Bu yoymm 5846 SOYIII Fikir ve Sanat Eserleri
Kanunu'na gore her hokkl Bo~bokonllk Devlet istatistik
Ensliliisii'ne aillir. Ger<;ek veya tiizel ki~iler larafmdan
izinsiz <;ogolldomaz ve doglhlomaz.
State Institute 01 Statistics, Prime Ministry reserves
all the rights of this publication. Unauthorised duplication
or distribution 01 this publication is prohibited under Low
No: 5846.
ISBN 975 - 19 - 1793 - X
Yaym
Publication
No: 2045
Devle! istotistik Enstitiisu Torihi istOlistikler Dizisi Cilt 5 Torihi istalistikler Dizisi Yonetieisi; Prof. Dr. ?evkel PAMUK Torihi islatislikler Dizisinin omael Turkiye'nin ge<;mi~ine ili~kin istatisliksel verileri
ara~hrmoCilarm ve
genel okurlonn kullommmo sunmakllr. Bu amo<;lo herbiri kendi
konusunun uzmonl bir ora?tlrmaelnln yoneliminde yiiriitiilmekle olan <;all?molar oyn eiltler
holinde yoymlanmakladlr.
State Instit~te of Statistics Historical Statistics Series, Va. 5 Director of Historical Statistics Series: Professor
PAMUK The purpose of the Historical Statislics Series is to collect, ed:t and present statistical ma­
terials about Turkey's post for the use of researchers and general readers. The series consists of
individual volumes prepared by experts who are
authorities In their respective fields.
Doha lazlo bilgi i<;in - For further information
Devlet istotistik Enstif(jsii
Yoym Hoberle~me ve Holkla ili~kiler ;;b.
Neeolibey Cad. No: J 14
06100
ANKARA
veya
or
Devlet Istalistik EnstitUsii
Doner Sermaye i?letmesi
Neeotibey Cod. No: 1 J 4
06100
ANKARA
Tel: +(312)
4185027
+ (312) - 4176440/213 - 215 - 246
Fax: + (312) - 417 04 32
Tel: + (312)
4176440/566
+ (312)- 425 5008
Fox: + (312)
4175886
616
Kapok tasanml: Sadlk KARAMUST AFA
Devlet istatistik EnstitUsij Matbaasl - Ankara, Temmuz 1997 - Stote Instilcle of Stotistics,
Doner Sermaye i~letmesi
MTB : 97
Revoivlc.g Fund 1358 - 200 Adet
Number Divis'on, Uy 1997 'y reserves
duplication
I under Law
ONSOZ
Tarih, insan topluluklanna millet niteligi kazandlran unsurlardan biridir. Devamillik ve dayanl~ma bilinei
i9in tarih ya~anllanlarm deneyimi ile ge9mi~in dOkOmOnO yaparak bugOne, yanna 1~lk tutabilme i~levini yerine
getirir.
GOnOmOzO tarihi bir perspektif i9inde degerlendirken geride blraktl£Jlmlz Yillar sOresinee ge9irmi~
oldugumuz ekonomik ve toplumsal degi~meleri gOzden ge9irmekte ve gergek9i bir yakla~lmda bulunmakta
bOyOk yarar vardlr. Bu a91dan baklldlgtnda bir toplumun ya~aml sOresinee ge9irdigi a~amalarl degerlendinrken
yararlanllaeak kaynaklarm ba~tnda istatistik veriler yer almaktadlr. SaYlsal verilerin zaman i9inde gOsterdigi
degi~imler toplumun aynl ddnem i9indeki nitel ve nieel ddnO~OmOno yorumlamakta ba~vurulaeak gergek
unsurlardlr.
Endostri toplumundan bilgi toplumuna gegerken ekonomik, sosyal ve kOltorel degi~imlerin ya~andlgl
bir 9a9a girmekteyiz. Toplumlann amael bilgideki bOyomenin hlzlandlgl ve ge9i~lerin yogun bir bi9imde
ya~andlgl bu yeni 9agda Ozerinde daha saglam yapllartn yer aldlgl bir dOnya kurmaktlL
Saglam temeliere dayall veri alt yaplsmm kurulmasl, ge9mi~ ve geleeekle baglanttlann ara~tlrllmasl,
gOncel yaplya anlam kazandlraeaktlL Belirlenen hedeflere ula~llmasl, ileriye ve geriye baglantllarm sag lam
kurulmaslyla ve tarihin Oneminin kavranmaslyla mOmkOn olabilir.
Olkemizin ekonomik, sosyal ve kOltorel faaliyetlerinin izlenip degerlendirilmesine olanak saglayan bir
istatistik bilgi aityapisl olu~turan Devlet Istatistik EnstitosO tarafmdan TARIHI iSTATISTIKLER'in sistematik
bi9imde sunumu, degerlendirilmesi ve yoruma yonelik olarak yaYlmlanmasl toplumumuzun temel yaplSlnl,
birikimini ve geleeege yOnelik potansiyelini olu~turma anlamtnda onem ta~lmaktadlr.
Osmanlt Devleti'nin ilk ve tek genel istatistik YIIiIQlnm, ilk basklsmm Ozerinden yOz YII ge9tikten sonra
gonomoz TOrkgesi ile yeniden kullanlma sunulmasmm, istatistiki bilgi birikimine Onemli katkllan olaeagl
inanetndaYlz.
TARIHI ISTAtlSTiKLER DlzlSI 9alt~malarmm ba~latllmaslna katkllanndan dolaYI Enstitomoz eski
ba~kanlan OECD nezdinde TOrkiye Daimi Temsilcisi BOyOkel9i Saytn Prof. Dr. Orhan GOVENEN ile Hazine
Moste~an Saytn Prof. Dr. Mehmet KAYTAZ' a , Proje Yonetmeni Saytn Prof. Dr. $evket PAMUK'a, dizinin bu
yaytnml hazlrlayan Saytn Prof. Dr. Tevfik GORAN'a, projeye desteklerinden dolaYI Saytn Prof. Dr. Halil
iNALCIK'a, projeye katklda bulunan ve yaymtn hazlrlanmasmda emegi gegen Enstito mensuplartna
te~ekkurlerimi iletirim.
M. Slddlk ENSARI
Ba~kan
Devlet Istatistik Enstitosu
) 16
III
TABLE OF CONTENTS
i!;iNDEKiLER
Sayfa
III
bnsoz
III
Introduction
SunUlj
(Prof. Dr. Orhan Giivenen) VII
IX
(Professor Halil inalclk) ................................. ..
XIII
(Professor $evket Pamuk) ............................ ..
Tarihi istatistikler Dizisi i~in Sunulj ~evket
Pamuk) .......................... .. (Professor Orhan Guvenen)
XVII
Preface ...............................................................
ingilizce Ozet ................................................ .. XXI
Summary in English ........................................
Tablolar Ustesi ............................................. . XXIII
List of Tables .................................................... .
Boliim I Chapter I
idari Boliiniilj Administrative Division
57
Justice .............................................................. .
93
Education
57
93
Libraries and Antiques
115
Chapter VIII
123
Military Education
123
Chapter IX
133
Other Institutions of Education
145
Agriculture
133
Chapter X
145
Chapter XI
BoliimXI 165
State Revenues and Expenditures
165
Chapter XII
BoliimXII Madencilik 49
Chapter VII
115
BoliimX Devlet Gelir ve Giderleri 43
Bolum VI
Boliim IX Tarim ............................................................. . 17
Bolum V
BoliimVll1 Diger Egitim Kurumlarl Institutions of Social Assistance
Health ............................................................... .
Boliim VII Askeri Egitim XXIII
Chapter IV
BoliimVI Kiitiiphaneler ve Eski Eserler Population
49
BoliimV Egitim .............................................................. XXI
Chapter III
43
BoliimlV Adalet ............................................................. . XVII
Chapter II
17
Boliim III Sagllk ............................................................... XIII
THE FIRST STATISTICAL YEARBOOK OF THE
OTTOMAN EMPIRE
DEVLET-i ALiVYE-i OSMANiVYE'NiN 1313 SENESiNE MAHSUS iSTATisTiK-i UMUMisi Sosyal Yardlm Kurululjlarl IX
Introduction to the Historical Statistics Series
Onsoz ............................................................. . Boliim II Niifus .............................................................. . VII
As the Historical Statistics Series Begins
Tarihi istatistikler Dizisi Baljlarken (Prof. Dr. Halil inalclk) ................................. . (Prof. Dr.
Page
Preface .............................................................. .
171
Mining
v
171
Bolum XIII
Chapter XIII Ormanlar ve Ormanclhk
175 Forests and Forestry 175 BolumXIV
Maliye ve Devlet
Chapter XIV 183 Public Finance and Debts 183 Bor~lari
Chapter XV Boliim XV DI~
197 Foreign Trade Ticaret
Chapter XVI Bolum XVI <;e~itli Vergi idare ve Gelirleri Para ve Madalyalar Vergiler 215 Money and Medals 215 219 Various Revenues 219 Chapter XIX BolUm XIX Tuz ve Tuzlalar 227 Salt and Salt Mines 227 Chapter XX BolUm XX ipek ve ipek~ilik 233 Silk and Silk Production 233 Chapter XXI BolUm XXI DUyiin-u Umiimiyye idaresi 237 Public Debt Administration 237 Chapter XXII Bolum XXII Ziraat Bankasl ve Emniyet SandlOI 243 Agricultural Bank and Security Fund 243 Bolum XXIII BolUm XXIII Reji idaresi- TUtUn 253 Tobacco Administration 253 Chapter XXIV BolUm XXIV Sanayi ............................................................ . 259 Industry .............................................................. . 259 Chapter XXV BolUm XXV Finans ............................................................. . 265 Finance ............................................................. . 265 Chapter XXVI BolUm XXVI Havagazl ve Su BolUm XXVII Kara ve Deniz Ta~lmaclhgl BolUm XXVIII ................................................... 1897 istatistik Yllhgl'ndan Tipklbaslm
Se~me
205 Chapter XVIII BolUm XVIII Haberle~me
205 Tax Duties Administration Chapter XVII Bolum XVII <;e~itli
197 Sayfalar ........................................... ..
269 Utilities : Gas and Water 269 Chapter XXVII 275 Sea and Land Transportation 275 Chapter XXVIII 293 Communication 293 Selected Pages from the Original Volume of 305 the 1897 Statistical Yearbook ....................... . VI 305 175
SUNU~
183
197
"Sorsan gilllere adlmm
Ne oldugunu bilmezler,
Ve bilmezler yerim yurdum neresi?"
205
Anadolu Selruklularl
XII. IT. - Anonim -
215
219
227
233
237
243
253
Sozlerin diinyasl insanlara binlerce ytl bilgi ve duygu ta~Hdl. SaYllarm diinyasml
algtlamakta zorlamyoruz. SaYllar. matematik anlamda kaotik, karma!]lk ve
belirsizligin yiiksek oldugu yaptlarda sozlerin tamamlaYlclsl oldu hep. Sozlerin
diinyasml saYllarm diinyasl ile tamamladlglmlzda bilim de, evren de, insamn oykiisii
de kendi goreceliklerinde daha tutarh bir algdamaYl ve anlatum getirirler.
istatistik, uygulamasl bilgi miihendisligi olan bir temel bilimdir ve istatistik
iiretmek karanhga l!]lk gotiirmek kadar onurlu bir gorevdir. Zaman ve mekan
dinamiginde tarihler, biiyiik olaslhkla, yeniden yaztlacak ve ~ok farkh boyutlar,
degerlendirmeler olacaktlr. Olaylarm tarihinden zihniyetlerin tarihine ve ~ogulcu bir
zaman, mekan, insan dinamigi, yorumlamasma yonelmek, kiiltiir ve uygarhklarm
degerlendirilmesinde farkll boyutlar getirecektir. Tarihi istatistiklerin en biiyiik
katktsl, ge~mi!]i daha iyi anlamaya ~ah!]lrken, bugiinii daha saghkh yorumlamak,
gelecegi daha az hatah dii!]iinmek ve bilin~ uygarhgma getirecegi katma deger
olacaktIr.
259
265
269
275
293
305
Bu dii!]iince ve hasretle, Devlet istatistik Enstitiisii ~ah!]malarmm 1988 Ylhnda,
oncelik ta!]lyan ii~ projesi: ii~ ayhk milli gelir hesaplarI, ~evre istatistikleri, uzun zaman
serileri ve tarihi istatistikler olmu!]tur. Uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler
projesinin ilk iiriinii Cumhuriyet d9nemini kapsayan ve 400 sayfaYl 8!]an "istatistik
Gostergeler: 1923-1990" yaymmm matbu ve elektronik ortamda kullamma
sunulmaslyla ger~ekle!]ti. Bu ~ah!]ma, her yll giincelle!]tirilerek ve yeni seriler
eklenerek matbu ve elektronik ortamda yaymlanmaktadlr. 20. yiizYll Tiirkiye
istatistikleri ile ba!]layan bu ~ah!]malarm devaml 19. yiizytl ve diger yiizYlllarI
kapsayan istatistik ve nicel bilgi te!]kil eden ara!]tlrmalarm yaymlanmasl !]eklinde
tasarlanml!]tlr.
Turkiye'de kaYlt sistemleri ve istatistik onemli bir yer tutar; Kuzey Hindistan'da,
iran'da, Sel~uk doneminde, Osmanh imparatorlugunda kaylt sistemlerinin, ozellikle
niifus ve ziraatta olu!]turuldugunu ve biiyiik onem ta!]ldlgml biliyoruz. Osmanh "Nufus
VII
ve Arazi Tahrir Defterleri" <;ok degerli kaYlt ve bilgiler vermektedir. Macaristan'm ya
da Musul'un kii<;iik bir kOyiinde ka<; hane oldugu, ne kadar toprakta ne ekildigi, gelirin
ve iilkemiz ar~ivlerinde mevcut bu defterlerden ogreniyoruz. DiE'nin bu kapsamda da
yapllacak ara~tlrmalara ve yaymlanmalarma gosterecegi katkl biiyiik bir hizmet
olacakhr.
Devlet istatistik Enstitiisii'niin zaman dinamiginde atasl olan "Defterhane"
1389'da kUIUlmu~tur. Bu nedenle Enstitii giri~inde, "Devlet istatistik Enstitiisii
Kurulu~ Tarihi 1926", "Defterhane KUIUlu~ Tarihi: 1389" yazlhdlr. Mustafa Kemal'in
armagam ve emaneti olan Devlet istatistik Enstitiisii mensubu olmaktan ve onun
zaman i<;inde kaynagl olan Defterhane'nin mensubu olmaktan onur duyduk hep. DiE
"Harzemli Bilgisayar Merkezi", "Piri Reis Cografi Bilgi Sistemi Merkezi", "Ulug Bey
Bilgi Sistemleri Merkezi" adlarmm kaynagl bu dii:;;iince, bilgi ve tarih bilinci hasretidir.
Cok degerli tavsiyeleriyle <;ah~malarlmlza gii<; veren, hocamlz Saym Prof. Dr.
HaW iNALCIK'a, liitfedip Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticiligini kabul eden ve tiim
<;ah~mada biiyiik emegi ge<;en Saym Prof. Dr. Sevket PAMUK'a, ara~tlrmalartyla
projeye katllan Saym Prof. Dr. Cem BEHAR, Saym Prof. Dr. Tevfik GORAN'a, bu
ara~hrmalarm devammda degerli destegini esirgemeyen DiE Ba~kam Saym Mehmet
Slddlk ENSARi'ye, Enstitii Ba~kan YardlmClSl Saym Siihendan EKNi'ye, Etiid ve
Analiz Subesi Miidiirii Saym Serpil AYDEMiR'e, :;;ube elemanlarmdan Saym Sule
SOZER' e ve emegi ge<;en tiim Devlet istatistik Enstitiisii mensuplarma sayglyla minnet
duygulartml iletmek isterim.
Prof. Dr. Orhan GUvENEN
VIII TARiHi iSTATiSTiKLER Dizisi BA~LARKEN
insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir. Bir toplumun
temel yaplsllll ve geli~me potansiyelini bu birikim belirler. Bir milletin nesnel varhgl,
yani uzerinde ya~adlgl belli toprak par(,":asl, nufusu ve etnik yapIsI, belli bir tarih sureci
i(,":inde meydana gelmi~tir. (:evrenin toplum uzerinde ve toplumun <;evre uzerinde
etkileri baklmllldan her toplum belli bir yapl ve belli geli~me egilimleri kazalllr. Bu
tarihi maddi ko~ullarla birlikte bir milletin kultUr yaplsl da bir tarihi surecin urunudur.
Yani bir milletin payla~ageldigi inan<; sistemi, ortak davralll~ bi<;imleri onun nereye
yonelecegini belirler. Keza her toplum, surekli degi~im i(,":indedir, fakat genel degi~im
i<;inde degi~meyen, diren<; gosteren, yava~ degi~en belli bi<;imde yapllar ve kahplar
vardlr. Degi~imi bilin<;le yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda ge<;mi~teki butUn
bu faktorleri, kahp ve yapdarl, rakama donu~turulen objektif ol<;ulerle saptamak
hayati onem ta~lr.
