2 3 Kagamitan ng Mag-aaral Sinugbuanong Binisaya Ang kagamitan sa pagtuturong ito ay magkatuwang na inihanda at sinuri ng mga edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan, kolehiyo, at / o unibersidad. Hinihikayat namin ang mga guro at ibang nasa larangan ng edukasyon na mag-email ng kanilang puna at mungkahi sa Kagawaran ng Edukasyon sa [email protected] Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at mungkahi. Kagawaran ng Edukasyon Republika ng Pilipinas i Music, Art, Physical Education and Health – Ikalawang Baitang Kagamitan ng Mag-aaral sa Sinugbuanong Binisaya Unang Edisyon, 2013 ISBN: 978-971-9990-95-6 Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon. Ang mga akda / materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatangari ng mga iyon. Pinagsikapang mahanap at mahingi ang pahintulot ng mga may karapatang-ari upang magamit ang mga akdang ito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng mga tagapaglathala (publisher) at may-akda ang karapatang-aring iyon. Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSC Pangalawang Kalihim: Yolanda S. Quijano, Ph.D Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaral MUSIC Consultant & Dr. Naila Y. Beltran Coordinator: Dr. Filomena T. Dayagbil Authors: Ma. Cheryl M. Toliao, Delia B. Pinos, Charmaine Vera A. Ramos, Ritchie C. Barrera, Marilou M. Tamala, Riza A. Abayabay Dorcas B. Siquijor, Ronil D. Manayon Reviewers: Miriam Braganza, Teresita L. Ga, Luz C. Jandayan Illustrators: Ronil D. Manayon Layout Artists: Tomas T. Pastor, Alberto M. Adlawan, Sheila Marie Laurel ART Consultant & Dr. Emma Sungahid Coordinator: Dr. Ethel Abao Authors: Jennifer O. Artiaga, Eugene F. Calingacion, Joelyza M. Arcilla, Leonora A. Abarabar, Raquel C. Solis, Josephine Alamacin, Janette P. Pacuribot, Oliver C. Catacutan Reviewers: Tomas T. Pastor, Jocelyn M. Conta, Eleanor V. Salgado Illustrators: Eugene F. Calingacion Layout Artists: Tomas T. Pastor, Alberto M. Adlawan, Sheila Marie Laurel P.E. Consultant: Thelma C. Villanueva, Rebecca V. Delapuz Writers: Virginia T. Mahinay, Marites G. Popera, Maripaz F. Magno, Cherry C. Ochavillo Editors: Bernard C. Abellana, Gilda G. Berte Illustrators: Eduardo D. Ayo, Jr. Layout Artists: Ansal Q. Degamon, Alberto M. Adlawan, Sheila Marie Laurel Encoder: Daisy G. Dumaluan HEALTH Consultant: Thelma C. Villanueva, Rebecca V. Delapuz Writers: Lelani R. Abutay, Voltair C. Asildo, Jemima C. Cabanilla, Eleonor T. Wahing Editors: Bernard C. Abellana, Gilda G. Berte Illustrators: Neil W. Maca Layout Artists: Owen Ronald B. Elicano, Alberto M. Adlawan, Sheila Marie Laurel Encoder: Nelvin M. Bermudez Inilimbag sa Pilipinas ng Rex Book Store, Inc. Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS) nd Office Address: 2 Floor Dorm G, PSC Complex Meralco Avenue, Pasig City Philippines 1600 Telefax: (02) 634-1054 or 634-1072 E-mail Address: [email protected] ii TALAAN SA MGA HISGOTANAN MUSIC Yunit 1 Rhythm: Pag-ila sa Tingog (“Sound”) ug Kahilom (“Silence”) Sulod sa “Rhythmic Pattern”....……..…………………………………… Rhythm: Pagpakita ug Pagsabot sa “Rhythmic Pattern” sa Pagtukar og “Steady Beat”……… Melody: Pag-ila sa Taas, Mas Taas, Ubos ug Mas Ubos nga Tono..…..……………………………….. Form: Pag-ila sa Susama ug Managlahi nga “Musical Lines”....……..…………………………… Timbre: Paggamit sa Tingog Aron Makamugna og Nagkalain-laing Timbre....……..……………. Dynamics: Pag-ila sa Kusog, Igo-igo ug Mahinay nga Tingog sa “Recorded Music”..... Dynamics: Pagkanta Pinaagi sa Kusog, Mahinay, Mas Kusog ug Mas Mahinay nga Tingog nga Giduyugan sa Instrumentong Pangmusika....……..………………………………. Tempo: Pag-ila sa Paspas, Mas Paspas, Mahinay ug Mas Mahinay nga Kanta sa “Recorded Music”....…………………………….. Tempo: Paspas, Mas Paspas, Hinay ug Mas Hinay nga Pagkanta nga Giduyugan sa Instrumentong Pangmusika……..………………. iii 1 4 7 9 15 17 20 24 27 Yunit 2 Rhythm: Pagkat-on og “Echo Clapping”....……. Melody: Pag-ila sa Kataason ug Kaubuson sa Tono …………………………………………………. Melody: Pagsundayag sa Kataason ug Kaubuson sa Tono Pinaagi sa Pagkanta o Pagduyog Gamit ang mga Instrumentong Pangmusika..…..………………............................ Form: Pagpasundayag sa Sinugdanan ug Katapusan sa Kanta....……..……………………. Timbre: Pag-ila sa mga Gigikanan sa Tingog...... Dynamics: Paglihok sa Daynamiks sa Kanta....... Pag-ila sa Nagkalahi-lahing mga Tempo............ Pagtubag sa Nagkalahi-lahing mga Tempo…… 30 35 37 41 44 48 51 55 Yunit 3 Rhythm: Pagmugna sa Simpleng “Ostinato Patterns”............................................................... Melody: Paghimo sa Simpleng “Melodic Patterns”…..………………………………………… Form: Pag-ila sa Gabalik-balik nga Linya sa Kanta..…..…………………………………………... Timbre: Pagsunod sa Nagkalain-lain nga Gigikanan sa Tingog....……..…………………… Dynamics: Pag-ila sa Lihok sa mga Mananap............. Tempo: Paghimo og Lihok sama sa Lihok mga Mananap....……… Texture: Pagkanta og Duha ka Balik-balik....…… iv 58 60 63 65 68 71 75 Yunit 4 Rhythm: Pagpatukar sa mga Simple “Ostinato Patterns”....……..…………………………………... Melody: Paghimo og Musical Staff o Body Staff.. Melody: Paghimo og Melodic Contour…………. Form: Pag-ila sa Gabalik-balik nga Linya sa Kanta....……………………………………………... Timbre: Pag-ila sa mga Tingog sa Nagkalainlaing Instrumentong Pangmusika....……..…….. Dynamics: Pag-ila sa Tingog nga kusog ug Mas Kusog.................................................................... Dynamics: Pag-ila sa Mahinay ug Mas Mahinay nga Tingog sa Musika....……..………………….. Tempo: Pagkanta Pinaagi sa Paspas ug Mas Paspas nga Tempo……………………………….. Pagkanta Pinaagi sa Hinay ug Mas Hinay nga Tempo……………………………………………….. Ang Nipis ug Baga nga Tingog sa Musika………. 78 82 84 87 91 94 97 100 103 105 ART Yunit 1: Debuho Retrato……………..……..……………………………. Ang Akong Pamilya.……..…………………………. Lihok Ko .…………..……..……………………………. Debuho og Mga Bulak…..………………………….. Mga Prutas………..……..……………………………. Debuho og “Still Life” nga Kahoy ..……………….. “Still Life” sa Papel de Liha.………………………… “Still Life” nga Alampat ug Bulak…………………. Lugar sa Akong Panumduman…………………… Lugar nga Gusto Kong Bisitahon………………….. v 106 110 114 118 123 126 131 135 139 142 Yunit 2: Pagpintal Pagpintal ug Mananap sa Yuta ………………..… Pagpintal ug Mananap sa Tubig………………… Pagpintal ug Mananap nga Nagpuyo sa Yuta Pagpintal ug Mananap sa Dagat.…………..….. Pagpintal ug Mananap sa Yuta ug Dagat……………………………………………. Magkasuhi nga mga Kolor………………………… Organic ug Nagkalain-lain nga mga Porma ug Grano……………………………………………….. Pagdebuho Gamit ang mga Linya, Kolor, ug Porma……………………………………………….. Dyip: Hari sa Karsada………………………………... Pagpintal og Butang…………………...……………. 144 150 155 159 162 166 169 173 177 179 Yunit 3: Pagprinta/Pagpamatik Pagprinta o Pagpamatik Gamit ang mga Dahon………………………………………………. Pagprinta o Pagpamatik Gamit ang Pal-ak sa Saging………………………………………………. Pagprinta o Pagpamatik Gamit ang mga Prutas ug Utanon………………………………….. Pagprinta o Pagpamatik Gamit ang Ginit………………………………………………….. Pagprinta o Pagpamatik Gamit ang Okra………………............................................... Pagprinta o Pagpamatik Gamit ang “Popsicle Sticks”…. Stick Puppet sa Okra, Pal-ak sa Saging ug Tamatis………………………………………………. Birthday Card Making Gamit ang Ginit………………………………………………… Christmas Card Making Gamit ang Ginit………. Pagprinta o Pagpamatik Gamit ang Sayote…… vi 184 188 193 197 200 204 207 210 214 217 Yunit 4: Sculpture and 3-D Crafts 3-D Crafts sa Kinaiyahan……………………………. 3-D Crafts nga Ginama sa Tawo..………………… 3-D Crafts nga Gamit ang Papel..………………... 3-D Crafts nga Tabanog………....………………… Paper Maché……..……..…………………………… Clay Modelling…..……..…………………………… 220 224 227 229 231 233 P.E. TALAAN SA MGA PAGTULUN-AN Pagtulun-an Palid YUNIT I – MAKOMPASONG KAABTIK NGA KALIHOKAN SA LIHOK SA LAWAS Pagtulun-an 1 – Porma sa Lawas ug Kalihokan (Body Shapes and Body Actions) Ang Unang Adlaw sa Lakaw (First Day Out) …………….. 237 Pagtulun-an 2 – Kahanas sa Lihok (Movement (Skills) ……………... 240 …………….. …………….. …………….. 240 241 241 …………….. …………….. …………….. 242 244 244 …………….. 248 Buluhaton 1 Buluhaton 2 – Jump Relay Buluhaton 3 – Madula-dulaong Justin (Playful Justin) Buluhaton 4 Buluhaton 5 Dugang nga Pagtulun-an Pagtulun-an 3 – Yano nga Bamkanhong Sayaw nga Paagi sa vii Kumpas (Simple Folk Dance and Rhythmic Routines) Buluhaton 1 …………….. 248 …………….. 249 …………….. …………….. 249 252 …………….. 253 …………….. 255 …………….. 256 …………….. 257 Pagtulun-an 5 – Pamarog ug ……………... Panglihok (Posture and Body Mechanics) 260 Pagtulun-an 4 – Salu-Salo ug Lumba (Relays and Races) Buluhaton 1 Buluhaton 2 – Ibabaw og Ilalom (Over and Under) Buluhaton 3 – Rayos sa Ligid (Spokes of Wheel) Buluhaton 4 – Maglukso nga Salusalo (Hopping Relay) Buluhaton 5 – Isda og Pukot (Fish and Net) Buluhaton 6 – Mag-uuma ug ang Hangin (Farmers and the Wind) Buluhaton 1 – Kantahon ang (Sit Down) Buluhaton 2 Buluhaton 3 Buluhaton 4 Buluhaton 5 – Paagi sa Tonton (PlumbLine Method) Ebalwasyon viii …………….. 260 …………….. …………….. …………….. …………….. 261 261 262 262 …………….. 263 YUNIT II – KALIHOKAN SA LAWAS SA NAGKALAIN-LAIN NGA DAPIT, PATULTUL, AGIANAN, UG YANO Pagtulun-an 1 – Dapit, Patultul, Angang, Agianan ug Yano (Location,Direction, Levels, Pathways and Planes) …………….. 