay saa u yimaadaanba (hal qaaddo oo sokor ah lagu daray
50ml oo biyo ah). Carruurta ee sokorta dhiigooda hoos u dhacdo mise shock/ruxmidda/gariir loo yaqaano
‘Septic shock’ (gariir yiblashada keento) waa in la siiyaa 50-100ml oo biyo sokoreysan haddii ay sokorta
dhiiga mid hooseysa tahay iyo haddii kaleba.
Canuga oo qaatay qiyaasta laga rabo inuu ka qaato cuntada F75ka maalinkiiba ayaa hal mar heerkulka jiirkiisa
hoos u dhici Karin sidaa awgeedna u baahdo in habeenimo loo toosiyo si loo quudiyo. Haddii uu cuntada
uusan qaadanin maalinimadii (matag awgeed mise uu diido caanaha) shaqaalaha cafimaad ayaa ah inuu ku
dhiirri-galiyo qofka xanaaneeyaha ah inuu canuga siiyo hal F75ka habeenkii.
Astaamaha cilmi-bukaan-eegga oo lagu garto sokorta Dhiiga oo Yaraata
• Heerkulka jirka oo hoos u dhaco
• Daal mise harraad
• Miyirbeel ama suuxid
• Il-daboolayaasha indhaha oo jawraraan, ayaa astaan u ah hab-ayidka unugyada dareemaha oo aad u
tabkacsan ‘over-active sympathetic nervous system’, taasoo ah astaan soo if-baxdo inta ay hoos u dhicida
sokorta dhiiga bilaaban. Haddii uu cunuga hurdo isagoo indhaha kala yara haayo aragtid, toosi oo waxaad
waraabisaa biyo sokor leh. Shaqaala caafimaadka iyo qofka daryeelaha ah waa in la bara sida ay astaanta ay
ku aqoonsan lahaayeen si ay uga raadiyaan bukaanka xilliga ay hurdaan habeenkii.
Daaweynta Hoos u Dhicidda Sokorta Dhiiga
• Bugtada miirkooda jooga oo wax cabi karo waxaa la siiyaa qiyaas ahaan 50ml (ku dhaw 5-10ml/kg) oo biyo
sokor leh. Mise waxaa afka laga siin karaa F75 mise F100 (waxay ku xiran tahay waxaa markaa iyada laheli
karo). Inta qiyaaasta la siiyo ayaa muhiim ahayn.
• Bugtada suuxsan ayaa tuubada NG tube laga siiyaa 50ml (mise 5-10ml/kg) oo biyo sokoreysan. Marka uu
miirkooda uu soo laabto, si joogta ah ha u sii caanaha.
• Bukaanada suuxsan ayaa biyo sokor leh lagu siiyaa tuubada NG ga. Waa inaan la siinin irbada guluukooska
ah (5ml/kg of a sterile 10% glucose solution).
• Bukaanada sida aadka u macluulsan oo lagu tuhma hayo Hoos u Dhicida Sokorta Dhiiga ayaa ah in lagu
daweeyo antibiyootigyada labaad loo yaqaano ‘second line antibiotics’. Sidoo kale cunuga waxaad u xirtaa
dhar culus oo kululeeyo kana kormeer hoos u dhicida sokorta dhiiga.
Qiyaasta Biyaha
Qiyaasta Sokorta
100 ml
10g
2 qaaddo
200 ml (koob caadi ah)
20g
4 qaaddo
500 ml (dhalada yar)
50g
10 qaaddo
1 litre
100 g
20 qaaddo
Diyaarinta Biyaha Sokorta leh (boqolkiiba toban biyo ku milman 10%)
94
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Xusuus-qor muhiim ah:
• Shubo biyo nadiif ah oo la cabo (oo yara qandac ah si durbo ay milmaan). Ku dar qiyaasta sokorta ku
habboon si xoog leh u rux.
• Waxaad isla markaasba wada siisaa DHAMAAN BUGTADA WAAB-JIIFIDDA LOO DIIWANGALIYA HADDII
CAANO AAN LOO HELI KARIN.
La Socodka Hoos u Dhicidda Sokorta Dhiiga.
Si degdeg ah ayaa bukaanka laga filaa inuu ku raysto daaweynta. Haddii uu jiro bukaan miirbeelsan ama
harraadsan oo daawada aysan wax u tarin, waxay tusinaysaa xaalad caafimaad darra kale inay jirto sida
hurgun mise infekshan. Waa in la ogaadaa waxa harraadka bukaanka uu ka dhashay. Haddii miirka bukaanka
uu isa-sii-dhimo mise heerkulka uu dhaco, dib u cabbir guluukooska dhiiga waxaana siisaa guluukooska kale
oo ah 50ml adigoo ku siinaayo tuubada NG tube mise faleembada IV (10% glucose sida kor ku khusan).
Ka Hortaga Hoos u Dhicida Sokorta Dhiiga
Waxaad xaqiijisaa in bukaanka sida aadka u macluulsan in la siiyey biyo sokoreysan durbadiiba marka lagu
diiwaan galiya isbitaalka haddii ay markaa iyada ku aaddanayn xilliga cunta cunida mise haddii uu bukaanka
mudda hal saac ka badan uu ku sugaayey goobta gargaarka degdega ah. Ciyaalka halista ugu jira in uu asiibo
lurka Hoos u Dhicida Sokorta Dhiiga (ciyaalka sida aadka u tacbaansan oo aan lahayn hammi cunto, mise
matagga mise shubmo) quudi si isku dhawdhaw sida sadexdii saacadoodba mar.
Hoos u Dhicidda Sokorta Dhiiga oo waaxda bukaansocodka OTP-ga
Haddii canuga la yimaado astaamaha Hoos u Dhicida Sokorta Dhiiga usagoo bukaansocod ah waxaad
ku dabiibi kartaa qeynuunka hoos ku qoran.
Marka kaste waxaad ku fikirtaa inaad u bilaawdid antibiyootiga labaad ee ‘second line antibiotics’,
haddii bukaanka jaa uusan qaadaneynin.
Marka kastane isku day inaad cunuga u gudbiso Rugta Raysasha-kicinta (SC). KADDIB marka aad siisay
biyo sokoreysan iyo antibiyootigyo!
Haddii gudbinta suurta gasho waxaad biyo sokor leh ugu dhiibtaa qofka daryeelaha ah inuu cunuga
siisiiyo inta wareejinta lagu guda jiro.
Haddii gudbinta ay suurtoobi-waayso, waxaad ku siisaa xarunta biyaha sokorta leh iyo in yar oo cuntada
diyaarka ah ee loo yaqaano RUTF. Kala dardaaran hooyada inay sidaa oo kale ay u siiso marka ay ku
laabtaan qoyska iyo in yar oo cunto ay sisiiyaan maalinkii oo dhan si ay u dhicin wax dib-u-dhac ah oo
xaalada canuga ku yimaado.
Hoos-u-dhicidda Heerkulka Jirka mise Barafoowga (Hypothermia)
Astaanada dhicida heerkul jirka
Carruurta sida aadka u macluulsan ayaa halis u ah Hoos-u-dhicidda heerkulka jirka. Hoos-u-dhicidda heerkulka
jirka ayaa lagu ogaadaa in heerkulka malawadka oo ka yaraada 35.5ºC, mise heerkulka kilkisha oo ka yaraada
heerka 35ºC.
Daaweynta Hoos-u-dhicidda heerkulka jirka
• Ha badinin inta jeer oo aad u qabeeyso bukaanka sida aadka ah u macluulsan marka lagu diiwaangalina haya
isbitaalka, bukaanka waxaad u mayrtaa kali marka qoraxda kulushahay adigoo ugu mayraayo biyo qandac ah.
Qobeeyska kaddibna si dhaqso ah u qalaji.
• Waxaad isticmaashaa farsamada “kangaroo technique” oo ah haynta cunuga oo hooyada iyo cunuga oo is
harag taabtaan marka ay cunuga xajinayso
• Cunuga koofiyad u xir, hooyada iyo cunuga ku dawool maro
• Sharaab kulul sii hooyada si harageeda uu qandac noqdo (biyo caadi ah, shaah mise sharaab kale oo kulul).n
95
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Daryeelka loo Yaqaano “Kangaroo Care”
Daryeelka loo yaqaano “Kangaroo care” ayaa ah isa-saarka mise isu dhowaynta jirka canugga iyo kan hooyada
mise daryeelaha si joogta ah. Cunuga yar ayaa lagu xajiyaa meel naaska hooyada agtiisa ah.
1. Hooyada ayaa iska siibaysa dharka ay hoos ku qabto
2. Cunuga ayaa waxaa loo xirayaa xafaayad iyo koofiyad keliya
3. Cunuga ayaa lagu xajinaayaa xabadka hooyada iyadoo maro ku daboolaysa
4. Hooyada ayaa kor ku xiranaysa dhar badan si ay kuleel uga hesho, ayadoo cunugane wejiga u banayso si
ay u aragto cunuga.
Kormeerida Hoos-u-dhicidda heerkulka
• La soco heerkulka jirka bukaanka inta ay dib u kululeynta socota
• Qolka waa la yara kululeeyaa, siiba habeenkii (inta u dhexeyso 280C ilaa 320C). Heerkul Cabbiraha loo yaqaano ‘maximum-minimum thermometer’ ayaa ah inuu ku dhegnaado darbiga inta lagu gudo-jira Wajiga 1aad (Phase1) si loola socda heerkulka qolka.
• Ka daawee Hoos u Dhicida Sokorta dhiiga waxaana siisa anitibiyootiga labaad ee loo yaqaano ‘second line
antibiotics’
Xusuus-qor muhiim ah: Heerkulka caadiga ah oo loogu talagalay bugtada sida aadka u macluulsan ayaa
ah 280C ilaa 320C. Heerkaan ayaa shaqaalaha iyo qofka daryeelaha ah dhib u arki karo oo dhici karto inay
bedelaan oo ay gaarsiiyaan heerka ay rabaan. Shaqaalaha iyo daryeelaha bukaanka waa in aysan bedelin
heer-kulka qolka sababtoo ah ciyaalka sida aadka u macluulsan ayaa qaboow dareemi doona. Ciyaalka waa
inay la seexdaan hooyooyinkooda ee aanan la seexinin hoolka isbitaalka. Waa inay bustooyin iyo sijaayado
culus mise sariiro dadka waawayn ay jiraan. Kuleelka jirka ayaa inta badan ka baxa madaxa, sidaa awgeed waa
in koofiyado loo xiro ciyaalkaan macluulsan.
Hoos u Dhicida Heer-kulka oo waaxda bukaan-socodka loo yaqaano OTP-ga
Haddii uu cunuga la yimaado astaamaha lagu yaqaano hoos u dhicidda Heer-kulka jirka isagoo lagu
daryeelayo waaxda bukaansocodka OTP-ga waxaad ku dabiibtaa qaabkaan hoos ku xusan;
Cunuga ka difaac kuleelka dabeesha, madaxa iyo jirka kalane u dabool. Haddii ay dabeel jirin waxaad
ku dhiirri galisaa qofka daryeelaha ah in ay cunuga banaanka la fariisato- laakiin aan ahayn meel qorax
ah. Isticmaal farsamada daryeelka loo yaqaano “Kangaroo care” hooyadana fahansii inay sidaa ugu
daryeesho cunuga marka ay guriga aado, siiba xilliga habeenkii.
Mar walbo waxaad isku daydaa inaad cunuga u sii gudbiso goobta bukaanjiifka, waxaana xaqiijisaa in
cunuga uu cunta cuno- xitaa in yar marka u horeeysa maadaamo ay cuntada tahay asalka tabarta iyo
kuleelka. Waxaad xaqiijisaa in dawaynta antibiyootiga loo bilaabo oo sida la rabay uu uqaato.
Dheecaan-bax/Fuuq-bax (Dehydration)
Inta badan dheecaan-baxa oo lagu qaldo wax kale mise la fahmi waayay oo la tacaaliddiisa la saxin ayaa
keenta dhimasho carruur nafaqo-darro aad ah qabay dhintaan. Waxaa adag in sida saxda ah loo ogaado
dhecaan-baxa hayo bukaanadaan. Astaanada dheecaan-baxa ayaa waxaa ka mid ah: haraga oo jawrarid
awgeed jiidmaynin iyo il-go’id indhaha goonka in ay ka muuqdaan loo arko- ayaa inta badan ay la yimadaan
bukaanka macluulsan xitaa haddii si kasta biyo loo waraabiyo. Waxaa muhiim ah in si qota dheer loo baaro in
cunuga uu matag iyo shuban awgood la dheecaan-baxay.
96
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Marka aad daweyneysid macluusha daran, waxaad ogaataa:
In aan la adeegsado xeerka lagu dabiibo canuga dheecaanbaxsan oo laakin aan macluulsanayn.
Canuga sida aadka ah u macluulsan oo haddane dheecaan-baxsan ayaa qaab ka duwan kawa kale lagu
dabiibaa.
• Marka ay macluusha daran tahay, xilliga daawada ay saamayn fiican yeelan karta “therapeutic window”
ayaa aad u yar, xitaa ciyaalka ay dheecaanada jirkooda dheelitiran yihiin ayaa hal mar jirkooda isku beddeli
karo dheecaan yari ilaa iyo heer dheecaan xad dhaaf ku dhaco oo u horseedi karto wadnaha oo istaago.
• Marka ay jirto nafaqa-darro aad ah, baanintu ma sahlanaato oo waxaa dhici karta canug biyo baxsanaa in
uu yiblashood xad-dhaaf ah dheecaan ku kordhinta u keenta oo wadnaha is-taagiso.
• Carruurta nafaqo-darrada aadka qabo oo maralka jaynaf-macaluulka (marasmus) ama caloolweynaadka
(kwashiorkor) hayaan ayaa mar dhifdhif ah loo isticmaalaa faleembada IV infusions sababtoo ah waxaa jirta
dhibaato caafimaad oo killiyaha khuseeyo oo keenta in ay ciyaalka u adkeysan waayaan cusbada (sodium) oo
keeni karta halista dheecaanka oo xad dhaafka noqda.
• Si looga hortago isticmaalka saa’idka ah ee cusbada loo yaqaano ‘oral rehydration salts’ sida ReSoMal, ha
ogatagin meel uu qofka daryeelaha ah ka siin karo ciyaalka xilliguu doono. Isticmaalka xad- dhaafka ah ee
ReSoMal ayaa keeni karto in wadnaha bukaanka macluulsan istaago. Waxaa kale oo ay keeni kartaa xubno
barar.
• Haddii aysan jirin dheecaan-bax, ha ku dabiibin shubanka dawooyinka dheecaanka soo celiya ee loo yaqaano
‘rehydration salts’. Tan ayaa sidoo kale keeni karta dheecaan xad dhaaf iyo wadno istaaggid.
Baritaanka lagu ogaado Dheecaan-baxa wehliya Jaynaf-macaluulka (marasmas).
Bukaanka qabo jaynaf-macaluulka astaamaha dhan oo dheecaan-baxa ayaa la isku halayn karin, sidaa awgeed
waa inaan lagu adeegsado baaritaanka lagu ogaano oo rasmiga ah, inuu bukaanka dhacaanbax haayo iyo in
kale.
• Ha isticmaalin tijaabada qanjaruufada haragga adigoo rabo inaad cunuga macluulsan ka ogaatid inuu
dheecaan-baxay. Haraga cunugga jaynaf-macaluulsan ayaa isku lalaaban oo aan kala jiidmi karin, sidaa
awgeed ayaa qanjaruufada haraga ee loo yaqaano ‘skin pinch’ tusmo u noqon karin hadii cunuga dheecaanbaxsan yahay iyo in kale.
• HA UMALEYNIN in bukaanada jaynafmacaluulansan oo indhahoodu god ku jiraan inay dheecaan-baxsan
yihiin. Indhaha bukaanka maliilsan ayaa mar kasta god ku jira. Qofka jaynafmacaluulsan ayaa qanjirrada ilinta
keena oo loo yaqaano ‘lachrymal gland atrophy’ ka dhiga inay indhaha god galaan. Marka uu jira dhacaanbax
ayaa xiddida badan ‘venous plexus’ hal meel kusoo uruursada oo sii keenta inay indhaha god galaan.
• Ha iska maleynin inay jirto dheecaan-bax. Haddii uu cunuga u muuqdo inuu dheecaan-baxsan yahay
tijaabooyin ka qaad adigoo fiirinaaya waxyeeleynta daawada intaadan xaqiijin inuu yahay dheecaan-baxa.
jaynafmacaluulku waxaa lagu ogaadaa taarikha caafimaadka bukaanka ‘patient’s history ’. Baaritaan
inta badan laguma ogaado.
Waa in:
• La helo taarikh laga fahmi karo dheecaanbax mar dhaw dhacay. Inta badan ayaa ah shuban
biyobiyo ah (jileec mise candhuuf kali aan ahayn), marar isku dhawdhaw, iyo hal mar oo kadis ah
bilaabmay saacadaha mise maalmaha u dambeeyey
• Waa in taarikh sheegta isbeddelka dhaw ee muuqaalka cunuga
• Hadii indhaha god ku jiraan, qofka daryeelaha waa inuu ogeysiiyaa inay indhaha god galeen marka
shubanka bilaabmay kadib
• Waa in cunuga uusan lahayn xubno barar
Ciyaalka u shubmo sida aan kala joogsiga lahayn (oo ay saxaradooda biyobiyo s noqon) looma aqoonsada
inay dheecaan-bexeen
97
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAARKA SHAQEEDKA 35: Daaweynta Dheecaan-baxa Bukaanka jaynaf-macaluulsan
(FIELD CARDRD 35: Treatment of Dehydration for the Marasmic Patient)
Marka ay suurto gal tahay, dheecaanka bukaanka ku sooceli afkasiiska ReSoMal. Faleembada (Intravenous
infusions) ayaa halis ah loomana isticmaalo: 1). Shoogga saa’idka ah leh 2). Miirbeel ka dhashay 3).
Dhecaanbaxa la hubsaday.
Maamulida xaalada dheecaanbaxa ayaa ku salaysan cabbirka saxa ah ee miisaanka bukaanka ee ah sida u
habboon ee lagu ogaan karo dheeri-tirnaanta dhacaamada jirka. Bukaanka waa in la miisaamaa isagoo dhar
qabin (qaaban).
Inta aadan bilaabin dabiibida dheecaan soo celinta:
1. Miisaanka saar cunuga;
2. Ka qaad oo qor heerka wadna garaaca cunuga;
3. Qor heerka neefturida cunuga iyo;
4. Ku xariiq haraga goobaha ay ku yaalaan fiida beerka iyo feeraha dheemaadkooda ‘costal margin’ adigoo
isticmaalaaya qalin aan tirmin (shaqaalaha u leh xirffada kali)
5. Haddii shaqaalaha u lee yahay khibrad, ha qora shanqarta wadna garaaca bukaanka (in la maqlo iyo in kale
shanqarta lamidka ah orodka fardaha)
Cunuga jaynaf-macluulsan ayaa laga eegaa:
• Isbeddelada miisaanka
• Astaamaha raysashada sida xayinimada
• Astaamaha dheecaan xad dhaafka (xiddidada oo bararsan, wadna garaac saa’id ah, neeftuur caadi ahayn)9
Tilaabada Kowaad: Xisaab boqolkiiba shan 5% miisaankiisa inta uu yahay
Ciyaalka sida aadka u macluulsan oo haddane dheecaanbaxsan ayaa boqolkiiba shan 5% miisaankiisa ah
dheecaan inta ay socota soo celinta dheecaanka. Waxaad 5% ku ogaan kartaa adigoo u qaybiyaya miisaankiisa
oo garaam ah boqol lagu dhuftay shan (body weight in grams/100 x 5).
Tusaalo, boqolkiiba 5% cunug miisaankiisa yahay 4 kiilo ayaa la mid ah: 4000g/100 x 5 = 200gm taasoo
macnaheeda tahay 200ml oo dareerada dheecaan soo-celinta (re-hydration fluid).
Waxaa la qiyaasaa in cunuga sida aadka u jaynaf-macluulsan in uu lumin doona 5% oo miisaankiisa ah, sidaa
awgeed waxaa muhiima ah in qiyaastaasi loo soo-celiyo si looga hortaga dheecaansiin xad dhaaf ah
Tilaabada Labaad: Siinta Dareeraha Dheecaan so Celiyaha
Dareeraha waa in si tartiibtartiib ah loo siiyaa in muddo dheer si looga hortaggo xad dhaaf mise wadna istaag.