Mesela Anadolu'daki patriyarkal-patrilinial (ataerkil), toplum yaplSI Osmanh
imparatorlugu'nun dikkatle izledigi aile tarlmllla dayanan ~ift hane sistemi dedigimiz
belli bir tarIm sisteminin sonucudur. Bugun Turkiye'de insan ve toprak ili~kilerindeki
yonlendirme politikalannda, bu sistemin ozellikleri hakklyla bilindigi zaman isabetli
kararlar allllabilir. Klsaca soylemek gerekirse, bugun tarih ilmi, toplum hayatllll bir
butUn olarak ele almakta ve toplum hayatlyla ilgili incelemeler uzerinde yogunla~ml~
bulunmaktadir. Bugunu anlamak, tarihi sureci anlamakla mumkundUr. Bu sadece ilmi
merak konusu olarak anIa~llmamahdlr. Toplumumuzun ilerleme politikalarlllda bu
bilginin pragmatik baklmdan onemi apktlr. Bilinmeyene eri;;ebilmenin en emin yolu
bilinenden hareket etmektir, bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte incelenmesiyle
mumkundur. Dogal olarak sorun, Turk toplumunun ge<;mi;;i uzerinde rakamlara
dayanan apk ve objektif bir bilgiye varmanlll olaslhk derecesidir.
Ger<;ekte, Osmanhlar geni~ bolgelere yayllml~ imparatorluklarIlll slki bir merkezi
idare ve kontrol altlllda tutabilmek i(,":in olduk<;a karma~lk saylm usulleri
geli~tirmi~lerdir. Her gorevlinin gorev yaptlgl yeri, maa~llll ve gorevini saptamak ve
degi;;iklikleri izlemek i<;in merkez ar~ivlerinde saklanan ayrllltih listeler ve defterler
duzenlemi~lerdir. Binlerce tlmarhllln durumunu saptayan Miicmel Defter-i Hakani
denilen defterler bu sistemin en belirgin bir ornegidir. Obur yandan klrsal bolumde,
vergi yukumlUleri i<;in de Mufassal Defter-i Hakani'ler meydana getiri1mi~tir. Bu
defterlerde her vergi ytikumlusunun tasarrufu altllldaki toprak miktarIlll saptayan ve
(,":e~itli vergi oranlarIlli belirleyen bilgiler sistematik bir bi<;imde verilmi~tir. Mufassal
defterler aylll donemde Avrupa'da ve (:in'de vergi ve askerlik i(,":in duzenlenen istatistik
listelerinden bazl baklmlardan daha ileri ve ayrllluhdir. Bugun ar~ivlerimizde saYlsl
IX Oe;bine yakla$an sancak mufassal defterleri nOfus ve ekonomi baklmmdan en aynntlh,
gOvenilir kaynaklarlmlzdlr. Bize kadar eri$ebilen en eski ornekleri 15. yOzytl
ortalarma kadar inmektedir. Bununla birlikte, bu e;e$it defterlerin 14. yOzyll
sonlarmda Ylldmm Beyazid (1389-1402) doneminde dOzenlendigine dair belgesel
kamtlar vardlr. Bu defterleri meydana getirmek ie;in her sancakta yerinde saYlmlar
yaptlmakta idi. Her sancak ie;in atanan bir yazlcl veya emin, yerinde dogrudan dogruya
vergi yOkOmlOlerini ve gorevlileri, eski defterler ve yerel beIge Iere gore teker teker
denetler, sonra bu verileri yamndaki katip belli bir sistem ie;inde defter haline getirirdi.
SaYlmdan kae;malarl onlemek, vergi miktarml en saghkh bie;imde saptamak ie;in belli
yontemler izlenmekteydi; ornegin, bir OrtinOn yllhk miktanm belirlemek ie;in Oe; ytlm
ortalamasl ahmrdl. KoylOnOn saYlmdan kae;masma sebep olan sipahinin tlmarl elinden
ahmrdl. Boylece en kapsamh ve gOvenilir sonue;lara varmaya e;ah$lhrdl ki, bu
kapsamhlIk ve dogruluk prensipleri bugOn de istatistik ilminin temel prensipleridir.
Ancak bu saYlmlan, gere;ek anlamda bugOnkO istatistiklerle ozde$ saymak yanh$tlr.
COnkO 0 donemlerde, dOnyamn obOr bolgelerinde oldugu gibi, Osmanh
imparatorlugu'nda da bu gibi saYlmlar belli amae;la, ozellikle vergileme amaCI ile
yaplhrdl. Bununla beraber, bu tarihi saYlmlardan bugOnkii istatistik verilerine en
yakm sonue;lar elde etmek ie;in bazl yontemleri uygulamak olasldlr.
Osmanh saylm defterlerinde en onemli problemlerden biri $udur: Burada,
genellikle, ki~i yerine hane, yani geni$ aile birimi esas tutulur. Tahrir defterlerinde
vergi yOkiimliisii esas olarak hanedir. Vergi yOkOmlOsO olarak evlenmemi$ erkekler ve
dul kadmlar da saylm ie;ine ahmr. Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak
bu saYlmlardan gere;ek nOfusu hesaplama giri$imleri yapllml$tlr. Vine niifus ie;in cizye
defterleri onemlidir; fakat burada da yalmz belli ya$a eri$mi$ erkekler listeye
ahnml$tlr; kadmlar, e;ocuklar, hie; kazanci olmayan ya$hlar ve ozel vergi bagl$lkhgl
olanlar saylma ahnmaml$tlr. Niifus ie;in oldugu gibi, ekonomik veriler ie;in de ozellikle
mufassal tahrir defterleri son derece onemli kaynaklardlr.
Ticari trafik ve oteki veriler soz konusu oldugunda, ozellikle giimriik ruznamc;e
defterleri, en ayrmtlh istatistik kaynaklarlmlz arasmdadlr. Bu defterlerde giimrOge
tabi e$yaYl getiren gemi kaptaniarl, tOccarlar, getirdikleri mallarm men$ei, miktar ve
degerleri kaYlthdlr. En aitta, alman giimrtik miktan belirtilir. KU$kusuz, kae;ake;lhgm
geni$ boyutlara eri$tigi 0 donemler ie;in bu istatistik verilerinin de hayli noksan oldugu
meydandadlr. DOkkanlardan alman ihtisab resmini saptamak ie;in $ehir ve
kasabalarda yaptlan diikkan saYlmlan da ekonomi tarihi ie;in kapsamh ve onemli
kaynaklarlmlz arasmdadlr. Boylece mesela, istanbul ve Bagdat'ta her esnafm diikkan
saYlSlm olduke;a dogru bie;imde bilmekteyiz. Osmanh biirokrasisi zaman zaman belli
bir idari ihtiyaci kar$llamak ie;in ozel saylmlar da yapml$tlr. Mesela, 1640 tarihinde
ake;adaki enflasyon ve a$Irl fiyat artl$lan kaqllsmda, pazardaki biitun maUan kalite ve
ole;iileriyle fiyatlandlran narh defteri e;ok onemli bir ekonomik belgedir. Bu arada c;ok
onemli ba$ka bir dizi, Temettiiat defterleri istatistik ara$tlrmalan ie;in olaganiistu bir
onem ta~lmaktadlr. SaYlsl onbinleri a$an bu defterler, Tanzimat sonraSI donemde
imparatorlugun biiyiik bir bolumOnde vergi matrahl olarak koyliinun elindeki butOn
mallarm saytmml ie;ermektedir.
Devlet istatistik Enstitusu olaganustu bir onem ta$lyan bu tarihi verilerin
sistematik bie;imde yaymianmasmi ele almakla, yalmz sosyal-ekonomik tarihimiz
X
ItIll,
.zpl
.zpl
esel
:lIar
uya
!ker
Tdi.
)elli
fIlm
den
bu
:dir.
uzerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmin hizmetine sunmakla kalmamakta•
aym zamanda bu verileri bugunku istatistik verileri He kar~lla~tlrarak Turk
toplumunun uzun bir sure~ i~in geli~im ~izgisini ara~tlrma imkamm saglamaktadlr.
Enstitu eski Ba~kam ve degerli bilim adaml Prof. Dr. Orhan GOVENEN'i bu
onemli etkinlik alamm a~tlgl i~in i~tenlikle tebrik etmek odevimizdir. Enstitunun
~imdiki Ba~kam Saylll Mehmet Slddlk ENSARi de destekleriyle ~ah~malarlll devamlm
ve geli~mesini saglaml~tlr. Tarihi istatistikler Dizisi'nin yoneticiligine degerli iktisat
tarih~isi Prof. Dr. Sevket PAMUK'un se~ilmi~ olmaSllllll bu etkinligin ba~arlya
ula~masl i~in bir garanti sayllmasl gerektigini de ozellikle belirtmek isterim.
Prof. Dr. HaliI iNALCIK
~tlr.
anh
ile
~ en
L
'Ida,
inde
!rve
lrak
izye
teye
k.hgl
tikie
mt;e
iige
,rye
tlgm
lugu
ve
emli
:.kan
belli
inde
:e ve
4(ok
i bir
mde
iitun
.erin
ImlZ
XI
TARiHi iSTATisTiKLER Dizist t~iN SUNUS
Yapisal Donii~iimler ve Tarihi istatistikler
Tiirkiye i<;inde bulundugumuz yiizYllda <;ok hlzh demografik, iktisadi ve toplumsal
sahne olmu~tur. Bir ka<; temel gosterge ile ornekleyecek olursak, iilke
niifusu 1920'lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 yilmda 60 milyona
ula~ml~tIr. Niifus artl~larI ylizy'llm ikinci yarIsmda hlzh bir i<; go<; ve kentle~meyi de
beraberinde getirmi~tir. Kentli niifusun toplam i<;indeki paYI yiizde 20'lerden yiizde
60'lara <;Ikml~tIr. Son Yillarda niifusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda
gOriilen dii~ii~ler, Tiirkiye'nin demografik ge<;i~ siirecini de yine hlzh bir bi<;imde
ya~adlgml gostermektedir.
geli~melere
Tiirkiye ekonomisi de yiizyll boyunca klrsal alanlarda tarImm aglr bastIgl
yapilardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge<;tigi yapllara ge<;i~i ya~aml~, tarImm
ekonomi i<;indeki paYI yiizyilm ba~larmda ylizde 50'lerden 1990'larda yiizde 15'e
kadar gerilemi~tir. 1930'larm Diinya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyle ba~layan
ve 1960'larda karma ekonomi <;er<;evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me siireci,
iktisadi biiylimeyi hlzlandlrml~, ancak hlzla artan kentli niifusa yeterli istihdam
olanaklarIm yaratamaml~tIr.
Tiirkiye'nin diinya ekonomisi i<;indeki yeri de ylizYII boyunca onemli degi~iklikler
gostermi~tir. YiizYlhn ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tarImsal mallar ihra<;
eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi mode Ii, 1930'lardan itibaren yerini i<;
pazara yonelik sanayile~me stratejisine terk etmi~tir. 1960'h ve 1970'li Yillarda sanayi
iiretimi hlzla artarken, Tiirkiye bu iiretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte
gecikmi~tir. 1980'lerden itibaren sanayi iiriinleri ihracatl on plana <;Ikarken,
Avrupa'dan Orta Dogu, Karadeniz Bolgesi ve Orta Asya'ya kadar bolgesel pazarlarla
daha fazla biitiinle~me hedeflenmektedir. Tiirkiye 21. yiizylla i~te bu hlzh
donii~iimlerin derin sancilarIyla ve iktisadi, toplumsal, siyasal istikrar araYI~larI i<;inde
girmektedir.
Demografik ve iktisadi donii~iimler toplumsal yapilarda da onemli geli~meleri
beraberinde getirmi~tir. Yiizyilm ba~mda niifusun yiizde 80'inin klrlarda ya~adlgl,
tarim aglrhkh bir toplumdan, bugiiniin farkhla~ml~ ve uzmanla~ml~ yapilarma ge<;i~
siireci, toplumsal ve siyasal yapilarda da onemli degi~ikliklere yol a<;ml~tIr. Devletin
i<;eriginden toplumsal yapllara, egitimden saghk hizmetlerine, sosyal giivenlikten
kiiltiirel etkinliklere kadar pek <;ok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli
geli~meler, <;e~itlilikler ve zenginlikler goriilmektedir. Bu geli~melerin onemli bir
boliimiinii istatistiksel diziler araClhglyla izlemek ve ol<;mek miimkiindiir.
XIII
Cumhuriyetin ilk ytllarmda, 1926'da kurulan Devlet istatistik Enstitiisii, 0
tarihten bu yana soziinii ettigimiz donii~iimleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha
nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma biiyiik onem
vermi~tir. Bir nesil oncesiyle kar~lla~tmldlgmda bugiin niifus, tanm, i~giicii, ekonomi
gibi temel konularm yamslra egitim, saghk, kiiltiir, c;evre, adalet, sosyal giivenlik,
eneIji ve turizm gibi c;ok c;e~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam,
c;e~itlilik ve giivenilirlik baktmmdan onemli geli~meler gostermi~tir.
Buna kar~lllk, Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet
Tiirkiyesi'nin devraldlgl demografik, iktisadi ve toplumsal yapllara ili~kin bilgilerimiz
ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr. Bu konularda
yaymlanml~ verilerin de c;e~itli sorunlan bulunmaktadlr. Bugiin ara~tlrmactlar ve
genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlanm ve sakmcalanm yeterince anlayamadan
ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar. Bu nedenle de ozellikle
Cumhuriyet'in erken donemlerine ve 20. yiizyll oncesine ili~kin degerlendirme ve
yorumlarlmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr.
Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan ic;inde siirekliligi vardlr. Diinkii
yapllar bugiinkiileri belirlemektedir. Giiniimiize l~lk tutabilmek, 19. yiizYlhn ve hatta
daha oncesinin yaptlanm daha iyi anlayabilmek ve onlan daha geni~ bir c;erc;evede
tartl~abilmekle miimkiin olacaktlr. Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha
serinkanh olarak degerlendirebilmek ic;in, 19. yiizYllda Tanzimatla ba~latllan reform
dalgalarmm sonuc;lanm ve ula~tlgl noktaYl, ekonomide, toplumda ve devlet yaplsmda
ortaya C;lkan geli~meleri, nicel ve nitel olarak daha iyi olc;ebilmek ve anlayabilmek
gerekmektedir.
Boylece hem tarihi siireklilikler hem de kmlma ya da doniim noktalarl daha
saghkh bir bic;imde yorumlanabilecektir. Ayrlca Tiirkiye'nin uzun donemli geli~me
C;izgisini ba~ka iilkelerle birlikte kar~lla~ttrmah bir c;erc;evede incelemek miimkiin
olacaktlr.
Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun
donii~iimlerinin daha iyi anla~llabilmesi hem de uluslararasl kar!1lla!1tlrmah
c;ah!1malara zemin hazlrlanmasl yalmzca Tiirkiye'ye ozgii bir gereksinim degildir.
Ozellikle son otuz Yll ic;inde Batl Avrupa ve Kuzey Amerika'dan Latin Amerika ve
Asya'ya Kadar pek c;ok iilkede, hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel
ara~tlrmactlarm giri!1imleri sonucu, tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya
ba~laml~tlr.
Bu yaymlar Amerika Birle!1ik Devletleri'nde, Kanada'da, Avrupa'nm ve Latin
Amerika'nm c;e~itli iilkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklan
c;ah!1malarla ba~laml~tlr. Daha sonra, 1960'lardan itibaren, ingiliz tarihc;i B.R.
Mitchell'in once ingiltere, daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya iilkelerinin
tarihi istatistikleri iizerine yaymlandlgl ciltler, bilim diinyasmda biiyiik yanktlar
uyandlrml~ ve kar!11Ia!1tlrmah tarihi c;ah!1ma1ar ic;in c;ok onemli bir olanak yaratml!1tlr.
Tiirkiye'de de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli
c;ah!1malarm ba~latllmasl, hem giiniimiizdeki hem de yakm gec;mi!1teki geli~meleri
anlamaya c;ah~an bilimsel c;abalara yeni bir soluk kazandlracakttr. Kaldl ki, 20. yiizYll
XIV ,ii,
0
daha
lnem
noml
mlik,
Isam,
lriyet
rlmlZ
larda
ir ve
adan
llikle
Ie ve
iinkii
h.atta
!vede
daha
form
nnda
Imek
daha
i~me
nkiin
iiziin
'mah
ildir.