265 A – Unang Dula - Lihok ug Pangumpra (Move and Shop B – Ikaduhang Dula Pagtabok sa Sapa Pagsulay …………….. 265 …………….. 267 …………….. 268 Pagtulun-an 2 – Kahanas sa Lihok – ……………... Kahanas sa Lukso, Iktin, ug Layat (Movement Skills – Jumping, Skipping and Leaping Skills) 269 Buluhaton 1 – Lukso, Layat Buluhaton 2 Buluhaton 3 Buluhaton 4 Dugang nga Bulohaton Pagtulun-an 3 – Buluhaton 1 Pagtulun-an 4 – Salu-Salo ug Lumba (Relays and Races) Buluhaton 1 – Tuhog-tuhog Dagom (Threading the Needle) ix …………….. …………….. …………….. …………….. …………….. 269 269 270 271 272 ……………… 274 ……………… 274 ……………... 275 …………….. 275 Buluhaton 2 – Saksak Sinagol nga Tunol-tunol (Medley Relay) …………….. 277 Pagtulun-an 5 – Pamarog ug …………….. Panglihok (Posture and Body Mechanics) 278 Buluhaton 1 – Kantahon ang Taas ug Ubos Lingkod – Lingkod (Up and and Down and Sit-sit) Buluhaton 2 Buluhaton 3 Buluhaton 4 …………….. 278 …………….. …………….. …………….. 278 279 280 YUNIT III – LIHOK SA LAWAS NGA MAY KALABOTAN SA PANAHON, PWERSA, UG AGUS Pagtulun-an 1 - Panahon, Puwersa, ug Agus (Time, Force and Flow) …………….. 283 Pagtulun-an 2 – Kahanas sa Kalihokan: …………….. Husto nga Posisyon sa Kamot sa Pagsalo sa Bola(Movement SkillsCorrect Hand Position in Catching the Ball 286 Bulohaton 1 Buluhaton 2 – (Buluhatong Pares) Buluhaton 3 Buluhaton 4 …………….. …………….. 286 287 …………….. …………….. 287 288 Pagtulun-an 2 – Kahanas sa Kalihokan – Paglabay/Pag-itsa sa Bola nga Naghunong ug Naglakaw nga ……………... 289 x Pares (Movement Skills – Throwing to a Stationary and Moving Partner Buluhaton 1 Buluhaton 2 Buluhaton 3 Pagtulun-an 3 – Yano nga Bamkanhong Sayaw nga Paagi sa Kumpas (Simple Folk Dance and Rhythmic Routines) Buluhaton 1 Pagtulun-an 4 – Dagan Salu-salo ug Lumba (Relays and Races) Buluhaton 1 – Labay unya Dakpa Ko (Throw… Then Catch Me) Buluhaton 2 – Sal-a, Ilabay ug Lingkod(Catch, Throw, and Sit) Pagtulun-an 5 – Pamarog ug Panglihok (Posture and Body Mechanics) Buluhaton 1 Buluhaton 2 Ebalwasyon Kasabutan …………….. …………….. …………….. 289 290 291 …………….. 293 ……………… 293 294 …………….. 294 …………….. 295 …………….. …………….. …………….. …………….. 297 297 299 300 YUNIT IV – BUTANG, KINAIYAHAN UG TINGOG SA KALIHOKAN SA LAWAS Pagtulun-an 1 – Tawo, Butang, Musika …………….. ug Palibot Persons, Objects, Music and Environment xi 302 Buluhaton 1 – Lukso Patalikod (Jump Backward) Buluhaton 2 – Ligid sa Bola (Roll a Ball) Buluhaton 3 – Balanse sa Usa ka Bitiis (One Leg Balance) …………….. 302 …………….. 302 …………….. 303 Buluhaton 4 – Inintsik nga Pagsaka (Chinese Get Up) …………….. 303 …………….. 304 …………….. …………….. …………….. …………….. 304 304 305 305 …………….. …………….. …………….. …………….. …………….. …………….. …………….. 307 307 308 309 310 311 311 …………….. 311 Pagtulun-an 2 – Kahanas sa Kalihokan: Pag-itsa sa Bola sa Ubos nga Bahin, Pag-itsa og Bola sa Taas nga Bahin (Movement Skills – Underhand, Overhand Throw) Unang Adlaw (Day 1) Buluhaton 1 Buluhaton 2 Dugang Buluhaton Ikaduhang Adlaw (Day 2) Buluhaton 1 Buluhaton 2 Buluhaton 3 - Batstrike Buluhaton 4 Dugang Buluhaton Pagtulun-an 3 – Yano nga Bamkanhong Sayaw Sinunod Nga Paagi sa Kumpas (Simple Folk Dance and Rhythmic Routines) Buluhaton 1 - Alitaptap xii Pagtulun-an 4 – Dagan Salu-salu ug Lumba (Relays and Races) …………….. 313 …………….. 313 Pagtulun-an 5 – Pamarog og Panglihok …………….. (Posture And Body Mechanics) 314 Buluhaton 1 …………….. Buluhaton 2 – Magtimbang …………….. Magsalu-salo (Balance Relay) Buluhaton 3 – Libro Salu-salo (Line …………….. Relay) 314 314 Buluhaton 1 – Kataw-anan nga Dakup-dakop (Funny Tag) 315 HEALTH YUNIT I – HIMSOG UG MALIPAYON AKO …………….. 317 Pagtulun-an 1 -Pre-Test Pagtulun-an 2 -Ikaw, Ako Dili Magkapareho Pagtulun-an 3 - Pagpakig-angay sa bag-ong Kahimtangan Pagtulun-an 4 -Ing-ani ang Akong Bation Pagtulun-an 5 -Maayo ug Dili Maayo Para Kanako Pagtulun-an 6 -Espesyal Sila Pagtulun-an 7 -Hustong Pagpahayag sa Pagbati Pagtulun-an 8 -Pagtahod sa Pagbati sa Uban Pagtulun-an 9 -Post-Test …………….. …………….. 318 320 …………….. 324 …………….. 327 …………….. 330 …………….. …………….. 334 337 …………….. 341 …………….. 342 xiii YUNIT II – LIKAYAN ANG SAKIT, MAGPAKAHIMSOG KITA! …………….. 344 Pagtulun-an 1 -Pre-Test Pagtulun-an 2 -Ang Kagaw ug Sakit Pagtulun-an 3 -Sakit Palayo Aron Ako Padayon sa Pagtubo Pagtulun-an 4 -Likayan Nato Sila Pagtulun-an 5 -Kagaw Kagiw Pagtulun-an 6 -Magpabakuna Kita Pagtulun-an 7 -Magpakahimsog Kita Pagtulun-an 8 -Post-Test …………….. …………….. …………….. 345 348 354 …………….. …………….. …………….. …………….. …………….. 358 365 369 372 376 YUNIT III – ANG LAWAS NGA INATIMAN, SAKIT MALIKAYAN! …………….. 379 Pagtulun-an 1 -Pre-Test Pagtulun-an 2 -Mga Sakit Dala sa Kontaminado ug Hugaw nga Pagkaon Pagtulun-an 3 -Tima-ilhan sa Amoeba ug Tipos Pagtulun-an 4 -Limpiyo ug Hustong Pag-andam sa Pagkaon Pagtulun-an 5 -Mga Timailhan sa Bata Nga Kutohon Pagtulun-an 6 -Mga Ihanan sa Batang Bitokon Pagtulun-an 7 -Paglikay sa Kuto ug Bitok ug Bitok Pagtulun-an 8 -Paglikay sa Sakit Tungod sa Hugaw Nga Pagkaon Pagtulun-an 9 -Post-Test …………….. …………….. 380 381 …………….. 384 …………….. 386 …………….. 389 …………….. 391 …………….. 396 …………….. 399 …………….. 401 xiv YUNIT IV – MAG-AMPING KITA… LIKAYAN ANG DISGRASYA! Pagtulun-an 1 -Pre-Test Pagtulun-an 2 -Produkto/Kemika sa Panimalay nga Makadaot sa Panglawas Sama sa Paghikap, Pagsimhot ug Paghanggab Pagtulun-an 3 -Mga Luwas Nga Pahimangno Pagtulun-an 4 -Mga Luwas Nga Patakaran sa Panimalay Pagtulun-an 5 -Mga Patakaran Alang sa Luwas Nga Panimalay Pagtulun-an 6 -Luwas ug Dili Luwas nga Binuhatan ug Kahimtang sa Tulonghaon Pagtulun-an 7 -Mga Luwas nga Lagda sa Panahon sa Kalihokan sa Panglawas Pagtulun-an 8 -Mga Luwas nga Pamalaod sa Tulonghaan Pagtulun-an 9 -Post-Test xv 403 …………….. …………….. 404 405 …………….. 409 …………….. 412 …………….. 418 …………….. 420 …………….. 423 …………….. 426 ……………… 428 MUSIC Yunit 1: Unang Semana (Rythm) Pag-ila sa Tingog (Sound) ug Kahilom (Silence) sulod sa Rhythmic Pattern Unang Buluhaton 1. Kantaha nga inanay ang “Awto ni Juan” nga dili itingog ang gilinyahan nga mga pulong sa pagbalikbalik nga pagkanta. “Ang Awto ni Juan” Unang (Tune: Ang Fiera niPagtulon-an Juan) Ang awto ni Juan May buslot sa ligid (Repeat 3x) Gipapitlan og bubble gum. 2. Kantahapag-usab ang “Awto ni Juan” samtang nagdakol-dakol sa lamesa ang magtutudlo para makahimo og rhythmic pattern sa maong kanta. 3. Kantaha ang mao gihapong kanta samtang nagdakol-dakol ka sa lamesa para makahimo og rhythmic pattern. 1 Ikaduhang Buluhaton Ipakpak ang rhythmic pattern sa kanta ug sa pagbalik-balik mohunong kadiyot sa matag gilinyahan nga pulong. Ikatulong Buluhaton 1. Ipakpak ang linya (I) o marka sa beat (sound) ug mohunong kadiyot sa mga marka nga _ (silence). a. II_ I II _ I b. II I _ II I _ c. I_ I _ I_I _ d. _II I _ III e. I_ I I II I _ 2. Kantaha ang “Ulo, Abaga” samtang nagpakpak ug inanay nga ilisan sa saktong lihok ang mga gibadlisan nga pulong sa pagbalik-balik sa kanta. “Ulo, Abaga” Ulo, abaga, hawak, dapi-dapi Tuhod, tiil (2x) (Tangtang tanan) 2 Hinumdomi: Ang ritmo mao ang pulso. Ang ritmo mamugna sa combination sa “tingog” ug “kahilom”. Ang tingog madunggan. Ang “kahilom” sa ritmo mao ang paghunong human sa gasunod-sunod nga “tingog”. Mamugna ang talan-awon o mga lihok pinaagi sa tingog (sound) ug kahilom (silence) sulod sa usa ka ritmo. Ikaupat Nga Buluhaton Pagsukod sa Nakat-unan: Maghimo oglima ka pundok ug ang matag pundok mosunod sa ilang buluhaton samtang nagkanta og “Ang Awto ni Juan”. Unang Pundok – Kantahon ang tibuok awit samtang magpakita og lain-laing aksiyon/lihok sa kanta. Ikaduhang Pundok – Mopakpak sa saktong ritmo samtang nagkanta. Ikatulong Pundok – Mopakpak kaduha sa matag linya sa kanta. Ika-upat nga Pundok – Mopakpak kausa sa matag linya sa kanta. Ikalimang Pundok – Magpakita og lihok sa kanta nga walay tingog. 3 Yunit 1: Ikaduhang Semana (Rythm) Pagpakita og Pagsabot sa “Rhythmic Pattern” sa Pagtukar og “Steady Beat” Unang Buluhaton Unang Pagtulon-an 1. Kantaha ang “Sidlak, Sidlak Bitoon” sa saktong ritmo sa makatulo ka higayon sama sa pagkanta sa magtutudlo. Sidlak, Sidlak Bitoon Sid - lak, sid - lak bi - to - on Ӏ Ӏ Ӏ Ӏ Ӏ Ӏ Ӏ _ Bi - to - on ngama - si - ga ӀӀӀӀӀӀӀ _ Dya - man - te kontu - tu - kan ӀӀӀӀӀӀӀ_ Bi - nu - hat sa Gi - no - o ӀӀӀӀӀӀӀ _ 4 Sid - lak, sid - lak bi - to - on ӀӀӀӀӀӀӀ_ Bi -to - on nga ma - si - ga ӀӀӀӀӀӀӀ _ Ikaduhang Buluhaton Kantaha ang mao gihapong kanta samtang nagpakpak ug nagdakol-dakol sa lamesa inubanan sa pagdakol-dakol sa tambol sa magtutudlo ug ihapa pila ka pakpak ang nahimo samtang nagkanta. Ikatulong Buluhaton Maghimo ogpundok nga may napulo ka miyembro. Matag pundokmao ni ang pagabuhaton ug sundon ang chant: Group 1 (groups of 2’s) – haha haha haha haha ӀӀӀӀӀӀӀӀ (momartsa) Group 2 (groups of 4’s) –tatatata ӀӀӀӀӀӀӀӀ tatatata tatatata ӀӀӀӀӀӀӀӀ 5 tatatata (ilihok ang mga kamot ug braso) Group 3 (groups of 4’s) ) –lalalalalalalala ӀӀӀӀӀӀӀӀ lala la la la lalala ӀӀӀӀӀӀӀӀ (molakaw pasulong ug paatras) Group 4 (groups of 3’s) – mememe mememe ӀӀӀӀӀӀ memememememe ӀӀӀӀӀ I (mopakpak) Group 5 (groups of 3’s) – ho ho ho ho ho ho ӀӀӀӀӀӀ ho ho ho ho ho ho ӀӀӀӀӀ I (magpatugtog og instrumento) Hinumdomi: Ang usa ka kanta nga may steady beat pareha og ritmo gikan sa sinugdanan hangtud sa katapusan. 