• Afka ka sii ReSoMal mise tuubada NG tube
• Sii : 5ml/kg 30kii daqiiqadoodba labo (2) saacadood kudahood
• Sii 5-10mls halkii saac ba Ilaa miisaanka kor u kaco
Tusaalo: Cunug ah 4kg, ayaa laba saacadood ee u hore ayaa afka mise tuubada NG ga la siiyaa:
- 5ml/kg ReSoMal 30kii daqiiqadoodba mudda labo saacadood gudahood = 20ml x afar (waxaa jira afar 30
daqiiqadood labadii saac) = 80ml. (Tan ayaa ah 2% ee 4kg ee miisaanka cunuga).
- Dhawrka saacadood ee xigga waxaad siisaa 5 ilaa 10ml/kg/hour ReSoMal ilaa miisaanka kor u kaco
bukaankana u muuqdo inuu soo raystay. Sidaa awgeed ayaa cunuga miisaankiisa yahay 4kg waxaad siinaysaa
20 ilaa 40ml halkii saacba waxii ka dembeeya labadii saacadood ee u horeysay.
98
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Tilaabada Labaad: Siinta Dareeraha Dheecaan so Celiyaha
Dareeraha waa in si tartiibtartiib ah loo siiyaa in muddo dheer si looga hortaggo xad dhaaf mise wadna istaag.
• Afka ka sii ReSoMal mise tuubada NG tube
• Sii : 5ml/kg 30kii daqiiqadoodba labo (2) saacadood kudahood
• Sii 5-10mls halkii saac ba Ilaa miisaanka kor u kaco
Tusaalo: Cunug ah 4kg, ayaa laba saacadood ee u hore ayaa afka mise tuubada NG ga la siiyaa:
- 5ml/kg ReSoMal 30kii daqiiqadoodba mudda labo saacadood gudahood = 20ml x afar (waxaa jira afar 30
daqiiqadood labadii saac) = 80ml. (Tan ayaa ah 2% ee 4kg ee miisaanka cunuga).
- Dhawrka saacadood ee xigga waxaad siisaa 5 ilaa 10ml/kg/hour ReSoMal ilaa miisaanka kor u kaco
bukaankana u muuqdo inuu soo raystay. Sidaa awgeed ayaa cunuga miisaankiisa yahay 4kg waxaad siinaysaa
20 ilaa 40ml halkii saacba waxii ka dembeeya labadii saacadood ee u horeysay.
Waxaa muhiim ah in had iyo jeer la fiiriyo si aysan u dhicin in bukaanka dheecaan xad dhaaf la siinin. Dheeli
tirnaanta dhacaanka ayaa lagu cabbiraa miisaanka cunuga dhawrkii jeerba.
Tilaabada Seddexaad: U Dhameystiridda Dheecaan Soo Celinta
Waxaad siisaa dareeraha dheecaan soo-celinta ilaa iyo inta miisaanka dhiman (oo la cabbiro mise la qiyaaso)
la saxo (aan dhaafsanayn 5% miisaankiisa). Ka jooji isla marka uu dhecaanada cunuga ay noqdaan, waa markii
la gaaray miisaanka loo bartilmaansaday inuu ku soo dheecaan noqda. Marka uu miisaanka cunuga kordho
ayaa iska cad inuu cunuga tusiyo astaamo caafimaad sami ah. Astaamahii dheecaan darrada ayaa lumi doonta.
Haddii ay jirin wax isbeddelo xitaa marka uu miisaankii kor u kacay ayaa tusmo u noqonaysa in markii hore si
qaldan loogu maleeyey inuu haayo wax aan haynin cunuga, dabiibida dheecaan soo celinta waa in la joojiyaa
isla markaa cunugane waa in baaritaan cusub lagu celiyaa.
Daawaynta Dhacaanbaxa - qiimaynta
KELIYA waxaad dhecaan-celisaa ilaa
miisaanka dhiman(la cabiray mise
laqiyaasay)ay sax tahay kadibna jooji .
Quudin kale ha siinin si uu
usonoqonin
MIYIR-JOOGA
MIYIR-BEELID
Resomal
FALEEMBO
XIDID
- 5 ml/30 min 2da saacadood
oo ogu horaysa.
- 5 to 10 ml/kg/hour, 12
Saacadood oo dambe.
-Darow's solution MISE
-½ saline & 5% glucose MISE
-Ringer lactate & 5% dextrose
-15 ml/kg saacad u hore oo dib u fiirin
-Haddu raysanayo, 15 ml/kg / saacadda 2aad
- Haddu miyir-jooga, Tuubada san-quudiska
(NasoGastric tube): Resomal
- Hadduu raysanin> Septic Shock
99
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
SOOMAATilaabada
Afaraad: Dheecaan Celinta Kaddib
Dheecaan soo-celinta kaddib, wax daawayn dheeri ah ma jirto. Si kastaba ha ahaatee ciyaalka sidaa aadka
u macluulsan u dhexeeyo 6 bilood ilaa 24 bilood ayaa la siin karaa 30ml oo ReSoMal marka kasta oo shuban
biyobiyo uu xaaro. Qaab ee siinta 50-100ml halkii mar oo uu xaaro waa inaan la isticmaalin. Waxay keeni
kartaa dheecaan xad dhaaf taasoo halis ah.
Daaweynta Dheecaanbaxa- La socodka.
Miisaanka
Kor u-kicid
Raystay
Hoos u dhicis
Caadi ah
Aan raysanin
Ku sii wad
- JOOJI dareera siinta
Miisaanka la
rabo
oo DHAN
- Sii F75
-Dib u baar oo la soco
- Kordhi Resomal 10
ml/kg/hour
- Hal saac kaddib fiiri
-Kordhi Resomal 5
ml/kg/hour
- Hal saac kaddib fiiri
F75
Labo saacadood marka aad u bilaawday dabiibka dhacaan soo celinta, waxyaabahaan ka fiiri
• Fiiri astaamaha waaweyn sida heerkulka, wadna garaaca iyo neeftuurka
• Dhagayso shanqarta wadna garaaca.
• Ka fiiri wax astaamo oo neeftuurid caadi ahayn.
• Fiiri heerka xayinimada iyo inta miisaanka ku kordhay.
• Fiiri inuu matagaayo iyo/mise shuban.
Haddii uu jiro:
• Miisaanka oo hoos u-sii-dhaco: Ku kordhi ReSoMal 10ml/kg/hour kaddibna dib u fiiri xaalada bukaanka hal saac kaddib.
• Haddii uu miisaanka kicin: Ku kordhi (Increase) ReSoMal 5ml/kg/hour kaddibna dib u fiiri xaalada bukaanka hal saac kaddib.
• Miisaanka oo kor u kaco iyo...
...xaallada cunuga oo sii liidata inta dabiibka dheecaan soo-celinta socota:
• Si qaldan ayaa markii hore lagu sheegay inuu la buko dheecaanbax. (Xitaa dhakhaatiirta khibrada leh ayaa marar garan waayo inay aqoonsadaan dheecaanbaxa haayo bukaanada macluulsan.)
100
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
• Jooji siinta ReSoMal cunugana u bilaaw nafaqa F75ka.
...raysasha la’aanta iyo muuqaalka oo aan isbeddelin, mise astaamaha caafimaad darrada oo sidoodii ah:
• Dheecaanbaxa ee lagu sheegay ayaa laga yaabaa inay qaldaneed.
• Ugubedel F75.
...astaamaha caafimaad oo sii fiicnaaday, laakin astaamo dheecaanbaxa oo muuqdo:
• Dabiibka u sii wad ilaa miisaanka la rabay la helo.
• U sii wad ReSoMal kali. Mise F75 iyo ReSoMal ayaa la iskubebedeli karaa.
...in la xaliyay astaamaha dheecaanbaxa:
• Jooji dabiibka dheecaan soo-celinta, cunugane u bilaaw F75.
Inta dheecaan-soo-celinta socota, naasnuujinta waa in laga gooy’nin.
U bilaaw F75 sida u dhaqsaha badan kaddib marka ay dabiibka dheecaan soo-celinta dhamaato. F75ka ayaa
afka mise tuubada NG lagasiinkaraa. ReSoMal iyo F75 ayaa laysku bebeddeli karaa halkii saacba haddii uu
bukaanka dheecaanbax yari laga dareemaayo mise shubanka uu siisocda. Siinta lagu bilaabaayo F75 ayaa inta
badan la fuliyaa labo mise saddex saacadood kaddib marka loo bilaabo qaabka dheecaan soo-celinta markaasi
oo la filaayo in bukaanka u sii raysanaayo. Celinta F75 ayaa sidoo kale ka caawineyso in looga hortagga hoos
u dhicida sokorta dhiiga.
Kormeerida Dheecaan-soo-celinta
Dabiibka dheecaan soo-celinta (afka mise faleembo) ayaa ah in qasbiyan la joojiyo haddii la arko:
• Miisaankii laga rabay dheecaan soo-celinta in la gaaray (bilaaw F75).
• Xiddidada dhiiga muuqdo oo buuxa (bilaaw F75).
• Xubno barar mise oedema (waxay tusinaysa dhacaan xad dhaaf: bilaaw F75).
• Xiddidada halbowlaha ee luqunta oo muuqdo.
• Xiddidada luqunta oo barara marka laabta (beerka) la tuujiyo.
• Beerka oo weynaada ay kordho qiyaas ahaan hal seentimiitar (centimetre).
• Beerka oo sii jilcaada.
• Neeftuurka oo ku kordho qiyaas ahaan 5 neefnuuxsi halkii daqiiqadba mise kabadan
• Qururuukhleyn (tan ayaa ah nafbaxid ah ma ahan neefsasho). Astaantaan ayaa tusinaysa in cunuga lee
yahay dheecaan xad dhaaf oo meel kaste ku fiday, wadnaha cunuga ayaa ku socdo inuu istaagi.
• Qofka oo sambabneefsada (râles or crepitations) oo shanqarta sambabaha oo lagu dhageysan karo qalabka
‘stethescope’-ka
• Shanqar wadno garaac sedex dhac ah (Tripple rhythm)
101
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Dhacaan-baxa Bukaan-socodka OTPga
Goobta bukaansocodka ee OTP, shaqaalaha sida aad u leh tababbar ayaa kala garan karo dheecaanbaxa
runta ah iyo jaynafmacaluulka. Kuwa aan lahayn wax tababbar ah, yeeysan usii gudbinin ciyaalka nafaqa
darrada haysa (SAM) iyagoo sabab ka dhigaanaayo in ciyaalka u muuqdaan kuwa dheecaanbaxsan.
Baaritaan qota dheer waa in marka laga qaadaa bukaanka.
Haddii dheecaanbax inuu yahay la hubsado cunugane uu xayi yahay, waxaad ku dabiibtaa adigoo
raacaayo qaabkaan: MARNA haa isticmaalin cusbada ORS! Haddii ay ReSoMal yaalin, biyo caadi oo
nadiif ah isticmaal (biyaha ayaa oga halis yar cusbada ORS cunuga macluulsan). Daaweynta ayaa socon
karto dhawr saacadood, laakiin waxay lahaan kartaa waxqabad. Cunuga sii gudbi sida u dhaqsiyaha
badan.
Haddii uu cunuga miirdaboolan yahay, waxaad u sii gudbisaa goobta gargaarka degdega ah. Waxaad
qalqaalisaa sida gadiidka sida lagu geeyn lahaa Rugta Raysasha-kicinta (SC) sida u dhaqsiyaha badan.
Nasiibdarro, goobaha bukaansocodka ee OTP yada ayaa lagu rakibikarin qalabyada dabiibka dheecaansoo-celinta maadaamo ay daaweynta ay ka habboon tahay hawlo adag iyo khatarta ka dhalan karta
daaweynta oo lagu xalin isbitaalka kali.
Ogaashada Shooga ka yimaado Dheecaanbaxa Cunuga jaynafmacaluulka qabo
Bukaanka jaynamacuulka qabo ayaa shoog qaado marka ay:
• Waxaa cad inuu dheecaanbax jiro kaddib marka la uruuriyey astaamaha bukaanka iyo baaritaano caafimaad
la sameeyey, IYO
• Haddii wadno garaaca laciif yahay mise laga dareemi karin gacanta mise bawdada hoose (radial or femoral
pulse), IYO
• Gacmaha iyo cagaha bukaanka oo qaboow ah. (ku fiiri gadaasha gacantaada muda shan mirir).
Bukaanka ayaa gali shoog daran haddii uu, isagoo leh astaamaha kor ku khusan hadane, heerkiisa xayinimo
hoos u sii dhacdo, bukaanka oo yara suuxsan mise hurdada oo la toosin kari waayo. Daaweynta shooga
imaado xiddidada oo dhiig yar sida(cardiogenic shock) mise beerka oo shaqa gabo la mid ma’ahan shooga ka
imaada dheecaanbax. Shooga dhiig yarida xiddidada mise beerka oo shaqayn waayo ayaa wax dareera siinta
ayaa sida aadka looga taxadaraa mise waxay u horseedi kartaa xaalada inay sii liidato oo daaweynta sabab u
noqota dhimasho.
Daaweynta Shooga ka yimaado Dheecaanbaxa Bukaanka la buko Cudurka jaynaffmacaluulka
Dheecaanka jirka bukaanka oo si kala bar soo noqda (dheecaanbaxa bukaanka oo la siif-raaco, muuqaalka
indhahiisa oo isbeddelo), oo astaamahaan sadexda ah la yimaada, ayaa markaa kaddib baa bukaanka lagu
dabiibi karaa faleembo ‘intravenous fluids’:
• Yara-suuxsan mise gabi ahaantiisa suuxsan, iyo
• Wadna garaac aad ah oo lakiin si laciif u garaacmo, iyo
• Gacmaha iyo gacaha oo qaboow noqda
Labo meelood meel oo faleembada “IV fluid” mise kabasiiyar ee lasiiyo ciyaalka nafaqaysan ee laakiin
fuuqbaxay ayaa la siiya.
Isticmaal mid kamid dareeda hoos ku khusan:
• Quwada nuska ah ee dareeraha ‘Half strength Darrow’s solution’
• Ringer-Lactate leh 5% dextrose
• Quwada nuska ah ee ‘Half strength saline with 5% dextrose’
Dheecaan soo-celinta ayaa loo baahan yahay in si tartiib loo sameeyo iyo in laga kormeero si aysan u dhicin
102
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
dheecaan-siinta xad dhaaf ah. Waxaad siisaa faleembada 15 ml/kg IV saacada u hore kaddib cunuga xaaladiisa
fiiri.
• Haddii uu miisaanka uu is-dhimo, mise sidiisa ahaado, ugu celi faleembada 15ml/kg IV halka saac ee kale
ee xigga. Ku sii wad ilaa ay faleembada keenta inuu miisaanka kor u kaco (15mg/kg ayaa ah 1.5% miisaanka
bukaanka, sidaa awgeed ayaa miisaanka la filaayo inuu ku kordho labada (2) saacadood ah ilaa 3% miisaanka
bukaanka).
• Haddii uu miisaanka cunuga kordho laakiin aysan jirin wax reeysasho ah, waxaad qiyaasta inuu cunuga lee
yahay shoogyada kan togsiga ah (toxic), sebtiga (septic) mise kan xiddidada oo dhiig yar sida (cardiogenic)
mise beerka oo an shaqo gaba (liver failure). Jooji dabiibka dhacaansoocelinta. Raadi inay jiran wax sababo
kale oo keeni karta miir daboolka.
Marka uu miirka cunuga soo laabto, mise wadno garaaco laga dareemo gacanta oo caadi soo noqda, waxaad
joojisaa faleemboyinka kaddib cunuga waxaad ku daaweysaa adigoo afka mise tuubada NG ga ka siinaayo
10ml/kg/hour ReSoMal. Kusiiwad qaabka kor ku khusan ee lagu dabiiba dheecaan soo-celinta ee afka laga
siiyo cunuga, adigoo isticmaalaayo hanaanka miisaanka.
Xusuus-qor muhiim ah: Waxyaabaha kale ee keeno Shooga
Marka laga reebo shooga ka dhasha dheecaanbaxa, waxaan kale oo jira afar arrimo oo shoog u keeni karo
cunuga sida aadka u macluulsan.
• Shooga Sunta ee loo yaqaano Toxic shock
• Shooga ka dhasha infekshinada loo yaqaano Septic shock
• Beerka oo shaqo gaba mise Liver failure
• Xiddidada dhiiga oo dhiig yar sida loo yaqaano Cardiogenic shock.
Shooga loo yaqaano Toxic shock ayaa ka imaan karto daawo dhaqameedka, isku daaweynta daawooyinka
sida aspirin, paracetamol mise metronidazole iwm.
Shooga Septic shock ayaa nooc khaas ah oo saamaynta ka dhalato infekshanka jirka dhan ee loo yaqaano
‘sepsis’. Tan ayaa inta badan lasocota beerka oo shaqo gaba.
Ka fiiri Hb-ga hadii ay astaano dhiig la’aan la tuhmaayo
-Hb>ka yar= 40 g/l mise
-Cadad Unug vol> = 12 %
-Hb < 40 g/l mise
-Cadad Unug vol < 12 %
-KELIYA 48ka saacadood u hore
diiwaangalinta gudaheeda:
-Sii 10 ml/kg dhiig mise unugyo 3
saacadood – Maleh cunto 3-5 saac
gudohood.
-2 ilaa 14 maalmood kadib diiwaangalinta:
DAAWEYN TA WAYN MALAHAN
-Iron Wajiga 2
103
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Garashada Fuuq-baxa ee bukaanka qabo caloolweynaadka mise (Kwashiorkor)
Bukaanada leh bararka xubnaha hoose ee loo yaqaano ‘bi-lateral oedema’ ayaa ah kuwa sida aadka la siiyey
dheecaano xad dhaaf ah oo biyaha jirka ay bateen iyo heerarka macdanta cusbada ee loo yaqaano ‘sodium’
ee kordhay. Sidaa awgeed ayaa bukaanada leh xubno bararka dhacaan bixi karin inkastoo inta badan ay
leeyihin qiyaas yarida ee dhiiga ee loo yaqaano ‘hypovolaemic’.
Xaalada ‘hypovolaemia’ (oo ah dhiig qiyaastiisa ay yar tahay oo kusocdo xiddidada) ayaa ka imaata xiddidada
dhiiga oo gudaha ka balaarta loo yaqaano ‘dilatation’ oo leh dhiig soosaarka wadnaha oo laciif ah mise ‘low
cardiac ouput’. Ka daaweynta xaallada ‘hypovolaemia’ bukaanada Kwashiokor ayaa la mid ah daaweynta
shooga nooca ‘Septic Shock’ (qoraalhoosaadka fiiri). Haddii uu cunuga Kwashiokor qabo uu dhiga saxara
biyobiyo ah, xaalada caafimaad ee cunuga ay sii liidato, dheecaanada lumay ayaa lagu soo celin karaa iyadoo
la isticmaalo 30ml oo ReSoMal mar kastoo xaar biyeesan uu dhigo.
Shoogga Septic (or Toxic) ee Bukaanada Macluuleysan
Shooga loo yaqaano ‘Septic shock’ ayaa xaalad caafimaad oo khatar ah. Waxaa sababo dhiiga xididdada
ay sidaan ‘tissue perfusion’ oo hoos u dhaca iyo gudbinta oksijiinka oo sidoo kale yaraata oo ka dhalata
infekshano. Waxay keeni kartaa xubno badan oo jirka inay shaqayn kari waayaan iyo dhimasho. Ciyaalka,
dadka difaac yarida haaysa iyo dadka da’da ah ayaa halis u ah maadaamo difaaca jirkooda uusan la dagaali
karin infekshanada sida dadka waaweyn ee caafimaad qabo. Dhimashada shooga ‘septic’ ga ah ayaa ah
boqolkiiba konton 50%.
Shooga septic ayaa layimaada astaano lamid ah sida laguyaqaano fuuqbax iyo sida shoog kale ‘cardiogenic
shock’. Sida lagukala garta ayaa aad u adag. Ciyaalka sida aad u xanuunsan ayaa dhici karto inay leeyihiin
shoogyada septic, cardiogenic, beerka oo hawl gaba, suntan daawo dhaqameedka, malaria, infekshanada
fiirusyada loo yaqaano ‘viral infection’ mise xaallada kale oo daran. Waxii ciyaal ah oo sida ‘aadka u xanuunsan’
waa loo maleynin inay leeyihiin shooga ‘septic’; xaallada dhabta ah waa inii la raadiyaa.
Haddii uu shooga septic ga ah uu dhaco marka la seexiyey isbitaalka kaddib, waa in daaweynta la siif -raacaa
si loo ogaado inay sabab ka tahay xaalada caafimaad ee sii liidato. Waxii daawo aan muhiim aan ahayn waa
in la joojiyaa.