~a ve
ozel
naya
Latin
klan
B.R.
rmm
kllar
ur.
lemli
.eleri
iiZyll
oncesinde <;e~itli konularda veri dizilerinin olu~turulmasl ve saklanmasl siirecinde
Osmanh devletinin <;ok istisnai bir yeri vardlr. Yiizydlar boyu geni~ bir cografyaYI
yoneten merkeziyet<;i Osmanh biirokrasisinin, 16. yiizYlldan ve hatta daha oncesinden
ba~layarak kaYlt tutmaya ve saymaya biiyiik onem verdigi bilinmektedir. Toplanan
verilerin bir boliimiinii bugiin Osmanh ar~ivlerinden saglamak miimkiindiir. Aynca,
19. yiizYllda yap dan saYlmlarlll ve derlenen istatistiklerin bir boliimii de eski harflerle
yayllllanml~ olarak <;e~itli kiitiiphanelerde bulunmaktadlr. Bu verilerin gozden
ge<;irildikten sonra Osmanh uzmanlan dl~llldaki ara~tlrmacllarlll kullammllla
sunulmasl biiyiik yararlar saglayacaktlr.
i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitiisii, "Tarihi istatistikler Dizisi" adl
altlllda yeni bir yaYlll dizisi ba~latarak, yaklll ge<;mi~imize ili~kin istatistiksel verileri
ve genel okurlarlll kullammllla sunmaya karar vermi~tir.
ara~tlrmacdarlll
Dizinin ilk a~amaslllda Cumhuriyet Tiirkiyesi'nin devraldlgl toplumsal ve iktisadi
yapdara ili~kin istatistiksel tablonun daha ayrllltdi ve daha yeterli bir bi<;imde ortaya
konulmasl hedeflenmektedir. Bu ama<;la 19. yiizyddaki toplumsal ve iktisadi tablonun
en onemli temel ta~lanm olu~turan niifus, tanm, maliye ve dl~ ticaret istatistikleri,
hem genel okurlarlll hem de ara~tlrmaCllarlll yararlanabilecekleri bi<;imde
derlenmektedir. Herbiri kendi konusunun uzmam bir ara~tlrmacllllll yonetiminde ve
disiplinlerarasl bir yakla~lmla yiiriitiilmekte olan bu <;ah~malar, ayn ciltler halinde
yaYllllanacaktlr.
Tarihi Verilenn Sorunlan
Tarihi dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafllldan yaYllllanml~ olmasl,
ne yazlk ki, bu verilerin kolayhkla ve giivenle kullamlabilecekleri aniamllla gelmiyor.
B.R. Mitchell'in lsrarla vurguladlgl gibi, devletlerin 20. yiizyd oncesinde topladlklan
veriler, <;agda~ anlaYI~ ve yontemlerle degil, esas olarak vergi toplama ve askere alma
ama<;lanyla toplanmaktaydl. Bu dar yakla~lm, hem toplanan verilerin kapSamllll hem
de veri toplama tekniklerini ka<;lmlmaz olarak etkilemi~tir.
Aynca, 20. yiizyd oncesinde teknolojik ve idari etkinligin <;ok slmrh oldugunu,
devletlerin veri toplama siirecinde biiyiik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~l kar~lya
kaldlklanm da hatlrlamak gerekmektedir. Bunlarlll yamslra, siyasal kaygdar da, 20.
yiizyll oncesinde yaYllllanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte, bunlarlll
giivenirliklerine golge dii~iirebilmekteydi. Slmrh ama<;lar ve yetersiz tekniklerle
toplanan bu verileri <;agda~ anlamda istatistikler olarak kabul etmek miimkiin degildir.
Osmanh devletinin topladlgl ve yaYlllladlgl istatistiksel dizilerin. bu egilimlerin
dl~lllda kaldlgllli soyleyebilmek zordur. Nitekim. son ydlarda yaYllllanan pek <;ok
ara~tlrma ve monografta niifus saYlmlarllldan biit<;elere, tanmsal iiretim veriierinden
dl~ ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh verilerinin <;e~itli sorunlan, eksikleri ve
sakmcalarl ayrllltdi olarak tartl~dmaktadlr. Osmanh verilerini kullamrken ortaya
pkan bir diger sorun da hem iilke slmrlarllllll hem de iilke i<;indeki idari boliimlerin
Cumhuriyet donemindeki slmrlara gore onemli farkhhklar gostermesidir. Bu sorunlar
Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini biraraya getirerek basit diziler
olu~turmamn zorluklarllla i~aret etmektedir.
XV
e;:agdal? ama~larla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle karl?llal?tmldlgmda,
eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl goriilmektedir. Ote yandan, hatah ve sorunlu
verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman i~inde nastl kaltclhk kazandlklan ve daha
sonra tamiri ~ok zor ve hatta imkanslz bazl yanhl?hklara yol a~abildikleri de
bilinmektedir. Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi elel?tirel bir siizge~ten ge~irmeden
yaymlamak, kabul edilebilir bir yaklal?lm olmayacaktlr.
Bu nedenle, "Tarihi istatistikler Dizisi" ~er~evesinde yaymlanacak ~ahl?malarda,
eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine, daha zor ancak bilimsel apdan
daha saghkh gortilen bir yontem kullanmaya karar verildi. Eldeki tarihi malzemeye
miimkiin oldugu kadar elel?tirel yaklal?arak, bu malzeme, kendi i~ tutarslzhklan
miimkiin oldugu ol~iide aYlklandlktan sonra, verilerin kapsamlan, toplanma
yontemleri, sorunlan ve giivenilirlik dereceleri tartll?llarak yaymlanacaktlr.
Diziyi yiiriiten uzmanlar olarak hedefimiz, eldeki tarihi malzemeyi dikkatle
ge~irdikten sonra, ~agdal? anlaY1l?a en yakm ve ~agdal? istatistiklerle
karl?llal?tmlabilecek diziler olul?turmaktadlr. Ancak, gosterecegimiz tiim titizlik ve
ozene karl?m, daha farkh ama~larla ve anlaYl~larla toplanan bu verileri, yiizYlhmlzm
~agdal? anlaYll? ve yontemleriyle derlenen dizileriyle karl?lIal?tlrmak ve onlarla birlikte
kullanabilmek kolay olmayacaktlr. Bu nedenle, sundugumuz tarihi verileri kullanacak
aral?tlrmacllarm, uzun donemli karl?llal?tlrmalar yaparken, iki tiir veri arasmdaki
ama~, kapsam ve teknik farklarml dikkate almalarl gerekecektir.
siizge~ten
Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tiiketmedigini de ozellikle
belirtelim. Bu ciltlerdeki malzemenin otesine ge~erek daha farkh veya daha ayrmtlh
diziler olul?turmak miimkiindiir. Ornegin; daha kii~iik idari birimler diizeyinde verilere
ulal?mak isteyen aral?tlrmacllar, yaymlanmamll? arl?iv malzemelerini veya eski
harflerle yaymlanml~ ~ah~malan kullanabileceklerdir. Daha ayrmtllt ~ah~malar
yapmak isteyen ara~tlrmaCllar i~in, her cildin sonunda bir kaynak~a yer
almaktadtr.
Devlet istatistik Enstitiisii eski Ba~kam Prof. Dr. Orhan GOVENEN bu dizinin en
erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi. Devlet istatistik
Enstitiisii Ba~kam Saym Mehmet Stddlk ENSARi de yardlmlarmt esirgemeyerek
dizinin devammt sagladl. 1994 Ylhmn Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiisii'nde
diizenlenen Tarihi istatistikler Semineri'ne kattlan Prof. Dr. Tuncer BULUTAY,
Mehmet GENe;:, Prof. Dr. HaW iNALCIK, Prof. Dr. ilber ORTAYLI, Prof. Dr. Halil
SAHiLLiOGLU, Prof. Dr. Yal~m TeNCER ile DiE ~ahl?anlan degerli gorii~ ve
ele~tirileriyle bu diziye onemli katkllarda bulundular. Bu sunu~un yazlh~l slrasmda,
Tarihi istatistikler Dizisi i~in ayn ayrl ciltler haZlrlamakta olan ~ah~ma arkada~lanm
Prof. Dr. Cern BEHAR, Prof. Dr. Yavuz CEZAR ve Prof. Dr. Tevfik GORAN'm
gorii~lerinden de yararlandlm. Kendilerine te~ekkiir ederim.
"Tarihi istatistikler Dizisi" ~er~evesinde yaymlanan/yaymlanacak ciltlerin
bugiinkii Tiirkiye'nin yapdarmm ve donii~iimlerinin daha iyi anla~tlmasma katktda
bulunacagmt umuyor, tiim okurlara ve ara~tlrmacllara yararh olmasml diliyoruz.
Prof. Dr. ~evket P AMUK
Tarihi istatistikler Dizisi
Yoneticisi
XVI Ida,
mlu
aha
de
den rda,
dan
Leye
:Ian
Ima
atle
erie
: ve
lzm
ikte
leak
laki ikle :ltlh
lere
~ski
dar
yer
len
stik
rek
:lde
\Y,
alil
ve
da,
~lm
I'm
rm
Ida
UK
~ISl
~lSl
ONSOZ
Tanhl istatistikler Dizisi'nin be~inci cildini olu~turan bu t;ah~ma, Osmanh Devleti'nin ilk ve tek genel
istatistik YllIlgldlr. "Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye'nin U<;yuz Onu<; Senesine Mahsus Istatistik-i Umumisi" adlyla
istanbul'da yaytnlanan eser, Ticaret ve Nafia Nezareti'nin istatistik Umumi Idaresi taraflndan hazlnanml~tlr.
istanbul Universitesi Merkez KutOphanesi'nin Turk<;e Yazmalar oolOmOnde bulunan orijinal yazma nusha ile
basllml~ eser arastnda kapsam a<;lslndan baZi ku<;uk farkllilklar vardlr. Bu t;all~mada baskl nOsha esas
allnml~tlr.
Esenn takdiminde ~u ifade yer almaktadlr: "Cenab-I Rabb-I yezdfm velinimet-i bl-minnetimiz zat-I
hllafet-simat efendimiz hazretlenni ila ahln'z-zeman serir-aray-i ~evket ve ~an buyursun. Katlbe-i umurda
bedraka-i ~ehrah-I teysirat olan iradat ve ir~adat-I seniyye-i cenab-I cihanbfmnenyle bin O<;yOz onO<; senesine
mahsusen ve bunca mehasin-i asnyye-i hazret-i ~ehin~ahiye ilaveten i~bu umumi istatistik mecmuaSlntn
tanzim ve tab' ve temsm saha-nOmaY-1 husul olmu~ ve eger<;i ~imdilik mundencatl her ne kadar nevaklsdan ar!
degilse de devair-i merkeziyye istatistik ~uabatlyla vilayetde ma-bihi't-tatbik ittihaz olundukt;a saye-i
muvaffaklyyet-vaye-i cenab-I zlliOllahide peyderpey kesb-i intizam ederek ileride daha mukemmel bir istatistik
vucuda getirilecegi derkar bulunmu~tur."
Yukardaki metinden de anla~llacagl uzere esen hazlnayanlar sunulan velilelin eksiz ve yetersiz
oldugunu, ancak ilelide bu tOr t;all~malann daha dOzenli ve guvenilir hale gelecegini ifade etmektediner.
Eser, Turkiye'de istatistik bilgi ve tecrGbe birikiminin tarihsel geli~imi a<;lslndan onemli bir donum
noktasl olu~turmaktadlr. Osmanli yonetiminin kunulu~ doneminden itibaren geli~tirdigi burokratik gelenekler
araslnda, kaYlt sistemlenne bOyuk onem velilmesinin de bulundugu bilinmektedir. Devlet organlan i<;inde
yeralan hemen hemen her kunum, idart ve mali fonksiyonlannl verine getinrken pek<;ok kantitatif nitelikte bilgi
uretmekte ve bunlann ciddi, aynntllt, dOzenli ve sistematik kaYltlannl i<;eren beige ve deftener
duzenlemekteydi. Nitekim Osmanli ar~ivlelinde bulunan ve son derece zengin ve degeni bilgiler i<;eren
muazzam defter ve beige kolleksiyonlan bu ~ekilde olu~mu~tur. Ancak bu beige ve deftenerdeki tum venier,
istatistik bilgi Oretmek amaclyla denenmi~ olmaYlp, devletin idari ve mali fonksiyonlanntn yOrGtulmesinin van
urunlen ~eklinde ortaya <;Ikml~tlr ve bu yuzden de ani amI! ve kullantlabilir istatistik bilgilere
d6nO~turGlebilmeleri uzman sosyalbilimcilerin uzun ve zahmetli t;all~malannl gerektirmektedir.
Osman" yonetiminin modem istatistik bilgi ve yontemlerden yarananma t;abalan, ondokuzuncu
yuzyddaki reform sureciyle binikte ba~ladl. 1830 tarihli nOfus saYlml bu yeni yakla~lmln ilk onemli omegiydi.
Tanzimat reformlanntn sonucu olarak giderek daha merkezne~en Osmanll yonetimi egitim, sagltk, habene~me,
ula~lm ve benzeli alanlarda yeni sonumluluklar Ostlendi. Bu yeni gorevler yonetime toplumu daha geni~ ol<;Ode
etkileme imkam verirken, toplum hakklnda daha sagllkll ve oh;Olebilir nitelikte bilgilere olan ihtiyaci da arttlrdl.
Modem istatistik yontemlenn ilk uygulamalan nOfus alamnda gorGlOrken, istatistik idaresi de 1860'lann
sonlannda ortaya 91ktl. Kisa sOre sonra dl~ ticaret istatistikleli yaytnlanmaya ba~landl ve bOylece 1878'lerden
ba~laYlp 1913'Iere kadar uzanan oldukt;a tam bir seli olu~tunuldu. Bu veriler, Tanhi Istatistikler Dizisi'nin ilk cildi
olarak ozet halinde daha once yaytnlanml~tl. Ondokuzuncu yuzYllin sonuna kadar Osmanll yonetimi, 90k
degi~ik alanlarda istatistik bilgiler deneme, deger1endirme ve yaYlnlama konulannda onemli geli~meler sagladl.
Bu <;abalann bir onemli OrunO de 1897 Istatistik Yllilgl'dlr. YOz YII once yaYlnlanan bu eser, istatistik bilgiler
deneyip yaYlnlamak amaclyla olu~turulmu~ uzman bir kunum taraftndan hazlnanml~tlr. Bu nedenle eser,
Turkiye'de modem istatistik du~Once ve uygulamastnln onemli omeklelinden biri olarak bOyOk onem
ta~lmaktadlr.
Eserde ondokuzuncu yOzY11 sonlannda idar! yapr, nufus, egitim, sagllk, adliye, ula~tlrma, maliye, tanm,
sanayi, dl~ ticaret, madencilik, ormanclllk, kara ve deniz ta~lmaclligl ile haber1e~me hizmetleli gibi Osmanlt
devletinin <;e~itli ekonomik ve sosyal gostergeleriyle ilgili Yillar ve bolgeler itibanyle aynntlh venier
bulunmaktadlr. C;ok degi~ik alanlana ilgili bilgiler ihtiva etmesi yanlnda Osmanh doneminde yaYlnlanan ilk ve
tek geneI istatistik olmasl da esere aynca bOyOk bilimsel onem ve deger kazandlrmaktadlr. Ger<;ekten bir
yandan nOfus, egitim, saghk, adliye, tanm, dl~ ti caret , sanayi, maliye, madencilik, ormanclltk gibi <;e~itli
konularda mOstakii istatistikler yaYlnlanml~ (Osmanh Tarim Istatistikleri, Tarihi Istatistikler Dizisi'nin Oc;Oncu,
Osmanll Sanayi SaYlmlan ise dorduncu cildini olu~turmu~tur), ote yandan da devlet ve vilayet salnamelelinde
pekyok saYlsal veri yeralml~sa da benzer bir genel istatistik hazIf1anmaml~tlr.
XVII
Eserde yeralan istatistiklerin bOyOk bolOmO 1313 mali Yllma yani miladi olarak 13/111/1897-121111/1898
donemine aittir. Ancak dl!] ticaret ve bUt«e verilerinin 1310/1894 Yilina ait oldugu verilerin incelenmesinden
anla!]llmaktadlr. Tablolann bir b61umOnde tek bir Ylla ait veriler yerailrken, bazl tablolarda ondokuzuncu
yuzYllin sonlannda uzunca bir d6nem kapsanml!]tlr.
Bu <;:all!]mada orijinal yaYlndaki tablo ba!]llklan, tablo i«indeki ifadeler ve rakamsal veriler aynen
allnml!]tlr. Eserin anla!]llmaslnr kolayla!]tlrmak amaclyla tablolarda yeralan gunumuz okuyucusu i«in
anla!]llmasl gU« ifadelerin bugunkO dilimizdeki kar!]lllklan aynca verilmi!]tir. Bazl tablolardaki toplamlarta,
aynntlll verilerin dogru toplamlan araslnda farkllilk oldugu g6ri..ilmO!]tUr. Bu farkllilkiann bir toplama hataslndan
ml, yoksa toplamlan olu!]turan verilerdeki baslm hatalanndan ml kaynaklandlglnm tesbitine <;:ail!]llml!]tlr. Bu
ama«la yazma nOsha ile baskl nushadaki veriler kar!]lla!]tlnlarak ve tablolann yatay ve dikey toplamlan kontrol
edilerek hatall rakamlann belirlenmesine gayret gosterilmi!]tir. Boylece farkhllklann giderilmesi bOyuk 61«ude
mumkun olmu!]tur. Ancak vine de bazl tablolarda, eserde yeralan toplamlarla, bu «all!]mada hesaplanan
toplamlar araslnda ihmal edilebilecek duzeyde kO«Ok farkltllklar bulunmaktadlr. Bu nedenle «ok slnlrll saYlda
olmakla birlikte aynr konudaki verilerin yeraldlgl baZi tablolann toplamlan farkildlr.