6 Ikaupat Nga Buluhaton Maghimo og grupo nga may lima ka miyembro. Matag grupo mopasundayag og chant/kanta nga nakat-unan nga naay steady beat. Samtang nagkanta/nagchant mopatukar og instrumento/mopakpak/modakol-dakol sa lamesa/momartsa/molakaw-lakaw, etc. Yunit 1: Ikatulong Semana (Melody) Pag-ila sa Taas, Mas Taas, Ubos ug Mas Ubos nga Tono Unang Buluhaton 1. Kantaha ang “Lubi – Lubi”. Sunda kon giunsa Unang Pagtulon-an pagkanta samagtutudlo. “Lubi – Lubi” Enero, Pebrero Marso, Abril, Mayo Hunyo, Hulyo, Agosto Setyembre, Oktubre Nobyembre, Disyembre Lubi-Lubi. 7 Ikaduhang Buluhaton Magmugna og duha ka pundok. Mobarog kon ang magtutudlo mohimo ogtaas nga tono ug magpabiling maglingkod kon ubos ra ang tono. Hinumdomi: Adunay lain- laing tono nga madunggan sa usa ka kanta. Dunay ubos/mas ubos ug taas/mas taas nga tono. Makahimo usab kita og ubos/mas ubos ug taas ug mas taas nga tono. Ikatulong Buluhaton Sa samang pundok, mohimo og taas/mas taas nga tono kon ipataas sa magtutudlo ang iyang kamot ug mohimo og mubo/mas mubo nga tono kon ipaubos ang kamot sa magtutudlo samtang kantahon ang linyang Happy birthday to You. Ikaupat Nga Buluhaton Maghimo og upat ka grupo ug kantahon sa lainlaing tono ang linyang “KUMUSTA” gikan sa mas ubos, ubos, taas ug mas taas nga tono. Imodelo sa magtutudlo ang saktong tono og maghatag siya og senyales para mahatag sa matag grupo ang tono nga gustong madunggan sa magtutudlo. 8 ________ Kumusta (Higher) _______Kumusta (High) _______ Kumusta (Low) _____Kumusta (Lower) Yunit 1: Ikaupat nga Semana (Form) Pag-ila sa Susama ug Managlahi nga “Musical Lines” Unang Buluhaton 1. Tan-awa ang mga hulagway o mga cut outs. Isulti Unang asa ang mga pormaPagtulon-an sa maong mga hulagway. Isulti usab asa sa mga hulagway ang may managangay o dili manag-angay nga porma. 2. Tun-i ang musical scale sa kantang, “Lubi-lubi”. Lubi – Lubi 3 4 SIMILAR (PAREHA) 4 9 Z C DISSIMILAR (MANAGLAHI) (DISSIMILAR) ZC SIMILAR RHYTHMIC PATTERN (PAREHA OG “RHYTHMICPATTERN”) 3. Isumpay-sumpay sa linya ang mga nota sa una, ikaduha ug ikatulo nga scale. Idrowing sapapel ang mga pormang namugna. 4. Tubaga ang mga pangutana: Unsay naporma sa una, ikaduha ug ikatulong linyang pangmusika? Unsa nga mga butang nga maanggid sa maong mga porma? Manag-angay ba o dili ang mga porma? Ngano man? Asa man nga linyang pangmusika ang pareha ug managlahi? 10 Ikaduhang Buluhaton Isumpay-sumpay ang mga tuldok nga nagrepresentar sa mga nota sa scale ug isulti unsay maanggid nga butang sa maong porma. Ilha usab kon asa ang pareha (similar) o managlahi (dissimilar) nga linyang pangmusika. a. b. c. d. Mga Pangutana: Giunsa nimo pag-ila sa similar ug dissimilar lines? Asa nato gianggid ang mga musical lines? 11 Ikatulong Buluhaton Magpakita ang magtutudlo og mga flash cards nga naay musical lines. Kon magpakita og similar lines mokiay ug dissimilar lines molingo-lingo. Pattern A Z C Z C Pattern B Z C Pattern C 12 Pattern D Z C Pattern E Z C Pattern F Pattern G 13 Ikaupat Nga Buluhaton Ang mga tuldok nagpresentar sa mga nota sa scale. Tan-awa ang porma niini.Isulat sa papel ang S kon similar lines ug D kon dissimilar lines. Unya idrowing ang maporma nga hulagway sa kahon. 1. _______ 2. _______ 3. _______ 4. ______ 14 Yunit 1: Ikalima nga Semana (Timbre) Paggamit sa Tingog Aron Makamugna og Nagkalain-laing Timbre Unang Buluhaton Unang Pagtulon-an 1. Maminaw samtang gikanta sa magtutudlo ang awit nga “Usa Kami Ka Panimalay”. Unya, mokanta nga naay sakto nga breath control ug sakto nga posture pareha sa gibuhat sa magtutudlo. “Usa Kami Ka Panimalay” (Ginhawa) Usa kami ka panimalay (Ginhawa) Malipayon kami sa balay (Ginhawa) Kaming tanan magtinabangay (Ginhawa) Aron malipay. (Ginhawa) Si Tatay ang punuang kahoy (Ginhawa) Si Nanay ang dahon sa sanga (Ginhawa) Kaming mga anak maoy bunga (Ginhawa) Sa paghigugma. Ikaduhang Buluhaton Mokanta usab sa maong kanta kauban sa mga mga kapareha og timbre o kalidad sa tingog. 15 Ikatulong Buluhaton Magdungan og kanta apan magpabilin ang timbre sa tingog sa matag pundok. Hinumdomi: Ang timbre mao ang kolor o kalidad sa tingog. Dunay nagkalain-laing timbre sa tingog para sa mga babaye – taas ug igo-igong kataas, ug sa mga laki – ubos ug igo-igong kaubos nga tingog. Mahinungdanon ang sakto nga breath control ug posture sa pagkanta. Ikaupat Nga Buluhaton Magmugna og upat ka pundok sigon sa timbre sa tingog – taas, igo-igong gitas-on, mubo ug igoigong ka mubu-on sa tingog. Mokanta sa “Lubi – lubi” sa sakto og nindot nga timbre sa tingog inubanan sa sakto nga breath control ug posture. “Lubi – Lubi” Enero, Pebrero Marso, Abril, Mayo Hunyo, Hulyo, Agosto Setyembre, Oktubre Nobyembre, Disyembre Lubi-Lubi. 16 Yunit 1: Ika-unom nga Semana (Dynamics) Pag-ila sa Kusog, Igo-igo ug Mahinay nga Tingog sa “Recorded Music” Unang Buluhaton Unang Pagtulon-an 1. Magpatukar ang magtutudlo og recorded song nga “Kon Kita Magakatigom”. Paminaw og maayo sa kusog, igo-igo ug mahinay nga tingog sa maong kanta. “Kon Kita Magakatigom” Kon kita magakatigom Katigom (2x) Kon kita magakatigom Maglipay kita Ang imong higala Ako sang higala Kon kita magakatigom Maglipay kita 2. Kantahon ang “Kon Kita Magakatigom” samahinay, igo-igo ug kusog nga tingog. 17 Ikaduhang Buluhaton Paminaw sa linya sa mga pipila ka kanta/ recorded songs. Mobarog kon makadungog og kusog nga tingog. Itindak ang usa ka tiil kon makadungog og igo-igong tingog. Mopakpak kon hinay ang tingog nga madunggan. “Batang Gamay” (Tune: Ili-Ili) Batang gamay katulog na Wala dinhi atong Mama Tu-a tyangge namalit pa Batang gamay katulog na “Leron-Leron” Leron, Leron sinta Umakyat sa papaya Dala-dala’y buslo Sisidlan ng bunga Pagdating sa dulo Nabali ang sanga Kapos kapalaran Humanap ng iba 18 “Bugsay, Bugsay” May duha ka sakayan Naglumbaay (3x) Sa sakayan natulog si Hesus Bugsay (2x) Kiling-kili’g dyutay Bugsay (2x) Kiling-kili’g dyutay Bugsay (2x) Kiling-kili’g dyutay Bugsay sa barotong gamay. Ikatulong Buluhaton Magmugna og tulo ka pundok. Matag pundok mamili og kanta sigon sa gipangayo. Unang Pundok – kusog nga pagkanta Ikaduhang Pundok – igo-igo nga pagkanta Ikatulong Pundok – mahinay nga pagkanta Hinumdomi: Sa mga recorded nga kanta, aduna kitay madunggan nga kusog, igo-igo ug mahinay nga pagkanta. 19 Ikaupat Nga Buluhaton Paminawa ang recorded nga mga kanta. Isulat sa papel ang L kon ang pagkanta kusog ug M kon igo-igo ra ug isulat ang S kon ang pagkanta mahinay. 1. Usa Kami Kami Ka Panimalay ______ 2. Magtanom Dili Tiaw ______ 3. Batang Gamay _______ 4. Dula, Dula’g Bola ______ 5. Gagmay nga Sundalo _____ Yunit 1: Ika-pito nga Semana (Dynamics) Pagkanta Pinaagi sa Kusog, Mahinay, Mas Kusog ug Mas Mahinay nga Tingog nga Giduyugan sa Instrumentong Pangmusika Unang Buluhaton 1. Kantahon sa magtutudlo ang awit nga “Magtanom Dili Tiaw” (Tune: Magtanim ay Di Biro). Unang Pagtulon-an Kantaha og balik ang maong kanta pagkahuman sa magtutudlo. 20 “Magtanom Dili Tiaw” (Tune: Magtanim ay Di Biro) I Magtanom dili tiaw Magduko tibuok adlaw Dili ka makatindog Dili ka makalingkod. II Magtanom dili tiaw Magyuko tibuok adlaw Dili ka makatindog Dili ka makalingkod. III Dali na mga kauban Atong ituyhad ang kalawasan Aron mabag-o ang atong kusog Para sa ugma nga panglimbasog. 2. Kantaha pag-usab ang maong awit samtang nagdakol-dakol sa tambol (o bisan unsa nga instrumento) ang magtutudlo sa kusog ug mahinay nga pamaagi. Ikaduhang Buluhaton 1. Maghimo ogupat ka pundok. Kantahon ang mao gihapong kanta. Ang matag pundok dunay pagabuhaton. Unang Pundok – mokanta samahinay nga pamaagi – unang estropa Ikaduhang Pundok – mokanta sa mas mahinay tingog – unang estropa 21 Ikatulong Pundok – mokanta sa kusog nga tingog – ikaduhang estropa Ikaupaat nga Pundok – mokanta sa mas kusog nga tingog – ikaduhang estropa 2. Ang tanan mokanta sa ika-tulong estropa sa mahinay, mas mahinay, kusog ug mas kusog nga tingog. Ikatulong Buluhaton Maghimo og upat ka pundok. Kantahon gihapon ang maong kanta.Ang matag pundok dunay pagabuhaton. Unang Pundok – mokanta sa hinaynga pamaagi – unang estropa Ikaduhang Pundok – mokanta sa mas hinay nga tingog – ika-duhang estropa Ikatulong Pundok – mokanta sa kusog nga tingog – ika-tulong estropa Ikaupat nga Pundok – mokanta sa mas kusog nga tingog – ika-upat nga estropa 22 Hinumdomi: Sa pagkanta, pwede kini nato buhaton sa kusog, mas kusog, hinay ug mas hinay nga tingog sigon sa atong gikanta. Pwede kita makagamit og minugnang mga instrumentong pangmusika ug mahimo nato ang kusog, mas kusog, hinay ug mas hinay nga pagtukar sa matag usa nga instrumento. Ikaupat Nga Buluhaton Maghimo og pundok nga anaay tagnapulo ka miyembro. Matag grupo mokanta sa “Magtanom Dili Tiaw” inubanan sa pagtugtog sa nagkalain-laing instrumento: Unang pundok – tambol Ikaduhang pundok – cymbal Ikatulong pundok – kawayan Ika-upat nga pundok – tamborin Ikalimang pundok – botilya 23 Yunit 1: Ika-walo nga Semana (Tempo) Pag-ila sa Paspas, Mas Paspas, Hinay ug Mas Hinay nga Kanta sa “Recorded Music” Unang Buluhaton Maminaw sa recorded music nga ipatukar sa Pagtulon-an magtutudlo. Unang Paminawa ang tempo. Asa sa mga kanta ang may hinay, mas hinay, paspas ug mas paspas nga tempo. “Dula-dula’g Bola” (Tune: Those Were The Days) Dula-dulag bola Hinay sa pagpasa Mag-amping ta Walay madisgrasya Magdula ta’s plasa Malingaw pa kita Ayayayay sigeng gakatawa. “Pobreng Alindahaw” Ako’y pobreng alindahaw Sa huyohuy gi-anud-anud Nangita ug kapanibaan ahay Sa tanaman ug sa mga kabulakan. 