Garashada Shooga loo yaqaano Septic Shock
Waxaad ku ogaan kartaa shooga septic ga, astaamaha hypovolaemic shock ayaa sidoo kale jiro. Waxaa jira
wadna garaaca laga dareemo gacanta oo si dhaqso u garaacmo laakiin laciif ah ay la jiraan astaanadaan hoos
ku khusan:
• Meelaha xubnaha fiidooda oo qaboow ah.
• Xayinimada qofka oo kaamil ahayn
• Astaamaha wadna istaaga oo jirin
Daaweynta Shooga Septic Shock
Bukaanada dhan oo leh astaamaha hordhaca u ah iyo kuwa lagu aqoonsado shooga septic-ga ah waa in isla
markiiba:
• La siiyo antibiyootigyada waaweyn oo loo yaqaano ‘broad-spectrum antibiotics’ – sidaa awgeed waxaad ku
wadaa antibiyootigyada kuwa loo horsiiyo oo loo yaqaano ‘first-line antibiotic’ iyo waxaad u raacisaa mid ka
mid ah kuwa labaad ee loo yaqaano ‘second-line antibiotic’.
Marka uu shooga biloow yahay ‘incipient (early) septic shock’, waxaad siisaa F75ka caadiga ah adigoo
kusiinaayo tuubada NG tube.
Shooga oo lala haabsada ‘developed septic shock’: Ku fiiri siinta antibiyootigyada sadexaad ee loo yaqaano
‘third-line antibiotics’, kuwa lagu dabiibo fungulka ee ah ‘antifungal treatment’ iyo kuwa loo yaqaano
‘antistaphylococcal treatment’.
• Kuleel-dareensii bukaanka si aysan ugu dhicin heerkuldicida mise hypothermia haddii ay jirtana ka daawee.
• Sii bukaanka biyo sokoreysan (hal qaado oo sokor ah oo ku Milan 50ml biyo) adigoo ka siinaayo afka 104
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
mise tuubada NG tube isla marka lagadareemo shooga (si looga hortaga hoos u dhicida sokorta dhiiga ee hypoglycaemia).
• Ha qashqashaadin bukaanka (yaa loo meeyrin, baaritaano xad dhaaf aan laga qaadin, sheeybaarida haa lagu sameeyo qaybaha kale ee isbitaalka)
• Ha u gudbinin bukaanka xaruun kale. Saamaynta safrida bukaanka ayaa sii qaribi karta xaalada shooga ee bukaanka
Haddii uu bukaanku uu la miyirbeelsan yahay sababo la xiriira dhiig yarida gaarta maskaxda ‘poor brain
perfusion’, faleembo tartiibtartiib ah oo ka mid noocyadaan ayaa la siin karaa:
• Dhiig (lagu shubo) oo ah 10ml/kg oo ugu yaraan sadex saacadood ku socda. Waxna yaa laga siinin afka inta uu dhiiga kusocdo.
• Mise 10ml/kg/hour oo labo saacadood ah oo noocyadaan (ha siinin haddii asbaabaha shooga ‘cadiogenic shock’):
Half-strength Darrow’s solution IYO 5% glucose
Ringer’s lactate solution IYO 5% glucose
Half-normal (0.45%) saline IYO 5% glucose
Ku daaweynta antibiyootigyada Shooga lo yaqaano ‘Septic shock’
Xaqiiji inuu cunuga qaatay Ampicilin/ Gentamicin
Haddii aysan jirin wax reeysasho ah 24ka saacadood ee u horeeysa, waxaad ugu bedeshaa:
Haddii la garan waayo asalka infekshanka:
Usiiwad Ampicillin and Gentamicin IYO
Cloxacillin IV: Ciyaalka: 100mg/kg/maalinkiiba oo 3 cirabadood sadexdii saacadoodba.
Marka uu la xiriiro caloosha iyo xiidmaha, mise dhalmada hooyada:
Gentamycin IM: 5 mg/kg/day kasiinaayo hal irbad muda todoba maalmood IYO
Ceftriaxone oo faleembo tartiib ah IV: Ciyaalka: 100mg/kg/d oo hal mar siisma ah maalinta koowaad, kadib,
50mg/kg/day maalmaha xigga IYO
Metronidazole IV: Ciyaalka: 20-30mg/kg/day oo sadex faleembo sideedi saacadoodba
Marka asalku yahay haragga mise maqaarka:
Cloxacillin IV: Ciyaalka: 100mg/kg/day sadex faleembo sideedii saacadoodba IYO
Gentamycin IM: 5 mg/kg/day oo hal irbad muda todoba maalmood.
Marka uu asalku lee dahay xiddidada dhiiga, kaadidda mise asal kale:
Ceftriaxone faleembo tartiib ah IV: Ciyaalka: 100mg/kg/day hal mar siin ah maalinta u horeysa, kadib, 50mg/
kg/day maalmaha xigga IYO
Ciprofloxacin PO: Ciyaalka: 15-30mg/kg/day oo labo mar siin ah (in 2 doses).
Waxaad kale oo aad ku dartaa fangas disha loo yaqaano ‘anti-fungal drugs’ hadii loo baahdo
Fluconazole: 6 mg / kg / day hal mar maalinkiiba muda 14 maalmood.
Lasocodka Daaweynta
Waxaad ka kormeertaa bukaanka tobonkii daqiiqadoodba adigooo ka raadinaayo astaamo sii liidasho ah. Siiba
waxaad ka fiirisaa in dheecaan xad dhaaf jiro mise astaamaha wadno istaag oo lagu aqoonsada asbaabahaan:
• Hiraan-hirid,
• Qururuukhleeyn
• Beerka oo wax ku kordho
• Xiddidada dhiiga oo bararo.
105
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Isla marka bukaanka uu soo raysto (jugleynta wadnaha oo laga dareemo dhudhunka oo sii xoogsada, xayinimo
uu kusoo laabto), kajooji faleembooyinka. Kusiiwad F75ka.
Shanqar La’aanta Xiidmaha, Calool Fuur
Shanqarta xiidmaha iyo caloosha ayaa ciyaalka sida aadka u macluuleysan yaraan karta mise aan lahayn.
Bukaanka sida daran u macluulsan ayaa inta badan calooshiisa fadhidaa ka imaan karto caabuqa xiidmo.
Astaanada iyo asbaabaha xiidmaha mise caloosha oo fadhiyaan:
• Caloosha oo fuurto
• Shanqar la’aanta xiidmaha
• Matag
Dawaynta
• Sii antibiyootigyada kowaad iyo labaad loo kala yaqaano first-line iyo second-line antibiotic adigoo kusiinaayo irbada muruqa loo yaqaano ‘intra-muscular injection’.
• Ku fiiri inaad ugu dartid antibiyootigyada sadexaad mise third-line antibiotics, waa ikhtiyaarka dhakhtarka.
• Ka jooji daawooyinka kale ee dhici karta inay sii sumeynayan (sida metronidazole).
• Sii hal irbad oo IM ah oo magnesium sulphate (2ml oo 50% solution).
• Gali tuubada NG tube, waxaana kasoo quftaa waxa caloosha kujira. Kadib waxaad ugu shubtaa caloosha dareeraha loo yaqaano ‘isotonic clear fluid’ (oo ah 5% dextrose mise 10% sucrose. Dareeraha ma ahan inuu shardi yahay heerka nadaafada ee loo yaqaano ‘sterile’). Sidaan waxaad ku sameeyn kartaa adigoo caloosha kushubaaya qiyaasta dareeraha 50ml kadibna dib kasooshubaaya. Sidaan ayaad ku celicelineysaa ilaa dareeraha oo sidiisi uu ahaa kasooshubtid caloosha.
• Ku shub caloosha 5 ml/kg oo biyo sokoreysan (10% sucrose solution) una daa caloosha muda hal saac ah. Kadib kasooshub caloosha adigoo cabiraaya qiyaasta kusoo kordhay. Hadii ay qiyaasta ka yaraata intii hore ee lagushubay, waxaad ugu celisaa biyii sokorta lahaa mise mise dareeraha dib ugu celi caloosha.
• Waxaa had iyo jeer jira caabuqa fangaska caloosha iyo cunaha loo yaqaano ‘gastric and oesophageal candidiasis’: waxaad afka kasiisaa give Nystatin suspension mise Fluconazole
• Cunuga dhar culus u xir si uu kuleeyl u dareemo. Hadii u heerka xayinimada cunuga uu liito waxaas siisaa irbada xiddidka ee galuukooska ah ee ‘intravenous glucose’:
• Haa siinin faleembo waqtigaan. Ka kormeer xaallada cunuga muda lix (6) saacadood adigoo wax daawo ah aad siinin.
• Reeysashada ayaa lagu garan karaa isbedelka shaqeeynta xiidmaha: calool fuurka oo hoos u dhaco , dhaqdhaqaaga muruqa caloosha oo la arko, shanqarta xiidmaha oo dib u soolaabto, iyo in dhacaanada caloosha laga sooqufa oo siiyaraada. Tan labaad ayaa ah in xaallada caafimaad ee cunuga sii fiicnaato.
Hadii uu shaqeeynta xiidmaha uu siifiicnaada, u bilaaw siinta qiyaas yar oo F75 ka adigoo ku siinaayo tuubada
NG (nuska lagasiiyo halkii kiiloba dabiibka fuuqbaxa. Waxii intaa kadambeeyo qiyaasta laga sooqufa caloosha sii yaree)
Hadii ay xaallada ay siifiicnaayn lix (6) saacadood kadib:
• Waxaad siisa faleembo IV. Waxaa muhiim ah in dareeraha lasiinaayo inuu leeyahay macdanta Potassium. Waxaad ku dartaa daawada Sterile Potassium Chloride (20mmol/l) waxii dareera ah oo aan lahayn potassium. Hadii laheli karo waxaad isticmaashaa shan meelood meel 1/5 (one-fifth) oo normal saline in 5% dextrose, hadii kale waxaad isticmaashaa Ringer-Lactate oo kumilan 5% dextrose mise quwada nuska mise ‘half-strength’ oo saline ah oo kumilan 5% dextrose. Faleembada waa inay u socotaa SI TARTIIB AH. Qiyaasta dareeraha lasiinaayo WAA INAYSAN KABADNAANIN 2 ilaa 4 ml/kg/hour.
• Bilaaw antibiyootigyada kowaad iyo labaad adigoo kasiinaayo irbada xiddidka.
• Marka ay waxa lagasooqufa caloosha ay yaraadaan ilaa iyo heerka labo meelood meel dhacaanada lagu
shubo caloosha uu jirka uu nuugo, ka jooji dabiibka IV ga waxaana u sii wada dabiibka afsiinta ah kali.
106
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Wadnaha oo Shaqo Gabo
Ciyaalka sida aadka u macluuleysan ayaa inta badan xaallada wadnaha oo shaqada gabo sida dhiig u gudbinta
jirka oo loo yaqaano ‘congestive heart failure’ kadhalata dhacaan siinta xad dhaafka ah (marka lagasiiyo
dareerada IV mise cusbada ORS-ka lasiiyo). Sidoo kale ayey ka imaan kartaa dhiig yaraanta loo yaqaano
‘anaemia’; marka uu qofka dhiig mise balaasmo bixiyo; mise marka qofka uu cunno cunta kubadan ‘sodium’.
Waxaa muhiim ah in shaqo gabida wadnaha aan lagu qaldin caabuqa hawo mareenka iyo shooga ka dhasha
caabuqa loo yaqaano ‘septic shock’.
Astaamaha iyo Asbaabaha Lagugarto Wadnaha oo Shaqada Gabo
Wadnaha oo shaqo-gab sameeyo ayaa lagu aqoonsadaa marka uu bukaanka yeesho qaar ka mid ah
asbaabadaan (ha sugin in asbaabadaan oo dhan in laga arko bukaanka, maadaamo ay xaallada bukaanka ay
sii liidaneeyso):
• Heer neeftuurka oo kordho:
- Si daran inuu ku kordho heerka neeftuurka sida kabadnida 5 neefnuuxsi mise mar neefsasho halkii daqiiqadba
(siiba marka ay socota dabiibka dhacaansiinta).
- Waxii kabadan 50 neefnuuxsi halkii daqiiqadba ee ciyaalka aad u yar (0-12 bilood)
- Waxii kabadan 40 neefnuuxsi ee ciyaalka da’dooda tahay hal sano ilaa iyo shan sano jir.
• Muuqaalka bukaanka oo siiliidato iyaa miisaanka kor u kaco.
• Si kadis ah oo beerka wax ku darsamo iyadoo haraga meesha ku aadan beerka uu kor uu ka jilicsanyahay.
(Goobta beerka ayaa marka hore laxariiqaa inta aan loobilaawin dhacaansiinta si loo ogaado in beerka ay wax
ku kordheen).
• Neefsasha leh qururuukhlayn halkii mar oo qofka neefsado.
• Neefsashada jaqiiq oo kale ah ee la dhageeysan karo sambabka.
• Xiddidada ka muuqdo haraga iyo kuwa luqunta oo soobaxa.
• Xiddidada luqunta oo soobaxa marka lariixo mise latuujiyo bogga (goobta beerka ku aadan)
• Xubno barar sii kordha mise xubno barar imaada inta lagu guudo jiro daaweynta.
• Hiimogolobiinka oo hal mar hoos u dhaca (waxay u baahantahay in lagu ogaado sheeybaarka)
Haddii gabidda shaqada wadnaha sii socota, xaallada buukaankane ay sii liidato, waxa dhici karo;
1) Cabur neefsi ah oo keenta jugleynta wadnaha oo kacdo, gacmaha iyo cagaha oo qawoowa, xubno barar iyo
haraga oo buluug noqdo oksijiin la’aan awgeed loo yaqaano ‘cyanosis’; mise
2) Dhimasho kadis ah
Tan ayaa ah shooga loo yaqaano ‘cardiogenic shock’. Bukaanada sida aadka ah u macluuleysan ayaa ah kuwa
tabar yar oo halmar ay xaalladooda fuuq-baxa isku bedeli karto dhacaano-qaadasho xad dhaaf ah marka
ay daaweynta sidaa ogu bilaabato: Bukaanada waxaa lakeeni karaa isbitaalka iyagoo wadnahooda shaqo
gabay: waxaa muhiim ah inaan lagu qaldin shooga kadhasho fuuqbixida mise xaallada loo yaqaano ‘sepsis’
maadaamo ay daaweynta ku kala duwan yihiin.
Bukaanada ee jaa la seexiyey isbitaalka, ayaa inta badan miisaanka jirka uu kordhaa. Maadaamo shaqo gabida
wadnaha ay imaato marka ay daaweynta la bilaabo kadib, waxaa jira qoraal rikooran oo sheega miisaanka
bukaanka intuusan wadnaha shaqo gabin.
Astaamaha shaqo gabidda wadnaha mise ‘Heart failure’ iyo wareentada mise ‘pneumonia’ ayaa isku eg,
wayna adagtahay in lakalagarto:
• Haddii ay korta heerka neefnuuxsiga miisaankane uu kor u kaco, markaa kadib ayaa shaqo gabida wadnaha ayaa marka u hore lagatuhmaa inuu jiro
• Haddii ay korta heerka neefnuuxsiga miisaankane uu isdhimo, markaa kadib ayaa wareentada lagu tuhmi karaa.
• Hadii wax isbedel oo miisaanka uu jirin (dhacaano dheelitirsan) ayaa si lugukala garto laga fiiriyaa inay jiraan astaanada kale ee lagu aqoonsada shaqo gabida wadnaha.
107
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
• Wareentada mise ‘Pneumonia’ laguma tuhmo inay jirto hadii ay jiraan in uu wax ku kordhay miisaanka ilaa laga arko cabur neefsi.
Shaqo Gabida Wadnaha iyo Xubno Barar
Ciyaalka leh xubno bararka ayaa wadnahooda shaqo gabi kara iyagoo miisaankooda wax ku kordhin marka
ay dhacaanada ku fida meel kaste oo jirka ay yihiin kuwa kadhasho dhacaanada bararka oo qaado xiddidada.
• Inta ay bilaaw tahay daaweynta malcluusha daran, ayaa loobaahan yahay in waxii dareera ah oo leh ‘sodium’
in jirka uu iska soo saaro. Daaweynta oo xad dhaaf noqota ayaa u horseedi karto dhimasho ka imaato wadnaha
oo shaqo gaba dhawr maalmood kadib, marka ay soodhiyaamta unugyada loo yaqaano ‘intracellular sodium’
(maliil iyo caga barar) iyo dhacaanada xubno bararka ay la socodsiiyo.
• Marka ay dhacaanada xubno bararka (oedema fluid) uu fiido oo ka dhasho caga barar (kwashiorkor) iyo
marka ay soodhiyaamta ‘sodium’ kasoo baxdo unugyada (cagabararka iyo maliilkaba), qiyaasta dhacaanka
dhiiga sida ayaa korta waxaana hoos u dhaco himoguloobiinka (haemoglobin). Hoos u dhicida himmigu
loobiinka ayaa astaan u ah in dhacaano ku fideen meel kaste oo jirka, waxayna sidoo kale astaan u noqon
kartaa shaqo gabida wadnaha. Ciyaalka noocaan ayaa ah inaan dhiig lagu shubin.
Daaweynta Shaqo Gabidda Wadnaha
Marka la ogaado shaqo gabida wadnaha:
• Jooji waxii dareera siismo oo afka iyo IV ga ah. Bukaanka lama siiyo wax cunto iyo biyo ah ilaa astaamaha shaqo gabida wadnaha ay isbedelaan oo qaadan karto muda 24 ilaa 48 saacadood. In yar oo biyo sokoreysan ayaa afka laga siin karaa si looga hortaga hoos u dhicida sokorta dhiiga.
• Sii frusemide (1mg/kg) stat, oo hal mar siismo ah.
• Digoxin ayaa lasiin karaa oo hal mar siismo ah (single dose of 5 micrograms/kg). Waxaad ogaataa in ay qiyaastaan ka yartahay qiyaasta digoxin in lasiiyo loogu talagalay. Siinta cabeynta ah (loading dose) ayaa lasiinin. Isticmaal qiyaasta ciyaalka loogu talagalay ee ma’aha inaad siistid qiyaasta yar oo laga jabiyey inta loogu talagalay dadka waaweeyn
• Hadii ay shaqo gabida wadnaha yahay mid laxiriirta dhiig la’aan daran, daaweynta shaqo gabida wadnaha laga hormariyaa daaweynta dhiig la’aanta
• Waa in marne aan dhiig lagushubin bukaanka wadnahiisa shaqo gabay (inay jiraan qalab iyo khibrada lagu fuliyo dhiig shubidda loo yaqaano ‘exchange transfusion mooyee)
Dhiig La’aan Daran
Garashada Dhiig La’aanta
Hadii ay heerka himoguloobiinka ka yartahay 40g/l, mise ay cadadka unugyada-cufan loo qaano ‘packed-cell
volume’ ka yaraadaan boqolkiiba labo iyo tobon 12% afar iyo labaatanka saacadood ee u hore lagabilaabo
xilliga lasooseexiyey, cunuga ayaa markaa iyada haayso dhiig yaraan daran oo u horseedi karto in wadnaha
shaqo gaba.
Ciyaalka oo dhan ayaa himoguloobiinkooda hoos u dhaco xilliyada hore ee daaweynta. ‘Dhiig-la’aantaan
buufiska ah’ mise ‘dilutional anaemia’ ayaa ka imaato soodhiyaamta (sodium) kasoobaxda unugyada iyo
dhacaanada xubno bararka oo fida- shardi ma’aha in la daaweeyo. Sidaa awgeed ayaa muhiim ah in lafiiriyo
himoguloobiinka marka u hore ee diwaan galinta caruurta lagutuhmo inay yihiin dhiig la’aan.
Daaweynta Dhiig La’aanta
• Kasii 10ml halkii kiiloba oo miisaanka unugyada-cufan dhiiga cas mise dhiiga oo dhan, oo si tartiib ah muda sadex saacadood.
• Bukaanka lama siiyo wax cunto inta uu dhiiga kusocdo iyo uguyaraan sadex saacadood kadib marka dhiiga
lagushubo
• Kadib marka loo bilaabo nafaqa ku daaweynta F75 ka, dhiig yaan lagu shubin muda 48 saacadood ilaa 14 maalmood
• HAA SIININ macdanta ‘Iron’ ka inta uu kujiro daaweynta Wajiga 1 (Phase 1) iyo Wajiga Dhexe (Transition Phase)
108
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
• Hadii ay jiraan qalabka iyo shaqaale khibrada u leh (goobaha daryeelida caruurta markaa dhasho), waxaa la doorbidaa in nooca shubida dhiiga loo yaqaano ‘exchange transfusion’ oo ah bukaanka laga bedelo unugyada dhiiga cas iyo kuwa ‘platelets’ ayaa lagu dabiibaa ciyaalka la tacbaansan nafaqo darada daran ee haaysa dhiig la’aanta.