Tablolar SlraSI degi!]tirilmeden sadece numaralanml!] ve !]U bolUm ba!]llklan altmda gruplanml!]tlr: idar!
boIOnu!]; nOfus: sosyal yardlm kurulu!]lan; sagllk: adalet; egitim; kUtOphaneler ve eski eserier: askeri egitim:
diger egitim kurumlan; tanm; devlet gelir ve giderteri; madencilik; ormanlar ve ormanclllk; maliye ve devlet
bor«lan; dl!] ticaret; «e!]itli vergi idare ve gelirleri; para ve madalyalar; «e!]itle vergiler; tuz ve tuzlalar; ipek ve
ipek«ilik: Ouyun-u Umumiyye idaresi; Ziraat Bankasl ve Emniyet Sandlgl; Reji Idaresi-tUtUn; sanayi; finans;
havagazl ve su; kara ve deniz ta!]lmaclllgl; haberie!]me.
Burada eserde yeralan istatistiklere gore ondokuzuncu yOzYllm sonlannda Osman" devletinin
ekonomik ve sosyal gostergelerinin ozet bir degertendirmesini yapmak yarartl olacaktlr. 1897 istatistik
Yilliginda istanbul ve $ehr Emaneti MOlhakatl dl!]tnda 5'i mustakil sancak (Izmit, 9atalca, Zor, Cebel-i LObnan
ve Bingazi) ve 32'si vilayet (Edime, i!]kodra, Selanik,Kosova, Manastlr, Yanya, Cezair-i Bahr-I Sefid, Girit,
Erzurum, Adana, Ankara, Aydin, Bitlis, Hudavendigar, Oiyarbaklr, Sivas, Trabzon, Kastamonu, Kala-i
Sultaniye, Konya, MamuretUlaziz, Van, Halep, Basra, Bagdat, Beyrut, Hicaz, Suriye, KudOs, Musul, Yemen ve
Trablusgarb) olmak uzere 39 ayn idari birim hakkmda bilgi bulunmaktadlr. Ancak tablolann bOyOk b610mOnde
bu idan birimlerin tamaml kapsanmaml!]tlr.
istatistikte yeralan verilere gore Osman" devleti, ondokuzuncu yOzYlhn sonlannda Asya, Avrupa ve
Afrika kltalannda 3 272 354 km2'lik bir yOz61«umune ve 32,2 milyonluk bir nufusa sahipti. NOtus yogunlugu
Avrupa topraklannda 23.2, Asya topraklannda 10.1 ve Afrika topraklannda ise 2,3 ki!]i/km2 idi. Toplam nufus
32,2 mil yon olmakla biriikte ancak 19 milyonu biraz a!]an bir klsmlnrn saYlml yapllabilmi!]ti. SaYlml
yapllamadlgl i«in tahmini olarak bilinebilen nufusun «ok buyuk bir bolumu Arap topraklannda (Bingazi ve
Cebel-i Lubnan sancaklan ile Hicaz, Trablusgarb, Yemen ve Girit viiayetJeri) ya!]amaktaydl.
istatistikte saYlml yapllan 19 milyonluk nufusun ozellikleri ile ilgili aynntlll bilgiler bulunmaktadlr. Bu
nOfusun % 74'unO muslOman nOfus olu!]turmaktaydl. SaYlm yapllmayan Arap topraklanndaki nOfusun «ok
bOyuk bir bolOmOnun de musluman oldugu dikkate allnrrsa ondokuzuncu yuzYllin ba!]lannda onemli oranda
gayri muslim nOfusa sahip olan Osmanli devletinin yuzYllln sonlannda bOyOk ol«ude mOslUman bir nufusa
sahip, dinr a«ldan nisbeten homojen bir toplum haline geldigi gori..ilmektedir.
istatistige gore saYlml yapllan nOfusun % 53'0 erkek, % 47'si kadlndlr, Bu nufusun % 28.6'sl 0-14 va!]
grubunda bulunmaktadlr. Aynr nOfusun dogum oranr binde 37.6, olUm oranr binde 21.3'tUr. Buna gore nufusun
Ylllik artl!] oranr binde 16.3'tur. Musluman nufusun hem dogum, hem de 610m oranl gayri mOslimlere gore daha
yOksektir. Bu farkllilk ozellikle olOm oranlannda daha belirgindir. Musluman nufusun dogum oram binde 38.5,
gayri muslim nufusun dogum oram binde 34.9'dur. Aynr gruplar i«in olum oranlan ise slraslyla binde 22.8 ve
16.8'dir. Bu verilere gore musluman nOfusun artl!] oranl binde 15.7, gayri mOslim nOfusun artl!] oranr binde
18.1'dir. 1897 Yllinda nOfus saYlml yapllan bOlgelerde 173 907 evlilik, 12 933 bo!]anma oiaYI meydana
gelmi!]tir.
istatistikte sosyal yardlm kurulu!]u olarak Oarulaceze'nin faaliyetJerine yer verilmi!]tir. 1897 Yllinda
Oarulaceze'de kalan 624 ki!]inin 350'si erkek, 253'0 kadln ve 21'i «ocuktur. Baklma muhta« bu ki!]ilerin 515'i
musluman, 109'u gayri muslimdir. Oarulaceze'de kalanlann 96'slnl zihinsel ve fizik ozuriu ki!]iler
01 u!]turma ktad If.
XVIII
1111/1898
lesinden
kuzuncu
r aynen
JSU iyin
amlarla,
taslndan
II~tlr. Bu
'1 kontrol
( olyude
,aplanan
II saYlda
itlr: idari i egitim; e devlet ipek ve ; finans; evletinin istatistik Lubnan id, Girit, , Kala-i ~men ve umunde Tupa ve 'gunlugu m nufus SaYlml Igazi ve adlr. Bu sun yok oranda . nufusa )-14 ya~
nufusun
ire daha
~e 38.5,
22.8 ve
m binde
leydana
, yllinda
rin 515'i
ki~iler
istatistikte sagllkla ilgili verileri yeralan 29 idari birimde toplam 88 hastahane mevcuttu. Bu
hastahanelerde 169'u doktor olmak uzere 922 ki~i gorev yapmakta ve toplam 3 730 yatak bulunmaktaydl.
1897 Yllinda 23 123'u erkek, 6 098'i kadln ve 542'si yocuk olmak uzere toplam 29 763 ki~i bu hastahanelere
yatlrllml~ ve bunlardan 24 020'si yll iyinde sagllgml kazanarak hastahanelerden aynlml~tlr. Buna kar~lllk 4 059
ki~i, hastahanede iken hayatlnl kaybetmi~tir.
istatistikte yogunlugu Anadolu ve Rumeli bolgelerinde bulunan 23 idari birimde i~lenen sUylar ve
verilen cezalarla ilgili aynntlll verilere yer verilmi~tir. Bu verilere gore 1897 Yllmda kapsanan bolgede 85040
ki~i kusur ve kabahat ~eklindeki hafif sUylardan sanlk olarak yargllanml~, bunlardan 44 836'sl mahkum olmu~,
18 543'u ise beraat etmi~tir. Aglr sUylardan sanlk olan 8 295 ki~iden 3 318'i mahkum olmu~, 2 066'sl beraat
etmi~, 89 ki~inin ise suyunun kabahat duzeyinde kaldlgma karar verilmi~tir. C;e~itli sUylardan mahkum olanlann
toplam saYlsl ise 48 154'tUr. Bu ki~ilerin % 92'si erkektir. Mahkum olanlann % 72'si muslumandlr. SUy i~leme
oranl musluman nufus iyin onbinde 27.6, gayri muslim nufus iyin onbinde 30.2' dir. SUy i~leyenlerin mesleki
dagillmina baktlglmlzda % 39.7'sinin yiftyi, % 22.6'slnln esnaf, % 13.1'inin i~yi kesiminden oldugu
gorLilmektedir. SUy i~leyenlerin % 18.3'u okuma bilirken, % 81.7'si okuma bilmemektedir. SUy i~leyenlerin
%43.3'u 20-29, % 18.1'i ise 14-19 ya~ grubunda bulunmaktadlr. Bu ya~ gruplan aynl zamanda sUy i~leme
oranmm en yuksek oldugu ya~ gruplandlr. Kusur ve kabahat tUrD hafif sUylann yansma yakm bir bolumu,
vurma ve yaralama tUrD olaylardlr. Aglr sUylarda ise en buyuk oranl adam oldurme SUyU olu~turmaktadlr. Hafif
suc;:lardan mahkum olan 44 836 ki~inin 9 965'i para cezaslna mahkum edilmi~, 17 746'sl 1 aydan daha klsa
sure, geri kalanlar ise I ay ile 3 YII arasmda degi~en surelerle hapis cezasma yarptlnlml~tlr. Aglr sUylulann ise
133'une idam cezasl verilmi~tir.
istatistige gore 1897 Yllmda 34 idari birimde toplam 705 hapishane bulunmaktadlr. Bu hapishanelerde
1897 ylll ba~lnda mevcut tutuklu saYlsl, 28 634'u erkek ve 779'u kadln olmak uzere 29 413'tUr. 1897 yllmda
c;:e~itli sUylar yuzunden 77 781 ki~i hapishanelere girmi~, buna kar~lllk 36 169 ki~i tahliye edilmi~tir. YII
sonunda hapishanelerde bulunan tutuklu saYlsl ise 71.019 ki~idir.
istatistikte aynntlll verilerin yeraldlgl bir diger konu egitimdir. Bu konu ile ilgili istatistiklerde yalnlzca
Hicaz ve Girit vilayetleri ile Cebel-i Lubnan sancagl kapsanmaml~tlr. Kapsanan bolgede 1897 Yllmda mevcut
okul saYlsl 36277, bu okullarda egitim goren ogrenci saYlsl ise 1 348 527'dir. Sivil egitim kurumlannln saYlsl
36 230 olup bunlann 29 108'i muslumanlara ait devlet okulu, 6 739'u gayri muslim okulu ve 383'u de
yabancllara ait egitim kurumlandlr. Sivil egitim kurumlannln 11'i yukek, 189'u lise, 1 187'si orta ve 34 843'u
ilkokul duzeyinde egitim vermektedir. Bu kurumlarda 1 331 243 ogrenci egitim gormektedir. Ogrencilerin
894 070'i musluman, 437 173'u gayri muslimdir. Okula devam eden ugrencilerin tUm nufusa oranl musluman
erkekler iyin % 8.3, musluman kadlnlar iyin % 3.8, gayri muslim erkekler iyin % 12.2 ve gayri muslim kadlnlar
ic;:in % 5.1 'dir. Sivil egitim kurumlannda gorev yapan ogretmen ve diger gorevlilerin saYlsl 3 613'tUr. Olkede
askeri egitim veren kurum saYlsl 47'dir. Bunlann 4'u yuksek duzeyde, 43'u ise orta ve lise duzeyinde egitim
vermektedir. Bu okullardaki toplam ogrenci saYlsl ise 17 085'dir.
1897 Yllinda saYlml yapllan 26 idari birimdeki mevcut kutUphane saYlsl 324'tUr. Bu kutUphanelerdeki
kitap saYlsl 193 431'dir. istatistikte yeralan verilere gore Muze-i Humayun'da 23 375 eski eser bulunmaktadlr.
Bunlann ic;:inde en geni~ grubu eski sikkeler ve topraktan yapllml~ eserlerle ye~itli yaZllar olu~turmaktadlr.
Tanmla ilgili istatistikler yalnlzca 21 idari birimi kapsamaktadlr. Kapsanan bolgedeki ekili alan 53,8
milyon donumdur. En geni~ olyude ekimi yapllan urDnler ba~ta bugday olmak uzere tahillardir. Kapsanan
bolgede ekili alanlann % 93.8'ine ye~itli tahillar ekilmektedir. Pamuk ekimi yapllan alanlann toplam ekili alanlar
ic;:indeki paYI ise sadece % 1.3'ten biraz fazladlr. Aynl alanda bulunan toplam hayvan saYlsl 24,8 milyon ba~tan
fazladlr. Bunun yakla~lk 19,8 milyonu koyun ve keyiden meydana gelmektedir. Hem kapsadlgl alan, hem de
ic;:erdigi konular itibariyle oldukya slnlrll ve hata paYI oldukya yuksek bu verilere dayanarak ondokuzuncu yuzYl1
sonlan Osmanll tanml hakklnda yeterli ve guvenilir sonuylara ula~mak mumkun degildir.
Madencilikle ilgili verilere gore ulkede toplam mad en uretimi 50528 tondur. Bu uretimin 41 849 tonu
ihrayedilmektedir. Maden uretimi iyinde onemli yer tutan madenler, borasit, krom ve Zlmparadlr. 0 tarihlerde
onemli tuketim maddesi olan tuzun uretim miktan 216 bin tondur. Bu uretimin % 95'i ulke iyinde
tLiketilmektedir.
Ulkede mevcut ormanllk alanlann miktan 9.5 milyon hektardlr. En geni~ ormanllk alanlar Aydin,
Kastamonu ve Selanik vilayetlerinde bulunmaktadlr.
XIX
1897 istatistiginde sanayi sektorO hakklnda bigiler <;ok slnuildlr. istatistikte bilgi bulunan 29 idar!
birimdeki toplam slna! kurulu~ saYlsl 23 837'dir. Bunlann 23 539'u un fabrikasl olup, sadece 197'si buhar
gOcOyle <;all~maktadlr. Un fabrikalan dl~lnda 23 ipek, 41 pamuk fabrikasl bulunmakta, 234 fabrika ise <;e~itli
alanlarda faaliyet gostermektedir. istatistige gore 14 idari birimde toplam 114 adet ticaret, ziraat ve sanayi
odasl faaliyet gostermektedir. Bu odalara kaYltl1 Oye saYlsl 600'dOr. En <;ok odamn bulundugu vilayetler Edime,
Kastamonu, Trabzon ve Konya'dlr.
istatistiklerde geni~ ol<;Ode yer bulan bir diger alan maliyedir. istatistikte 1894 mall Ylil bOt<;esi
vilayetler ve gelir gider kalemleri itibariyle aynntlll olarak yeralmaktadlr. Bu verilere gore 1894 Yllinda toplam
devlet gelirleri 18 milyon, toplam devlet giderleri ise 18,8 milyon Osmanil lirasldlr. Devlet gelirlerinin % 5'ine
yakln bir bOt<;e a<;lgl sozkonusudur. Devlet gelirleri i<;inde en bOyOk payl tanmsal Oretimden allnan vergiler
olu~turmaktadlr. Devlet giderlerinin en onemli kalemi ise olagan car! harcamalardlr. Ancak bor<; odemeleri de
bLit<;e harcamalan i<;inde onemli bir yer i~gal etmektedir.
istatistikte devlet bor<;lan ile ilgili veriler de yer almaktadlr. DOyun-u Umumiyye idaresi'nin kurulu~
tarihi olan 1881'den 1897 Yilina kadar ba~vurulan toplam devlet bor<;lanmasl 160 milyon Osmanil lirasldlr.
Buna kar~lilk 1897 YIII sonu itibariyle devletin toplam olarak 184.7 milyon Osmanillirasl anapara ve faiz borcu
bulunmaktadlr. Bu miktar, 0 tarihlerdeki bir Yllilk toplam devlet gelirlerinin on katlndan daha fazladlr.
istatistige gore 1844 Yllindan ba~layarak 1897 YIII son una kadar Osmanil devletinde basllan tOm
maden! paralann miktan 47,4 milyon Osmanll lirasldlr. Bunun % 71.8'i altln, % 21.6'sl gOmO~ ve % 6.6'sl baklr
paralardan olu~maktadlr.
istatistikte 1894 Ylil i<;in Osmanll dl~ ticaretiyle ilgili aynntlll veriler bulunmaktadlr. 1894 Ylilnda yapllan
toplam ithalat 24,1 milyon, ihracat ise 13,8 milyon Osmanll lirasldlr. ithalat i<;inde onemli yer tutan maliar ba~ta
<;e~itli dokuma OrOnleri olmak Ozere ~eker, kahve, un, bugday ve pirin<;tir. Ihracat i<;inde onemli yer tutan
OrOnler ise OzOm, ipek, incir, afyon, zeytin yagl, palamut, pamuk ve tiftiktir. Bu OrOnler araslnda sadece
OzOmOn toplam ihracat i<;indeki paYI % 12.9'u bulmaktadlr. Diger OrOnlerden hi<;birisinin toplam ihracat i<;indeki
payl onda biri a~mamaktadlr.
1894 YIII verilerine gore Osmanll devletinin en onemli ticaret ortagl ingiltere'dir. Ingiltere hem ithalat,
hem de ihracatta birinci slraYI almaktadlr. Osmanll devletinin ingiltere ile olan ticaretinin toplam dl~ ticareti
i<;indeki payl % 40'1 a~maktadlr. Avusturya ithalatta ikinci, ihracatta O<;OncO iken; Fransa ihracatta ikinci,
ithalatta O<;OncO slraYI almaktadlr.
1894 ylil dl~ ticaret a<;lgl 10,3 milyon Osmanll lirasldlr. ihracatln ithalatl kar~llama oranl ise % 57.1 'dir.