24 “Ako Kini si Angi” Ako kini si Angi, Ang opisyo ko'y panahi; Adlaw ug gabii Kanunay ako nagtahi. Bisan nako'g unsaon, Wala'y kuwartang matigum, Kay ang akong pagpanahi Igo ra's panginabuhi. “Batang Gamay” (Tune: “Ili-ili Tulog Anay”) Batang Gamay Katulog na Wala dinhi Atong Mama Tuas Tyangge Namalit pa Batang Gamay Katulog Na. Ikaduhang Buluhaton Kantahon ang mga kantang gipatukar sa magtutudlo nga pamilyar sa tanan. 25 Ikatulong Buluhaton 1. Magmugna og upat ka pundok. Matag pundok mokanta sa tempo nga gihatag sa magtutudlo. Magpili sa kantang nakat-onan na. Unang Pundok – hinay Ikaduhang Pundok – mas hinay Ikatulong Pundok – paspas Ika-upat nga Pundok – mas paspas 2. Kantaha ang linyang Happy Birthday to You inubananan sa pagpakpak sa nagkalain-laing tempo sigon sa senyas sa magtutudlo. Hinumdomi: Sa mga recorded nga kanta, aduna kitay madunggan nga paspas, mas paspas, hinay ug mas hinay nga pamaagi sa pagkanta. 26 Ikaupat Nga Buluhaton Paminawa ang kantang ipatukar sa magtutudlo. Idrowingang bitoon ( ) para sa paspas nga tempo, adlaw ( ) sa mas paspas, planeta ( )para sa hinay ug bulan ( ) para sa mas hinay. 1. Usa Kami Kami Ka Panimalay ______ 2. Magtanom Dili Tiaw ______ 3. BatangGamay _______ 4. Dula, Dula’g Bola ______ 5. Gagmay nga Sundalo ________ Yunit 1: Ika-Siyam nga Semana (Tempo) Paspas, Mas Paspas, Hinay ug Mas Hinay nga Pagkanta nga Giduyugan sa Instrumentong Pangmusika Unang Buluhaton Paminawa ang kanta nga gipatukar/gikanta sa Unang Pagtulon-an ngakalain-laing tempo. “Do You Know the Name of This” Do you know the name of this Yes I know the name of that It’s a little guitar That will sound tiring-ting-ting If you hear the sound of this Teacher loves you and me 27 Tiring-ting-ting (3x) Violin – Ngek-ngek-ngek Drum – Boroom-boom-boom Trumpet – Toot-torot-toot-toot Ikaduhang Buluhaton Kantaha ang maong kanta sa nagkalain-laing tempo – hinay, mas hinay, paspas, ug mas paspas. Ikatulong Buluhaton Magmugna og upat ka pundok. Kada pundok mokanta sa Do You Know The Sound of This samtang gitukar ang ginamang instrumentong pangmusika (sudlay ug papel, dahon sa lubi, lipak sa kawayan, latang walay sulod, etc.). Unang Pundok – hinay Ikaduhang Pundok – mas hinay Ikatulong Pundok – paspas Ika-upat nga Pundok – mas paspas 28 Hinumdomi: Sa pagkanta, pwede kini nato buhaton sa paspas, mas paspas, hinay ug mas hinay nga pamaagi. Pwede kita makagamit og minugnang mga instrumentong pangmusika ug mahimo nato ang paspas, mas paspas, hinay ug mas hinay nga pamaagi sa pagtukar sa matag usa nga instrumento. Ikaupat Nga Buluhaton Kantahon sa matag pundok ang kantang, “Kon Kita Magakatigom” sa ngakalain-laing tempo nga gigamit ang mga minugnang mga instrumentong pangmusika Una ug ikaduhang pundok– hinay ug mas hinay Ikatulo ug ika-upat nga pundok – paspas ug mas paspas 29 Yunit 2: Unang Semana (Rhythm) Pagkat – on og “Echo Clapping” Unang Buluhaton MANGANTA KITA! Unang Pagtulon-an Tun–an nato ang kanta, “Duha Akong Kamot”. Paminaw sa magtutudlo sa sakto nga tono. “Duha Akong Kamot” (Tono: I Have Two Hands) Duha akong kamot, Wala ug tuo, Ipataas, Nindot kaayo. Ipalakpak, Usa, duha, tulo. Limpyong kamot, Maayong tan-awon. Mga Pangutana: - Unsa kabahin ang kanta? - Nganong kanihanglan nga limpyo ang atong mga kamot? 30 Ikaduhang Buluhaton Tan-awa ang mga sumbanan para echo clapping. Mopakpak ang magtutudlo og kausa kon 1 ang numero unya sunda dayon mopakpak ang magtutudlo og kaduha kon 2 ang numero unya sunda. Ipakpak og padayon ang mga sumbanan. Sunda ang inyong magtutudlo. Hinumdomi Ang ritmo mao ang pulso. Ang numero nga 1 sa atoang mga sumbanan makadawat og susama nga beating sa usa ka pulse beat samtang ang 2 makadawat og susama nga beating sa duha ka pulse beats apan paspas. 2 4 1 clap 2 clap clap 1 clap 2 clap clap 2 4 1 clap 2 clap clap 1 clap 2 clap clap 3 4 1 2 clap clap clap 1 clap 31 1 2 1 clap clap clap clap 3 4 4 4 1 2 clap clap clap 1 clap 4 4 1 clap 2 clap clap 2 1 clap 1 1 clap clap 1 1 clap clap clap clap 1 2 1 clap clap clap clap 1 clap 1 clap 2 1 clap clap 2 clap clap 1 clap 1 clap clap 1 clap Mga Pangutana: - Unsa man ang inyong namatikdan sa mga sumbanan? - Aduna bay ritmong nahimo gumikan sa atong pagpakpak? 32 Ikatulong Buluhaton Ipakita sa magtutudlo ang mga mosunod nga sumbanan. Itukar kini sa magtutudlo gamit ang mga galamitong pang-musika sama sa mga bakanteng botilya o mga bakanteng baso o uban pang mga gamit sa sulod sa klasrum nga makahatag ug tingog. Inig ka homan sunda ang inyong magtutudlo. 2 4 1 1 3 4 2 3 4 4 4 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Ikaupat Nga Buluhaton Adto sa inyong grupo. Tan-awa ug tun-i ang mga sumbanan. Buhaton sa una ug ikaduhang grupo ang unang sumbanan samtang buhaton sa ikatulo ug ikaupat nga grupo ang ikaduhang sumbanan. 33 Hinumdomi Nagsunod ang mga sumbanan sa 44 time signature. Ang 1 modawat og susama sa usa ka pulse beat ug ang 2 modawat og susama sa duha ka pulse beats apan paspas. Una ug Ikaduhang Grupo 1 1 1 1 1 1 Ikatulo ug Ika-upat nga Grupo 1 2 1 2 1 34 1 1 Yunit 2: Ikaduhang Semana (Melody) Pag-ila sa Kataason ug Kaubuson sa Tono Unang Buluhaton MANGANTA KITA! Unang Pagtulon-an Panganli ang mga tanom nga makita sa palibot sa inyong balay. Tun-an nato ang kantang, “Among Balay”. Paminawa ang saktong tono sa kanta. “Among Balay” (Tono: Bahay-Kubo) I II Among balay Nindot bisan gamay Sa palibot may tanom Prutas ug utanon. Saging, kaimito, Tambis, abokado, Petsay, balatong ug repolyo. Kamunggay, alugbati, Kapayas ug mga sili. May mga kalabasa, Labanos, mustasa, Sibuyas, tamatis, Ahos ug luy-a, Guyabano, Mangga ug mabolo. Mga Pangutana: - Unsa ang mga prutas nga napanganlan sa kanta? mga utanon? - Mokaon ba kamo aning mga prutasa? mga utanon? - Nganong kinahanglan man kita nga mokaon aning mga prutasa? mga utanon? 35 Ikaduhang Buluhaton 1. Mokanta ang magtutudlo og usa ka kantang komon sa lokalidad nga pamilyar sa mga bata. 2. Kantahon sa magtutudlo ang kada linya sa kanta gamit ang nagkalahi-lahing mga pitches (Key of C ug Key of F) gamit ang pitch pipe. 3. Motindog kon high pitch ang kanta ug molingkod sa bangko kon low pitch. Ikatulong Buluhaton Adto sa inyong grupo. Kantahon sa una ug ikaduhang grupo ang “Leron-Leron Sinta” sa low pitch (Key of C) unya kantahon kini sa ikatulo ug ikaupat nga grupo sa high pitch (Key of F). Himoi og mga lihok ang kanta ug duyugi kini gamit ang bisan unsang instrumentong pangmusika o mga butang nga makahatag og tingog. “Leron-Leron Sinta” Leron-leron sinta Buko ng papaya Dala-dala’y buslo Sisidlan ng bunga Pagdating sa dulo Nabali ang sanga Kapos kapalaran Humanap ng iba. 36 Yunit 2: Ikatulong Semana (Melody) Pagsundayag sa Kataason ug Kaubuson sa Tono Pinaagi sa Pagkanta o Pagduyog Gamit ang mga Instrumentong Pangmusika Unang Buluhaton MANGANTA KITA! Tun-an nato ang kantang,”Magtanom Unang Pagtulon-anDili Tiaw”. “Magtanom Dili Tiaw” (Tono: “Magtanim ay ‘Di Biro”) I II Magtanom dili tiaw Magduko tibuok adlaw Dili ka makatindog Dili ka makalingkod. Magtanom dili tiaw Magyuko tibuok adlaw Dili ka makatindog Dili ka makalingkod. III Dali na, dali na, mga kauban Atong ituyhag ang kalawasan Aron mabag-o ang atong kusog Para sa ugma nga panglimbasog. 37 Mga Pangutana: - Kabahin sa unsa ang kanta? - Dali ba nga trabaho ang pagpananom og humay? - Nakasuway na ba kamo sa pagpananom og humay? - Unsay atong makat-unan gumikan sa kanta? Ikaduhang Buluhaton Adto sa inyong grupo. Kantaha ang “Kon Kita Magakatigom” gamit ang pitch nga gitahas sa inyong grupo. Mahimo ninyong duyugan og mga instrumentong pang-musika o bisan unsang mga gamit sa klasrum nga makahatag og tingog ang inyong kanta. Unang ug Ikaduhang Grupo - mokanta sa low pitch Ikatulo ug Ikaupat nga Grupo - mokanta sa high pitch 38 “Kon Kita Magakatigom” Kon kita magakatigom, Katigom (2x) Kon kita magakatigom, Maglipay kita. Ang imong higala, Ako sang higala. Kon kita magakatigom, Maglipay kita. Ikatulong Buluhaton Kuyog ang parehong grupo, kantaha ang “Usa Ka Panimalay” sa high ug low pitch. Ipahatag sa lider ang ensaktong pitch nga gitahas sa grupo. Duyugi ang kanta og mga instrumentong pangmusika o bisan unsang mga gamit sa sa klasrum nga makahatag og tingog. Una ug Ikaduhang Grupo Ikatulo ug Ikaupat nga Grupo 39 - low pitch high pitch “Usa Kami Ka Panimalay” Usa kami ka panimalay Malipayon kami sa balay Kaming tanan magtinabangay Aron malipay. Si Tatay ang punuang kahoy Si Nanay ang dahon sa sanga Kaming mga anak maoy bunga Sa paghigugma. 40 Yunit 2: Ikaupat nga Semana (Form) Pagpasundayag sa Sinugdanan ug Katapusan sa Kanta Unang Buluhaton MANGANTA KITA! Paminawa ang kanta, Pagtulon-an “Ang Baki”. Unang “Ang Baki” Dunay baki sa may sapa Malipayon siya Gamay’g ilong, Dako’g baba, Kusog nga mokanta. 