Shaqo gabida wadnaha dhiig la’aanta awgeed ayaa kaduwan wadnaha oo sida “caadiga” shaqo gaba. Midka la xiriira dhiig la’aanta ayaa ah gabida ‘soo buufinta xooggan ee dhiiga’ mise ‘high output’ failure, oo lasocota qaybin xooggan.
Dhiig darida iyo shaqo gabida wadnaha mise cabur neefsiga ayaa astaanada dhacaan xad-dhaaf iyo qiyaas
badnida balasmaha ‘plasma’ dhiiga. Shaqado gabiddan wadnaha kama imaan dhiig la’aanta: bukaanadaan
waa inaan marne lagu degdegin in si toos ah loogu shubo dhiig.
Garashada iyo dawaynta Dhiig La’aanta
Dhiig-Daro
Ka fiiri Hb-ga hadii ay astaano dhiig la’aan la tuhmaayo
-Hb>ka yar= 40 g/l mise
-Cadad Unug vol> = 12 %
-Hb < 40 g/l mise
-Cadad Unug vol < 12 %
-KELIYA 48ka saacadood u hore
diiwaangalinta gudaheeda:
-Sii 10 ml/kg dhiig mise unugyo 3
saacadood – Maleh cunto 3-5 saac
gudohood.
-2 ilaa 14 maalmood kadib diiwaangalinta:
DAAWEYN TA WAYN MALAHAN
-Iron Wajiga 2
Maaraynta Dawo Siinta
Taxadar badan waa in la muujiyo marka loo qorayo ciyaalka sida aadka u macluuleysan daawooyinka.
Bukaanada aadka u macluuleysan ayaa leh: kilyo iyo beer si wacan u shaqeynin, isbedel heerarka insaymyada
(enzyme) dheefta shiida dibadane usoo saaro daawooyinka, soosar xad dhaaf ah ee aashata ka dhasho
daawooyinka uu soo saara hoorka dheefshiidka (excess enterohepatic circulation of drugs), yaraanta dufanta
jirka oo keenta daawooyinka ku milmi karo dufanta ay milmi waayaan, iyo siiba bukaanada kwashiorkor oo
xadka maskaxda reebto dhiigo oo furan. Daawooyin tiro yar ayaa lagu tijaabiyey awooda jirka uu ka falceliyo
(pharmacokinetics), qaadashada iyo saamaynta ay ku yeelan karaan bukaanada nafaqa darada daran hayso.
Waxaa wacan in marka hore macluusha daran la daaweeyo, inta daawooyinka aan lasiinin (marka laga reebo
daawooyinka sida caadiga ah lasiiyoo). Daawooyinka lagu dabiibo HIV-ga iyo TB-da ayaa wax yeeleyn karo
beerka iyo xameytida. HIV-ga iyo TB-da ayaa ahayn kuwa sida dhaqsiyaha dila qofka (markii lagareebo TB da
noocyadeeda ‘military’ iyo ‘meningitis’) sidaa awgeed ayaa daawooyinkooda dib loogu dhigi karaa ilaa hal
usbuuc. Xilligaas ayaa ku-daaweynta nafaqada kusoo celisaa dheefshiidka bukaan sida caadiga ah.
Daawooyinka sida badan la isticmaalo sida Paracetamol ayaa wax u tarin ciyaalka nafaqa darada daran haaysa
ee lagu dabiiba Wajiga 1, waxaybo waxyeelayn karaan beerka.
Daawo kastoo loo baahdo ayaa lagasiin karaa qiyaasta caadiga ah bukaanada Wajiga 2 iyo hanaanka
bukaansocodka-OTP-g
109
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
9-Bulshada oo laga qayb-geliyo qorshooyinka
lagu maareeyo nafaqo-darrada aadka.
110
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Aragti guud.
Ka qaybgelinta bulshada waa jahasho ka kalahdo hab-hawl-wejahidtaanyo tiro badan oo waxtar sare u
leh in laga guul-gaaro hergalinta qorshooyinka nafaqada ee duruufaha degdega ah iyo kuwa caadiga ah oo
horumar guud oo helitaan nafaqo oo waaro loogu talagalyba. Tan ayaa macnaheedu yahay in bulshada ay
lurta saamaysa laga dhigo tu ka qayb-qaadata go’aamada xal-doonka ah (oo dadkeeda noqdaan hagayaasha
hawlgalada) oo looga hortaggo nafaqa-darrada iyo sidoo kale go’aamada ku aaddan qorshaynta gargaarabaabulka looga jawaabo baahi nafaqo markasta oo soo deristo.
Wadanka Somalia, ayaa ku hawlanaanta bulshada ay ka tahay kaalin mug leh, sababaha hoos ku khusan
awgood:
• Baahida loo qabo in garasho astaaneedka la yeesho waqti hore maadaamo ay bukaano badan loo gudbin
karin Rugta Reysashada (SC). (iyo sidaa awgeed, lagu aqooonsado goobaha bulshada inta ay xaallada
caafimaad dara aysan kasii dhalanin)
• Baahida looqabo in macluumaadka lagaarsiiyo goobo badan, in ciyaalka lagu astaangarto iyagoo kusugan
xaafadahooda iyo in laga mid dhigo bulshada nawaaxiga la dego oo u jiro masaafo xaruumaha.
• Baahida loo qabo in lalayeesho xiriir wanaagsan odayaasha iyo xubnaha matala qabiilada iyo jifooyinka,
si danta iyo hadafyada laga leeyahay barnaamijyada loo xaqiijiyo in si wacan loo fahmo, iyo looga hortago
khilaafyada dhalan karo.
• Baahida loo qabo in xiriir wanaagsan lala yeesho dhamaan bahwadaagta iyo hogaanka shacabka si amniga
iyo si socodka barnaamijyada loo xaqiijiyo.
Qaab fududeeysa hawlgalinta bulshada ayaan jirin. Goob kaste iyo hay’ad kasteba ayaa u baahan farsamo iyo
wajihid iskeeda ah. Bogyadaan ayaa soo koobaya dhawr tilaabooyin oo ah in la tixgaliyo, wax caawin karo.
Marxalladaha oo dhan, ayaa waxaa muhiim ah barnaamijyada oo dhan inay tixgalin siiyaan ka mid dhiga
bulshada.
La shaqeeynta bulshada ayaa ka ah xubin WEEYN barnaamijka ee ma’ahan kali hawl dheeri ah oo la fuliyo
‘markii waqti loo helo’ mise ah tabaruc oo aan tababar lahayn mise la kormeerin.
Heerarka bulshada looga qaybgelyo qorshooyinka nafaqo-darrada aadka ah lagula tacaalo.
Qorshooyinka ku aaddan maaraynta nafaqo-xumad aadka ah ayaa inta badan ka koobnaadaan hawlgalyo
tiro badan oo laga hirgeliyo waaxyo iyo gooba kala nooc-nooc aah sid (SFPs oo waaxda quudinta dheeriga
ah, OTPs oo ah waaxda bukaansocodka ah, SC oo ah rugta raysasha-kicinta) xarunnada u dhaw mise ku xiran
goobaha caafimaadka ah.
Shaqsiyaadka bulshada ayaa door muhiim ka cayaara in ay ka caawiyaan shaqaalaha caafimaadka inay
falanqeyaan baahida iyo inay astaan gartaan ciyaalka la tacbaansan macluulsha iyo in sidoo kale ka qayb
qaataan qorsho u dejinta barnaamijyada iyo ka qybqaadashada sida loo gaarsiin lahaa waxyaabaha iyo la
socodka xaallada bukaanada.
Si loo helo macluumaad sugan, ayaa looga baahan yahay shaqsiyaadka bulshada inay fahmaan hadafyada
iyo qaabdhismeedka barnaamijyada nafaqa siinta. Waxaa taa siidheer, bulshada waa in laga mid dhigaa
jaanqaadka u hore ee barnaamijfulinta si looga hortaga dhibaatooyinka sida maqnaanshaha bukaanada, si
xun u isticmaalida raashiinkja (sida sii iibinta mise wadaagida), si xun u haaynta daawooyinka la bixiyo.
Bulsho ku hawlinta Somalia ayaa adag. Si kastaba haa ahaatee, hay’ado qaar ayaa jira oo khibrad u yeeshay
fulinta nafaqa siinta oo si baaxad leh ka mid dhigtay bulshada. Qorshahaan ayaa ah mid sadex waji ah:
111
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
1: Heer u hore- Jaangoynta iyo qiimeynta waxtarka ka qayqaadasha bulshada.
In bulshada laga mid dhiga hawsha marka u hore ayaa si weyn u wanaajinaysa sugnaanta barnaamijka. Haddii
ay tani suurta galin ayaa hay’ada isku dayi karto in ay hawlfulinta dhabta ah ee barnaamijka iyadu qabato
iyadoo sida u yar ku hawlisa bulshada.
Inta lagu guudo jiro qiimaynta baahida iyo daraasaadka qorshaha ayaa madaxka bulshada laga mid dhigi
karaa in aqoonsadaan goobaha haboon iyo wacyigalinta ku saabsan macluumaadka. Meelaha ay ka suurto
gasho in bulshada laga mid dhigo, hay’ada ayaa marka u hore ah inay qaado qiimaynta ka qaybqaadashada.
Asalka warbixinada ayaa ahaan karto saxaafada qaran, xogogta qiimaynta baahida, khuburada degaanka,
madaxda bulshada, culumada, shaqsiyaad matalo bulshada martida lagu yahay hadii xaallad barakacyaal
mise qaxooti jirto, hay’adaha u adeega bulshada (CBOs), ha’adaha qaramada midoowday (UN) iyo hay’adaha
dawliga ahayn caalamiyeed. Inta lagu guudo jiro qiimaynta ka qayqaadashada ayaa hay’ada soo arrurisaa
warbixino ku saabsan;
• Liis gareynta adeegyada sida aadka ay bulshada ugu baahan tahay lagu maareeyo macluusha (biyo iyo
fayodhawr, mashruucyo lagu wacyi galinta caafimaadka, gaadiidka iyo isgaarsiinta, wadooyinka, goobaha
caafimaadka, iskuulada, qaab suuqaynta raashiinka)
• Goobaha lagu fuliyo mashruucyada quudinta- ku salaysan u dhawaanshaha xaafadaha/degaanada/
goobaha caafimaadka
• Ilaha uu kaboonyahay barnaamijka quudinta ay bulshada fulin karto
• Kheeyraadyada bulshada (goobaha keeydka, lacagaha, xilliyada, mabda’yada diiniyeed iyo kuwa
dhaqaneed)
• Baaxada Waxqabadka Aadamiyeed (noocyada shaqaalaha khibradaysan iyo heerka ka hawlgali karaan)
• Hay’adaha uu adeego bulshada ee ka jira degaanka iyo goobaha waxbarashada ee ku hawlan arrimaha
laxiriira cunnada iyo nafaqa
• Xeeladaha u haboon ee lagu dhiiriyo ka qaybqaadashada tabarucyada iyo daryeeloyaasha bulshada.
Falanqaynta warbixinada lasoo arruuriyey ayaa laga ogaan karaa heerka hawlgalka bulshada uu
gaarsiinsanyahay. Waxaa taa siidheer, bulshada in lala shaqeeyo ah ayaa waxay ku xirantahay in hay’ada ay
lasii shaqeeyneysey iyo in kale iyo sahlanaanta bulshada uga qaybqaadan karto barnaamijka.
2: Heerka is-la Shaqaynta (is-baheysiga shaqo-wadaaga)
Heerkaan, ayaa hay’ada hawlfulinta u baahan inay go’aansato qaabka lashaqeeynta bulshada yahay iyagoo
kusalaysiinaaya warbixinada lagusoo aruuriyey qiimaynta (wajigii hore). Hay’ada waxay doorbidi kartaa inay
lashaqeeyso shaqaale shaqsiyaadka ku hawlan wacyigalinta bulshada iyo/mise hay’adaha u adeego bulshada
loo yaqaano (CBOs).
Shaqaale shaqsiyaadka ku hawlan wacyigalinta ayaa u baahnaan karo tababar iyo khibradsiin lagu fuliyo
hawlaha barnaamijka iyadoo dhanka kalena CBOs ka u baabnaan karaan taageero farsameed iyo u kordhinta
kheyraadka lagu fulin lahaa barnaamijka. Labadaan qaab ayaa u baahan in marka hore laga kormeero. Waxaa
muhiim ah in la fahamsiiyo shaqsiyaadka kale ee bulshada shuruudaha lagu xushay shaqsiyaadka mise CBOs
yada sida khaas ah la doortay si aysan u dhicin khilaafyo u horseedi kara colaad.
Qodobada lagu bahwadaago ayaa ku kala duwan iyo la tixraacaayo nooca macluumaadka nafaqa siinta lagu
hawlanyahay. Marka labilaabaayo barnaamijyada quudinta ee laga mid dhigo bulshada ayaa ah qodobadaan
la tix galiyo;
• Waa in la shaqaaleeyo oo la tababaraa dadka u dhashay degaanka- layeeshaa heshiis shaqaaleed ka
dhexeeyo shaqaalaha iyo hay’ada. Xilliga shaqaaleeynta ayaa muhiim ah in la fahamsiiyo xubnaha bulshada
112
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
shaqooyiinkooda, hadafyada barnaamijka, koobaha bartilmaamsan iyo qaababka ay ku shaqeeynayaan
(hadii ay jiraan) mise waxyaabaha uu qofka uu ku shaqeeynaayo.
• In la aqoonsada kheyraadka dheeriga ee loo baahanyahay in lagu taakuleeyo kaqaybqaadashada sida
waxa lagudhiiriyo shaqsiyaadka bulshada
• Waxaad naqshadeeysaa qaabka wacyigalinta adigoo bartilmaamsanaayaa goobaha ee sida aadka looga
baahanyahay adeegyada ee laguna fulin karo si iskaashi ku salaysan. Si wacan ugu kala qoondee shaqaalle
caafimaadyada, bulsho u adeegtada iyo kheyraadka
• Xiriir la samee CBOs kulana heshii doorka ay kala leeyihiin bahwadaagtada, heerarka iskaashiyeed,
kheyraadka loo baahanyahay (yaana bixinaayo), mudada lagu fulin karo hawsha, shuruudaha soo galida
iyo bixida bahwadaag kasto iyo heshiis rasmi ah oo qeexaayo qodobada heshiiska.
• Waxaad hindistaa fariino lagu gudbiyo akhbaaro caafimaad iyo kuwa nafaqa siinta oo lagula hadlo
kooxyada bartilmaamsan.
• Hawlgali xubnaha bulshada kana mid dhig hawlaha barnaamijka. Hawlinta ayaa ah qaab iskukeenida raga
iyo dumarka si ay uga wadahadlaan carqaladaha asaasiga ah iyo sida lagu heli lahaa falcelinta bulshada
iyadoo ka kaashanaysa shaqaalaha bina aadamiyeed.
• Waxaad ku dadaashaa in xiriir wadahal lala sii yeesho bulshada loo bartilmaamsado barnaamijka si loo
dhaliyo kalsooni iyo sida loo xaqiijin laha kaqaybqaadashada qorsheynta, fulinta iyo kormeerida fulinta
adeeg bixinta.
Isbaheysiga dhabta ah ee lagu fulin karo barnaamijka ayaa labo heer ka dhaco: heer barnaamijiyeed iyo heer
bulshadeed. Labadaan heer ayaa iskakaashada shaqaalaha wacyigalinta iyo kuwa farsamadeed si loo fuliyo
hawlaha kala duwan:
Heerka barnaamijiyeed• In laga caawiyo cabirada jismiyeed ee loo yaqaano ‘anthropometric measurements’dadka loo faa’ido
• In laga caawiyo iskudardarka u hore iyo u sii qaybinta dadka loo faa’ido
• In lala xiriiro mise akhbaarada aqooneedyada oo looga sii turjuma luuqada degaanka xilliyada cashir
siinta bulshada
Heerka bulshadeedWacyigalinta bulshada;
Shaqaalle farsameedka oo la kaashanaaya kuwa kale ee wacyi galinta ayaa hindisaaya fariin akhbaareed
haboon iyo inay ku turjumaan luqada degaanka sida qeexida macluusha iyo astaanada bulshada ku gartaan
shaqsiga macluulsan.
In la aqoonsada qaabka u wanaagsan ee odaayaal dhaqameedka iyo kooxyada u bartilmaamsan barnaamijka
loogu gudbin lahaa fariin akhbaareedyada
In laqorsheeyo shirarar lala yeelanaayo odayaal dhaqameedka si loo ogeeysiiyo bulshada jadwalka tababarka
iyo hawlaha barnaamijka
In shaqaalaha wacigalinta ogaadaan carqaladaha hortaagan hawsha iyo in ay la imaadaan waxii xal ah, sidoo
kale inay ka dhaliyaan xiriir wadahadal dhexmara bulshada iyo hay’ada.
113
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Raadinta Dhacdooyinka
Koox shaqaalaha wacyigalinta ah ayaa dhici karto inay ciyaalka soo baaraan iyagoo jooga xaafadaha si ay u
helaan shaqsiyaadka macluulsan (kuwa daran, heerka dhexdhexaad ah mise kuwa halista kujiro) iyo inay
usiigudbiyaan barnaamijka ku haboon in lagu daryeelo. Hadii cunug aad u macluulsan la arko oo laakiin lahayn
wax caafimaad dara oo kadhashay macluusha ayaa ah in loosii gudbiyo goobaha hanaanka bukaansocodka
ee loo yaqaano OTP u dhaw. Hadii ay jirto hooyo xaamilo ah uu kujirta bilaha u dambe mise cunug da’diiso
tahay 5 bilood ilaa 59 bilood oo sida dhexdhexaad u macluulsan, waa in loogudbiyaa goobaha quudinta loo
yaqaano SFP ee u dhaw. Marar qaar ah ayaa wacyigalinta kali kufilnaato inay bulshada iskeenaan goobaha
quudinta. Raadinta dhacdooyinka ayaa muhiim u ah in uu barnaamijka uu gaaro meelo badan iyo in ciyaalka
la daaweeyo inta ay la imaanin xaalladaha khatar galiya noolasha.
Booqashada lagula socda xaallada bukaanka
Marar qaar ayaa shaqsiyaadka la daryeelo ay ka maqnaadaan mise ay iskadhaafaan barnaamijka. Mararka
noocaasi, ayaa shaqaalaha wacyi galinta looga baahanyahay in uu lasiisocdo xaallada shaqsiga si uu ugaado
sababaha kaliftay maqnaanshaha iyo in uu kudhiiri galiyo inay kusoo noqdaan barnaamijka. Waxaa kale oo
haboon in lasocodka xaallada shaqsiyaadka ay daawooyinka kawaxtari waayeen; shaqaalaha wacyigalinta
ayaa sii baaro sababaha una sheego hay’ada waxii warbixino dheeri ah loogu daryeeli lahaa shaqsiga. Mararka
gargaarka degdega ayaa si meel gaar ah ayaa shaqaalaha wacyigalinta oo khaas ah lashaqaaleysiiyaa si ay
ula shaqeeyaan kuwa hay’ada. Hawlaha waqtiga dheer socdo ayaa tabaruc la tababaray (oo laga ta’kuleeyo
goobaha caafimaadka mise wax dhiiriyo lasiiyo) ayaa ka caawin hawlaha lasocodka xaalladaha bukaanada.
3: Heerka u dambeeyo iyo hawlaha socdo
Wajigaan barnaamijka ee u dambeeyo ayaa lagu hawl galiya hawlgalinta xoogan ee bulshada. Bulshada ayaa
u madaxbanaan maareynta adeegyada, dhanka kalena hay’ada bahwadaagta ayaa doorka kormeerida leh,
marar loo baahdane inay bixiyaan ta’kulayn farsamadeed iyo mid kheyraad ah.
Baraarujinta bulshada ayaa hawl socotaa. Shaqsiyaadka bulshada iyagoo ka qaybqaadanaayo shirarka
kadhiibto ra’igooda iyo waxii soojeedin ah oo qaabfulinta hawlaha ka duwan kuwa lagu guudajiro.