1878-1894 Yilian araslndaki 17 ylillk sOrede verilen toplam dl~ ticaret a<;lgl 150 milyon Osmanil lirasma
yaklndlr. Ancak Osmanll dl~ ticaret rakamlannda ihracatln ger<;ekte oldugundan daha dO~Ok gorOndOgO
bilinmektedir. Bu nedenle dl~ ticaret a<;lklanmn daha Slnlrll oldugu soylenebilir.
istatistikte yeralan havagaZi ve su hizmetleriyle ilgili bilgilere gore Istanbul, Selanik ve Izmir'de
bulunan havagazl ~irketleri taraflndan Oretilen ve aydlnlanma amaclyla kullanllan havagaZi miktan 1897 YIII
i<;in 3,4 milyon m.3'tOr. istatistikte ikisi istanbul'da ve birisi Selanik'te faaliyet gosteren 0<; su ~irketiyle ilgili bilgi
bulunmaktadlr. Bu ~irketlerin do~edigi demir su borusu miktan 475,5 km. olup, ~irketlerce saglanan su miktan
ise 3,5 milyon m.3'e yaklndlr.
istatistiklerde bilgi bulunan bir diger alan kara ve deniz ta~lmaclilgldlr. 1897 Ylilnda Osmanll
limanlanna e~ya ta~lyan gemilerin saYlsl 45 857'dir. Bunlann 4 631'i ingiliz olmak Ozere 8 395'i yabanci
bayragl ta~lmaktadlr. Toplam ta~lma kapasitesi 2,4 milyon ton olan bu gemilerin 3 047'si buharll, 42 810'u ise
yelken!i gemilerdir. Buharll gemilerin toplam ta~lma kapasitesi 1 480 886 ton iken, yelkenli gemilerin toplam
ta~lma kapasitesi 926 264 tondur. Istatistige gore 1897 Yllinda mevcut demiryollanmn uzunlugu 4 491 km.,
~ose yollann uzunlugu 15560 km. ve tramvay hatlanmn uzunlugu 65,2 km.'dir. Toplam koprO saYlsl ise
22 764'tOr.
istatistigin son bolOmOnde haberle~me konusunda 22 idar! birimi kapsayan bilgiler bulunmaktadlr.
1896 Yllinda postahaneler kanallyla gonderilen toplam mektup saYlsl 16127 608'dir. Bunun % 71.8'i Olke i<;ine,
% 28.2'si dl~ Olkelere gonderilmi~tir. Mektuplann dortte biri Istanbul'dan postaya verilmi~tir. Yabanci Olkelere
gonderilen her dort mektuptan 0<;0 istanbul <;Ikl~ildlr. Aym YII 315 255 adet degerli e~yamn posta idarelerince
ta~lnmasl ger<;ekle~tirilmi~tir. gekilen telgraflann saYISI 3 111 551 olup, bunlann 638 999'u yurt dl~lna
XX
In 29 idarT
37'si buhar
I ise ge~itli
ve sanayi
tier Edime,
(lit bOtl;esi
lda toplam
lin % 5'ine
an vergiler
emeleli de
lin kurulu~
111 lirasldlr.
faiz boreu
gonderilmi~tir. 1896 Ylltnda meveut kara telgraf hatlanmn uzunlUQu 64 855 km.'si karada, 884 km.'si denizde
olmak Ozere toplam 65 739 km. 'dir.
Eserin bu ikinci yaylnlnln, yuzOneO Ylilna rastlamasl aYrica mesut bir tesadOf olmu~tur. Eserin aradan
gegen bu yOzYllllk sOrede ekonomik ve sosyal g6stergelerimizdeki gell~meleri istatistik bilgiler '~IQmda ele
alaeak 9a"~malar i9in onemli bir kaynak olu~turacaglnl umanm.
Son olarak bu eserin ortaya 91kmaslna ge~itli ~ekillerde katklda bulunan 6zellikle minnettarilQlml ifade
etmek istedigim 90k saYlda ki~i bulunmaktadlr. Tarih! Istatistikler Dizisi'ni ba~latan DIE eski ba~kanl SaYln
Prof. Dr. Oman GOvenen'e, dizinin bu eserinin yaymlanmasma 6zel bir ilgi g6steren ve buyuk destek olan DiE
ba~kanl Saym M. Slddlk Ensari'ye, bu dizinin onsozunu yazan hocam Saym Prof Dr. Halil Inalelk'a, bu diziyi
yoneten SaYln Prof. Dr. ~evket Pamuk'a, bu eserin yaym 9B1t~malanna yardlmel olan DiE ba~kan yardlmelsl
Saym SOhendan Ekni'ye, DiE EtUd ve Analiz ~ubesi MudOrU SaYln Serpil Aydemir'e ve ~ube elemanlanndan
Saym ~ule Sozer'e te~ekkOrierimi ifade ederim.
Prof. Dr. Tevfik GORAN
aSllan tUm
5.6'sl baklr
ida yapllan
allar ba~ta
I yer tutan
ja sadeee
:at i9indeki
em ithalat,
dl~ ticareti
atta ikinei,
0/0 57.1 'dir.
11i lirasma
gorundOgO
e izmir'de
'1 1897 Yilt
e ilgili bilgi
su miktan
I Osmanlt
i'i yabanci
1810'u ise
rin toplam
·491 km.,
1 saYlsl ise
1maktadlr.
Dike i9ine,
CI Olkelere
larelerince
'urt dl~ma
XXI
SUMMARY IN ENGLISH
This fifth volume of the Historical Statistics Series presents the transliterated edition of the first and
only general statistical yearbook of the Ottoman Empire prepared exactly one century ego, for the fiscal year
1313/1897 by the General Statistics Administration of the Ministry of Commerce and Public Works.
For many centuries the Ottomans had developed a bureaucratic tradition which emphasized record
and account keeping. As part of this tradition, detailed account books and document collections were regularly
prepared providing wealth of information on administrative and fiscal issues that were the primary area of
interest for the central government. Exactly because they were prepared as the by-product of the
administrative and fiscal concerns of the state, however, these records and data fell short of the needs of a
modern or modernizing state.
Ottoman government efforts to make use of the modern era statistics and statistical methods in order
to obtain a better understanding of the true state of the empire began with the process of reform in the early
part of the nineteenth century. The population census of 1830 was an important outcome of this new
approach. With increasing centralization of the empire as a result of the reforms of the Tanzimat era (the
Tanzimat Edict was issued in 1839), the central government began to assume new responsibilities in a broad
range of fields such as education, health, communication, transportation and others. These new functions gave
the central government new powers to effect the daily lives of the people. As a result, the need for more
detailed knowledge and statistics gathering grew rapidly. At the same time, statistics provided the means
through which the society could be viewed, theoretically at least, in its new role as a quantifiable human
organization.
While ear1iest adoption of the modem statistical methods occurred in the area of the demographics,
the statistical office established in the late 1860's began to collect data on other fields as well. This office
began to issue annual volumes on the foreign trade of the empire and there eventually a reasonably complete
set from 1878 to 1913. These statistics were published in summary form as the first volume of this Historical
Statistics Series. By the end of the nineteenth century, the Ottoman Empire had made considerable progress
in the collection, analysis and publication of statistics in a broad range of areas. This volume represents an
important milestone reached as a result of these efforts.
The present volume presents statistics on a broad range of areas, on administrative divisions,
population, education, libraries and museums, health, justice, pubic finances and debt, money, agriculture,
foreign trade, mining, forestry, land and maritime transportation and communications, amongst others. In most
cases, the data are presented by years and provinces. A large part of the statistical series presented in the
volume are for the fiscal year 1313 which began on March 13, 1897 and ended on March 12, 1898.
Even though the Ottoman government later issued separate volumes of statistics on the population,
education, health, justice, agriculture, foreign trade, industry, public finance, mining and forestry (see volume 3
of the Historical Statistics Series on Ottoman Agricultural Statistics and volume 4 on Ottoman Industrial
Censuses) and also published many statistical series in the annually issued state and provincial sa/names until
the end of World War I, the present volume is unique since it remained the only general volume presenting a
broad and detailed statistical picture of the empire. As such, it represents on of the ear1iest examples of the
application of modem statistical theory and practice in the Ottoman Empire and Turkey.
XXIII
1.
TABLO LiSTESi
liST OF TABLES
Tablo
Tables
Vilayat-I ~hane ile elviyye
esamisi
ve kazalarm
1.
Names of provinces (vilayet) and their sub­
divisions: sancaks and counties (kazas)
3
2.
The alphabetical listing of all counties (kazas)
7
3
Geographical conditions of the ottoman lands .
3
2.
Memalik-i Mahruse-i ~ahane'de mevcut
kazalilrln hurUf-u hece uzerine tertibatl
3.
Memalik-i Oevlet-i Aliyye-i Osmaniyye'nin
Ahval-i Cografya-i Umumiyyesi
7
15
15
4.
Avrupa, Asya ve AfrikaY-1 Osmaninin mesaha­
i sathlyyesiyle nlifus-u mevcude ve vilayat ve
sancak ve kaza va nevahinin miktan
5.
Memalik-i Mahruse-i ~ahane'nin mesaha-i
sathlyyesi
ve
nufus-u
muharrere
ve
muhammeneslyle sancak ve kaza
ve
nahlyelerin miktan
4.
The territorial area, population and the numbers
of administrative sub-divisions of the ottoman
lands in Europe, Asia and Africa
5.
The territorial area, population and the numbers
of administrative sUb-divisions of the Ottoman
lands
......................
15
6.
1300/1884 seneslnden 131311897 senesi
nihayetine kadar dahil-i tahrir olan nlifusun
miktan
7.
Memiilik-i ~ahane'de bulunup dahil-I tahrir
olan teb'a-i ecnebiyyenin miktan
15
19
19
6.
Population included in the censuses from the
year 1::D:J/1884 to the year 1313/1897
7
Numbers of foreigners in the ottoman lands
included in the population censuses
8.
Numbers of
countries
9.
Communities included in Ottoman censuses as
a percent of total population
20
20
20
20
B.
Memalik-I
ecnebiyyede buiunan
ljiihiinenin miktan
teb'a-!
9.
Vilayiit-I ~hanede dahil-i tahrir olan milel-i
muhtelifenin nufus-u umumiyyeye nisbetle
yuzde isabet eden m iklan
21
Ottoman
citizens
in
foreign
21
21
21
10.
Nufus-u umumiyyenin esnan-I
uzerine yUzde isabet eden mlktan
muhtelife
11.
Memalik-i Mahruse-i ~ahanede vukubulan
tevelludiitm cemaat-I muhtelife Uzerlne yuzde
lsabet eden mlktan
10,
Age distribution of the general population
11,
Distribution of births according to communities
22
22
22
22
12.
Her vilayetde mevcut olup dahil-I tahrlr olan
niifus-u
umumlyyenln
cemaat
uzerlne
taksimatl .......... .
13.
Oahil-i tahrir olan nlifus-u umumiyyenin
esnan uzerlne taksimatl ............................
14.
Memallk-I~ahane.de
zarflnda vukubulan
Uzerine taksimatl
131311897
teveliOdatm
13.
Age distribution of the population included in the
censuses
14.
Monthly distribution of births during the year
Z3
26
senesi
liuhur
30
1313/1897 .... ""
16. Vefeyatln teveliOdata nisbetle yuzde isabet
eden m iktan
.......................................... .
31
Memalik-i~ahiine.de131311897
senesi
zarflnda vukubulan vefeyiitln liuhur Uzerlne
taksimatl
................. ..
18.
Her vilayette 131311897 senesi
vukubulan teveliOdiitm cemaat
.. ..................
taksimiitl ...
19.
Her vilayette 131311897 senesi zarfmda
vukubulan vefeyiitln cemaat Ozerlne taksimatl
20.
senesl
zarfmda
Memallk-l
~iihane'de vukubulan mUnakehat ve taliikm
miktan ................ .
15,
Distribution of deaths according to communities
31
16
The ratio of births to deaths
17
Monthly distribution of deaths during the year
31
32
1313/1897
32
zarflnda
Ozerlne
18,
Distribution of births during the year 1313/1897
in each province by communities .................. ,
19.
Distribution
of deaths during the year
131311897 in each province by communities ,..
20.
Marriages
33
33
36
36
21.
26
30
31
17.
Distribution of provincial populations included in
censuses according to communities
Z3
Memalik-i ~ahane'de vukubulan vefeyatm
cemaat-I muhtelife uzerine yOzde lsabet eden
miktan
15.
12,
131311897
divorces
during
the
year
1313/1897
39
Monthly distribution of marriages and divorces
during the year 1313/1897 ,.
40
39
Memallk-IMahruse-l~iihiine.de131311897
senesi zarfmda vukubulan mUnakehat ve
taliikln liuhur Ozerlne taksimat
and
21,
40
xxv
Tables
Tabla
22. Numbers of immigrants into the Ottoman lands during the nineteen years between 1293/1877 and the end of 131211896
40 41 23. Numbers of immigrants into the Ottoman lands during the year 131311897
41 41 24. The numbers of immigrants sent to provinces during the year 1313/1897 ....
41 25. Names and numbers of the
Darulaceze
45 senesinden 131211896 senesl
nihayetine degin ondokuz sene zarfmda
~iihiine'ye
hicret
Memiilik-i
Mahnise-I
edenlerin miktan
40 senesi
zarfmda
hicret edenlerln miktan
22. 1293/1877
23. 1313/1897
~ahiine'ye
Memiilik-i
24. 1313/1897 senesi zarfmda vllayat-I lfiihaneye
sevk olunan muhacirinin mik1an
25. Muessesiit-I hayriyye-I ceniib-I padl~hiden
olan Darulaceze'de mevcud devilirin esami ve
adedi .....
26. Darulaceze'nin tarih-i tesisinden 1313/1897
senesi nihayetine kadar senevi mevcut
bulunan acezenin miktan
45 26. Numbers of needy in Darulaceze from the year of its foundation until the year 131311897
45 45 27 Numbers of needy in Darulaceze by types in the year 131311897
45 4i3 28. Numbers of handicapped in Darulaceze by
types
4i3
4i3
29. Age distribution of the needy
4i3
47 30 Numbers of those leaving Darulaceze, by
obtaining means of SUbsistence during the year
45 27. 1313/1897 senesinde mevcut acezenin cins
ve mlktan
28. Darulaceze'de mevcut
miklan
maliilinin
cins
ve
29. Acezenln esniln uzerine taksimatl
zarfmda temin-I mallifet
ederek C;lkanlarm miktan
30. 1313/1897 senesi
31. Darulaceze mekteblnde
esamisl
okunan
1313/1897 47 47 Titles of courses taught at the Darulaceze school
47 48 32. Numbers of students at the Darulaceze school in the year 1313/1897
48 48 33. Numbers of employees at the Darulaceze school .........
48 48 34. Revenues and expenditures of Darulaceze during the year 1313/1897
48 51 35. Numbers of hospitals, doctors and other hea~h personnel in the Ottoman state in the year 131311897
51 51 36 Numbers of people accepted at the hospitals, those regaining their hea~h and those that died during the year 131311897
51 37. Numbers of hospitals, doctors and other health personnel
52 38 Numbers of people accepted at the hospitals and those that died during the year 1313/1897
53 39. Numbers of court cases involving fault and crime during one year
59 40. Numbers of those convicted of fau~ and crime
59 derslerin
31 32. 1313/1897 senesinde Darulaceze m ektebinde
mevcut lalebenin miktan
33. Darulacezede mevcut memurin, hademe ve
sairenin miktan
34. Darulacezenin 1313/1897 senesi varidiit ve
mesarifiitmm miktan
35. Memillik-i MahrOse-i ~iihiine'de 131311897 senesinde mevcut hastahaneler lie etlbbil ve memOrin ve sairenin miktan senesi zarfmda hastahanelere
kabul olunanlar ile liifayab olan ve vetat
edenlerin miktan
36. 1313/1897
37. Memalik-i ~ahilne'de mevcut hastahaneler lie
mustahdem memOrin ve hademe ve sairenln
miktan
38. Memalik-i ~ahane'de mevcut hastahanelere
1313/1897 senesinde kabul olunanlar ile vefat
edenlerin miktan
39. Mehakim-I adJiyede bir sene zarfmda rOyet ve
hukm olunan cunha ve cinayiit davalannm
miktan
sections in 52 53 59 40. Memalik-i MahrOse-i ~ahane'de cunha ve
kabahat ve cinayat ile mahkum olanlarm cins
ve miktan
59 41. Mehakim-i adliyede rOyet ve hUkm olunan
cUnha, kabahat ve clnayiitm nevi ve miklan
60 Numbers and types of court cases involving fault and crime
60 62 42. Numbers of those accused of fault and crime and their degree of conviction ....................