41 O gak gak gak O gak gak gak Naglangoy-langoy siya. O gak gak gak O gak gak gak Mipauli siya. Mga Pangutana: - Kabahin sa unsa ang kanta? - Ihulagway ang baki. - Sa atong kanta, diin man gikan ang baki? - Asa man kini padulong? - Unsay human sa kanta? - Unsa man ang unang pulong sa unang linya sa kanta? - Unsa man ang katapusang pulong sa katapusang linya sa kanta? Ikaduhang Buluhaton Mga Pangutana: - Unsa man ang unang pulong sa unang linya sa kanta? - Unsa man ang katapusang pulong sa katapusang linya sa kanta? 42 Ikatulong Buluhaton Sa inyong grupo, kantaha ug ilihok ang “Ako si Takuri”. Ilha usab ang sinugdanan ug katapusan sa kanta. “Ako Si Takuri” Ako si takuri, gamay ug dako Kini ang kuptanan ug kini ang ipisan Kon mobukal, mokulo-kulo Haunon mo ako ug ibubo. Ikaupat Nga Buluhaton Sa pareho nga grupo, han-aya ang mga pinutol-putol nga papel nga adunay mga linya sa kanta aron maporma ang kantang, “Ako si Takuri”. Kon maporma na, kantaha ug ilihok ang sinugdanan ug katapusan niini. 43 Yunit 2: Ikalima nga Semana (Timbre) Pag-ila sa mga Gigikanan sa Tingog Unang Buluhaton Magbasa ang magtutudlo og usa ka estorya. (Estorya nga maghatag importansya sa mga tingog nga mahimoUnang sa mga nagdala niini.) Pagtulon-an Paminaw pag-ayo sa estorya ni Busay, Dalugdog ug si Hangin. Sa matag hisgot sa ngalan ni Busay, Dalugdog ug Hangin inyong ihatag ang ilang mga tingog sa makatulo nga higayon. “Si Busay, Dalugdog, ug si Hangin” ni: Ronil D. Manayon May tulo ka managhigala nga ginganlan ug Busay, Dalugdog ug Hangin. Si Busay nagpuyo sa usa ka bukid ug aduna siya’y malimpyo nga tubig. Magaduawan kaniya ang iyang duha ka higala nga si Dalugdog ug si Hangin. Si Busay adunay mabugnaw nga palibot nga usahay dinuyugan sa huyuhoy ni Hangin. Si Hangin malingaw og pagtan-aw sa mga kahoy ug mga tanaman nga mosayaw pinaagi sa iyang huni. Usa ka adlaw nasuko si Hangin ug siya misyagit sa makusog ug iyang gikusokuso pag-ayo ang tanan nga ningbabag kaniya. Dili lilong ni Dalugdog ang 44 panghitabo. Kuyog sa simpatiya ni Dalugdog, kalit lang mingitngit ang palibot ug giduyugan niya si Hangin. Susama sa mabuak ang kalibutan sa kasuko ni Dalugdog. Ug matag tingog ni Dalugdog mao usab ang pag-ampo sa mga lumulopyo nga nagpuyo haduol kanila nga unta ihunong na ang tanan. Gidungog sa kahitas-an ang pangaliya sa katawhan, og mihunong na si Hangin ug si Dalugdog. Ug ang madungog na lang sa palibot ang nag-inusarang inanay nga tingog ni Busay. Pangutana: Unsa nga tingog ang inyong nadungog? Nakahibalo ba kamo kon asa nagagikan ang maong mga tingog? Ikaduhang Buluhaton - Ihatag ang mga tingog nga madungog sa mga musunod nga mga mananap. A B 45 C D - Ihatag ang mga tingog sa mga musunod nga mga mananap. Mga Pangutana: - Aduna ba sila’y managsamang tingog? - Asa sa mga tingog ang imong ganahan nga paminawon? - Ngano man nga ganahan ka nga maminaw niini nga mga tingog? - Makahimo o makamugna ba kamo og tingog? Unsaon man? 46 Ikatulong Buluhaton Pilia sa mga hulagway kon asa sa mga musunod ang maghatag sa maong mga tingog nga ihatag sa magtutudlo. A. B. C. D. 47 Yunit 2: Ikaunom nga Semana (Dynamics) Paglihok sa Daynamiks sa Kanta Unang Buluhaton Unang Pagtulon-an Paghimo og upat ka pundok. Ipasundayag pinaagi sa usa ka chant ang “Usa, Duha, Tulo”. “Usa, Duha, Tulo” Usa, duha, tulo, ako dunay liso Upat, lima, unom , ako ng gitanom Pito, walo, siyam, akong gibubuan Pagkanapulo akong gipupo. Pangutana: Unsa nga linya sa chant nga mihimo og dinagko nga lihok/ginagmay nga lihok? Ikaduhang Buluhaton Paminawa ninyo ang awit nga ”MAG-EXERCISE KITA”. 48 “Mag-Exercise Ta” ( In The Tune Of Mag-exercise Tayo tuwing Umaga) Mag-exercise ta sayo sa buntag, sayo sa buntag, sayo sa buntag Mag-exercise ta sayo sa buntag , Aron mabaskog ang atong lawas Sa gabii,musayo tag katulog, Ug sa buntag musayo ta ug mata Ug unya magjogging jogging, Sa plasa magtumbling tumbling Ang liog ta atong ipalingpaling, Ang hawak ta atong ikinding kinding Braso’g kamot nato, Atoa siyang isuntok suntok. Usa, duha, tulo, upat, lima, unom, pito, walo Walo, pito, unom, lima, upat, tulo, duha, usa. 49 Samtang nagtukar ang awit buhata ang mga musunod: - Una, pinaagi sa paglukso nga nagpakita ug dinagko nga lihok - Ikaduha, pinaagi sa pagpauntol sa bola nga nagpakita ug igo-igo nga lihok - Ikatulo, pinaagi sa pag-unat unat sa lawas nga nagpakita ug ginagmay nga lihok Ikatulong Buluhaton Paghimo og upat ka pundok.Kantaha inubanan og lihok ang “Si Kristo ang Gisandigan”(in the tune of “Si Jesus ang Sandigan”) “Si Kristo ang Gisandigan” Si Kristo ang gisandigan dili maguba (2x) Kusganon sama sa kabungturan Dili maguba. 50 Yunit 2: Ikapito nga Semana (Tempo) Pag-ila sa Nagkalahi-lahing mga Tempo Unang Buluhaton Ipakita ang mga nagkalain-laing litrato. Unang Pagtulon-an Unsa man modagan ang “ kuneho”/ bao? Unsa man motuyok ang orasan/ electric fan? Nakadungog ba mo sa bagyong “Pablo”? Unsa nga mga lugar ang may signos Una, Ikaduha ug ikatulo? Unsa pa nga mga butang ang inyong nahibaloan nga kusog ug hinay molihok? 51 Ikaduhang Buluhaton Ipalakpak ang inyong mga kamot subay sa mga nakahan-ay: Pahinomdom: П ½ pulse beat Ӏ 1 pulse beat Г 2 pulse beats 1. ) ПППП ПППП ПППП 2. ) Ӏ Ӏ Ӏ Ӏ Ӏ Ӏ Ӏ Ӏ Ӏ Ӏ Ӏ Ӏ 3. ) Г Ӏ Г Ӏ Г Ӏ Г Ӏ Ikatulong Buluhaton Bahinon nato ang klase sa upat ka grupo. Hatagan mo nako og napulo ka minuto sa pag-bansay para inyong ipasundayag atubangan sa klase. Ang una ug ikaduhang grupo–mokanta nga paspas sa “Tayo’y Sumakay sa Kabayo“ dayon maghimo mo og inyong kaugalingong mga lihok. Ang ikatulo ug ikaupat nga grupo–mokanta sa “Usa Kami ka Panimalay“ nga hinay dayon himoan ninyo og kaugalingon ninyong mga lihok. 52 Ang matag grupo kinahanglan mopakita sa inyong paghigugma samtang naghimo mo og inyong mga lihok. Ikaupat Nga Buluhaton Ang mga pareho nga grupo mopasundayag pag-usab dirisa atubangan nga sundon ang mga gimbuhaton sa kada linya. Magmugna kamo og inyong mga lihok nga mosubay sa kada linya. Ang unang grupo ug ikaduhang grupo mopasundayag nga mokanta ug molihok sa kantang “Si Felimon” Ang grupo ikatulo ug ikaupat mokanta ug molihok sa kantang “Usa Kami ka Panimalay” 53 “Si Felimon, si Felimon” Si Felimon, si Felimon Namasol sa kadagatan Nakakoha, nakakoha Og isdang tambasakan Gibaligya, gibaligya Sa merkadong bag- o Ang halin poros piso(2x) Igo ra sa posporo. “Usa Kami ka Panimalay” Usa kami ka panimalay Malipayon kami sa balay Kaming tanan nagtinabangay Aron malipay 54 Yunit 2: Ikawalo nga Semana (Tempo) Pagtubag sa Nagkalain-laing Tempo Unang Buluhaton Unang MANGANTA KITA! Pagtulon-an Kantaha ang kanta nga “Kini ang Adlaw”. “Kini Ang Adlaw” (Tune: This is the Day) Kini ang adlaw, kini ang adlaw Nga gibuhat sa Diyos, nga gibuhat sa Diyos Managmaya, managmaya ug managkalipay. Kay kini ang adlaw nga gibuhat sa Diyos Managmaya ug managkalipay Kini ang adlaw, Kini ang adlaw Nga gibuhat sa Diyos. Ikaduhang Buluhaton Mga Pangutana: Unsa man ang inyong namatikdan sa mga lihok pagkanta nato og hinay? - Unsa man ang inyong namatikdan sa mga lihok pagkanta nato og paspas? 55 Ikatulong Buluhaton Kuyog sa inyong kagrupo, kantaha ug ilihok ang mga kantang, “Manakay Kita sa Kabayo” ug “Natulog Pa Ba Ka?”. Ilha kon unsa nga kanta ang kantahon nga hinay ug unsa ang kantahon nga paspas. “Manakay Kita sa Kabayo” (Tono: “Tayo’y Sumakay sa Kabayo) Manakay kita sa kabayo. Kusog nga modagan ang kabayo. Mura kini’g ipo-ipo. Pakusgi imong pagdagan. Hiya! Pagdali. Hiya! Pagdali. Hiya! Pagdali. Pakusgi imong pagdagan. Rakatakatak! Rakatak! Hiya! Rakatakatak! Rakatak! Hiya! Rakatakatak! Rakatak! Hiya! Pakusgi imong dagan 56 “Natulog Pa Ba Ka?” (Tono: Are You Sleeping?) Natulog pa ba ka? Natulog pa ba ka? Batang gamay, Batang gamay, Nibagting na’ng kampana, Nibagting na’ng kampana, Bangon na, Bangon na. Ikaupat Nga Buluhaton Activity Card 1. Kuyog ang inyong mga kagrupo, kantaha ug ilihok ang kantang mabunotan sa inyohang lider. 2. Kon mahimo, duyugi kini og mga instrumentong pang-musika o mga gamit sulod sa klasrum nga makahatag og tingog. 3. Ipasundayag kini atubangan sa klase pagkahuman og bansay-bansay sulod sa lima (5) ka minutos. 57 Yunit 3:Unang Semana (Rhythm) Pagmugna sa Simpleng “Ostinato Pattern” P Unang Buluhaton Ipalakpak ang mga kamot samtang magkanta sa “SHELO”. Sundon ang insaktong pagkumpas Pagtulon-an subay sa mgaUnang numero ilalom sa linya sa kanta. Ang pagpalakpak magsubay sa pulse beat. 1 – one clap 2 – one clap then hands forward “SHELO” (Tono: Bingo Song) Aduna ko’y gamay’ng iro 1 1 1 1 1 2 1 Ginganlan nako’g SHELO 1 1 1 1 1 2 1 S H E L O (3x) 2 2 1 1 2 SHELO ‘yang ngalan oh 1 1 1 1 2 2 58 Ikaduhang Buluhaton Pagpasundayag og “Ostinato Pattern” Ipakita ang inyong pagkamamugnaon. Sunda ang mga mosunod nga pagabuhaton. Maglakaw paabanti dayon paatras – duha ka ihap paabanti,duha ka ihap paatras sulod sa upat ka balik-balik. Itiko ang ulo pawala, tarong, patuo – tulo ka ihap sulod sa upat ka balik-balik. Abante ang mga kamot, pakilid, pataas, paubos upat ka ihap sulod sa walo ka balikbalik. Pagsukod sa Nakat- onan: Sa imong grupo, magsabot sa angay nga pagabuhaton para sa buluhaton nga ipasundayag. Matag sakop sa grupo kinahanglan nga moapil. Ang mga buluhaton mabasa ninyo sa activity card ug inyong sundon. 59 Yunit 3: Ikaduhang Semana(Melody) Paghimo sa Simpleng “Melodic Pattern” Unang Buluhaton Ipakita ang litrato nga usa ka sakayan nga may Unang Pagtulon-an mga batang nagsakay. 