Tabarucyada/shaqaalaha wacyigalinta iyo shaqaalaha kale ee bulshada ayaa si joogta ah xiriir la sameeyo
bulshada si loo aqoonsada waxii carqalada ah iyo sidii laguu heli wadashaqeeyn xal keenta. Xiriirka loogta ah
lala yeesho bulshada ayaa ah in durbadiiba la fuliyo marka uu barnaamijka uu bilaawdo. Xilliga laguguudo
jiro wajiga nakhshadeeynta ayaa waxii warbixino lasoo aruuriyo, shaqsiyaadyada iyo shirirka lagu fuliyey
wadahadalkaan ayaa muhiim u ah barnaamijka.
114
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAAR-SHAQEEDKA 36 aad: Baaritaanka xooggan oo lagu ogaado nafaqoxumada daran.
Baaritaanadaan xooggan ee lagu kala ogaado ayaa ah farsamada lagu qiyaaso caafimaadka guud iyo xaallada
nafaqadeed ee cunuga. Waxay ka mid tahay hawlaha ee bulshada lagu hawliyo.
Hadafyada baaritaanadaan ayaa ah:
• In la ogaado dhamaan ciyaalka degaanka ee macluulsan, iyo
• In lasii astaangarto macluusha inta uu cunuga la imaanin caafimaad darada kasii dhasho macluusha
Baaritaanada wacan ayaa ah meelo baaxad leh gaarsiinsanyahay iyo ay yareeyso tirade ciyaalka u baahnaan
lahaa daryeelka bukaanjiifka ee SC da, taaso si turjumta heerar reysasho iyo waxqabadka barnaamijka oo
fiicnaado.
Tan ayaa si khaas muhiim u ah wadanka Somalia, halkaasoo ay kajiraan goobo badan oo daryeelka
bukaansocodka ee OTP ee laakiin awood u lahayn inay ciyaalka sida aadka u nafaqo daran ay usiigudbiyaan
goobaha SC. Marka uu cunuga lagu arko astaanada SAM oo ladaaweyn waayo ayaa sii yaraato fursad uu kusii
noolaado.
Aqoonso ciyaalka in la baaro ah (dhacdo raadin):
Isticmaal farsamooyinka ku qeexan Cutubka 9aad (Hawlinta Bulshada) inaad ku qorsheeyso hawlaha.
Waxaa jira qaabab badan oo lagu qorsheeyo dhacdo-raadinta. Sida guud, waxay ka kooban tahay u dirida
tabarucyada/shaqaalaha wacyigalinta ilaa xaafadaha kaguri kaguri, mise inay ciyaalka oo dhan ay hal meel
iskukeenaan (kaguri kaguri ayaa inta badan la doorbidaa si aan looga tagin wax ciyaal ah) si loo baaro.
Ciyaalka loo aqoonsaday inay macluulsanyihiin ayaa si toos ah loo siigudbin karaa goobaha daryeelka iyagoo
lasiinaayo warqad gudbin ah (SFP, OTP mise SC), mise in loo sheego inay isgeyaan goobaha u dhaw. Shaqaalaha
wacyigalinta iyo bulshada ayaa ah inay fahamsanyihiin kooxda u kala bartilmaamsan barnaamijyada kala
duwan, si ay dhicin in ciyaalka aan lasoocelinin marka loo gudbiyo.
Qaababka lagu baaro:
• Cabbir Wareega Cududa ee loo yaqaano MUAC
• Ka fiiri inuu jiro bararka xubnaha hoose.
• Astaanada caafimaadeed (caatonimo iyo tabar dari, siiba ciyaalka ka yar 6 bilood)
• Isticmaal shuruuda lagu seexiyo si aad go’aan ka gaartid inuu cunuga u baahanyahay sii gudbin.
Cabirka miisaanka iyo dheererka mise W/H ayaa lagu ogaadaa xaruunta, laakiin cunuga ayaa lagu seexin
karaa xaruunta daryeelka sababo la xiriira miisaanka iyo dheererka (W/H), Wareega Cududda (MUAC) mise
bararka xubnaha
Hawlaha la socodka xaalada caafimaad:
Tabarucyaasha iyo/mise shaqaalaha wacyigalinta ayaa ah inay had iyo jeer la kulmaan shaqaalaha hay’ada
(kashaqeeyo SFP mise OTP) iyo inay ka warbixiyaan hawlahooda (goobaha la booqday, inta caruur ee la
baaray, inta caruur ee lasii gudbiyey). Sidoo kale waa inay ka warbixiyaan hawlaha ay ku wacyi galiyeen
hoogaamiyo dhaqameedyada iyo hay’adaha iwm
Shirkaan ayaa lagu qiimayn karaa hawlaha wacyigalinta iyo in laqorsheeyo goobaha la booqan lahaa wiigyada
xigga.
115
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAAR-SHAQEEDKA 37 aad: Liiska laga tix-raaco booqashada xaafadda
Arimahaan ayaa ah la tixgaliyo marka la booqanaayo xaafada. Su’aaloyinka aad ka weydiinlahayd ayaa ku
xiran xaallada cunuga shaqsi ahaantiisa.
Quudinta
• Ma cunuga buko kali ayaa cunno cuntada Premix/RUTF?
• Ma cunto ka duwan Premix/RUTF baa lasiiyaa cunuga buko? Hadii ay HAA tahay, waa cunto side ah?
• Miyuu dhameystaa Premix/RUTF inta aan cunto kale aan lasiinin? Kawaran caanaha naaska?
• Sidee lagusiiyaa Premix/RUTF? (sida ma cunto kale ayaa loogu daraa mise biyo)
• Qiyaas intee dhan oo Premix/RUTF ayaa lasiiyaa maalikiiba?
• Intee jeer ayaa cunuga buko lasiiyaa cunto/RUTF maalinkiiba?
• Qof miyaa ku dhiiri galiyo/caawiyo si uu cunuga buko uu wax cunno?
• Muxuu waalidka/daryeelaha ku sameeyaa cunuga buko hadii uu diido inuu cunto cunno?
• Fiiri sida uu hal waqti uu cunteeyo Premix/RUTF.
Xanaaneynta
• Waalidka/daryeelaha miyuu isdareensiiyaa inuu cunugiisa uu sii reysanaayo? Hadii MAYA tahay, sababtu
maxay tahay?
• Horay miyuu u tageen dhakhtar dhaqameed si ay u caawiyo cunuga?
• Yaa daryeelo cunuga buko maalinimada?
• Cunuga buko miyuu yahay nadiif?
• Ma jiraa qof reerkaasi ah oo xanuunsan mise goor dhaw dhintay? Sidee ay arintaan u saameysay daryeelida cunuga?
• Ma jiraan xaallada ka jira reerka oo saameeyo sida cunuga loogu xanaaneeyo?
Caafimaad
• Xagee baa u ah ilo biyo reerka?
• Miyaa laga isticmaalaa saabuun reerkaa?
• Miyeey waalidka mise daryeelaha iyo cunuga buko gacmaha iyo wajiga dhaqdaan inta cunto cunida ka hor?
• Miyaa Premix/RUTF, cunnoyinka kale iyo biyaha laga daboolaa diqsiga?
• Miyuu waalidka mise daryeelaha yaqaanaa waxyabaha sababo shubanka?
• Muxuu waalidka mise daryeelaha sameeyaa marka uu cunuga shubmo? (falalka laxiriira cuntada, daawooyinka iyo dareeraha)
• Hadii ay jiraan wax daawo ah oo loo qoray, ma si sax ah ayaa lagasiiyaa?
• Hadii ay jirto wax caafimaad daro ay kooxda daryeelka bukaansocodka ay ku sheegeen, sidee buu yahay cunuga? Ma jirtaa baahi looqabo in ay dib booqdaan isbitaalka?
• Observation of diarrhoea or vomiting.
Sahlanaanta Helitaanka Cuntada
• Maxaa qoyska u ah ilaha asaasiga ee cuntada?
• Maxaa qoyska u ah ilo dhaqaale?
• Reerka miyuu helaa rashiinka la quudiyo qoysaska loo yaqaano ‘General Food Rations’? Hadii ay qaataan, dad intee dhan?
116
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
10. XOG-WADAAGID, WAXBARASHO IYO (AQOON) ISGAARSIIN,NAFAQADA KU AADDAN.
117
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Qaababka lagu maareeyo xaaladaha macaluusha daran ayaa waxaa ka mid ah in la xalliyo hab-dhaqameedyada
bulshada u horseedo macaluusha. Waxaa muhiim ah in la fahansiiyo bulshada fal-nooleedyada sababo
macluusha iyo dabeecadaha ay nafaqo-darrada ku soo dhuumato iyada oo isla markaa lagu hanuunina
hayo hab-dhaqameedyada ugu wacan oo looga hortaggi karo macluusha oo lagu adeegsan karo heerka
qoyska. Ka qayb-gelinta bulshada arrimaha la xiriiro jaangoynta iyo horumarinta maadooyinka iyo walaxyada
waxbarrida ku aaddan hanuuninta bulshada si wax looga dooriyo hab-dhaqameedyada nafaqo-darrada ka
kalahdo, ayaa ah arrin ahmiyad weyn leh. Goobaha wax lagu qaybiyo iyo bandhigyada aqoon-is-waydaarsiga
ayaa ah meelaha ugu habboon in laga jeediyo fariimo ku aaddan daryeelka carruurta, nadaafada qofka iyo
fayo-dhawrka qoyska, cabitaanka biyo saafi ah, hab-diyaarinta raashiinka iyo kaydin fayodhawr ka jaanqaada,
iyo adeegsiga iskudhafan-quudeedda laga helo karo deegaanka oo la cuno si loo kobciyo tayada helitaanka
nafaqo ee degmada.
Xog-wadaag nafaqada ku aaddan: waxaa laga wadaa aqoonta/ogaanshada macluumaad ku saabsan
cuntooyinka cusub ee la bixiyo xilliyada gargaarka degdega jiro. Waxbarashada ku aaddan nafaqada waxaa
lagala jeedaa tababbarka ama hanuuninta arrima gaar ah loogu talogalay, sida hooyooyinka in lagu jiheeyo
nuujinta ilamaha oona la ogeysiiyo wax-tarka ay lee dahay. Is-gaarsiinta nafaqada ku aaddan waxaa laga
wadaa hababka macluumaadka iyo aqoon-cilmiyeedyada dadka loogu gudbiyo.
Tilaabooyinka la tixraaco si loo helo waxbarasho waxtar leh kulumada bulshada nafaqada lagu baro:
Tilaabada 1: Heerka bulsho, ayaa ah in la soo aqoonsado dhibaatooyinka saameynaaya dadka u bartilmaansan
qorshaha. Dhibaatooyinka ayaa sida u wacan lagu ogaadaa marka la sameeyo qiimaynta baahida jirta.
Tilaabada 2: taxaal-qor dhibaatooyinka adigoo u kala hormarina haya mudnaanta. Dhibaatada u daran ayaa
qaadato kaalinta koowaad, kuwa sahlanna liiska ha u hooseeyaano.
Tilaabada 3: Aqoonso kooxda waxqabad u bartilmaamsan. Kooxda bartilmaamsan ayaa ku qeexan inay yihiin
kooxda sida aadka ah u dhibaateysan.
Tilaabada 4: Muwaafaqo (heshiis) ka dhis bulshada dhexdeeda ku saabsan wixii lagu xalin lahaa dhibaatada.
Ka qayb-gelinta afraada bulshada tilaabadaan ayaa lagama maarmaam ah, maxaa yeelay aftida laga helo
halkaan waxa ay waxtar u lee dahay in la helo macluumaad anfaco tilaabooyinka xiga.
Tilaabada 5: Iyadoo lagu salaysiina hayo jiritaanka dhibaatooyinka la isku afgartay Tilaabada 4, waxaad
doorataa qodobada nafaqa siinta ee ku habboon sida, haddii ay dhibaatadu tahay mid la xiriirta daryeel
xumida canuga- waxaad doorataa qodobada sida nuujin dhameeystiran iyo quudinta dheeriga ah.
Tilaamada 6: Aqoonso waxyaabaha carqaladeyn kara hanaan-wadaaga macluumaadka nafaqa siinta sida isaf-garanwaa iyo kala duwananshada diinta dadka, waxaad sii raadisaa qaababka ku habboon oo carqalada
lagu xalin karo.
Tilaabada 7: Isku-barbardhig oo qiimee kaddibna ka qaado qaabka u habboon aad fariinta ku gudbin karto/
gaarsiin karto sida bandhigyo, heeso, riwaayado, gabayo iyo daraasaad wacyigalin ah.
Tilaabada 8: Qabo darsi aqooneed: Diyaari agabyo aqooneed, qabo xilliyada mise taariikhyada iyo goobaha
laguqaban lahaa, waxaana sii ogeysiisaa kooxda u bartilmaamsan barnaamijka.
Tilaabada 9: Kaddib marka aad qabatid kulamaha aqoon-is-waydaarsiga, ogeysii shaqsiyada mise kooxaha
u bartilmaamsan ka-qaybqaadashada kulamda xigga. kaddib waxaad qiimeeysaa heerka waxtarka kana ad
soo gabagabayna hayso. Baraha waxaa laabud ah inuu ogaado hababkii ugu facaalsnaa, waddooyinka ugu
wanaagsaa oo loo maro aqoon-wadaagi si fariimo si wacan dad loogu gudbiyo. Iyo Sida ay dhegeystayaashii
fariintii loo gudbiyay u gaartay, ma fiicnayd mise? Oo u sidaas kaddib isku day in xaalada xog-wadaaga ku
salayso.
Tilaabada 10: ka qor qoraal rasmi tababbarka kaddibna u gudbi kormeeraha.
118
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Kulamaha talo-siinta.
Daryeelayaasha iyo xubnaha qoyska ayaa ah inay fahamsan yihiin baahida loo qabo xanaaneyn habboon iyo
nafaqa-siin carruurta aad loo daneeyo iyo sidoo kale in la xanaaneeyo shaqsiyaadka ka soo baxay qorshooyinka
nafaqa siinta. Qofka nasteexeeyaha ah oo ahaan karo kalkaaliso mise baraha nafaqa siinta ayay yahay xilkiisa
inuu siiyo daryeelaha wixii macluumaad oo muhiim ah. Hoos waxaa ku yaalo geedi-socodka laga tixraaco
talosiinta (nasteexo bixinta). Nasteexayaasha waa shardi inay qaataan tababbarka lagu tababbaray hanaanada
talo-bixinda habraaca nasteexobixinta iyo waxyaabaha la xiriira hawshaas. Qaab wejiha loo yaqaano GATHER2
ayaa hadda ay isticmaalaan nasteexoyaasha marka aya bixinaayaan daraasadyada nasteexo bixinta. Qaabkaan
ayaa ka kooban;
- Salaan bukaanka oo kursi ku fariisii, isbar kaddibna qiimee xaaladiisa
- Weydi sida ay u arkaan xaaladooda nafaqadeed, asbaabaha, dhibaatooyinka la xiriira nafaqada iyo rabitaanooda.
-U sheeg qaababka kala duwan ee lagu wejaho dhibaatooyinka nafaqadeed. gudoonsii fariimaha ugu muhiimsan)
-Ka caawi bukaanka inuu go’aansado isagoo xog-ogaal ah, waxaana wada dejisitaan qorsho wax qabad/ qaababka lagu wajaha dhibaatooyinka)
- Si wacan ugu sharax khiyaaraad u banaan iyo waxyaalaha uu fali karo iyo caqabadaha jiri kara)
- sii kalsooni, shakiga ka saar, waxaana u sheegtaa taarikhda kulanka xiga oo ku balanteen inuu soo laabto)
Tilmaamo guud oo talo-bixinta laga tixraaco.
• Shaqsiyaadka lala taliyo ayaa waxaa ka mid ah: bukaanka nafaqo-darrada aadka ah, (siiba haweenka xaamilada
ah iyo kuwa nuujiyo), daryeelayaasha (waalidiinta mise xigtada) carruurta ka yar 10 sano, iyo ku daryeela bugtada
muddo dheer soo jirranayd iyo kooxaha bulshada u adeego.
• Talo bixinta waxaa fulin karo aqoonyahanka nafaqeynta, kalkaalisooyinka, dhakhaatiirta, shaqaalaha u
adeega bulshada ama kuwa wakaalladaha.
• Nastexeeynta ayaa laguu aaddin karaa xiliyada maareynta macluusha, laga saaraayo isbitaalka iyo xilliga
la socodka xaalada bukaanada macluulsan
• Noocyada agabyada la isticmaalo ayaa ku xiran dhibaatada jirta iyo qodobada la doortay. Marka aysan jirin habraac
qaran ayaa nastexosiiyaasha ayaa isticmaali karo habraacyada caafimaadeed iyo nafaqadeed ee markaa iyada la
heli karo, maareynta iskujirta ee cuduradda caruurta, habraacyada IYCF (Quudinta ciyaalka sida aadka u yar kuwa
kale yaryar), Nafaqasiinta iyo HIV/AIDS.
Duluc-cilmiyeedyada nafaqada.
Talo-bixin iyo waxbarid ku aaddan nafaqada ayaa ah arrin muhiim u ah maareynta nafaqo-darrada nooceed
dhexdhexaadka lagu tilmaamo. Sidoo kale waa dadaal ahmiyad weyn u leh ka hortaga nafaqp-darrada aadka
ah, sababtoo ah aqoonta uu bukaanka u lee yahay waxyaabaha sababo macluusha ayaa ka caawineysa
bukaanka mise daryeelaha inuu ka hortago nafaqa darro ku timaado oo la tacaalo hadday xaladu sii liidata.
Waxaa sidoo kale la booriyaa in mar kaste oo kulamo aqoon-is-waydaarsi laqaban hayo, in in duluccilmiyeedyadaloo arko inay yihiin fursado, oo loo adeegsado si u qalmato tayooda waxtar, oo hirgeliyo si
looga yool-gaaro gudbinta fariimaha ahmiyada weyn leh oo ku saabsan caafimaadka dumarka iyo carruurta.
Dulucda fariimahan bartilmaameedka u ah, ayaa fikrad ahaan ku xiran macnahooda guud, hase yeeshee,
waxa ay in badan ku guda jirtaa qodobadan soo socda:
• Fal-xanaaneed toobboon oo cunuga lagu koriyo.
• Nadaafada qofka iyo fayodhawrka guriga iyo qoyska.
• Isticmaalka biyaha saafi ah.
• Hab-diyaarinta cuntada oo nadaafad loo adeegsado.
• Xaalaynta cuntada iyo nadaafad ku kaydinta.
• Isticmaalka iskudhafanta uraad-quudeed deegaanka laga helo oo baahida nafaqo lagu kabo.
• Isticmaalka habboon ee cuntada noocyada diyaarka ah.
119
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
Qodobada nafaqada iyo fariimo muhiim ah;
Maadada/dulucda
Nuujinta
Quudinta
kabo
Loogu talagalay
1.Dumarka nuujiyo
2.Hooyooyinka
uurka ah ee ku jiro
sadexda bilood ee
u dambe mise ‘3rd
trimester’
faariimo muhiim ah/ Qodob fal-doorada.
-Waqtiga u habboon in la nuujiyo(halka saac ee u hore
marka uu dhasho) iyo siinta dambarta
-Muhiimada in la nuujiyo ugu yaraan 2 sano
-Muhiimada nadaafada la xaqiijiyo xilliga cunto diyaarinta
iyo quudinta
-Sii hooyooyinka warbixinada muhiimka ah ay ku nuujin
lahayd naaska kali iyo inay nuujinta kuwado.
-Ciyaalka 0-6 bilood waa in naaska kali la siiyaa: Cunto
yaan las iinin (xitaa biyo) aan ka ahayn caanaha naaska
-Marka uu naaska rabo waa inuu heli karaa (inta uu
cunuga sii rabo).
-Ku dhiirri gali in la nuujiyo marka uu buko. Haddii uusan
nuugi karin, caanaha naaska haa loo maalo, koobna ha
lagu siiyo.
lagu Hooyooyinka
leh -Ku dhiirri gali inay nuujinta lagu wado waxii ka dambeeyo
ciyaalka 6da bilood 6da bilood loona raaciyo quudin dheeri
-U kala sharax cuntooyinka kuwa jirka dhiso, kuwa tamarta
iyo kuwa kaweeyn
siiya iyo kuwa difaaca jirka. Cuntooyinka jirka dhiso ayaa
ah kuwa kobciyo iyo dayartiro jirka (sida hilibka, digirta,
caanaha, ukumaha).