62 62 43. Nationality and citizenship of those convicted of fault and crime
62 44. Occupation and degree of education of those convicted of fault and crime
63 45. Age distribution of those convicted of fault and crime
63 42. Cunha ve cinayat lie Itham olunanlann
miktanyla derecat-I mahkumiyetlerl
43. Cunha ve cinayat lie mahkum olanlann
milliyet ve tabiyet uzerine taksimall
41 44. Cunha ve cinayat lie mahkum olanlann slfat
ve sanat ve derece-i
malumat uzerine
taksimatl
63 45. Cunha ve cinayat lie mahkum olanlann esniin
uzeri ne ta ksim atl
63 XXVI Tabies
Tabla
ands
1877
40
ands
41
46. Memalik-i Mahruse-i $ahane'de cunha ve
kabahal ile mahkum olanlarm nev' ve miklan
47. Memalik-i Mahruse-i $ahane'de cinayal ile
mahkum olanlann nev' ve miktan
47 Types and numbers of those convicted of
crimes
48. Memalik-i Mahruse-i $ahane'de cunha ve
46. Levels of conviction of those convicted of
and crimes
cinayat ile mahkum
mahkumiyetleri
nces
41
; in
olanlarm
derecat-I
49. Memalik-i Mahruse-i $ahane'de cunha ve
45
45
50. Memalik-i Mahnise-i $ahane'de bir sene
zarfmda cunha ve cinayat ile mahkum
olanlann derece-i malumat ve slmf ve sanat
uZerine taksim aU
sin
45
by
46
46
~Is,
ied
51
and
84
86
87
of cases decided in courts
commerce and their types during one year
of
commerce
89
89
56. Numbers and types of prisons, convicts and
others during the year 1313/1897
00
57 Hies of courses taught at the Higher Schools
95
58 Types and numbers of moslem, non-moslem
and foreign schools
98
59. Numbers of all schools and students
98
00 95 derslerin esamisi
58. Memalik-i $ahane'de meveut muslim ve
gayri-muslim mekatib-I mUlklyye lie eenebi
mekteplerinin nev' ve mlktan
98 59. Bllumum mekatib-i mUlklyyenin
meveut talebenin cins ve miktan
98 adedlyle
60. Numbers of those obtained diplomas from all
52
61 53
61. 1290/1874 senesinden 131211896 senesi
nihayetine
degin
mekatib-I
aliyyeden
liShadetname alanlarm eins ve miktan
schools of higher education,
education and middle schools
99
secondary
59
59
n9
62. Mekteb-i MUlkiyye-i Tlbblyye-I $ahane'de
1313/1897 senesinde mevcut talebe lie
ljehadetname ve esbab-I saire ile C;;lkanlarm
eins ve miktan
63. Mekteb-i Mulkiyye-i Tlbbiyye-i $ahanenin
tarih-i tesisinden 1313/1897 senesi nihayetlne
degin
meveut
bulunan
talebe
lie
liShadetname alanlarm nev' ve mlklan
62
64. Zir-i
himaye-I
fuyuzatvaye-I
harret-i
padiljahide bulunan Daruljljafaka mektebinde
131311897 senesinde meveut tale ben in
miklan
62
65. ne
of
se
63
63
62. Numbers of students and those obtained a
diploma in the Imperial School of Medicine
dUring the year 131311897
66. Daruliljafaka'da mevcul memurin, muallimin,
hademe ve sairenin nev' ve miklan
67. Miilkiye Baytar Mekteb-i Alisi'nde 1313/1897
senesinde mevcut talebenln cins ve mlklan
99
100
100
63. Numbers
of students and those obtained
diplomas from the Imperial School of Medicine
since ~s foundation until the year 1313/1897
100
64. Numbers of students at the Darussafaka school
in the year 1313/1897
101
101
65. Numbers of students, those obtained diplomas
and those leaving wtth other reasons at the
Darussafaka schaal since tts foundation until
the year 131311897
101
102
66. Numbers of teachers and employees at the
Darussafaka school .. ,.......... ,..
102
102
67. Numbers and types of students in the Higher
School of Veterinary Medicine
102
100
101
Daru~faka
mektebinin tarih-I tesisinden
1313/1897 senesi nlhayetine degin meveut
bulunan talebesiyle ljehadetname ve esbab-,
saire ile C;;lkanlann miklan
99
Numbers of those obtained diplomas from
schools (colleges) cf higher education from the
year 1200/1874 until the end of the year
131211896
nd
66
55. Numbers of cases decided in courts of
ve
60. Mekatib-j aliyye, idadiyye ve rUljdiyyeden bir
sene zarfmda ljehadelname alanlar lie
esbab-I saireden nalji C;;lkanlann miktan
als
7
fau~s
54. Numbers
57. Mekatib-i aliyye-i mulkiyyede tedris olunan
51
Age distribution of those convicted of
crimes during one year
their types during one year
88 56. Memalik-i Mahruse-i $ahane'de 1313/1897
senesinde meveut hapishaneler ile mahpusin
ve sairenin nev' ve miktan
aRh
'ear
79
53. Numbers of cases decided in courts of law
54. Mehakim-i tiearetde bir sene zarfmda niyet
46
50 Occupation and degree of education of those
convicted of faults and crimes during one year
87 46
eze
76
52. Numbers of cases decided in courts of law and
ve
55. Memalik-i Mahruse-i $ahane'de ruyet
hukmolunan tlcaret davalarmm miktan
46
49 Nationaliiy and c~izenship distribution of those
convicted of fau~s and crimes
51 86 47
eze
72
79
52. Mehakim-i hukukda bir sene zarfmda ruyet ve
hukm olunan deavinin nev' ve miklan
ve hukmolunan deavinin nev' ve miktan
1001
fau~s
76
84 53. Memalik-i Mahruse-i $ahane'de ruyet
hiikmolunan hukuk davalann miktan
47
ve
51. Memalik-i Mahruse-I $ahane'de bir sene
zarfmda cunha ve einayat lie mahkum
olanlann esnan uzerine taksimatl
:eze
64
72
cinayat ite mahkum olanlarm tabiyet
milliyet iizerine taksimatl
year
46. Types and numbers of those convicted of fau~s
64
XXVII
Tables
Tablo
68. Miilkiye
Baytar Mekteb·i Ali'sinln tarih.i
tesisinden 131311897 senesi nihayetine degin
mevcut bulunan talebe lie ljehadetname
alanlann nev' ve mik1an
69. Halkah Ziraat Mek1ebi'nde mevcut talebenin
cins ve mik1an
70. Halkall Ziraat Mektebinin tarih·1 teslslnden
131311897 senesi nihayetine degin mevcut
talebeslyle ljehadetname ve esbiib·1 saire lie
C;lkanlarm miktan
71. Mekteb·1 Sanayl'de tedris olunan derslerin
esamisi
74. Mekteb-i Sanayi talebeslnln 131311897 senesl
zarfmda Imal eltlklerl eljyadan furuht
edllenlerln nev' ve klymetl
Mahruse-i ~iihiine'de bulunan
iptidai darulmualllmin lie mevcut talebeslnln
miktan
78. Memiillk-i Mahruse-I
~iihiine'de
79. Memiillk-I Mahruse-i
~iihiine'de mevcut Idadi,
mevcut Idadi,
riiljdi. Iptldai mek1eblerinin adedlyle talebenln
cins ve mlk1an .....
rUljdi mek1eblerinden bir sene zarfmda
ljehadetname alanlar ile esbiib-I salreden
...................... .
dolaYI C;lkanlarm mlktan
80. Memiillk-I
81. Umum mekatib-I mUlklyyede mevcut memurin
ve mualliminin nevi ve miktan
adedlyle
Names of courses taught at the School of
Industry
104
72.
Numbers of students engaged in crafts in the
School of Industry during the year 1313/1897
104
73.
Numbers of students, those obtained diplomas
and those leaving with other reasons at the
School of Industry since its foundation until the
year 1313/1897
105
74.
Types and amounts of furniture produced and
sold by the students of the School of Industry
during the year 1313/1897
105
Numbers of schools for elementary school
teachers and their students
106
76,
Numbers of students in the School for the Deaf
and the Blind
.. ,. ..... ,..,. .............. ,. .... .
106
77.
Numbers of students and those obtained
diplomas from the School for the Deaf and the
Blind since its foundation until the year
1313/1897 .... ,.......
......... ....... ,...
Numbers of secondary schools, middle
schools, and elementary schools and their
students ............. ..
107
79.
Numbers of students obtained diplomas and
those leaving with other reasons at the high
schools, middle schools and elementary
schools during one year
111
80.
Numbers of teachers and other employees at
the secondary schools, middle schools and
elementary schools
113
81,
Numbers and types of teachers and other
employees in all schools
114
82,
Numbers of libraries and books included in the
censuses
117
83.
Types and numbers of old works in the Imperial
Museum
117
118
105
75.
106
106
106
78.
107
111
113
114
82. MemaJlk-i Mahruse-i ~iihane'de tahrirl Icra
edllen kiitOphanelerln
mevcudenln mlktan
103
71,
105
~iihane'de
bulunan mekatib-I
aliyye, idadlyye ve sairede mevcut memurin
ve muailiminin miktan
Number of students, those obtained diplomas
and those leaving with other reasons at the
Halkall School of Agriculture since its
foundation until the year 1313/1897
104
77. Dilslz ve Ama Mek1ebi'nln tarih·i teslsinden
1313/1897 senesl nihayetine degin mevcut
talebesiyle ljehadetniime alanlarm mlktan
103
70.
104
76. Dilsiz ve Amii Mektebi'nde mevcut talebenin
............... .
Numbers and types of students in the Halkali
School of Agricu~ure
103
75. Memiilik-I
clns ve mik1an
102
69.
103
73. Mek1eb·i
Sanayi'nin
tarih-l
tesisinden
131311897 senesi nlhayetine degln mevcut
talebeslnln mlktanyla ljehadetname
ve
esbiib·1 saire lie C;lkanlarm mlktan
Types and numbers of students and those
obtained diplomas from the Higher School of
Veterinary Medicine since its foundation until
the year 1313/1897
102
72. Mekteb·i
Sanayi'de 1313/1897 senesinde
sanat lie iljtigal eden talebenln clns ve miktan
68.
kutOb-u
106
117
B3. Miize-l Hiimayun'de mevcut asar-I atlkamn
nev' ve m lk1an ..................... .
117
B4. Asar-I heykeltraljinin cins ve mlk1an
118
84.
Types and numbers of works of sculpture
85.
Lahidlerin clns ve mlk1an ... ,. .................... ", .. .
118
85.
Types and numbers of tombs ..
118
B6.
Tunc; mamuliitmm cins ve mlktan
118
86.
Types and numbers of bronze works
118
B7.
Mamuliit-I tOrabiyyenin cins ve mlk1an
119
87.
Types and numbers of soil products
119
BB.
Mam uliit-I ziicciiciyyenln clns ve m iktan
119
88.
Types and numbers of glass products
119
B9.
Muzeyyeniitmclnsvemiktan
119
89.
Types and numbers of ornaments
119
00.
Types and numbers of wood products
120
91,
Types and numbers of leather products,
120
92,
Types and numbers of calligraphies
120
93. Mensuciitm cins ve m ik1an
120
120
120
120
93,
Types and numbers of textiles products
120
94. Meskukiit-I atikanm cins ve mlk1an
121
94.
Types and numbers of old coinage
121
95. Kurljun miihurlerin miktan
121
95.
Numbers of lead seals
121
96. Madalyalarm cins ve mlk1an
121
96.
Types and numbers of medals
121
,.,..,.,.,.,. .... ,.
90. Agac;tan mamul eljyanm clns ve mlktan
91. Derl, meljln mamuliitmm cins ve mlktan
92. Hutut-u mutenevvlamn cins ve mik1an
XXVIII
Tables
Tablo
97.
)se
of
ntil
121
Dirhemlerin cins ve miktan
98. Miize-i HiimiiyOn'da mevcul iisiir-I atikanm
edviir iizerine taksimiill
102
99.
103
Mekiitib-i askeriyye-j ~hiinede 1313/1897
senesi zarfmda tedris olunan derslerin
esamisi
100. Mekiitib-i umOm iyye-i askeriyye-i ~hiinede
1313118987 senesi zarfmda mevcut bulunan
talebenin cins ve miktan
las
the
tts
103
101.
of
104
104
las
:he
:he
1290/1874 senesinden 131311897 senesi
nihayetine
degin
mekiitlb-i
iiliyye-i
askeriyyeden liehadetniime alanlar lie esbiib-I
saireden dolaYI c;rkanlarm miktan
102. Memiillk-i MahrOse-i ~iihiine'de 1313/1897
senesi nihayetinde mevcut bulunan askeri
idadi ve rii¢iye mektepleriyle talebesinin
miktan ......
1CS
103. Mekiitib-i umumiyye-i askeriyye-i ~hiine ic;in
131311897
senesi
zarfmda
vukubu!an
mesarifatm nev' ve miktan
lCS
104.
,M
try
~ol
106
105.
106
1313/1897 senesi zarfmda mekiitib-i idadiyye
ve rii¢iyye-I askeriyyeden lJahadetniime
aianlar ite esbiib-I saire ite C;lkaniann m iklan
Mekiitib-i askeriyye-I ~hiinede miistahdem
memurin, muallimin ve hademenin miktan
106. Mekatib-i bahriyye-i
derslerin esamisi ..
~hiine'de
107
,d
108. Mekatlb-i bahriyye-i ~hiine'den 1313/1897
senesl zarfmda liehadetniime alanlar lie
esbiib-I saireden dolaYI C;lkanlann mlktan
~h
109.
111
at
ld
113
110.
er
114
111.
Ie
117
al
112.
118
118
1293/1877 senesinden 1313/1897 senesl
mekiitib·i
bahrlyye-i
nihayetine
degin
liiihiine'de mevcut talebe lie liehadetniime
alanlar ve esbiib-l saire lie C;lkanlarm miktan
121
Type and amount of all expenditures made for
all of the imperial military schools during the
year 1313/1897
127
104.
Numbers of students obtained diplomas and
those leaving with other reasons at the Imperial
military high schools and middle schools during
the year 1313/1897
128
1CS.
Numbers ofteachers and all other employees in
the imperial military schools ..... .......... " ...... .
129
106.
List of courses taught at the imperial naval
schools .....
130
107.
Distribution by classes of the students in the
imperial naval schoolS in the year 131311897
131
108.
Numbers of students obtained diplomas and
those leaving with other reasons at the imperial
naval schools during the year 1313/1897
131
109.
Numbers of students obtained diplomas and
those leaving with other reasons at the imperial
naval schools since their establishment until the
year 131311897 ..........................................
132
Numbers and types of non·moslem schools and
the numbers of students and teachers
135
111.
Numbers of non-moslem schools
138
112.
Numbers of foreign schools
138
113.
Numbers and types of foreign SChools and
numbers of students and teachers
139
114
Numbers of students continuing schools of all
types in each province
142
115.
Types and amount of agricultural production
during the year 1313/1897 in the provinces
whose statistical tables have arrived
147
116.
Types and numbers of animals during the year
1313/1897 in the provinces whose statistical
tables have arrived ....
148
117.
Value and amount of milk obtained from
animals during the year 131311897 ....
148
Wool and related products obtained from
animals during the year 131311897
148
132
138
131311897
senesl
zarfmda
hayvaniit-I
ehllyyeden Istihsal olunan sutUn klymet ve
miktan ..
121
103.
131
110.
mekiitlb·i
117.
118.
127
131
Memiillk·1 ~iihiine'de mevcut
ecnebiyyenin nev' ve mlktan
lstatistik cetvelleri viirud eden vilayiit-I
liiihinede 131311897 seneslnde mevcut
hayvanit-I ehllyyenin nev' ve m iktan
121
Numbers of military secondary (high) schools
and middle schools and their students during
the year 131311897
129
138
116.
120
126
102.
128
142
120
126
Numbers of students, those obtained diplomas
and those leaving with other reasons at the
imperial military colleges Since the year
129.)11874 until the year 1313/1897 .............. .
127
Memiilik·i Mahruse-I ~iihiine'de mevcut
mekiitlb-I gayrl-miisllmenln nev' ve mlktan
119
120
1313/1897
127
135
119
131311897
senesl
zarfmda
hayvanit-I
ehllyyeden Istihsal olunan yapagl ve salrenln
................... .
klymet ve miktan
Types and numbers of students present at the
imperial military schools during the year
101.
126
114. Her vllayetde mevcut mekiitib-I umOmiyye lie
devam eden talebenin miktan ...
120
125
126
Memiilik·1 Mahruse·1 ~iihiine'de bulunan
mekiitib-i gayri-miislimenin adet ve envalyla
mevcut talebe ve mualliminin clns ve mlktan
115. lstatlstik cetvellerl vurOd eden vllayiit-I
131311897
senesl
zarfmda
liiihinede
vukubulan hasllit-I zer'lyyenln nev' ve mlktan
119
nles of the courses taught at the imperial
military schools during the year 1313/1897
1CO.
139
118
122
99
125
Memiilik-i Mahruse-I ~ihine'de bulunan
mekitib-j ecnebiyye Ue mevcut talebe ve
mualilminin clns ve miktan ...
113.
117
121
Distribution by historical time periods of the old
works present in the Imperial Museum
130
106
ry
Types and numbers of weight measures
98.
122
okunan
107. Mekiitib-i bahriyye-i ~hiine'de 1313/1897
senesinde mevcut talebenin sunOf iizerlne
takslmiitl
lie
elr
97.
147
148
148
118.
148
XXIX
Tables
Tabla
119. istatistik
cetvellerl
vUrud eden vilayat-I
:fahanede 131311897 senesi zartmda hasll
alan mezruatm nev' ve mlktan
120. istatistlk cetvelleri vUrud
eden vilayat-I
:fiihiinede 131311897 senesinde mevcut
hayvanat-I ehliyyenln nev' ve miktan
121. Hazine-I maliyyece
bir
sene
zarfmda
vukubulan varidiit ve mesarlfiitm nev' ve
miktan
171
127. Memalik-i
miktan
~iihiine'de
mevcut
100
121.
Types and amounts of revenues and
expenditures of th-: imperial treasury during one
year
167
122
Amount of revenue generated in mines and
quarries in one year.
171
123
Salaries and expenditures of the employees of
mines during the year 1313/1897
171
124.