1. Kinsa man ang mga sakay sa sakayan? 2. Nakasulay na ba mo ug sakay sa sakayan? 3. Unsay nabantayan ninyo samtang nagsakay mo sasakayan? 60 Ikaduhang Buluhaton Atong bahinon ang klase sa duha ka grupo. Inyong kantahon ang “Bugsay- bugsay”. Inyo kining kantahon nga tubag-tubag. Mao kini ang inyong pagabuhaton. Tibuok klase mokanta sa unang linya sa kanta Unang grupo – mokanta sa pag-una sa pulong bugsay. Ikaduhang grupo – mosunod pagkanta nga magtubag sa pulong bugsay. Pagkahuman og tubag-tubag magbayloanay na usab. Ang ikaduhang grupo na usab ang mouna ug kanta sa unang pulong bugsay dayon motubag ang ikaduhang grupo. Ang kada myembro kinahanglan nga moapil nga madasigon. 61 Pagsukod sa Nakat-onan: Ang pareho nga mga grupo mopasundayag pag-usab ug kantahon ang kantang “Bangon, Bangon ”. ”Bangon, Bangon” (Tune: Are You Sleeping?) Bangon, bangon (line1) Bangon, bangon (line2) Dodong Juan (line 3) Dodong Juan (line 4) Bagting na’ng kampana (line 5) Bagting na’ng kampana (line 6) Ding, ding, dong (line 7) Ding, ding dong (line 8) Ang tibuok klase mokanta una sa tibook kantang “Bangon,Bangon” Ang unang grupo mokanta sa mga linya 1,3,5 ug 7 Ang ikaduhang grupo mokanta sa mga linya 2,4,6,8 Pagkahuman ug kanta sa tanang parte, magbayloan na usab ang duha ka grupo. Ang ikaduhang grupo mokanta sa mga linya 2,4,6,8 Ang unang grupo mokanta sa mga linya 1,3,5,7 62 Yunit 3: Ikatulong Semana (Form) Pag-ila sa Gabalik-balik nga Linya Sa Kanta Unang Buluhaton Atong kantahon “Asa si Nanay?” nga Unangang Pagtulon-an pareho ug tuno “Asa si Tatay?” Kinsa man ang ganahan nga mangulo sa mga aksyon samtang kantahon nato? Kamo na ang maghimo sa mga aksyon uyon sa kanta. ”Asa si Nanay?” (Tune: Are You Sleeping?) Asa si Nanay asa si nanay? Dia rako, dia rako Kumusta ka Nanay?, Kumusta ka Nanay? Maayo man, maayo man. 63 Pagsukod sa Nakat- unan: Bahinon nato ang klase sa upat ka grupo. Aduna koy ihatag sa kada grupo nga Activity Card ug buhaton ninyo ang mga buluhaton para ipasundayag. Sa inyong grupo magpili mo og kinsa ang Nanay, Tatay, Inday ug Dodong. 64 magmugna mo og inyong mga aksyon. adunay maglihok nga sama sa usa ka nanay, tatay, dodong ug inday. ang mga gabalik-balik nga mga pulong kinahanglan aduna gyud mga lihok. kantahon ang kanta sa tibuok pamilya Yunit 3: Ikaupat nga Semana (Timbre) Pagsunod sa Nagkalain-lain nga Gigikanan sa Tingog Unang Buluhaton Aduna koy ipakita nga mga litrato. Unang Pagtulon-an Unsay inyong ikasulti sa mga litrato? Ihatag ninyo ang tingog niini. 65 Ikaduhang Buluhaton Ang duha ka grupo muhatag ug duha ka hayop nga ihatag ang tingog sa hayop dunganan ug aksyon. (Pananglitan) Unggoy – maglukso-lukso nga naghimbay-himbay ang mga kamot - ngook, ngook, ngook Baka – maglakaw nga ihimbay ang mga sampot – ngaaa, ngaaa, ngaaa Ang ikatulo ug ikaupat nga grupo muhatag og mga ngalan sa butang nga makahatag og tingog unya dunganan ug mga lihok. 66 Pagsukod sa Nakat- unan: Ipasundayag pag-usab ang inyong gipasundayag ganiha. Pagpili kamo o glider ug sunda ang mga buluhaton sa Activity Card. Bansaya kini nga gidunganan og aksyon ug pagihap. Unang grupo – Baki – molukso sulod sa napulog unom ka ihap Tingog – kokaak, kokaak, kokaak Ikaduhang grupo – Ambulansya – modalagan upat ka tuyok Tingog – weh, weh, weh Ikatulong grupo – Kanding – ihimbay ang lawas samtang galakaw sulod sa napulog unom ka ihap Tingog – meee, meee, meee Ikaupat nga grupo – botelya nga walay tubig – molakaw nga nagtul – id ang lawas sulod sa napulo ug unom ka ihap 67 Yunit 3: Ikalimang Semana (Dynamiks) Pag-ila sa Lihok sa mga Mananap Unang Buluhaton Maghimo kamo ug duha ka pondok. Ang Pondok 1 Unang Pagtulon-an maoy mohimo sa aksyon daun kini pagatag-anon sa ikaduhang pondok. Balihon napud, ang ikaduhang pundok mao napud mohimo ug lihok sa mananap tag-anon napud sa unang grupo. Pondok I Pondok ll kuneho kabayo iring karabaw manok baka 68 Ikaduhang Buluhaton Tugon: Tan-awa ang gimantala nga mga hulagway sa mananap. a. Kabayo nga gadagan b. Karabaw nga galakaw c. Bao nga nagkamang Ikatulong Buluhaton 1. Suhira ang linihokan sa mga mananap nga nakita nila sa litrato. 69 2. Ilha ang mga linihokan sa litrato, kon kini kusog, hinay-hinay, o hinay ba kaayo. Pagsukod sa Nakat-unan: Pagatubagon ang mga lain-lain nga linihokan sa mga mananap. Isulat ang K kon kusog, HH kon hinay-hinay, HK kon hinay kaayo. Buhaton kini sa papel. baka _________ baka______ unggoy_______ koneho ________ baboy__________ 70 Yunit 3: Ikaunom nga Semana (Tempo) Paghimo og Lihok sama sa Lihok sa mga Mananap Unang Buluhaton Maghimo kamo og duha ka pundok. Ang usa ka pundok muhatag tingog sa mananap/butang UnangsaPagtulon-an ug ang ikaduha nga grupo mukuha sa hulagway nga naa sa kahon ug ilhon nila kini. Tingog sa mga Mananap/Butang/ Sakyanan 1. Kling! Klang! Kling Hulagway sa mga Butang/ Mananap/ Sakyanan 2. Tweet! Tweet! 3. Meow! Meow! 4. Quack! Quack 5. Wang! Wang! Wang! 71 Ikaduhang Buluhaton Pundoka ug isulat ang ngalan sa mga mananap nga naa sa ubos sa kahon basi sa ilang gikusgon sa paglihok. Buhata kini sa inyong papel. A. HINAY KAAYO B. HINAY C. KUSOG D. KUSOG KAAYO _________________ ________________ _________________ ________________ _________________ ________________ _________________ ________________ _________________ ________________ _________________ ________________ Bao kabayo iring kuhol baka iro ulod itik 72 Ikatulong Buluhaton a. Ang tanang grupo mopunit ug magpilig litrato sa mananap ug sohiron ang lihok niini. (Kini gi andam na sa maestra nga sinulod sa kahon) Pundok 1- Hinay kaayo Pundok 2- Hinay Pundok 3- Kusog Pundok 4- Kusog kaayo Pagsukod sa Nakat-unan: Kon ikaw ang papilion, unsa nga lihok sa mananap ang imong layhan? Ngano man? Isulat ang tubag sa papel. Paghatag og Pagsulay: Mopili mo og mga mananap nga inyong nagustuhan. Himuon kini kada pundok aron ipakita sa klase ang usa ka chant. Naa sa ubos ang sumbanan. Kami ang mga (ngalan sa mananap) Hinay/Kusog modagan Makatabang sa mga katawhan Sa panahon sa kalisdanan. 73 Kabayo koneho Iro baka Unggoy kalabaw Itik manok Basi sa mga lista sa mananap nga naa sa ubos tan-awa ang lihok nila og ilha ang gikusgon niini. Idugtong kini pinaagi sa tudling. Buhata kini sa papel. A. B Hinay kaayo 1. Alimango Hinay 2. Itik Kusog 3. Hulmigas Kusog-kusog 4. Ulod 74 Yunit 3: Ikapito nga Semana (Texture) Pagkanta og Duha ka Balik-balik Unang Buluhaton Unang Pagtulon-an Kantaha ninyo sa duha ka libot-libot/tuyok-tuyok nga kanta (two-part round song). Pagkahuman ninyo ug kanta tubaga ang talamdan sa ubos. Isulat ang tubag sa inyong notebook. “Asa si Tatay” (Tune: Are you Sleeping) Asa si Tatay, asa si Tatay (Nanay/ Dodong/ Inday) Ania ra, ania ra Kumusta ka Tatay (2x) Maayo ra (2x) 75 Butangi ug tsek ang nawong nga malipayon kon uyon ka ug dili ka uyon butangi ug tsek ang masulob-on nawong. 1. Unsay imong gibati sa pagkanta ? 2. Nahimo ba nimo ang pagkanta pinaagi sa duha ka parte? 3. Layhan ka sa pamaagi sa kanta? 4. Duna ka bay maayong intension sa pagkanta? Pagsulay: Pundoka pag-usab ang inyong kaugalingon sa tag unom. Kantaha og duha ka libot ang Bugsay, Bugsay sa Sakayan. 76 “Bugsay, Bugsay sa Sakayan” (Simplified by: F Girasol) Bugsay, bugsay sa sakayan Padulong sa sapa Maglipay ta (2x) Kay abot na ta Appendices Gamita ang talamdan sa ubos. Gradohi ang inyong pasundayag. Markahi ug tsek (√) ang kahon sa hustong tubag. Unang Pagsusi Malamposon Paingon Pa 1. Nasunod ang kanta nga may ensakto nga tono. 2. Nasunod ang kanta nga may ensaktong mga pulong. 3. Nasunod ang kanta nga may ensaktong tekstura. 4. Nasunod ang kanta nga may 2 ka parte nga tuyoktuyok/libot-libot 77 Yunit 4: Unang Semana (Rhythm) Pagpatukar sa mga “Simple Ostinato Patterns” Unang Buluhaton Ipalakpak ang inyong mga kamot ug itindak ang inyong mga tiil samtang nagsunod sa rhythmic Unang Pagtulon-an pattern nga anaa sa ubos. Itugtog ang mga simple ostinato pattern gamit ang mga lain-laing instrumento sa musika. Sunda ang pattern nga inyong nakat-unan sa ubos Pattern A ӀӀӀӀ ӀӀӀӀ ӀӀӀӀ Pattern B ӀПП ӀПП ӀПП Ӏ Ӏ Ӏ 78 Magpuli-puli mo pagtugtug sa mga instrumento. (Kinahanglan dili talinis/makasamad nga mga instrumento). 1. (Marakas, tukog sa kawayan, tambol, tamborin, bagol ug botelya) 79 Ikaduhang Buluhaton Maghimo kamo og upat ka pundok. Pagpili kamo og lider sa inyong pundok. Ipakuha sa inyong lider ang instrumento nga giandam alang kaninyo. Gamit ang inyong mga instrumento tugtuga ang ostinato patterns nga gipahaum sa matag pundok. Unang pundok ӀППӀ - ӀППӀ Ikaduhang pundok Ӏ - Tambol Ӏ - ӀӀПП Ika-upat nga pundok ӀӀ ӀППӀ Ӏ Ikatulong pundok ӀӀПП lipak sa kawayan - ӀӀ 80 Karton ӀӀПП Kutsara ӀӀ Pagsukod sa Nakat- unan Magdungan kamo sa pagtukar og simple ostinato patterns gamit ang inyong mga instrumento. Sunda ang pattern sa ubos. 1. ӀППӀ ӀППӀ ӀППӀ Ӏ Ӏ Ӏ ӀӀПП ӀӀПП ӀӀПП ӀӀ ӀӀ ӀӀ 2. 3. 4. Hinumdomi: Makatugtog og mga simple ostinato patterns gamit ang mga lain-laing instrumento sa musika. 