-U sharax cuntooyinka tamar siiyo jirka, waxay siiyaan
xooga jirka uu waxqabsan lahaa sida shaqeetnta, fakarida,
orodka iyo ciyaarida iwm (shamuureey, galeey, saliida)
-U sharax cuntooyinka difaaca jirka ee ka difaaco jirka
caabuqyada iyo la dagaalanka cuduradda (sida qudaarta
cagaaran, cambaha, kaarootka)
-Ku dhiirri gali in caabitaanada loo badiyo, nuujinta ka
mid tahay, habeen iyo maalin siiba kuwa shubmo mise
mataga
-U sheeg inaysan ka reebin cuntada xilliga uu buko laakiin
ku dhiirri gali in qiyaas yar oo cuntooyinka nafaqeeysan in
had iyo jeer la siiyo mise hal mar oo cunto siin oo dheeri
ah in la siiyo
-Ku dhiirri gali inay hooyada keenta carruurta kale ee ka
yar 5 sano goobaha caafimaad ee u dhaw si loola socda
xaaladooda caafimaad iyo si loo siiyo fitamiin A ga lixdii
bilood.
120
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
Quudinta caruurta D a r y e e l a y a a s h a -Haddii uu cunuga la nuujinaayo, ku dhiirrigali in lagu
buko iyo kuwa mise hooyooyinka siiwado nuujinta
macluulsan
caruurta macluulsan -Cunuga ayaa xilligaan u baahan 1. Cunno tamar sareeysa
(150 -200 kcal/kg oo miisaanka jirka) 2. Burotiin kufilan
4-5g/kg miisaanka/maalinkii 3. Nafaqada yaryari siiba
potassium, iron, zinc iyo fitamiino
-Cuntooyinka waa inay yihiin kuwa u fudud cunida iyo
dheefshiidid
-Si loo helo qaadashada tamar sare: 1. Quudi cunuga had
iyo jeer, ugu yaraan lix jeer maalinkii 2. Ugudar saliid,
malab, burcad, sokor 3. Sii cuntada dufanta qaniga ku ah
sida looska, afakaadhada, caanaha xoolaha
-(To achieve high protein intakes: Use milk, or locally
available staple mixed with legumes, meat or fish)
N a f a q a - s i i n t a 1 . H o o y o o y i n k a -Ka cabbir miisaanka (kg) dumarka dhan ee uurka leh
hooyada
xaamilada ah iyo waxaana ku qortaa kaarka hooyada
kuwa nuujiyo
-Ka dhadhacsii hooyooyinka cuntooyinka ku habboon
dumarka uurka leh iyagoo isticmaalaayo cuntooyinka
degaanka laga helo
-Ku dhiirri gali inay cunaan cuntooyinka ku dheelitiran
fiitamiinada iyo macdanta
-Ku dhiirri gali inay hooyada dhex seexisa carruurta
shanta sano ka yar iyo kuwa uurka leh lafsadooda
shandarwada kaneecada si looga hortaga dhiigyarida ka
dhalato malaariyada
-Ka dhadhacsii hooyooyinka cuntada ay qaadan lahayd
inta ay nuujineyso iyo inay biyo badan cabto (2Liitar
maalinkii). U sheeg muhiimada cunnoyinka dheeri ah oo
degaanka laga helo inta ay nuujinayaan.
121
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
Siinta fitamiin A ga 1.Daryeelayaasha
carruurta 6-59
biloodd
2. Hooyooyinka
nuujiyo
Carruurta
-Carruurta da’dooda u dhexeyso 6 ilaa 59 bilood ayaa u
baahan kabsoolka fitamiin A ga lixdii biloodba
-Siinta fitamiin A ga ayaa ku haboon ciyaalka wuxuuna
ka difaacaa cudurada sida shubanka, caabuqa hawo
marenka iyo waxay dhintaa dhimashada.
-Ciyaalka waa in mar kasta lagu quudiyaa cuntooyin qani
ku ah fitaamiin A ga (cambo, qudaarta cagaaran, miraha
gaduudan mise oreenjiga ah ee duur ka baxa, ugxanta
ukunta, beerka, caanaha iwm)
-Carruurta la buko jadeecada, xanuuno indhaha ah,
shuban daran mise macluusha daran waa in lageeyaa
sababtoo ah waxay u baahnaan karaan in lasiiyo fitamiin
A iyadoo lagatixraaco jadwalka daaweeynta.
Hooyooyinka
-Sii hooyada kuuro 200,000 IU Fitamiin A (vitamin A)
hadii uu cunuga jiro 8 wiig mise ka yar.
-Waa xaqiijisaa in kabsoolka lagu laqay goobtaa.
-Ku dhiiri gali hooyada inay cunto cunnooyin iskudheelitiran iyo cuntooyin kala duwan qani ku ah fitamiin A sida
beerka, ukumaha, liinta, barada macaan ee jaallaha ah,
bocorka, qudaarta cagaaran
-Ku qor faaylka hooyada ee lasiiyey kuuraha saa’idka ah.
Waxaad ku qortaa oo kale Kaarka Ciyaalka inay hooyada
la siiyey Fitamiin A
122
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
Macdanta ‘Iron’ ka Daryeelayaasha
iyo ‘folate’
caruurta da’dooda
tahay 6-59 bilood
2. Dumarka uurka
leh iyo Hooyoyinka
nuujiyo
Carruurta
-Sii hal kuuro 6 mg/kg oo macdanta iron maalin kaste
mudo 14 maalmood
-Hasiinin oo ka ilaali macdanta ‘iron’ ka cunuga qabo
cudurka loo yaqaano ‘sickle cell anemia’
-Ka ilaali ‘folate’ ka cunuga ilaa ay kasoo wareegto mudo
2 wiig waqtiga uu dhameeystey kuurada daawooyinka
ka samaysan salfarka mise ‘sulphor-based drugs’ oo lagu
dabiibo malaariyada
Hooyooyinka
-Sii hooyooyinka uurka leh kuuro kaniinka 200mg iron
(Feso4) maalintii sadex jeer + 5 mg oo ‘folate’ hal mar
maalinkii MISE sii nafaqada yaryari (micronutrients) oo
kala duwan
-Ku dhiirri gali isticmaalka wax kasto oo looga hortagi
karo dhiig yaraanta ka dhalato malaariyada sida
shandarwooyinka
-U sheeg noocyada cuntooyinka iyo daawooyinka ee lala
qaadin karin macdanta ‘iron’ maadaamo ay carqaladeyn
karaan qaadashada daawada sida caanaha, dawooyinka
laabj-eexa, shaaha iyo qaxwada
-Ku dabiib dhiig yaraanta mise ‘anaemia’ kuuro ‘iron’
mudo labo bilood
-Xaaladaha dhiig yaraanta daran ayaa ah inaad u gudbiso
goobta kale ee ugu dhaw ee ka sareeysa goobtaa haddii
ay hooyada ku jirto bisha u dambeeysa uurka, mise ay lee
yihiin astaamo cabur neefsi mise xubno barar.
-Kula tali cuntooyinka iskudheeli-taran iyo cunida
cuntooyinka hodanka ku ah ‘iron’ sida beerka, hilibka
xoolaha ee nooca gaduudka ah, rooti, cunooyinka sida
digirta iyo looska iyo kuwa kale lagu daray ‘iron’
-Ku dhiirri gali cunida cuntooyinka qaniga ku ah fitamiin C
ga sida liinta, qudaarta cagaarta maadaamo ay caawiyaan
qaadashada ‘iron’
123
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
Fayowdhawrka iyo 1. Daryeelayaasha
Nadaafada
caruurta ka yar
shanta sano.
Dilida goryaanka
-Ku kaydi raashinka ceyriinka meel qalalan oo sugan
-Ka difaac cuntada cayaanka, jiirka iyo xayawaanka kale
-Kala fogee cuntooyinka ceyriinka iyo kuwa karsan
-Goobaha ciyaalka wax ku cunaan, mise ku ciyaaraan ka
nadiifi mise ka fogee saxarada xayawaanka
-Goobaha cuntada lagu diyaariyo ka dhig nadiif
2. Bulshada guud
-Gacmaha iska dhaq ka hor diyaarinta cuntada lagu
quudiyo ciyaalka
-Dhaq maacuunta cuntada lagu kariyo oo dhaq
miraha(fruits) iyo qudaarta
3. Shaqsiyaadka
-Isticmaal biyo nadiif ah
xaafada
-Si fiican u wada kari cuntada
-Waxaad door bidaa inaad cuntada karisid inta aad kaydin
lahayd tan karsan. Hadii kale cuntada karsan ku kaydi
qaboow mise heerkul hoose. Inta aad cunin cuntada
karsan ee la kaydiyey ka hor, mar kale dabka saar
-Gacmaha ka dhaq cunuga inta aad cunto siinin
-Ku quudi koobab afka ka maran
-Ka goob joog quudinta cunuga, cuntadane sii sii ilaa uu
cunuga ka dhargo
D a r y e e l a y a a s h a -U qeex habraaca fayowdhawrida kor ku khusan
caruurta
bukaanada leh goryaanka
-Sii 500mg oo ‘mebendazole’ mise 400mg oo ‘albendazole’
kuuro hal mar siin ah hadii uu cunuga jiro labo sano mise
kaweeynyahay iyo hadii uu cunuga aan horay loo siinin
6da bilood ee lasoo dhaafay
K o r m e e r i d a Daryeelayaasha
koridda.
carruurta ka yar
shanta sano
-Ciyaalka da’dooda tahay 0-2 sano ayaa u baahan in la
miisaan la cabiro bil kaste.
-Ciyaalka da’dooda tahay 0-59 bilood ayaa u baahan
in had iyo jeer miisaan la cabiro si loo ogaado inay
kobcaayaan.
-Marka ciyaalka loo keeno in la miisaamo, waxaa sidoo
kale ka hubisaa inay qaataan fitaamiin C ga
-Ciyaalka oo kobcintooda sii dhacdo ayaa halis ku jiro una
baahan shaqaala caafimaadedyada inay ka kormeeraan
124
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
Shubanka
Daryeelayaasha
carruurta ka yar
shanta sano
Matagid
Daryeelayaasha
caruurta ka yar
shanta sano
-U soo celi dheecaanka ka baxay adigoo siiyo cabitaano
badan. Cabitaan yar sii mar kasta uu saxarooda, inta uu
ka cabi karo cunuga adigoo ku siinaayo koob nadiif ah ilaa
uu shubanka istaago
-Cabitaan sii mar kasto uu cunuga dhiga saxaro jilicsan
(ciyaalka <2sano – ¼ ilaa ½ koob, ciyaalka >2sano ½ ilaa
1 koob)
-Sii caanaha naaska inta la awoodo- wuxuu yahay cuntada
iyo dareeraha u fiican ee lasiiyo cunuga shubma- waana
nadiif wuxuuna yareen karaa heerka shubanka iyo inta
jeer uu shubmo
-Sii cabitaano u dhexeeyo mararka nuujinta
-Cunto siismada u wad cunuga
-Cunuga ayaa u baahan hal mar uu cunta siin ah oo dheeri
ah marka uu shubanka ka istaago (hal mar cunto siin oo
dheeri ah/maalinkiiba mudo labo wiig ) si uu u raysto
-Haddii uu shuban aad iskudhawaado- dhawr saxaro
jilicsan halkii saacba, mise uu siisocdo muda hal wiig
ka badan oo lahayn wax raysasho ah, mise saxarada uu
wato dhiig cunuga ayaa markaa halis ku jiro oo u baahan
caawin caafimaadeed. Siinta ‘zinc’ ayaa sii yareeyn karto
sii darnaanshaha shubanka markaa iyada ah iyo ka
hortagi karo kuwa kale oo heleeli kara cunuga bilaha soo
socdo
-U soo celi dheecaanka ka lumay adigoo kis-kis yar u
siinaayo dareero dheeri ah. Wax yar oo cabitaan sii mar
kasto uu matago adigoo ku siinaayo koob nadiif ah ilaa
uu matago ka istaago
-Ku sii wad nuujinta
-Haddii uu cunuga matago kaddib marka uu cabo
cabitaanka, u yara kaadi wax yar kaddib kuday inaad
siisto wax yar oo cabitaan
-Ka jooji cunto siismada maalin nuskeed laakiin
cabitaanada ku sii wad
-Haddii uu cunuga matagin maalin nuuskeed waxaad
ku daydaa inaad wax yar oo cunto siiso adigoo waxii ka
sii dambeeyana u sii kordhinaaya qiyaasta ORS ta iyo
cuntadaba
-Ku sii wad inaad cabitaano dheeri siista ilaa uu cunuga
ka raysto
-Haddii uu matago sii socdo oo lahayn wax raysasho ah,
astaamo kalane ay wehliyaan, mise aad u daran yahay
cunuga ayaa fuuqbixi karo wuxuuna u baahan yahay in
loo gudbiyo isbitaalka.
125
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
Fuuqbax
D a r y e e l a y a a s h a Maxaa keena fuuqbaxa?
caruurta ka yar shan -Fuuqbaxa ayaa natiijo ka noqon karto matag saa’id ah
sano
iyo/mise shuban
Maxaa lagu astaangartaa fuuqbaxa?
-Cunuga ayaa harraadsan, ooman, tabardaran, diido inuu
cuno cuntada, indhaha meel fog ka muuqda
Waa kuwee cabitaanada ku haboon ciyaalka shubmo
mise mataga?
-Caanaha naaska – dareeraha ugu habboon dabiibka
shubanka
-Biyo nadiif ah (mise la buriyey)
-Cusbada Soo-Dhacaancelisa Afka lagasiiyoo ee loo
yaqaano ‘Oral Rehydration Salts’ laga bixiyo isbitaalka
(lagu qasay biyo nadiif ah) – waxay ka qaabisaa cusbada
jirka uu lumiyey
-ORS Lagu hagaajiyey Xaafada mise ‘Homemade ORS’ (4
qaado sokor, ½ qaado cusbo, liin dhanaan lagu tuujiyey –
ku qas 1 liitar oo biyo)
Sida lagu hagaajiyo iyo lagu siiyo ORS?
-Ku dar 1 bac (sachet) 1liitar biyo nadiif ah (la buriyey
kaddibna la qaboojiyey) (ha ku darin caano mise wax
cabitaan kale)
-Ku diyaari dhalo nadiif
-Ku sii koob nadiif ah
-Ciyaalka ka yar <2sano – ¼ ilaa ½ koob, ciyaalka ka weyn
>2sano ½ ilaa 1 koob mar kasta uu saxaro jilicsan dhigo
-Ku wad ilaa shubanka istaago
-Ku kaydi ORS goob qaboow oo dabool waxaana ku
isticmaasha 24saacadood gudahood.
126
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
Wacyigalinta
Shaqsiyada
Bulshada
bulshada
Shaqaalaha u
adeego bulshada,
Tabaruc
Bulshadeed
-Waa maxay ereyada lagu qeexa macluusha?
-Ma jirtaa in lakala garanin macluusha iyo xanuunada
guud?
-Waa maxay waxyaabaha loomaleeyo inay yihiin
astaanada macluusha? Waxay ka mid noqon karaan
lugo/gacmo caato ah iyo harag dabacsan. Xasuuso inaad
ku dartid astaanada xubno barar maadaamo ay ‘oedema’
ga uu mar kasta ahayn astaan la xiriirta macluusha
-Waa maxay waxyaabaha loo maleeyo inay keenaan
macluusha? Ma tahay wax la xiriira cunto?
-Sideebey
bulshada
sida
caadinka
ah
u
dabiibi
jireen
macluusha?
Aqoonta lagu dabiiba matahay mid qof waliba uu
yaqaano? Ma jiraan wax dad ah oo u xil saaran?
-Dhacdooyinka macluusha ma ku badan yihiin
bulshadaa? Sidee baa lagu aqoonsan karaa?
Adeegyado iyo hawlaha kale ee wacyigalinta
-Qeex adeegyada laga dabiibo macluusha (Hanaanka
Bukaansocodka loo yaqaano ‘Outpatient Therapeutic
Program/OTP) oo loogu talagalay xaalladaha aan sii
darnayn iyo daryeelka bukaanjiifka oo loogu tala galay
xaalladaha macluusha sida aadka u daran iyo quudinta
kabka ah oo loogu talagalay xaalladaha dhexdhexaadka
ah
-Ka hadal hawlaha kale ee wacyi galinta lagu
guudajiro- talaalka, adeegyada ka hortaga, aqoonbixinta
caafimaadeed, adeegyada daaweynta ah maadaamo
xanuunada ayaa u horseedi karo dhimida miisaanka iyo
dhimida miisaanka/macluusha ayaa u fududeyn karto
cunuga inuu qaado caabuq iyo la xiriirida adeegyada
macluusha
127
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
Isticmaalka
cuntada diyaarka
loo yaqaano
‘Ready-to-eat
foods’ (RUFs)
Daryeelayaasha
carruurta jira 6-59
bilood
RUFs ayaa carruurta caatada u ah cunto iyo
daawoba (kuwa ka yar 5 sano)
RUFs waa in lawadaagin
RUFs waxaa loogu talagalay ciyaalka 6 – 59 bilood
kali
Sii cunuga qiyaas RUF ta inta uu u qoray
shaqaalaha caafimaadka
Mar kasta waxaad siisaa cunuga biyo badan oo
nadiif ah mise naaska inta uu cunaayo RUTF ta
Cunuga u dhaq wajiga iyo gacmaha inta aan la
cunto siinin
Isticmaal saabun marka u dhaqeysid gacmaha iyo
wejiga cunuga
Waxaad dhigtaa RUF ta furan meel nadiif ah oo
dabool waxaana siisa cunuga mar kasta uu dalbada.
Nuujinta waa inay u socotaa inta la siinaayo RUTF
ta
CIYAALKA KA YAR LIX BILOOD WAA INAAN LA
SIININ WAX NAASKA AAN KA AHAYN iyo waa inaan
la siinin RUTF ta mise cunto iyo cabitaano kale
Inta aan la siinin cunuga cuntada, kor ka tun
bacda ay cuntada ku jirta (xoog aad ah ha isticmaalin)
si ay usoo shubmato
Fur bacda adigoo ku furaayo shay nadiif ah
kaddibna sii cunuga cuntada
RUF waa inay dadka xaafada jooga lala
wadaagsiinin
128
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
11 – MAARAYNTA XEROOYINKA IYO SHAQOOYIINKA JOOGTADA AH
129
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Maareynta waaxyaha (SFP iyo OTP)
Xeeryaalada xerooyinka caafimaad ayaa loo sameeyey si loo helo daryeelid dhameystiran, xitaa haddii ay jirto
diwaangalin xad dhaaf. Haddii si sax ah loo raaco xeelyaalka, heerarka raysashada ayaa kor u kacdo heerarka
dhimashadana way yaraataa. Shaqsi ahaan lagu daryeelo ayaa muhiim ah, laakin hawlaha xaruunta si wacan
loo habeeyo ayaa ah xeelaha mirradhalka ah ee u muhiimsan barnaamijka. Tan ayaa ka mid ah in bukaanka
lala yeesho xiriir wanaagsan, waqti lala yeesho la hadalka hooyooyinka, in dhaqdhaqaaga tirada bukaanada
imaada xaruunta la sugo, iyo in la haayo xisaabta daawooyinka iyo cuntooyinka iyo xiriir wanaagsan oo lala
yeesho bulshada.
Xilka maamulaha xaruunta waxaa ka mid ah:
Inuu xaqiijiyo kooxaha qaabilsan inay si sax u cabbiraan miisaanka iyo dheererka
Inuu xaqiijiyo qaabka diwaangalinta inay sax yahay
Inuu xaqiijiyo kaararka dhan in la wada buuxiyey si sax ah
Inuu xaqiijiyo xog uruurinta sahanka wiig kasta lugu kala buuxiyey diwaanka cusub iyo bixida (tally sheets)
Inuu xaqiijiyo baaritaanada guud oo caafimaad oo bukaanada dhan lgu baaro.
Inuu xaqiijiyo in qiyaasta daawooyinka sidii la rabey loo siiyey, isticmaalka Kaar Hawleedyada; oo ah
siinta qiyaasta saxa ah daawo iyo siinta qiyaasta ku filan ee raashiinka, hooyooyinka oo akhbaar sugan la
gaarsiiya sida daawooyinka mise raashiinka loo isticmaalo
In uu Siiyo daryeel khaas ah carruurta oo miisaankooda kordhin iyo/mise leh caafimaad darra wehliyo.
xanaaneyn ku filan iyo talabixin badan ayaa ah in la siiyo bukaanka.
Inuu xaqiijiyo fulinta shuruudaha diwaangalinta iyo kuwa ka saarida isbitaalka
Inuu xaqiijiyo maareynta sugan ee daawooyinka iyo raashiinka la bixiyo
Inuu xaqiijiyo ku dhaqanka qeynuuna fiyowidhawrka iyo inuu soojeediyo sida lagusii wanaajin lahaa
Inuu xaqiijiyo sida lagu astaangaran lahaa xilli hore carruurta cusub ee la buko nafaqa darrada oo ku
sugan degaanka iyo sida ciyaalkaa looga diwaan galin lahaa barnaamijka
Inuu xaqiijiyo in lala sii socdo xaalada caafimaadeed ee ciyaalka u baahan sida goonida ah in loola socdo
Inuu xaqiijiyo kuwa maqan mise la waayey ay adeegayaasha bulshada raadiyaan
Inuu xaqiijiyo sida lagu qayb-gelin lahaa bulshada hawl-galada xaruumada caafimaad.