Types and numbers of minerals discovered
and the names of their locations
172
Type. value and amount of exports of minerals
to foreign countries during one year
173
Value and amount of minerals extracted during
one year
174
127
Forests in the Ottoman lands
177
128.
Wood obtained for the purposes of burning
from the forests during the year 1313/1897
177
29.
Value and amount of wood and coal consumed
in each of the provinces during the year
131311897
178
130.
Type and amount of lumber obtained from the
forests for industry, construction and other
purposes during the year 1313/1897
178
131.
Amount of ',','ood obtained from the forests of
each province during the year 1313/1897
179
132.
Amount of wood obtained without any duty for
public buildings
179
133.
Amount of pine shells. valonia and related
products obtained from the forests
179
134.
Types and amounts of forest products exported
to foreign countries during one year .•
180
135.
Forest revenues and expenditures in each of
the provinces
181
136
Numbers of forest employees and their salaries
and expenditures during the year 1313/1897
181
137.
Types and amounts of total revenues
185
138
Type and amounts of total
139.
Short term state debt (esham) realized during
the year 1313/1897
193
140.
Amounts received from railroads. ports and
other privileged companies during the year
131311897
193
141.
State bonds issued since the foundation of the
Ottoman Public Debt Administration until the
end of the year 1313/1897
194
142.
The amounts of unpaid principal and interest of
short term state debt (esham) issued until the
end of the year 1313/1897
194
172
125.
173
126.
174
ormanlarm
177
128. Ormanlardan 131311897 senesi zartmda
mahrukat lein kat' edilen hatabm miktan
129. Vilayiit-I ~ahiine'nin her birinde 131311897
senesinde sart ve istihlak edilen hatab ve
komuriin klymet ve miktan
130. Ormanlardan 131311897
sanayi. In:faat ve saire
kerestenln nev' ve miktan
Types and numbers of animals during the year
1313/1897 in the provinces whose statistical
tabies have arrived
167
123. Maadln memurlannm 131311897 senesi maa:f
ve mesarifatlnm mlktan
126. Memalik-i Mahruse-i ~iihiine'de bir sene
zartmda ihrae edilen maiidlnin nev' ve
mlktan
149
120
100
171
125. Memalik-i ecnebiyyeye bir sene zarfmda
vukubulan maadin ihracatmm nev' ve klymet
vemiktan
Types and amounts of agricuttural production
during the year 1313/1897 in the provinces
whose statistical tables have arrived
149
122. Maiidin ve ta:f ocaklarmda bir sene zarfmda
vukubulan haslliitm miktan
124. Memiilik-i Mahruse-i ~iihiine'de elyevm ke:ff
edilmi:f alan maadinin nev' ve adediyfe
bulunduklan mahallin esamisi
119.
177
~
178
senesi zartmda
lein kat' edilen
131. Her vllayetde mevcut ormanlardan bir sene
zarfmda kat' olunan kerestenln mik1an
132. Emiikin-i mirlyye ve askeriyye ve salre i!;in
bila-resm kat' olunan ah:fabm miktan
133. Ormanlardan hasll alan cam kabugu, palamut
ve sairenin miktan
178
179
179
179
134. Orman mahsulatmdan bir sene zartmda
memiilik-i ecnebiyyeye vukubulan ihracatm
nev' ve miktan
180
135. Vilayiit-I ~hiinenln her birinde vukubulan
orman hasllatlyla mesarifatmm miktan
181
136. Memiilik-i Mahruse-i ~iihiine'de mevcut
orman memurlanmn adediyle 131311897
senesi maa:f ve mesarifiitmm miktan
181
137. Memalik-i Mahruse-I ~iihiine'de vukubulan
varidiit-I umumiyyenin nev' vemiktan
185
138. Memiilik-i Mahruse-i ~iihiine'de vukubulan
mesarifiit-I umumiyyenin nev' ve miktan
189
139. 131311897 senesinde tahakkuk eden esham
dUyuniitl
'" .................. . . . . ..
193
140. 131311897 senesl zartmda demlryolu. liman
ve sair imtiyazh :firketlerden alman mebaligin
miktan
141. Duyun-u
Umumiyye
tarih-I
te:fkilinden
131311897 senesi nihayetine degin mevki-i
tedavOie elkanlan mustakraziitm mlktan
142. Mevki-i tedavUle ~lkanlan eshamm 131311897
senesi nihayeUnde gayri-ez tediye re'sUlmal
ve falzlerinin miktan
193
194
194
xxx
expend~ures
189
Tables
Tablo
ion
:es
143.
149
,ar
cal
100
nd
,ne
167
1313/1897 senesi zarfmda Bank-I Osrnani'den
vukubulan istikrazatm miktan
145.
Hazine-i Ceme'nin 1313/1897 senesi hesab-I
carisi
146.
Memalik-i Mahruse-i ~ahane mahsUlat-1
arZlyye ve smalyyesinden diyar-I ecnebiyyeye
ihracatm klymetiyle alman rusumun miktan
195
146. Value of exports to foreign countries of the
199
agricultural and industrial products of the
Ottoman lands and the customs duties received
199
199
147. Value of imports and exports and customs
duties received from the year 129411878 until
the end of the year 1313/1897
199
200
148. Types and values of imports and exports
between the Ottoman state and the foreign
countries
200
Memalik-I Mahruse-i ~ahane lie memalik-i
ecnebiyyenln her biri arasmda bir sene
zarfmda vukubulan ithalat ve ihracatm
klymetiyle alman rusumun miktan
203
Bilcumle rusumat memurlarmm ade! ve
esami-I memuriyetiyle maalj'lanOin miktan
207
150.
151.
ng
'77
195
149.
ng
177
195
145. Current accounts of the Treasury for the year
1313/1897 ...
Memalik-I Mahruse-I ~ahane lie memalik-I
ecnebiyye arasmda vukubulan Ithalat ve
ihracahn nevi ve klym eti
173
174
195
148.
172
152.
ed
~ar
129411878
Rusumat Emanetl'nce 1290/1874 senesinden
1311/1895 senesi nlhayetine kadar senevi
vukubulan varidat ve mesarifatmm miktan
Memalik-i Mahruse-i ~ahane'de mevcut ve
mustahdem memurin-I rusumiyyenin adediyle
maalj' ve mesarifa!mm miktan
195
1313/1897
144 Amount of state borrowing from the Ottoman
Bank during the year 1313/1897
senesinden 1310/1894 senesi
nihayetine degin vukubulan ithalat ve
Ihracatm klymetlyle alman rusumun miktan
171
:lIs
term debt (esham) until the end of the year
195
147.
of
ed
143. Interest payments by the Treasury on short
senesi
esham
144.
nd
171
1313/1897
Hazine-i
Maliyye'ce
nihayetine degln tediye olunan
faizinln m iktan
149. Value of imports and exports and customs
duties received in the trade between the
Ottoman state and each of the foreign countries
150 Numbers of
salaries
tax duties officials and their
207
151. Annual revenues and
expend~ures
of the
Duties Administration from the year 129411878
until the end of the year 1313/1897
207
Ottoman
state
and
their
salaries
and
expend~ures
208
153.
Rusuma! Emaneti'nce bir sene zarfmda
vukubulan varidat ve mesarifatm nev' ve
miktan
178
154.
Hasllall Duyun-u Umumiyye-I Osrnaniyye
Varidat-I Muhassasa idaresi'ne muhawel
yenl pullann tarih-i ihdasl olan 1305/1889
senesinden 131211896 senesi nihayetine
kadar tab' olunanlarm mlktan ........................ ..
154. Amounts
155.
Devair-i resrnlyye ve ferag ve Intikal
muamelatma mahsus pullann tarih-i ihdasl
olan 130411888 senesinden 131211896 senesl
nlhayetine kadar tab' olunanlarm mlktan
155. Amounts of revenue stamps printed for various
purposes since their inception in the year
130411888 to the end of the year 131211896
156.
Hasllall Duyun-u Umumlyye-I Osrnanlyye
Varidat-I Muhassasa idaresi'ne muhawel
yenl pullarm 131211896 senesi zarfmda tab'
olunanlanOin nev' ve mlktan
156. Amounts of new stamps printed for the
Revenues Division of the Ottoman Public Debt
Adminstration during the year 131211896
210
131211896 senesl zarfmda vukubulan pul
sarfiyatlOin nev' ve m Iktan
211
of
179
'or
179
179
,d
180
of
181
157.
~s
181
158.
185
189
193
193
194
If
159.
Oevair-I resrnlyye ve ferag ve Intlkal
muamelatma mahsus 131211896 senesl
zarfmda tab' olunan pull arm nev' ve miktan
Oevalr-i resrniyye makbuzatma mahsus
pullann 131211896 senesl zarfmda vukubulan
sarfiyatlOin nev' ve m iktan
160.
tarlhlnden
131211896
senesi
nlhayellne degln darb ve imal olunan allm
meskukatm nev' ve mlktan
161.
tarlhlnden
131211896
senesl
nihayetlne degin darb ve imal olunan gumulj'
meskukatm nev' ve mlktan
162.
tarihinden
131211896
senesi
nlhayetine degln darb ve Imal edllen baklr
meskukatm nev' ve miktan
153. Types and amounts of revenues and
expenditures at the Duties Administration
during one year
208
208
208
of new stamps printed for the
Revenues Division of the Ottoman Public Debt
Adminstration since their inception in the year
1305/1889 to the end olthe year 131211896 .
~. 57. 210
Types and amounts of stamp consumption
dUring the year 131211896
211
158. Amounts of revenue stamps printed for various
purposes during the year 131211896
212
212
159. Types and amounts of stamp cons;;mption for
the various official documents during the year
213
131211896
213
217
100. Types and amounts of gold coinage minted
since the year 1200 H/1844 until the end of the
year 131211896
217
217
161. Types and amounts of silver coinage minted
since the year 12€0 H/1844 until the end of the
year 131 211896
217
217
162. Types and amounts of copper coinage minted
since the year 1260 H/1844 until the end of the
year 131211896
217
1260/1844
1260/1844
1260/1844
e
194
207
152 Numbers of tax collection employees in the
178
he
ler
203
XXXI
Tablo
163.
Tables
1313/1897 senesl zarfmda darb ve imal edllen
altm ve gi.imO, meskukat-I Osmanlyyenln
nev' ve m Iktan
164.
Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye'de 131311897
senesi nihayetine degin ihdas olunan
madalyalann cins ve miktan
165.
senesinden 1311/1895 senesi
nihayetine degin senevi husule gelen hamr
ve arak ile alman ri.isumun miktan
166.
senesinde
mOsklrat-1
miitenewiamn fiyat-I mutavassltml mubeyyln
cetveldir
167.
168.
169.
senesi
zarflnda
Memalik-i
Mahruse-I
$ahane'de
musklrat-I
mUtenevladan allnan rUsumun miktan
130411888 senesl EylUl'li Ibtidasmdan itibaren
Hazine-i ceme namma cibayeti DOyun-u
Umumiyye idaresl'ne muhawel saydlyye
riisumunun mlktarl .................................. .
171.
Hazine-i ceme namlna cibayeti Diiyun-u
Umumiyye Idaresi'ne muhawel mahallerin bir
sene zarflnda vukubulan sayd-I bahri ve berr!
riisumunun miktan
173.
DUyun-u Umumiyye Varldat-I Muhassasa
idaresi'ne muhawel mea-tevabl' Dersaadet
Bahkhiine Nezaretl'nde bir sene zarfmda
vukubulan sayd-I bahrinin nev' ve mlktan
Ballkhane
Idates\'nin
bit
sene
174.
129811882 senesinden
175.
176.
177.
178.
179.
180.
221
Various alcoholic beverages produced and
duties obtained during the year 131211896
221
Duties obtained
from
various alcoholic
beverages during the year 1313/1897
222
Types and amounts of duties obtained from
hunting and fishing for the Treasury in the
locations left to the Public Debt Administration
224
170.
Amounts of duties obtained from hunting and
fishing for the Treasury in the locations left to
the Public Debt Administration since the
September of 130411888
224
171.
Duties collected during one year from hunting
and fishing in the name of the Treasury at those
locations left to the Public Debt Administration
225
Types and amount of fishing during one year
that took place at locations left to the Ministry of
Fisheries
225
169.
224
224
225
172.
225
226
173.
174
lota\
expenditures
at
the
Administration during one year
Fisheries
229
Value and amount of salt extracted at the salt
mines during one year
229
176.
Numbers of salt mines
230
177.
Value and amount of salt consumed during one
. .................. .
year ..
230
Value and amount of salt exports and imports
during one year ............................................ .
231
179.
Revenues from the silk tithe collected in the
name of the Treasury by the PubliC Debt
Administration
since
the
beginning
of
September of the year 130411888 ............ ..
235
180.
Value and amount of silk cocoons produced in
the provinces where the duties are collected by
the Public Debt Administration ....... ........... .. ..
235
175.
230
178.
231
235
235
XXXII
226
Value and amount of salt extracted annually at
the salt mines since the year 129811882 until
the year 131211896
229
230
Hazine-i ceme namlna clbayetl ahlren DOyun­
u UmOmlyye idaresi'ne muhawel vllayatda bir
sene zarflnda hasll olan Ipek kozas,"m
klym et ve m Iktan ......
................. .
Average prices of various alcoholic beverages
produced during the year 131211896
222
Memalik-I Mahruse-I $ahiine'de mevcut tuz
madenleriyle memlehalarm miktan
130411888 senesl EyIUl'O Ibtldasmdan itlbaren
Hazine-I ceme namlna clbayetl DOyun-u
Umumlyye Idaresl'ne muhawel hasllatdan
harir o¥iinlin miktarr
221
166.
168.
229
Memalik-I Mahruse-I $ahane ve diyar-I
ecnebiyyeye blr sene zarflnda vukubulan tuz
Ithalat ve Ihracabmn klymet ve mlktan ..... .
Production of various alcoholic beverages and
duties obtained since the year 1298/1882 until
the end of the year 131111895
221
Memalik-I Mahruse-I $ahane'de blr senede
gerek maadlnden ve gerek memlehalardan
ihral; edilen tuzun klymet ve miktan
Memalik-i Mahruse-I $ahane'de blr sene
zarflnda sarf ve istlhlak edllen tuzun klymet
ve miktan
218
165.
167.
131211896 senesine
kadar senev! gerek maadlnden ve gerek
memlehalardan ihra~ edilen tuzun klymet ve
mlktan ..
Types and amounts of medals issued by the
Ottoman state until the end of the year
131311897
221
zartmda
vukubulan mesarlfiit-I umumiyyesi
164.
221
1313/1897
Hazine-i ceme namlna cibayeti Dliyun-u
Umumiyye idaresl'ne muhawel mahallerin
131211897 senesi zarflnda vukubulan sayd-I
bahri ve berri rOsumu hasllatlnln nev' ve
mlktan
218
218
131211896
131211896 senesi zarflnda imal edilen
muskirat-I mUtenewia lie allnan rusumun
miktan
............................. .
Types and amounts of gold and silver coinage
minted during the year 1313/1897
218
129811882
170.
172.
163.
Tables
Tablo
181.
Hasllatl
Diiyiin-u
Umi.imlyye
Varidat...
Muhassasa Idaresi'ne muhawei mahallerde
129811882 senesinden 1311/1895 senesi
nihayetine kadar vukubuian harlr koza ve
tohumiarmm krymet ve miktan
182.
Hasllatl
Diiyun-u
Umi.imlyye
Varldat-l
Muhassasa Idaresl'ne muhawel mahallerde
bir sene zarlmda vukubulan Ipek kozasmm
klymet ve miktan .............. "." ...... " .. " ........
218
218
221
183.
Diiyiin-u Umi.imiyye Varldat-l Muhassasa
idaresi'yle ~abitmda blr sene zarlmda
vukubulan varldit ve mesarlfitrn miktan
184.
Diiyiin-u Umi.imlyye Varldit-l Muhassasa
Idaresi'ne mahsus Ihtiyat Sandlgl .... " .." .........
185.
Diiyun-u Umi.imlyye Varidat... Muhassasa
Idaresi'yle ,uibatrnda miistahdem bllclimle
memurin lie maa~tmm mlktan .................. " ...
186.
Diiyiin-u Umi.imlyye Varldat-l Muhassasa
Idaresi'nin blr sene zarlrnda vukubulan
maa~t ve mesarifitmm ney' ve miktan ." ......
187.
Memilik-i Mahriise-i ~ihine'de bulunan
Ziraat Bankalarrna tevo. olunan mebalig lie
vukubulan reddiyit ve Ikrautm mlktan
221
221
222
224
188.
Bankasl'nm
tarlh-I tesisl
olan
seneslnden 131211896 senesl
nihayetlne kadar kabll-i temin sennayesiyle
temettiiatmm mlktan
.. " ........................ ..
181.
Value and amount of silk cocoons and seeds
produced in locations where the duties are
collected by the Public Debt Administration
from the year 1298/1882 until the end of the
year1311/1895 .................. " .. ..
236
182.
Value and amount of silk cocoons produced in
locations where the duties are collected by the
Public Debt Administration ........
236
183.
Revenues and expenditures of the Public Debt
Special Revenues Administration and its
branches during one year ...
239
184.
Safety Fund of the Public Debt Special
Revenues Administration ........ " ..................... ..
240
185.
All employees and their salaries in the Public
Debt Special Revenues Administration and its
branches .........................................................
240
186.