81 Yunit 4: Ikaduhang Semana (Melody) Paghimo og Musical/Body Staff Unang Buluhaton Unang Kantaha ninyo angPagtulon-an “so-fa syllables” (do, re, mi, fa, so, la, ti, do) fa do re so la ti do mi IKADUHANG BULUHATON Isulat ang mga ngalan sa linya ug sa hawan/bakante nga lugar sa musical staff? A 82 Magdrowing og lain nga musical staff. Isulat ang mga singing names sa linya ug sa bakante nga lugar sa musical staff. Pagsukod sa Nakat-unan: Tubaga ang mga pangutana Unsay musical staff? Unsay mga letra ang makita sa mga linya sa musical staff? Unsay mga letra ang makita sa bakante nga lugar sa musical staff? Unsay singing names ang makita sa linya sa musical staff? Unsay singing names ang makita sa bakante nga lugar sa musical staff? 83 Yunit 4: Ikatulong Semana (Melody) Paghimo og “Melodic Contour” Unang Buluhaton Kantahaang so-fa syllables DO- Lagsaw, baye nga lagsaw RE- Ang silaw sa adlaw MI- Nag pasabot nako FA- Daganon halayo SO- Sigi ug panahi LA- Ang mosunod sa SO Unang Pagtulon-an TI- Manginom ta og tsa, ug mobalik ta sa DO. Oh! Oh! Oh! Ikaduhang Buluhaton Magbansay og sulat sa melodic contour sa hangin gamit ang mga sumbanan sa ubos. Buhata usab kini sa blackboard. fa do re mi 84 so la ti do do ti la so fa mi re la so mi do do la so mi do 85 do Pagsukod sa Nakat-unan: Kopyaha ang musical staff. Idrowing ang mga nota sumala sa gipadayag sa ubos. Ang una gibuhat alang kanimo. do re mi fa so la ti do do ti la so fa mi re do 86 Yunit 4: Ikaupat nga Semana (Form) Pag-ila sa mga Gibalik-balik nga Linya sa Kanta Unang Buluhaton Kantaha ang “Si Noy Dodo” Tune: Old Macdonald sa makaduhang higayon. “Si Noy Dodo” (Tune: Old Mac Donald) Si Noy Dodo, may uma, Eey, Aay, Eey, Aay Oh, Unang Pagtulon-an Sa ‘yang uma may baka Eey, Aay, Eey, Aay Oh, Moo, moo diri Moo, moo didto Bisan asa Moo, moo, moo Si Noy Dodo may uma Eey, Aay, Eey, Aay Oh, Ang gilinyahan nga mga pulong mahimong ilisan sa mga musunod: baboy – oynk-oynk itik – kwak-kwak kanding – mee-mee iro – aw-aw 87 Ikaduhang Buluhaton Magpundok mo sa duha. Ang unang pundok mokanta sa linya A. Ikaduhang pundok sa linyang B. Ang duha ka pundok magdungan og kanta sa A ug B. “Martsa Gagmay nga Sundalo” (Tune: Here We Sit Like Birds in the Wilderness) Martsa, martsa (A & B) Gagmay nga sundalo (A) Gagmay nga sundalo (B) Gagmay nga sundalo (A) Martsa, martsa (A & B) Gagmay nga sundalo (A & B) Sundalo sa Ginoo (A & B) Sundalo sa Ginoo (A) Sundalo sa Ginoo. (B) Martsa, martsa (A & B) Gagmay nga sundalo (A & B) Sundalo sa Ginoo. (A & B) 88 Pagsukod sa Nakat-unan: Magbahin mo sa duha ka pundok. Ang unang pundok mokanta sa mga linya1, ang ikaduhang pundok mokanta sa mga linya 2. Kada pundok mokanta og Bangon, Bangon Tune: Are you Sleeping. Paghimo mo og kaugalingon nga aksyon samtang nagkanta.(Pag –andam, lima ka minuto, pagpa-sundayag lima ka minuto) “Bangon, Bangon” Tune: Are you Sleeping Bangon, Bangon(1) Bangon, Bangon(2) Dodong Juan,(1) Dodong Juan(2) Bagting nang Kampana(1) Bagting nang Kampana(2) Ding, Ding, Dong(1) Ding, Ding, Dong(2) 89 Pagpundok kamo sa duha. Ang unang pundok mokanta sa linya A. Ang ikaduhang pundok mokanta sa linya B. (Tune: Where is Thumbman?) (A) Asa si Tatay( Asa si Tatay) (B) Dia ra ko ( Dia ra ko) (A) Kumusta ka Tatay? (Kumusta ka Tatay) (B) Maayo man ( Maayo man) (Pwede ilisan ang tatay og nanay, dodong, ug inday) 90 Yunit 4: Ikalima nga Semana (Timbre) Pag-ila sa mga Tingog sa mga Nagkalainlaing Instrumentong Pangmusika Unang Buluhaton Paminaw mo sa mga tingog sa instrumentong pangmusika nga akong ipabati kaninyo. Ilha ang Unang Pagtulon-an gigikanan sa tingog. (Gitara, dram, piano, cymbals, violin, triangle, ug uban pa) (Gitara, tambol, tamborin, cymbals, biyolin, triangle) 91 Ikaduhang Buluhaton Magpundok mo sa upat. Magparis una ug ikaduhang pundok. Magparis pod ang ikatulo ug ikaupat nga pundok. Hatagan mo ug mga flashcards. Unang pundok letrato sa mga instrumentong pangmusika, ang ikaduha, flashcards sa mga tingog. Iparis ang letrato sa instrumentong pangmusika sa iyang tingog human mohatag ang maestra sa Go Signal. (Ipadayon ang buluhaton hangtod mahuman ang ikatulo ug ikaupat nga pundok). 92 Pagsukod sa Nakat – unan Iparis ang letrato sa instrumentong pangmusika sa kulom A, sa iyang tingog sa kulom B. B. (Tingog) A. (Hulagway) 1. a. kuting-kuting 2. b. pyang-pyang 3. c. eeng-eeng 4. d. tssk-tssk 5. e. bum-bum 93 Yunit 4: Ika-unom nga Semana (Dynamics) Pag-ila sa Tingog nga Kusog ug Mas Kusog Unang Pagtulon-an Unang Buluhaton Magkanta kamo sa kanta nga “Magtanom Dili Tiaw” gikan sa kusog padulong sa mas kusog pa. Ang gimarkahan og 1 kusgon pagkanta, ang gimarkahan og 2 mas kusog pa. “Magtanom Dili Tiaw” (Tune: Magtanim ay Di- Biro) 1 Magtanom dili tiaw 2 Magyuko tibuok adlaw 1 Dili ka makatindog 2 Dili ka makalingkod (Repeat) 94 Magpundok sa duha. (Babaye ug Laki) Mokanta ang kada pundok sumala sa dynamics nga makita sa ubos: (Babaye- kusog nga tingog, Laki- mas kusog nga tingog) “Among Balay” (Tune: Bahay Kubo) Among balay (babaye) Nindo bisan gamay (laki) Sa palibot may tanom (babaye) Prutas ug utanon (laki) Saging, kaimito, tambis, abokado (babaye) Petsay, balatong, ug repolyo (laki) 95 Pagsukod sa Nakat – unan: Ilha ang dynamics sa kanta kon kusog o mas kusog.Isulat ang K kon ang kanta kusog, isulat ang MK kon mas kusog pa. ____________ 1. Tong, tong, tong Pakitong-kitong ____________ 2. May Masadyang Panimalay ____________ 3. Bum Tarat Tarat ____________ 4. Watermelon 96 Yunit 4: Ikapito nga Semana (Dynamics) Pag-ila sa Mahinay ug Mas Mahinay nga Tingog sa Musika Unang Buluhaton Kantaha ang awit nga “Usa Kami Ka Panimalay” gikan sa hinay, paingon sa mas hinay pa. “Usa Kami Ka Panimalay” (Folk Song) Usa kami ka panimalay Malipayon kami sa balay Kaming tanan nagtinabangay aron malipay Si Tatay ang punoang kahoy Si Nanay ang dahon sa sanga Kaming mga anak maoy bunga Sa paghigugma 97 Ikaduhang Buluhaton Magbahin sa 2 ka pundok kantaha ang “May Masadyang Panimalay” Pundok 1 Mahinay (Soft Volume) Pundok 2 Mas Mahinay (Softer Volume) “May Masadyang Panimalay” Tune: This is the Way May Masadyang panimalay May masadyang panimalay May masadyang panimalay Akong nahibaloan Si tatay ug si nanay Si dodong ug si inday Silang tanan nahigugmaay Sa usa ka panimalay 98 Pagsukod sa Nakat-Unan: Ilha ang gikusgon sa awit kon mahinay o mas mahinay pa. Isulat ang M sa blangko kon mahinay ug MH kon mas mahinay pa. _________1. Duha akong Kamot _________2. Ang Kang Indayng mga Saging _________3. Asa si Tatay _________4. Pulo ka mga Tudlo 99 Yunit 4: Ikawalo nga Semana (Tempo) Pagkanta Pinaagi sa Paspas ug Mas Paspas nga Tempo Unang Buluhaton Pagtulon-an KantahaUnang ang “Pulo ka mga Tudlo” sa nakalainlaing tempo (paspas ug mas paspas), sunda ang lihok sa kamot sa magtutudlo. “Pulo Ka MgaTudlo” Tune : Sampung Mga Daliri Pulo ka mga tudlo Sa kamot ug tiil Duha ka dalunggan, Duha ka mata Ilong nga nindot pa Limpyo nga mga ngipon Lamiikaon Dilang gamay ang nagsulting Dili ka manglimbong Kantaha ang awit sa makaduha nga may lain-lain nga tempo (paspas o mas paspas) base sa kumpas sa kamot sa magtutudlo. 100 Ikaduhang Buluhaton Magpundok sa duha. Magpili og pangulo. Kantaha ang awit sumala sa tempo nga gipahaum alang kaninyo. (Ang pangulo maoy magsilbing magtutudlo) Pundok 1- Paspas 2- Mas Paspas (May Masadyang Animalay) Tune: Mulberry Bush “May Masadyang Panimalay” Tune: This is the Way May masadyang panimalay May masadyang panimalay May masadyang panimalay Akong nahibaloan Si Tatay ug si Nanay Si Dodong ug si Inday Silang tanan naghigugmaay Sa usa kapanimalay. 101 Pagsukod sa Nakat-unan: Mokanta ang magtutudlo sa lain- laing tempo. Ilha ninyo kon ang awit, paspas o mas paspas. 1. Ang Kang Indayng mga Saging) 2. May Senina Kong Bag-o Ang kang Inday’ng mga saging Wala namunga kay gihangin Kon wala pa hanginhangina Ang kang inday’ng saging daghan ug bunga. May senina kong bag-o Pinalit sa merkado Gitahi sa akong Nanay Kanako gipaangay May laso, may medyas, may sapatos kong bag-o Giparesan sa petikot, sa dalan pakimbot-kimbot. 3.Usa Kami ka Panimalay 4. May Masadyang Panimalay Usa kami ka panimalay Malipayon kami sa balay Kaming tanan nagtinabangay Aron malipay. Si Tatay ang puno-ang nga kahoy Si Nanay ang dahon sa sanga Kaming mga anak maoy bunga sa paghigugma. Tune: This is the Way May masadyang panimalay May masadyang panimalay May masadyang panimalay Akong nahibaloan Si Tatay ug si Nanay Si Dodong ug si Inday Silang tanan naghigugmaay Sa usa ka panimalay. 102 Yunit 4: Ikasiyam nga Semana (Tempo) Pagkanta Pinaagi sa Hinay Ug Mas Hinay nga Tempo Unang Buluhaton Unang Pagtulon-an Kantaha ang awit “Ang Kang Indayng mga Saging” base sa kamot sa magtutudlo. “Ang Kang Inday’ng Mga Saging” Ang kang Inday’ng mga saging Wala namunga kay gihangin Kon wala pa hangin-hangina Ang kang indayng saging Daghan ug bunga. 103 Ikaduhang Buluhaton Kantaha “Ang Kang Indayng mga Saging” kon ang tempo hinay mokanta mo, kon mas hinay molingkod mo. Pagsukod sa Nakat-Unan: Magbahin sa duha ka pundok. Magpili og lider nga magsilbing magtutudlo. Kantaha ang awit nga “Ili-Ili” base sa paglihok sa kamot san inyong lider. Pundok 1- hinay ang kumpas sa awit Pundok 2- mas hinay ang kumpas sa awit (Tune: Ili-Ili) “Batang Gamay” Batang gamay katulog na Wala dinhi atong mama Tuas tyangge namalit pa Batang gamay katulog na 104 Yunit 4: Ikanapulo nga Semana (Texture) Ang Nipis ug Baga nga Tingog sa Musika (Magdula Ta) Unang Pagtulon-an Paminaw mo sa awit. Kon ang duyog sa awit usa ra ka instrumentong pangmusika (mobarog mo), kon daghan nga mga instrumento ang inyong madungog sa awit (mosayaw mo). Pagsukod sa Nakat- Unan: Paminaw mo saawit o musika nga akong ipabati kaninyo. Ilha kon NIPIS o BAGA ang tingog. 