Hab gudubka bukaanada (SFP, OTP):
Habka aasaasiga ah ay u gudgudbaan ayaa ah hal qaab oo rasmi ah (eeg schema) laakiin waxaad sameeysan
kartaa qaab anfaci karo xaalada xaruuntaada. Tan hoos ku khusan ayaa ah habraac tusaallo ah sida ay
bukaanada iyo hawlaha ku kala socdaan. Qodob kaste ayaa si qota dheer lagu sii qeexay gudaha cutubkaan:
Goobta Sugida:
Kalasoocidda
Cabbiridda
W/H, MUAC,
Xubno Barar
Diwaan
Baaritaan
caafimaad. U qor
Daawo iyo nafaqa
Talo-siin
Tallaal
Daawo iyo RUTF siin
Biyo sokoreysan
Hawlaha
Bixid
gudbinta
130
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Habeynta tilaaboyinka hab-gudubka:
1. Goobta Sugitaanka:
Soojeedinta hoos ku khusan ayaa ku haboon nooc kaste ee goobooyinka (SFP, OTP, SC).
- Goobta sugitaanka ayaa ah inay tahay meel carruurta lagu hayn karo iyo daryeelayaashoodabo. Waa inay ahaataa meel har leh ama walambo.
- Xaqiiji in dadka sugaaya biyo ay ka heli karaan goobta.
- Bukaanada harraadsan waxaad siisaa biyo sokoreysan (eeg qaybta Hoos u dhicida Sokorta Dhiiga (Hypoglycaemia) sida loodiyaariya
- Waxaad u sheegtaa waqtiga inay sugaan ah inta aan la arkin
-U diyaari biyo iyo sabuun si hooyooyinka ay gacmaha ugu dhaqdaan iyo inay ugu dhaqaan gacmaha carruurtooda.
- Booqa goobta sugitaanka si joogta ah, waxaana ka fiirisaa ciyaalka sida aadka u xanuunsan mise ildaran. Xaalladiisa caafimaad baar!
- Ka ilaali inay dadka ka agbataan goobaha cabbirka mise kuwa kale lagu sameeyo baaritaanada
- Waxaa bukaanada sida aadka aan u ildarnayn uga qaadi kartaa tijaabada rabitaanka cuntada OTP iyo SC, intay ay sugayaan
Waxaa muhiim ah in la qadariyo waalidka mise daryeelaha la yimaado canug goobta caafimaad. Tan ayaa
siiba muhiim ah marka ay canuga laga hubiyo inuusan macluulsanayn kaddib marka laga qaaday cabbirada
jismiga ee miisaanka iyo dheererka. Haddii kale waxaa dhici karto in bulshada ka niyo jabaan adeegyada, siiba
haddii ay hooyooyinka soo jareen masaafo dheer. Waxay si xun u samayn kartaa adeegyada iyo baaxada la
gaarsiin lahaa. Hooyo kaste ayaa ah in loogu hambalyeeyo sida wacan ay u daryeesho canugeeda.
2. Goobaha Cabbirridda lagu qaado:
-Mar waliba waxaad xaqiijisaa inuu jiro nafaas weyn oo lagu shaqeeyo, iyo masaafo macquul ah inay u jirto goobta ay dadka ku sugaan
-Weydiiso inay hooyada canuga iyo/mise taageere inuu kaa caawiyo cabbirka (xasuuso: cabbirka dheererka iyo miisaanka ayaa u baahan labo qof si cabbir sax ah la qaado!)
-Maalin kasta waxaad hubsataa in qalabyada cabbirka saxan yihiin, waxaad codsataa wixii bebdelaad u baahan haddii ay kula tahay in wax qaldan jiraan
-Sug nadaafada goobaha cabbirka lagu qaada. Mar kasta waxaad cabbirida ku qortaa sida ku habboon- ha ku qorin warqad un, maadaamo ay lumi karto mise keena karto in lagu wareero!
3. Diwaangalinta:
Canuga waxaad ku diwaan galisaa adigoo tixraacaayo shuruudaha lagu diwaangaliyo, sii aqoonsiga gacanta
lagu xirto
Buuxi buuga diwaanka. Bukaanada cusub waxaad ku diwaangalisaa kaarka OTP. Kaarkaa hor u qaado mararka
booqashada lagula socdo xaaladaha caafimaad!
131
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
U sharax daryeelaha qaab u shaqeeynta OTP-da:
Xaqiiji in daryeelaha fahamsan yahay:
* Sababta canuga loo diwaangalinaayo
*Waxa ay daaweynta ka koobantahay (daawo iyo cunto nafaqeysan)
*Inta jeer ee booqashooyinka iyo muddada (wiig kasto, mududa uu kujiri karo maclumaadka
iwm)
*Qeynuunada fiyow-dhawrka
*Ka dhageyso wax dhib daryeelaha u qabi karo oo la xiriirta daweynta si xal loo helo
*Muhiimada nuujinta in lagu wado
*Quudinta canuga isku dhawdhawee maalinimada iyo habeenkaba siiba haddii uu canuga
dhameysanin qiyaasta loogu talagalay
Fahfaahinaadaan ayaa loogu celiyaa hooyada marka raashinka la siinaayo. Waxaa muhiim ah inay fahmaan
wax kasta wixii su’aalo oo ay qabaan looga jawaabo inta aysan ka bixin xaruunta
Ciyaalka aan la diwaangalinin:
-U sheeg hooyada inuu canuga nafaqa darra aysan hayn
- U cadee inay jirin sababo kale canuga lagu diwaangalinin (sida: tusi dadka kale la jifada ah
oo la diwaangaliyey, si aysan u dhicin wax qalad la iska dhaadhacsiiyo)
- Hubi inuu jiro wax cabasho caafimaad oo u baahan in lagu daweeyo xaruunta
- U sheeg daryeelaha inuu soo laabto haddii uu canuga kasii daro
- Tallaal canuga (haddii ay ku habboon tahay).
- Haddii suurta gal tahay, sii hal sabuun mise shay kale ay bixiso hay’adaada
4. Aragtida Dhakhtarka (ka fiiri qaybaha kale oo sida qotada dheer u qeexa qeynuunkaan):
Ka fiiri qaybaha kale ee hab-raacaan ee qeexa sida loo maareeyo aragtida dhakhtarka (FC 5).
- MAR KASTA canuga ka qaad baaritaan caafimaad iyo heer nafaqadeed (diwaanada cusub iyo kuwa xaaladooda lala sii socdo).
- Waxii warbixino ah ku qor kaarka. Hanaanka OTP, ka raac kaarka bukaanka waxii warbixino oo loo baahan yahay in la qora, jawaabaha waxaa ku dhex qortaa sanduuq kasta.
- MA KASTA ka hubi wax cabasho oo canuga la xiriir karo, xitaa haddii ay wax la xiriira nafaqa darrada aysan ahayn.
- Marka OTP, KA FIIRI ABITAAYTKA maalinta u horaysa ee diwaanka iyo dhawrka maalmood ee xigga ee cunta siinta. Kaddibna, baaritaanka abitaaytka waxaad ka fiirin kartaa haddii uu canuga la yimaado caafimaad darro (eeg FC 3)
- MAR KASTA weydii sida canuga uu cunto u cuno inta uu xaafada jooga, weydii daryeelaha sida ay u joogteeyaan cuntada cunida.
- Weydii wax daawooyin kale canuga uu uqaato xanuuna kale
- MAR KASTA go’aanso isbeddelada canuga: xaalada canuga caafimaad iyo tan nafaqaba miyey sii fiicnaaneysaa? Miyuu kobcaayaa mise hoos buu u dhacayaa? Maxaa fal oo gudboon? GO’AAN KA GAAR!
- Qiimee in canuga laga saari karo, hadii cunuga uu laga astaangarto inay daawada wax tarin (FC 14 iyo FC 21),
haddii canuga u baahan yahay u gudbinta xaruun kale iwm
132
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
5. Qeybinta dawooyinka iyo cuntooyinka
Ka fiiri qeybaha kale ee hab-raacaan qiyaasta cuntooyinka iyo daawooyinka sida caadiga ah loo bixiyo
Biloowga maliinta, iyo inta aad bilaabin booqashada:
- MAR WALBO Waxaad xaqiijisaa inaad haysatid foomyada dhan iyo jadwallada qeexa kuuraha daawoyinka iyo qiyaasta cuntooyinka
- Diyaari dawooyinka, biyaha, cuntada, kaararka, iwm
- U bilaw daaweynta sida caadiga ah loogu talagalay diwaanka cusub (Vitamin A, Amoxicillin, etc.)
- Ka kormeer sida cunuga uu uqaato dawooyinka ah in lagu bixiyo OTP (Vitamin A, Albendazole, kuuraha u hore ee antibiyootigyada)
- Sii Albendazole loogu talagalay ciyaalka booqashada labaad (OTP).
- Sii daawooyinka Malariyada haddii ay baaritaanka lagu xaqiijiyey.
- Ka tallaal jadeecada diwaanka cusub (in jaa lasiiyey mooyee mise xaruunta ay ka jirin tallaalka).
- Kaarka ka fiiri in cunuga loo qoray daawoyin kale oo sii
- Ka aruuri bacyada la isticmaaley ee baakada u ahaa daawooyinka wiigi hore kana xisaab (OTP).
- MAR WALBO Weydii hooyada inay cunuga dhib kala kulantay siinta RUTF/CSB, mise daawoyinka.
- sii hooyada qiyaas kaafi ah oo uraadda RUTF/CSB.
- Fahansii hooyada sida loo diyaariyo CSB mise sida loo siiyo RUTF marka la jooga guriga (FC 10 iyo FC 16)
- Fahasii hooyada sida dawooyinka loo siiyo marka ay aadaan guriga (antibiyootigyada).
Ka hubi inay hooyada wax kaste fahansan tahay adigoo ka tijaabiyo inay kuugu soo celceliso
akhbaaraadka aad u sheegtay. Uga jawaab waxii ay ka shaki qabto inta ay guriga aadin
HUBI in kaarka bukaanka si wacan loo buuxiyey
FIIRI kaarka OTP. Haddii aan la buuxin, weydiiso in kuwa kula shaqeeyo ay buuxiyaan
Habeynta kaararka:
Bilawga hore ayaa kaararka OTP dhan ee ciyaalka la daweeyo ayaa la dhigaa Goobta
Diwaangalinta-waxaana lagu kala aqoonsaa lambaro. Canuga markii loo dhameeyo ayaa dib
loogu celiyaa faylka.
Dhamaadkana , ka fiiri kaararka OTP aan la isticmaalin. Kuwaan ayaa iska leh ciyaalka aan
imaanin. Ku qor ‘Maqan’ sadarka ku aaddan maalinkaa. Haddii uu canuga wiiga sadexaad
yahay ‘Maqan’, ka saar canuga waxaana la fayl galisaa kuwaa kale ee laga saaray.
Ciyaalka ee wali aan laga saarin faylka u daa si xaaladooda loola sii socdo.
Faylka gali kaarka OTP si loo eego booqashada xigta!
KAAR SHAQEEDKA 38: Hawsha joogta ah ee OTP- Liiska
Kaarkaan ayaa soo kooba falalka u waaweyn ee laga qabto bukaan kasta xilliga booqashada OTP. Liis aad ku
hubiso u isticmaal, si aad u xaqiijiso in wax kasta sida saxa ah loo fuliyey
Hawlaha sida caadiga ah looga qabto diwaanka cusub (booqashada u horaysa):
Qiimaynta:
1. Sii mudnaanta xaaladaha u muuqdo inay daran yihIin mise u baahan wax qabad degdeg ah
2. Soo dhawee cunuga iyo daryeelaha una sheeg inaad u baahan tahay inaad cabbirto cunuga si aad u
ogaatid in lagu dari karo macluumaadka.
3. Ka fiiri wax xubno barar ah
133
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
4. Ka cabbir Wareega Cududda (MUAC) kaddibna qor.
5. Cabbir miisaanka iyo dheererka bukaanka, kaddib xisaab dheererka loo eegayo culayska (Z-scores).
6. GO’AANSO in bukaanka macluulsan yahay mise maya. Haddii ay tahay MAM, u dir TSFP (hadii ay jirto)
a. Haddii uu ahayn mid macluulsan, u hambalyee hooyada sida wacan ay u daryeeshay cunuga kana
dhaadhacsii sababaha loo diwaangalinin, kuna dhiirri gali inay yimaadaan haddii ay xaalada ay isbedesho.
7. Ka qaad Tijaabada hammiga cunto. Natiijada qor.
a. Haddii cunuga uu lee yahay xaalada caafimaad darro kale, bukaanka u dir kalkaalisada si ay u qiimeyso
8. XUKMI in bukaanka u baahan yahay in lagu daryeelo OTP mise SC.
9. U qeex daryeelaha waxa aad astaangartay. U sheeg waxa natiijada u ah astaangarashadaa
a. Haddii lagu diwaangaliyo OTP, u qeex tilaabooyinka sii xigga booqashada maalinkaa iyo kuwa sii xigga
b. Haddii cunuga u baahan yahay SC, kala hadal daryeelaha inay suurta gali karto gudbinta. Xaalada
ka dhaadhacsii daryeelaha, haddii ay gudbinta suurta gali weydo, waxaad tixraacdaa habraaca Nafaqa
Darrada Daran ee wehliyaan caafimaad darro dheeri ee OTP
Diwaangalinta:
9. U samee lambar diwaan u ah una diyaari kaar
10. Canuga ku diwaan gali buuga diwaanka, adigoo raacinaayo waxii warbixino muhiim ah ee lagu aqoonsan karo xaafada bukaanka. Waxaad ku qortaa diwaanka waxii warbixino ah laga helay qiimeynta caafimaad
11. Ku qor waxii warbixinada muhiim ah oo dhan kaarka bukaanka ee OTP
Arigtida dhakhtarka iyo qeybinta daawooyinka/RUTF:
12. Soo dhawee hooyada waxii su’aalo ay qabto uga jawaab
13. Ka astaangaro adigoo tixraacaayo tilaabooyinka kaarka OTP
14. Ka hubi in warbixinada aqoonsiga oo dhan iyo qeybta cabbirada jismiyeed la wada buuxiyey. Haddii
aan la buuxinin, weydii shaqaalaha diwaanka inuu ku siiyo warbixinta
15. Dhameystir baadigoobida astaamah-baaritaanka caafimaad ‘History’ adigoo weydinaayo hooyada
16. Baar bukaanka kuna buuxi qeybta baaritaanada astaamaha muuqda
a. Dul mar liiska dhan ee caafimaad darada wehlin karo ee u baahan ku xanaaneynta SC. Haddii cunuga
uu lee yahay Nafaqa Darrada Daran (SAM) oo leh caafimaad darro kale, u gudbi SC cunuga iyo hooyada
17. U qor daawooyinka sida caadiga ah la bixiyo
18. Xisaab qiyaasta RUTF ee la siiyo daryeelaha gaarsiin karto ilaa booqashada xigta
19. Buuxi kaarka Raashiinka uu daryeelaha u qaato xaafada
20. U qeex go’aanada u dambeyey aad gaartay iyo daaweynta aad ku dabiibi doontid
21. U dir bukaanka caawiyaha, si uu u siiyo kuuraha halhalka ee daawo kaste iyo kuuraha u horeeya ee antibiyootiga. Sii RUTF.
22. Fahfaahin kasii sida loo qaato daawooyinka iyo RUTF, adigoo isticmaalayo Kaar Hawleedka 16
23. Hubi in daryeelaha fahansan yahay hab-raacyada dhan iyo taarikhda booqashada xigta
24. Weydii inay hooyada lee dahay wax su’aalo ah, ugana jawaab. U xaqiiji inuu raysan doona canuga
waqti dhaw
Shaqooyin joogta ah oo bukaanka dhan loogu talo-galay (booqasho sii xigta):
Qiimeynta iyo Diwaangalinta:
1. Soo dhawee canuga iyo daryeelaha una sheeg inaad u baahan tahay inaad cabbirto canuga si aad uga ogaatid wax isbeddelo ah.
2. ka fiiri xubno barar
3. Ka cabbir Wareega Cududda (MUAC) kaddibna qor
134
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
4. Ka qaad miisaanka iyo dheererka bukaanka, xisaab miisaanka loo fiiriyey dheererka (Z-scores).
5. Ka qaad Tijaabada Hammiga cuntada u qabo haddii loo baahdo (waxay muhiim tahay booqashada 1 iyo 2, wixii ka dambeeyo haddii canuga uu miisaanka u kordhin mise xaalad kale caafimaad darro la yimaado). Natiijada qor.
6. Ku qor wixii warbixino ah buuga diwaanka iyo kaarka bukaanka
Aragtida dhakhtarka:
7. Soo dhawee hooyada uguna jawaab wixii su’aallo ah oo ay qabto
8. Waxaad ka astaanogaataa adigoo tixraaca hayo tilaabooyinka kaarka OTP-ga
9. Ka fiiri in waxii warbixino ah oo lagu aqoonsada iyo qeeybta cabbirada jismiyeed in la buuxiyey. Haddii aan la buuxin, weydii shaqaalaha diwaanka inuu ku siiyo.
10. Buuxi qeeybta astaanogaashada taarikhiga ah adigoo weydina hayo hooyada
11. Baar bukaanka kaddibna buuxi qeybta astaamaha muuqda loo yaqaano ‘Physical examination section’.
12. U qor dawooyinka sida caadiga ah la siiyo haddii wali loo baahan yahay (wiiga 2).
13. Fiiri inay jiraan isbeddelo miisaanka, xubno bararka iyo astaamaha caafimaad ee bukaanka
a. Haddii canuga uu miisaanka u kordhin, ka qaad Tijaabada rabitaanka cunta, isku day inaad ka ogaatid daryeelaha waxa dhici karto in uu sababay .
b. Dul mar liiska caafimaad darrada u baahan xanaaneynta SC. Haddii cunuga layimaada astaamo Nafaqa
Darrada Daran (SAM) mise daweynta ay ka wax tari wayso, u sii gudbi SC canuga iyo hooyada.
14. Xisaab qiyaasta RUTF ee la siin lahaa daryeelaha gaarsiin karto ilaa booqashada xigta
15. Buuxi kaarka raashiinka ee daryeelaha u qaato xaafada
16. Go’aan ka gaar in bukaanka loo aqoonsan karo inuu Raystay mise Daaweynta ka wax tarin, mise in daaweynta loo sii wado
17. U sheeg hooyada go’aanka u dambeeyey aad gaartay iyo dawooyinka aad ku dabiibi doonta
18. U dir bukaanka caawiyaha si loo siiyaa RUTF.
a. Ka aruuri baakadaha maran ee wiigi hore. Haddii aysan haysanin, u sheeg muhiimada inay keenaan wiig kasta, laakin ha ku qasbin hooyada haddii ay keeni karin
19. Xasuusi talo-bixinta sida lagu qaato daawooyinka iyo RUTF, adigoo isticmaalayo Kaar Hawleedka 16
20. Ka hubi daryeelaha inuu fahansan yahay habraacyada dhan iyo taarikhda booqashada xigta
21. Weydii hooyada inay lee dahay wax su’aalo ah, ka shaki bixi haddii ay jiraan. U xaqiiji inuu canuga
raysan doona waqti dhaw.
Agaasimida hawlaha waaxyaha SFP /OTP
Halkaan ayaa waxaa ku xusan xoogaa ka mid ah talooyin asaasiga ah oo laga tixraaci karo agaasimida
hawl-galada kuwa waaxda Nafaqa-siinta dheeraadka ah (SFP) iyo tan Baaninta bukaan-socodka (OTP), iyo
shaqooyinka ka hirgalo. Xaruun kasta ama goob kasta oo qorshe caafimaad laga fuliyo waxaa ay lahaan kartaa
nidaam agaasimid iyada u gaar ah.
135
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
Hanaan dureerka u-adeeggida bugtada:
Waxaa muhiim ah in la qoondeeyo hanaan-dureer wanaagsan oo bukaanka loogu adeego, oo ka kalaha hayo
gala-bixid nidaamsan si loo fududeeyo adeeg-gaarsiinta, iyadoo ciriiryoobid iyo adeeg isu-daba-is-taal daaliyo
laga ilaalina hayo. Nidaam lagu xaqiijiyo iyagoo dhan in si ugu fudud in daryeelka loo gaarsiyo. Cutubkaan
ayaa soo jeedina haya habka lagu gudubsiiyo iyo hawlaha lagu fuliyo goob kasta.