Salaries and expenditures of the Public Debt
Special Revenues Administration during one
year ........................................................ .
241
187.
Deposits made at and credit extended by the
Agricu~ural Bank ..................................
245
188.
Paid·in capital and dividends paid by the
Agricultural Bank since b foundation in the
year 1305/1889 until the end of the year
131211896 .......................
247
189.
Types and numbers of borrowers from the
Agricultural Bank .............................................
248
Amounts of paid-in capital. dividends and
regular and irregular expenditures in the
administrative center and the branches of the
Agricultural Bank ..............................................
249
Types and amounts of lending. dividends and
others by the Security Fund from the year
13J8/1892 to the year 1313/1897 ................... .
250
Amounts of lending by and monthly payments
to the Fund during the year 131311897 ............
250
193.
Types and amount of goods surrendered as
collateral in retum for lending during the year
131311897 ............. .
251
194.
Dividends and total expenditures of the Security
Fund during the year 131311897
251
195.
Amount of tobacco bought and sold since the
foundation
of
the
Tobacco
(Regie)
Administration in the year 13XJ/1884 until the
end of the year 131211896 ................................
255
196.
Amounts of tobacco, cigarettes, snuff and other
tobacco products sold in the ottoman lands and
numbers of sales agents ...........................
255
197.
Types and amounts of tobacco sold in the
ottoman lands and foreign countries .........
256
198.
Value and amount of tobacco and Cigarettes
produced in one year ........................................
257
199.
Numbers of employees of the Tobacco (Regie)
Administration and their salaries ......................
257
200.
Numbers of factories, machinery used and the
value and amounts of products manufactured
during the year 1313/1897 ......................... ..
261
236
236
239
240
240
241
245
Ziraat
1305/1889
224
189.
225
190.
Merhiinitl ahara fiiruht ve banka namrna
tefawuz edllen miistaknzlar lie mallanm
Istlrdat ve tekasiti tezyid edenlerln miktarl ...
Bankasl
Idare-! merkezlyyeslyle
mevcut hakiki sennaye lie hasll
olan temettii ve maa~t ve mesarlfit-I
mukannene ve gayrl-mukannene ve sairenin
miktan ................................................................
247
248
Ziraat
100.
~abitmda
225
191.
226
229
229
230
230
231
192.
131311897 sen est zarlmda ~hri sandlga akye
tevdl edenler lie vukubulan Ikrazat ve
salrenin miktan ........ "." ............................. " .. ..
191.
250
192
250
193.
131311897 senesi zarlmda Ikraz oiunan
meballge mukabli terhin edilen ewa ve
sairenln ney' ve mlktan ....................... .
194.
Emniyet
Sandlgl'mn
131311897
senesi
temettii ve mesarifit... umi.imiyyesinin miktan
195.
Reji Idaresi'nin tarih-l tel,jklli olan 130011884
seneslnden 131211896 senesi nihayetlne
degln miibayaa ve fOruht olunan tiitOnierln
miktan .............................. " ............ "" ... " ..
196.
Memillk-l Mahruse-i ~ihine'de satllan tutOn
ve sigara ve enflye ve sairenin miktanyla
bayilerln adedl ...................................................
197.
Memilik-l Mahriise-l ~ihine'de ve dlyar...
ecneblyyede satllan tmiinlerln ney' ve krymet
vemlktan ...........................................................
256
Blr sene zarlmda Imal olunan tiitun ve
sigaralarm krymet ve miktan ............................
7:57
235
198.
235
Emniyet Sandlgl'nca 130811892 senesinden
131311897 senesine kadar senevi vukubulan
ikrazat ve temettiiit ve salrenln ney' ve
miktan ...............................................................
249
199.
Rejl Idaresi'nde miistahdem memurin lie
maa~tmm mlktarl ........................................... .
200.
131311897 senestnde mevcut fabrikalar lie
istlmal olunan maklna ve Imal edllen ewamn
krymet ve miktan ............................................. "
251
251
255
255
7:57
261
XXXIII
Tables
Tablo
201.
Memalik-i Mahruse-I $iihiine'de mevcut
fabrika ve deglrmen ve sairenln nev' ve
mik1an
................ .
201.
Memalik-l Mahruse-I$ahane'de 131311897
senesi nihayetinde mevcut bulunan tlcaret.
ziraat, sanayl odalaranan mlk1arl .............. .
203.
seneslnden 131311897 senesl
nihayetine
kadar
sanaylye
mutealllk
ruhsatniimelerl itii o/unan aliimet-I farikalann
.. ................. ..
nev' ve mik1an ......
264
131311897 senesl zarftnda sarraf, komisyoncu
ve saireden alanan verginln mlk1an
267
205.
130211886 senesi Kanun-u sanisl ibtidasmdan
131311897 senesl nihayetine kadar senevi
206.
207.
208.
saireden
senesl nihayetlnde Memalik-l
Mahruse-i $ahiine'de mevcut havagazl
,irketlerlyle tarih-i tesis ve sarfiyiitanan nev' ve
.. ............. .
mlk1an ..................
130611890 seneslnden 131311897 senesl
nihayetlne degin sarf olunan gazan nev' ve
.. .................. ..
miktart .....
senesl
zarfanda
Memallk-I
Mahruse-l $ahane'de ~hri sarf olunan
havagazanan mlk1an
Havagazl ,Irketlerinde 131311897 senesl
zarfanda vukubulan varldiit ve mesarifiitan
miktan
220.
267
205.
Annual taxes collected from moneychangers,
intermediaries and others from the beginning of
November 130211886 to the end of the year
131311897 ........
267
206.
Numbers of gas companies, their dates of
establishment and types and amounts of
consumption at the end of the year 131311897
271
Type and amount of gas consumed since the
year 130611890 until the year 131311897 ........ .
271
Amount of gas consumed monthly during the
year 1313/1897 .......................
272
203.
Numbers of machinery and furnaces and
workers in the gas factories at the end of the
year 131311897 ...............................
272
21 Q.
Revenues and expenditures in the gas factories
during the year 1313/1897 ................... .
273
272
272
273
211 . Names, numbers and dates of establishment of
131311897
senesi
zarflnda
,irketlerde
vukubulan su sarfiyahyla haSllatm mlk1art
273
senesl zarfmda su ,lrketJerlnde
,ehri vukubulan su sarfiyatanan mlk1an ........
1290/1874 seneslnden 131311897 senesl
nihayetlne degln su ,Irketlerlnde sarf olunan
suyun ve vukubulan hasllat ve mesarlfatan
.. ......................... ..
mlk1an ......
219.
moneychangers,
Taxes
collected
from
intermediaries and others dUring the year
131311897 .....
208.
273
214.
218.
204.
271
131311897 senesinde Memiilik-I Mahruse-I
$ahiine'de mevcut su ,Irketlerlnln tarlh-i
tesisleriyle esami ve mik1art ....................... .
131311897
217.
264
263
207.
131311897
213.
216.
Type and numbers of industrial namebrands
whose licenses have been approved from the
year 129011874 to 131311897
................
271
131311897
210.
215.
203.
267
131311897
senesi
nlhayetlnde
gaz
fabrikalannda mevcut maklna ve kazan ve
ocaklar lie amelenln mik1an
212.
Numbers of chambers of commerce, agriculture
and industry at the end of the year 131311897
islihsai
209.
211.
202.
263
1290/1874
sarraf, komisyoncu ve
olunan verglnln mlk1an
130411888 seneslnden 131311897 senesl
nlhayetlne degln Devlet-l Allyye-l Osmanlyye
IImanlanna e~a-I tlcarlyye ve salre nakleden
sefalnin mik1an ......... ..
senesl
zarfmda
Memiillk-I
Mahruse-l $ahane'ye e~ay-l ticarlyye ve
saire nakleden sefiiln-l ecneblyyenln nev' ve
miktan
273
212.
Water consumption and revenues of the water
companies during the year 1313/1897
273
213.
Monthly water consumption in the water
companies during the year 131311897 ........ .
274
214.
Water consumption and revenues and
expenditures at the water companies since the
year 1290/1874 until the year 131311897 .........
274
Numbers of vessels transporting commercial
goods to the ottoman ports from the year
130411888 until the end of the year 131311897
277
Types and numbers of foreign vessels
transporting commercial goods to the ottoman
lands during the year 1313/1897
............ ..
277
Numbers of all ships, boats and others in
Ottoman ports carrying the ottoman flag at the
end ofthe year 131311897 . .................. .
278
218.
Types and amounts of revenues and
expenditures of the Port Administration for the
year 131311897 ..
............... .
278
219.
Numbers and dates of establishment of
lighthouses established along the ottoman
.. ............ .
coasts .....
279
220.
Types and list of location of lighthouses along
the ottoman coasts in the year 131311897
280
274
215.
277
216.
277
131311897 senesl nlhayetlnde Devlet-l Aliyye-I
Osmaniyye Ilmanlartnda mevcut Osmanh
sancagt hiimil bilclimle sefaln ve kaYlk ve
salrenin mik1arl
278
Liman idaresi'nln 131311897 senesi varidat ve
mesarifiit-I umlimiyyeslnln nev' ve miktan
278
Devlet-l Allyye-l Osmanlyye'de
131311897 seneslnde mevcut fenerlerln nev'
ve bulunduklan mehiillin esamisl ....
water companies in the year 131311897
274
131311897
Memalik-I $ahane sevahillnde rekz edUen
fenerlerln teviirlhlyle m lk1an ..........................
262
262
202.
204.
Type and numbers of factories, flour mills and
others ...................................................
217.
279
Sevahll-l
280
XXXIV
Tables
Tabla
221.
and
262
I~ure
222. $irket·i Hayriyye'nin 1307/1891 senesinden
1312/1896
senesi
nihayetine
degln
vukubulan hasllillt ve sarfiyatmm miktan
1897
263
ands
, the
igers,
year
267
Igers,
ing of
year
1313/1897
224.
senesinden 1313/1897 senesi
nihayetine
degin
$Irket-I
Hayrlyye
vapurlannm Rumeli ve Anadolu canibine
naklettiklerl yolcularm miktarl ........ .
as of
ts of
271
271
272
sand
of the
272
dories
273
273
; water
273
water 274
; and nee the 274
277
277
278
,s and
1
233. Oersaadet TOnel Idaresi'nin tarih·i teslsi
alan 1291/1875 senesinden 1313/1897
senesi
nihayetine
degin
vukubulan
nakliyatlyla hasl14tm miktan ....... "." ......... .
234. TOnelldaresi'nee 1313/1897 senesinde $ehri
nakledilen yoleular lie vUkubulan hasl14tm
miktan
............... ..
senesi nihayetinde tramvay
kumpanyalarmm m4lik oldugu sennaye He
ihra.. ettikleri tahvil4tm miktan ""
278
nent of
ottoman
279
es along
280
239. Memillik-I
$4hilne'de
meveut
postahanelerce blr sene zarfmda dahlli ve
harici teatT olunan mek4tibln nev' ve miktart
senes!nden 131211896 senesi
nihayetlne deg!n dahili ve harleT kabul ve
sevkolunan emaniltm klymet ve miktan ....... .
Numbers of ships and employees of the
Hayriyye Boat Company from the year
1307/1891
until the end of the year
284
1313/1897
................ .
226.
Types and numbers of macadamized roads
(highways) at the end of the year 1313/1897
284
227.
Amounts of macadamized, newly constructed
and repaired roads in the year 1313/1897
285
228.
Roads constructed
and their annual
expenditures from the year 1297/1881 until
the end of the year 1313/1897
286
229.
Types and amounts of expenditures for the
newly constructed and repaired roads during
.. ............ .
the year 1313/1897 ..
286
230.
Types and numbers of bridges constructed
until the end of the year 1313/1897 ..
287
Types and numbers of bridges newly
constructed during the year 1313/1897
288
Railroads and their annual revenues during
the year 1313/1897
289
Transportation and revenues of the Istanbul
Tunel Company since its foundation in the
year 1291/1875 until the end of the year
289
231.
288
232.
289
233.
1313/1897 ....
289
234.
Numbers of passengers monthly transported
and the revenues of by the Istanbul Tunel
Company during the year 1313/1897 .....
290
235.
The tramway lines in the Ottoman lands at
the end of the year 1313/1897 and their
revenues and expenditures ...................... .
290
236.
Capital owned and bonds issued by the
tramway companies at the end of the year
1313/1897 ................. .
291
237.
Numbers of employees, cars and other
equipment of the tramway companies at the
end of the year 1313/1897
291
238.
letters and other pieces of mail sent inland
and abroad from the year 1304/1888 until the
year 1312/1896 ............. .
295
239.
letters received and sent inland and abroad
in one year by the post offices
296
Value and amount of valuable goods received
and sent inland and abroad from the year
1304/1888 until the year 1312/1896
298
290
290
291
237. 1313/1897
senesinden 131211896 senesi
nihayetine degin dahili ve harici sevkolunan
mek4tib ve sairenin mlktarl
284
225.
287
236. 1313/1897
senesinde
tramvay
kumpanyalarmda meveut memOrin, araba ve
sairenin miktan
............... .
Numbers of passengers transported to the
European and Anatolian side destinations by
the ships of the Hayriyye Boat Company
since the year 130711891 to the end of the
year 1313/1897 ......
286
230. Memillik·i MahrOse-i $4h4ne'de 1313/1897
232. Memillik-i MahrOse-i $4hilne'de 1313/1897
senesinde meveut demiryoHanyla hasl14t-1
seneviyyesinin miktan
"." ... ""."""
283
224.
286
229. 1313/1897 senesi zarfmda mOceddeden in$4
231. Mem4lik-i MahrOse-i $4h4ne'de 1313/1897
senesi zarfmda mOeeddeden In$a kllman
kOprOieri nev' ve miktan ...
... " ....... " ..
283
Numbers of passengers transported by the
boats operating along the Bosphorus and
their revenues during the year 1313/1897
285
228. 1297/1881
291
238. 1304/1888
for the
oe7 ".,
284
235. Memillik-i MahrOse-i $ilh4ne'de 1313/1897
senesi
nihayetlnde
mevcut
tramvay
hatlarlyla varidilt ve mesarif4tmm miktan ""
vessels
)ttoman
:hers in
Ig at the
senesi
nihayetinde mevcut
bilumum fjose yoliannm nev' ve miktan
senesi nihayetine degin In$a kllman
kOprOlerin nev' ve miktan ................... ..
nent of
1312/1896 ..... " ............................... ..
223.
284
284
ve tamir edllen yollar i(fin vukubulan
mesarifiltm nev' ve miktan ...............
Revenues and expenditures of the Hayriyye
Boat Company from the year 1307/1891 to
283
senesinden 1313/1897 senesi
nihayetine degin $irket·i Hayriyye'de mevcut
vapurlar lie mOstahdem memurin ve ketebe
ve sairenin miktarl
senesinden 131211896 senesi
nihayetine degin in$il edilen yoliar lie senevi
vukubulan mesarifiltln miktan ......... "" ........ .
283
222.
283
1307/1891
227. Memalik-i MahrOse·i $ahane'de 1313/1897
senesinde mevcut bulunan $oseler lie
mOceddeden in$iI ve tamir edilen yoliarm
.. ..................... ..
miktan ....
Revenues of the lighthouses in the capital
and the provinces and the related shares and
expenditures of the Treasury of Navy
283
226. 1313/1897
:e the
Imercial Ie year Vl897
221.
225. 1307/1891
267
19 the
senesi zarfmda 8ogazl(fi'nde
ilImed fjod eden vapurlann naklettikleri
yolcularm miktanyle vukubulan hasll4t .......
223.
264
897
Dersaadet ve ta$ra fenerlerinin 1313/1897
senesi hasl14t-1 umOmiyyesiyle Hazine-i
Celile-i 8ahriyye'ye ait hisse ve mesarif4tm
miktan "" ................................................. .
295
296
240.
240. 1304/1888
298
xxxv
Tablo
241.
Vilayat-l liiihane postahanelerlnce blr sene
zarfmda kabul ve sevkolunan emanatm
. .............. .
klymet ve miktan ....
242.
senesinden 131311897 senesi
nihayetine degin tab' olunan posta pullarmm
nev' ve m iktan
243.
senesinden 131211896 senesi
nlhayetine
degin
ketlde
olunan
telgrafnamelerln adediyle mevcut hutUtun
mlktan .... ,........................................................... .
244.
245.
Tabies
242.
Types and amounts of postage stamps printed
from the year 129011874 until the end of the
. . . . . ........ .
year 1313/1897 .
301
243.
Telegrams sent from the year 1298/1882 until
the end ofthe year 131211896 and the numbers
of existing lines ............. ,................................. .
302
Numbers ottelegraph lines and machinery used
and the numbers of employees in the postal and
telegraph administrations
303
301
129811882
Posta ve telgraf idarelerinde bir sene zarfmda
vukubulan varidat ve mesarifatm nev' ve
miktarr
299
299
1290/1874
Memalik-i Mahruse-i $ahane'de mevcut
telgraf hatlanyla Istimal olunan maklnalarm
ve posta ve telgraf idarelerlnde miistahdem
memurlann nev' ve miktan ........... ..
Value and amount of valuable goods received
and sent by the post offices during one year .. ,.
241
302
244,
303
245,
Revenues and expenditures in the postal and
telegraph administrations during one year
305
XXXVI
I