Wax-barasho ku aaddan caafimaadka iyo nafaqada:
Xog-cilmiyeedyo caafimaadka iyo nafaqada ayaa la baraa bugtada iyo daryeelayaasha dhan inta ay sugayaan
adeegyada.
Tira-koobyo rasmi-u-qorid- Kormeerid:
Dib u qiimeynta hawlaha ayaa qeyb ka ah hawl maalmeedka. Inta badan waxaa la fuliyaa marka ay bukaanka
dhan tagaan
Waxay ka kooban tahay: fiirinta buuga diwaanka si looga ogaado warbixinada dhan in si sax ah looga qoro
bukaanada (tusaallo, inay jirin bukaan loo sameeynin qaab loogu hawl dhameeyo, iyo in la tagin warbixinada
diwaanka maalinta kowaad), jeedaalaynta kaararka bukaanada maqnaa maalinkaa si loo kala saaro kuwa sida
tooska ah u maqan oo u baahan in loogu tago guryaha. Eeg cutubka 9aad waxii fahfaahino dheeri ah ood u
baahan tahay.
Xaalaynta alaabta/ilaalada kaydka:
Qala-tirida raashiinka iyo daawooyinka caadiga ah la bixiyo ayaa u baahan in la wiigiba hal mar si looga
hortaaga alaab muhiim ah inuu dhamaado iyo loo xaqiijiyo isticmaalka wanaagsan ee alaabata qaaliga ah.
Waxaa sidaan oo kale loo xisaabiyaa kaararka iyo agabyada kale muhiimka ah. Xaruun kaste waa inay u
qoondeysaa maalin la qabto hawshaan si ay u jeedaaliso alaabada oo aad oga diyaariso xogag, oo aad u
sameeyso dalabaad iyadoo laga tixraaco isticmaalka wiigaa, waxa yaalo iyo waxa in la dalbo tahay.
Booqashada qoysaska iyo kormeerid kula socoshada xaalada bukaanka:
Bukaanka qaar ayaa u baahan karo in xaaladooda lagula socda booqasho shaqaalaha bulshada ugu tagaan
guryahooda. Tan ayaa muhiim noqon karto siiba marka ay jirta hoos u dhicida miisaanka oo la garanin wax
sababo. Bulsho-adeegayaasha ayaa kala hadli karo daryeelaha arrimahaas, oo qiimeyn karo tadawurka bugtada
jeelaalin karana xaalada guryahooda taalo, duruufaha ka jira oo sidaas ku ogaan karaan dhibaatooyinka jira
iyo sida loo wanaajin karo la tacaalkooda.
Raadinta buqtada maqnaada:
Bukaanka dhan ee qorshaha maareynta ka baaqda ama habsaamo ayaa ah inay bulsho-u-adeegayaasha
iskood u shaqeeya raadiyaan. Uyugoo kaashana hayaan dad xubnaha bulshada ka mid ah ka raadiyaan ilaa
iyo xaafadahooda. Waxaa muhiim in la fahmo sababta cid qorshaha ugu baaqatay, iyo waxa maqnaysiiyey iyo
sida loogu soo celin lahaa qorshaha, iyagoo la ogeysiyey khaladkooda iyo kala dhantaalida baaninta dhita uu
lee yahay. Warbixinada sababaha ayaa lagu sii wanaajin karaa qoondeynda qorshooyinka, iyo sida adeegyada
loo gaarsiin lahaa goob kasta. Haddii ay khayraadka lagu fulin lahaa hawlaha bulshada, ayaa kalkaalisada
ayaa si gaar ah bartilmaami karto bukaanada in la raadiyo ah ilaa iyo xaafadaha iyadoo ku salaysiinayso
maqnaanshahooda iyo la’aanta wax iskabeddelka bukaanka.
136
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
KAAR-SHAQEEDKA 39: Qaynuunada Qorsha ka fasixidda bukaan bogsooday.
Waxaa muhiim ah in la buuxiyo qeynuunada ka fasaxidda, loo wada buuxiyo bukaanka dhameystay daaweynta
oo raystay iyo kuwa loo saara hayo sababo ku aaddan habsaamid la tacaalkooda kala dhantaashay ama loo
wareejina hayo adeeg caafimaad oo ka duwan kan laga fasaxa hayo oo xaaladooda ladnaan u baahatay.
• Ku war-celi waalidka/daryeelaha oo ooga warran xaalada bukaanka ee xilligaa la jooga. Waxaad ku
dadaashaa in daryeelaha fahamo sababta looga fasaxa hayo canuga qorshaha baxnaano ee u socday.
• U sii gudbi bukaanka xaruunta ku habboon (ka gudbi SC ilaa OTP iyo ka gudbi OTP ilaa SFP). Xaqiiji in
waalidka/daryeelaha fahansan yahay muhiimada ay lee dahay ka sii waddida daaweynta xaruunta kale,
oo hubso inay og-yihiin xilliga iyo goobta laga rabo.
• Marka OTP-ga, sii raashiinka u dambeeyo ee ah toddobo (7) baakadood oo cuntada cusub canuga lagu
bilaabo
• Ku qor diwaanka taarikhda iyo sababta loo fasaxay.
• La kaydi kaarka bukaanka kuwa kale ka fasaxidda ah, si gadaalaha looga xog qaato (xog bileed mise
kormeerid).
• Kula tali waalidka/daryeelaha inay soo laabtaan hadduu canuga xanuun ku soo rogaal celiyo ama
miisaankiisa is-dhimo
Haddii uu canuga raysto: U hambalyee daryeelaha. Daryeelayaasha qaarkood ayaa u qaadan karo ka farixidda
qorshaha xannaane inuu yahay war xun, maadaamo ay raashiin qaadan jireen. Ka dhaadhacsii inuu canuga
baantay oo u sii baahnayn adeeg caafimaad in uu sii jooga.si dabacsan uga dhaadhici in canuga laga fasaxay
qorshaha oon laga ‘cayrin’ gef ay galeen sababo ku aaddan. Sida oo kale waxaad u sheegtaa in gacmo furan
lagu soo dhaweyna hayo markasta oo canuga u baahdo taakulo caafimaad.
Haddii canuga ay daaweynta u wax tarin: Si xun ha u la hadlin daryeelaha. Ka dhaadhacsii in canuga daaweynta
u wax tarin, iyo inay xaruunta ay fulisay wax kastoo muhiim ahaa iyo baaritaano dhaqameed laakin la haleeli
waayey sababta keentay miisaanka kor u kaci waayay. Ku dhiirri gali inay ku soo laabtaan haddii xaalada
caafimaad ee canuga ka sii darta, ama inay geyso xaruunta xanaanada bukaan-jiifka
137
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
12. KAARARKA BUGTADA IYO QAABKA WAR-BIXINTA
KAARARKA:
Sababo daabacaad la xiriira, ayaa waxaan go’aansaday inaan u daayo kuwaan qaabka dhaafo xls file – raacsan.
Tan waa inaan lagu darin marka daabacaada la sameeyo.
Kaarar qaar ee la i siiyey ayaa qaababkooda kala duwanaa kuwaas oo laga adeegsado Somalia. Dhamaantood
waa la adeegsan karaa, waxaad ka xulan kartaa midka ku anfaco. Waxaan u soo xushay faylka xls midka u
fudud sida aragtideyda ah laakin adiga waxaan lahaan kartaa aragti teyda ka duwan
Kaarka Nafaqada SFC (SFC Nutrition card)
Kaarka Raashiinka SFC (SFC Ration card ) (mid ku habboon kuma arkin Soomaaliyaa, laakiin kuwa ayaa jira)
Kaarka Nafaqada OTP (OTP Nutrition card)
Kaarka Raashiinka OTP (OTP Ration card)
Kaarka SC (SC card)
Xogag;
Kaddib mar aan xiriir wadatashi la yeeshay dhawr qof, ayaa waxaa la i soo jeediyey 3 jaad oo kala duwan oo
loo adeegsado xog-bixinta waaxda Bukaan-socodka e OTP, oo aan lahayn adeega Rugta Raysasha kicinta ee
SC, ama waaxda qorshaha Nafaqo-siinta dheeraadka ah ee SFP. Waxaan u daayna hayaa Ha’ada UNICEF in ay
go’aan ka gaarto midka lagu dara hayo halkaan.
138
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
12 – KAARARKA BUKAANADA IYO NADAAMKA WAR-BIXINTA
139
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
SFC RATION CARD
REGISTRATION
Serial Number:
R e gion:
Name of partner/Centre:
D is t r ic t :
V i lla g e :
Name of Mother/Caregiver:
N a m e of C hild:
A g e:
S ex :
Address:
Date of Admission:
W e ight( k g):
H e ig h t ( c m ) :
Z- s c ore W e ight /H e ight:
M U A C ( c m) :
O e de m a :
W e ight to R e a c h ( K g):
SYSTEMATIC TREATMENT
Measles Vaccination date:
Vitamin A dose:
Albendazole dose:
Date:
Date:
Other (Specify):
WEIGHT FOLLOW-UP
Date
Weight
MUAC
140
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
FAAHFAAHINTA : BARNAAMIJKA DAWEEYNTA iyo DIIWAAN GELINTA BUKAAN SOCODKA
Magac canuga
DIW. No
/
/
(name of child)
Tuuladda
Aaga
(village)
(area)
Da'da (bilo)
Jinsi
(age:mths)
Sababta loo qaatey
(admission)
2010
M
(sex)
Toos uga yimid
bulshada
ka SFP
Taariikhda la
diiwaangeliyey/la qaatey
F
Dib u seexin
(sib u soo celin)
(relapse)
Fogaanta guriga
(saacado)
(distance:hrs)
ka TFC/SC
Tirada guud ee guriguri masuulka (#HH)
Mataano
(twin)
haa
maya
Daryeelaha
labaad ee
bukaanka
Magaca daryeelaha
guud ee bukaaanka
(name of carer)
TFC/SC diidmo
(refused transfer)
(2nd carer)
Cunto Qeybnta Guud (General Ration)
Guud ahaan rashiinka:
masuulka guriga diwaan
gashan
haa
Haddii ay Haa tahay, (If yes, when last received ration)
goormaa u danbeeysay in
raashin ay helaan
maya
Diiwan gelinta & Cabiraad (Admission Anthropometry)
Miisaanka (kg)
Nooca jufinta (admission
criteria)
Shuban
(diarrhoea)
Matag
(vomiting)
Qufac
(cough)
Cunta qaadasho
(appetite)
Dheerer (cm)
Barar/oedema
<3 z-score
WH z-score
Kale: cadeey
MUAC
<11.5cm
(other: specify)
Taarikh
haa
maya
haa
maya
haa
maya
fiican
(good)
liito
(poor)
MUAC (cm)
(History)
Saxaro/maalin
1-3
. 4-5
>5
haa
maya
Naas-nuujin
haa
maya
Noqashada xabadka
haa
maya
caadi
cadaan
dhexdhexaad
daran
(stools/day)
Socodka Kaadida
(passing urine)
Haddii barar jiro, intee le'eg yahay? (if
oedema, how long swollen?)
midnaba
(none)
(breastfeeding)
dhibaatooyinka kale
(problems)
Baaris Guud
Heerka Neefsashada
(#
min)
Heerka kulka 0C
<30
30 - 39
(Physical Examination)
40 - 49
50+
(chest retractions)
Xirib/calaacalaha
(temp.)
Indhaha
(eyes)
Dhagaha
(ears)
Qanjirada
(lymph nodes)
Isbedelada Maqaarka (skin
changes)
(conjunctiva/palms)
caadi
godan
caadi
Soo baxsan
ma jiro
luqunta
kilkisha
ma jiro
cadho
xubka
Fuuq bax
Soo baxsan
Afka
daawa
taariikh
caadi
(mouth)
Awood daro
laabato
(disability)
Gacmaha/ciribta
(hands/feet)
lab-dox / barar
Daaweeynta Bukaan socodka iyo daaweynta u socota
Bukaanka:
ma jiro
(dehydration)
cad-cadaan
haa
maya
caadi
qaboow
(Routine Admission Medication)
qaadasho
daawa
Vitamin A
nabro
taariikh
qaadasho
Antimalarials: SP
AS
Amoxycillin
(artesunate)
Aragtida labaad (2nd visit):
Mebendazole
taariikh
Talaal buuxo
Measles
daawa
taarikh
Daaweeynta Kale
qaadasho
141
(fully immunised)
haa
maya
taarikh
qaadasho
(Other Medication)
daawa
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
OTP KAAR - LA SOCOD
Magaca
DIW No
(name)
Usbuuc (week) Diiwangelinta
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
Taariikh (date)
Cabiraad
Culeys (kg)
(Anthropometry)
(weight)
Culeys lumay * (H/M)
(weight loss)
*
*
Dherer (cm)
(height)
W / H z-score
MUAC (cm)
Barar (+ ++ +++)
(oedema)
* Isbedelida culeys: MARASMICS: haddii uu ka hooseeyo miisanka seexinta ee usbuuc 3 la xariri shaqaalaha dibada. Haddii uu soo kordheeyn miisaanka usbuuca 5 aad la xariiri TFC/SC
Taarikh
(History)
Shuban (# maalmo)
(diarrhoea)
Matag (# maalmo)
(vomiting)
Qando/xumad
(# maalmo) (fever)
Qufac (# maalmo)
(cough)
Baaris Guud (Physical Examination)
Heerka kulka ( 0 C)
(temp.)
Heerka neefsashada
(# / min) (RR)
Fuuqbax
(H/M) (dehydrated)
Dhiigla'aan
(H/M) (anaemia)
Maqaarka oo jirado
(H/M) (skin infection)
P'nut itixaan
Fiican /Liito/Diiday
Plumpynut/ tirada
baakada (# units)
Howsha loo baahan yahay
in la qabto **
(H/M) (sida hoose) (action
needed)
Daaweeyn kale
(eega kaarka hortiisa) (other
medication)
Magaca baaraha
(name examiner)
WAXA SOO BAXA **
(OUTCOME)
** A=Maqan D=Fakaday (3 maqnaasho oo xirir ah) T=Badel TFC/SC X= Dhintay C=Daawoobay RT=Diiday Badol HV= Booqasho guri NC=Ma daaweeysmin
( A= absent D= default T=transfer TFC/SC X=died C= cured RT= refused transfer HV= home visit NC =noncured)
** Talaabadii laga qaaday markii lala socday (taariikhda)
142
(Action taken during follow-up: include date)
17
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
KAARKA RAASHINKA OTP
Nambarka Diiwaanka
Goobta OTPga
Magaca Ilmaha
Ciwaanka
Magaca masuulka
Ilmaha
Tarikh
Miisan (KG)
Dherer (CM)
CWCG
Tarikh
Miisan (KG)
Dherer (CM)
CWCG
Faalo
143
Barar
(+ ++ +++)
Barar
(+ ++ +++)
Plumpynut
(# units)
Cunto kale
Plumpynut
(# units)
Cunto kale
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
STABILISATION CENTRE CARD
Stabilisation Centre
Registration Number
Name
DATE
ANTHROPOMETRIC CHART
Referred From
Age
1
2
3
4
Sex
5
6
Admission Criteria
7
8
9
10
Height
(cm)
11
11/22/10
Weight
(kg)
WHZ
(z-score)
MUAC
(mm)
Oedema
(+ ++ +++)
DATE
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
ROUTINE MEDICINES
Amoxycillin
7-10 days
Fansidar
Artesunate
TESTS
Vitamin A
Albendazole or
Mebendazole
on discharge
TYPE
RESULTS
SPECIAL MEDICINES
Measles Vaccine
Milk/RUTF
Amount per meal
(6 meals per day)
Total per day
07:00 AM
10:00 AM
MEAL TIMES
12
01:00 PM
04:00 PM
07:00 PM
Comments /NG tube
/Resomal
10:00 PM
Temperature
Respirations
Stools
Vomit
Date of Discharge
OTP of Discharge
144
12
DATE
MEDICAL FOLLOW UP FORM SC
SIGNATURE
DATE
NAME:
NUMBER:
SIGNATURE
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
145
2010
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
Feeding Programme Referral Card
KAARKA GUDBINTA BARNAAMIJKA QUUDINTA
D a t e:
P a r t n e r P r o gr a m :
Name of the beneficiary:
Reason for Referral:
SEVERELY MALNOURISHED (MUAC<11.5cm)
MODERATELY MALNOURISHED (MUAC <12.5)
NEED MEASLES VACCINATION
PREGNANT/ LACTATING WOMEN
Other (Specify):
To be refer to (Goobta Barnaamijka)
Remarks:
146
2010
1.2 District
147
2.3 Performance
Indicators
1.9 CP Staff Member Phone Number
1.5 Final
Distribution
1.4 WFP Sub-office Point
2.1.3F Total Exits
2.1.3E Deaths
2.1.3D Defaulters
2.1.3C Transfer out
2.1.3B Non-Response
2.1.3A Cured
Weight for Height Z Score NCHS
MUAC<21 cm
MUAC<23 cm
(tick one)
2.2.3 Women:
(tick one)
1.7 Report
Submission Date
Note: The SPHERE standards are Cured: >75%, default <15%, death<3%
2.3.3 % Cured
2.3.5 % Death
2.3.4 % Defaulted
Girls
Children (6-59 months)
1.10 CP Staff Member Email
1.6 Reporting
Month
2.3.2 Average stay (days)
2.3.1 Average weight gain (children who recovered in g/kg body weight/day)
other (specify)
Weight for Height % Median
Weight for Height Z Score WHO
2.2.2 Children:
Weight for Height
2.2.1 Children: MUAC
(tick one)
>=11.0 cm, < 21.5 cm
>= 11.5 cm , <12.5 cm
2.1.2E Total Admissions
2.1.2D Transfer from OTP/SC
2.1.2C Referred from other TSFP
2.1.2B Readmissions
2.1.4 Total end of the month
2.1.3
Discharges
Admissions
2.1.1 From last month
2.1.2
2.1.2A New Admissions
BENEFICIARY INFORMATION
2.2 Admissions
Criteria used at the
facility
2.1 Beneficiaries
2.
1.3 Cooperating
Partner
COOPERATING PARTNER INFORMATION
1.8 CP Staff Member Name and Title
1.1 Region
1.
Boys
(specify upper and lower thresholds)
Women (Pregnant and
Lactating)
Total
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010
148
MALE
#DIV/0!
ADMISSIONS
0
100%
#DIV/0!
FEMALE
0
DIRECT
ADMISSIONS IN
SC/TFC
RELAPSES
0
0
balance of RUTF in stock
Average weight gain
Average length of stay
#DIV/0!
#DIV/0!
#DIV/0!
#DIV/0!
0
TOTAL
DISCHARGE
(C)
0
0
0
0
0
g/kg/day
day
Nb:
Nb:
day
Kwashiorkor
Nb:
Nb:
F = A + B - C + D1 + D2 - E1
0
0
0
Other movements
OUT
IN
Total end
Readmiss Transfer Transfer
of the
after
from TFC to OTP or month (F)
default
or from
to TFC
(D1)
OTP (D2)
(E1)
0
g/kg/day
Average weight gain and average length of stay
Marasmus
(only for children 6-59 months cured)
0
0
0
NONCURED
(C4)
0
DEFAULTE
R (C3)
0
DEATH
(C2)
0
CURED
(C1)
Discharges (C)
PLEASE, read carefully explanations before filling the form
SC- refers to stabilisation centres or in-patient facilities
FROM ---- TO
IMPLEMENTING AGENCY
Report prepared by
MONTH / YEAR
0
TOTAL
NEW
ADMISSIO
N (B)
OTHER INDICATORS
0
OTHER
ADMISS
(B3)
number of RUTF sachets
used
0
OEDEMA
(B2)
New Admissions (B)
ADDITIONAL INFORMATION (for 6-59 months-old only)
0
W/H<-3zTotal
score,
beginning of
MUAC<115
the month
mm OR
(A)
MUAC <
160mm
TOTAL
>5 years
6-59 months
< 6 months
Group age
SC
Grey cells contain formulae, DO NOT FILL
OTP- refers to out patient or ambulatory centres;
Estim. U5 pop.
OPENING DATE
SITE
DISTRICT
TYPE OF PROGRAMME OTP
MONTHLY STATISTICS REPORT - THERAPEUTIC PROGRAMMES
XER-QORAAL ISKUDHAFAN OO LOOGU TALAGALAY MAAREYNTA NAFAQO-XUMADA EE SOOMAALIYAA
2010