105 ART YUNIT 1: DEBUHO UNANG PAGTULON-AN Retrato Pangitaa ug Ilha! Pangitaa ang mga linya ug porma nga makita sa hulagway. Unsa kini? Isulti ang mga ngalan sa linya ug porma nga imong nakit-an. Istorya Ko, Lihokon Mo! Ipakita pinaagi sa lihok sa lawas ang mga butang nga gihisgotan sa istorya. 106 “Pedro Kwadrado” (Ni: Jennifer O. Artiaga) Usa kagabii, nigawas si Pedro Kwadrado sa ilang balay Sa gawas, nakakita siya og dako . kaayo nga bitin Unya, nidagan siya og . kusog hangtod nakaabot siya sa dakong punoan sa mangga . Nipahulay siya sa ilalom sa punoan sa mangga . Paghangad niya nidan-ag pag-ayo ang kahayag sa bulan Nalipay kaayo si Pedro Kwadrado. 107 Susiha Ang tanang nagpalibot kanato naglambigit og nagkalain-laing mga linya ug porma. Tan-awa ang imong palibot. Aduna ka bay nakita nga mga butang nga adunay mga linya ug porma? Unsa man kining mga butanga? Ang atong dagway usab naglambigit og mga linya ug porma. Tan-awa ang dagway sa imong higala. Unsa nga mga linya ug porma ang imong nakita? Madebuho ba nimo ang retrato sa imong higala gamit ang mga linya ug pormanga makita nimo sa ubos? Hinumdomi Ang retrato (portrait) mao ang hulagway sa tawo gikan sa ulo hangtod sa abaga. 108 Unang Buluhaton Ang Akong Higala A. Mga Gamitonon Bond paper Lapis Krayola B. Mga Buhatonon 1. Andama ang mga gamitonon sa alampat. 2. Idibuho ang hulagway sa imong higala. 3. Kolori ang imong drawing gamit ang krayola. 4. Ipadayon ang pagtrabaho hangtod ka mahuman. 5. Isulat ang ulohan sa imong alampat. 6. Pag-andam og pipila ka pulong nga imong Ikasulti bahin sa imong alampat. 7. Ipasa ang nahuman nga alampat sa magtutudlo. Ikaduhang Buluhaton Idibuho sa bond paper ang imong paboritong butang nga nakita sa palibot. Kolori kini sa kolor nga imong magustohan. 109 IKADUHANG PAGTULON-AN Ang Akong Pamilya Manganta Kita! “Usa Kami Ka Panimalay” Usa kami ka panimalay. Malipayon kami sa balay. Kaming tanan magtinabangay. Aron malipay. Si Tatay ang punoang kahoy. Si Nanay ang dahon sa sanga. Kaming mga anak maoy bunga. Sa paghigugma. Susiha Kinsa man ang mga sakop sa imong pamilya? __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ Managsama ba ang dagway sa mga sakop sa imong pamilya? __________________________________ __________________________________ __________________________________ 110 Ang kada sakop sa pamilya adunay talagsaong hiyas. Lain-lain ang porma sa nawong, mata, ilong, ngabil, ulo ug grano sa buhok. Kini ang mga bahin sa nawong nga naglangkob og mga linya ug porma. Madibuho ba nimo ang retrato sa imong pamilya gamit ang mga nagkalain laing linya ug porma? Hinumdomi Sa pagdibuho sa hulagway sa imong pamilya, magamit usab nimo ang mga linya ug porma. Kini nga mga linya ug porma makita diha sa ilang panagway sama sa nawong, mata, ilong, ngabil, ulo ug grano sa buhok. 111 Unang Buluhaton Dibuho sa Akong Pamilya A. Mga Gamitonon Bond paper Lapis Krayola 112 B. Mga Buhatonon 1. Andama ang mga gamitonon sa alampat. 2. Idibuho ang hulagway sa imong pamilya sa bond paper. 3. Kolori ang imong drowing gamit ang krayola. 4. Ipadayon ang pagtrabaho hangtod ka mahuman. 5. Isulat ang ulohan sa imong alampat. 6. Pag-andam og pipila ka pulong nga imong ikasulti bahin sa imong alampat. 7. Ipasa ang nahuman nga alampat sa magtutudlo. Ikaduhang Buluhaton 1. Base sa imong alampat, isulti ang mga kapareho ug kalainan sa panagway (porma sa mata, ilong, ngabil, ulo ug grano sa buhok) sa imong Mama ug Papa. 2. Paghimo og usa ka Venn Diagram sa imong papel. 113 Inahan Amahan Ikatulong Buluhaton Ipilit ang retrato sa imong pamiya sa drowing book. 114 IKATULONG PAGTULON-AN Lihok Ko Susiha Managsama ba ang porma sa atong mga lawas? Tan-awa ang mga hulagway sa ubos. Lain-lain ang porma ug gidak-on sa atong lawas. Adunay tambok, niwang, dako, mubo, gamay ug taas nga lawas. Unsa nga mga lihok ang mahimo niining atong lawas? Mapakita ba nimo ang lihok diha sa dibuho gamit ang mga linya ug porma? 115 Hinumdomi Ang atong lawas makahimo og daghan nga mga lihok. Mapakita nimo ang lihok diha sa imong dibuho pinaagi sa paggamit og mga linya ug porma. Ikaduhang Buluhaton Lihok Ko A. Mga Gamitonon Bond paper Lapis Krayola Manila paper o kartolina A. Mga Buhatonon (Buluhaton sa Grupo) 1. Andama ang mga gamitonon sa alampat. 2. Gamit ang manila paper o kartolina, idebuho ang lihok nga inyong gibuhat sa mga lugar nga mosunod: Unang Grupo - Sa Balay Ikaduhang Grupo - Sa Eskwelahan Ikatulong Grupo - Sa Merkado Ika-upat nga Grupo - Sa Plasa 116 3. Kolori ang inyong dibuho gamit ang krayola. 4. Ipadayon ang pagtrabaho hangtod mahuman. 5. Isulat ang ulohan sa inyong alampat. 6. Pag-andam og pipila ka pulong nga inyong ikasulti bahin sa maong alampat. 7. Ipasa ang nahuman nga alampat sa magtutudlo. Ikatulong Buluhaton Nakahinumdom pa ba ka sa unang adlaw sa imong pag-adto sa eskwelahan? Unsa man ag imong gibuhat? 1. Idebuho sa bond paper ang imong gibuhat sa “Unang Adlaw sa Klase.” 2. Kolori kini aron maanindot tan-awon. Ika-upat nga Buluhaton Paglista og lima (5) kabuluhaton nimo sa balay. 1. ________________________________________________________ 2. ________________________________________________________ 3. ________________________________________________________ 4. ________________________________________________________ 5. ________________________________________________________ 117 IKAUPAT NGA PAGTULON-AN Mga Bulak Susiha Tan-awa ang imong palibot. Unsa man ang mga nagkalain-laing bulak nga imong nakita? Aduna ba usab kini mga linya ug porma?Unsa ang mga nagkalain-laing kolor niini? Adunay nagkalain-laing mga bulak nga makit-an sa atong palibot. Kini nga mga bulak naglambingit og mga linya ug porma. Managsama ba ang mga porma sa mga bulak? Ang ilang kolor? 118 Tan-awa kining bulak. Unsa ang imong namatikdan sa mga kolor nga gigamit? Maklaro ba ang bulak? Ngano man? Hinumdomi Ang magkaatbang (hayag ug ngiob/ngitngit) nga kolor mas maayong gamiton pagdibuho aron mas molutaw ang kolor sa drowing. 119 Unang Buluhaton Isulat ang inyong naobserbahan sa mga bulak. Ngalan sa Bulak Porma Kolor 1. Gumamela 2. Santan Giya nga mga Pangutana: 1. Unsa ang mga ngalan sa bulak? ______ , ______. 2. Unsa ang porma niini? Ang iyang bulok/ kolor? __________ , __________. 3. Managsama ba ang ilang porma? Ang bulok/ kolor? ______________________________________ . 120 Ikaduhang Buluhaton Bulak A. Mga Gamitonon Oslo paper Lapis Krayola A. Mga Buhatonon 1. Andama ang mga gamitonon sa alampat. 2. Idibuho sa oslo paper ang mga bulak nga makit-an nimo sa palibot. 3. Kolori ang imong gidibuho gamit ang krayola. 4. Ipadayon ang pagtrabaho hangtod ka mahuman. 5. Isulat ang ulohan sa imong alampat. 6. Pag-andam og pipila ka pulong nga imong ikasultibahin sa imong alampat. 7. Ipasa ang nahuman nga alampat sa magtutudlo. 121 Ikatulong Buluhaton Idibuho ang bulak sa drowing book. Kolori ang porma sa bulak og mas ngiob nga kolor. Ikaupat nga Buluhaton Paghimo og kard alang sa imong inahan ug amahan nga adunay disenyo nga bulak. Kolori kini sa imong napilian nga kolor. 122 IKALIMANG PAGTULON-AN Mga Prutas Susiha Retrato kuha ni: Ian Francisco(http://www.pinoyecofarmer.com/medicinalplants/flora-plants/atis-anona-squamosa-linn/) Unsa man ang mga prutas nga makuha sa atong palibot? Unsa ang mga nagkalain-laing porma ug kolor niini? Adunay nagkalain-laing prutas nga makita sa atong palibot. Kini nga mga prutas naglangkob usab og mga linya ug porma. Aduna usab kiniynagkalainlaing kolor. Madebuho ba nimo ang mga prutas gamit ang magkaatbang nga kolor? Hinumdomi Sa pagdibuho sa mga prutas, mahinungdanon usab nga magkaatbang ang kolor nga gamiton sa dibuho ug ang background aron mas molutaw ang imong drowing. 123 Unang Buluhaton Mga Prutas Mga Gamitonon Oslo paper Lapis Oil pastel/krayon A. Mga Buhatonon 1. Andama ang mga gamitonon sa alampat. 2. Idrawing sa oslo paper ang mga prutas nga makit-an nimo sa palibot. 3. Kolori ang imong drawing gamit ang oil pastel/krayon. 4. Ipadayon ang pagtrabaho hangtod ka mahuman. 5. Isulat ang ulohan sa imong alampat. 124 6. Pag-andam og pipila ka pulong nga imong ikasulti bahin sa imong alampat. 7. Ipasa ang nahuman nga alampat sa magtutudlo. Ikaduhang Buluhaton Hisgoti ang imong paboritong prutas. Isaysay kung nganong paborito nimo kini. Ikatulong Buluhaton Unsa ang imong paboritong prutas? Idrowing kini sa papel. 125 IKA-UNOM NGA PAGTULON-AN Dibuho sa Still Life nga Kahoy Alampat ang tanan nga nagapalibot kanato. Kon motan-aw kita sa gawas nagkalahi-lahing mga porma, linya, ug kolor ang atong makita. Adunay daghan nga mga butang sa atong palibot nga mamahimong unod sa atong alampat. Pipila sa mga sanglitanan niini mao ang mga kahoy, bulak, bato, hayop, bukid, balay, gambalay o building, ug daghan pa. Atong Kantahon “Ang mga Kahoy” (Pahimangno: Gamita ang tono sa kanta nga “Ang mga Puno”) Ang mga kahoy nga puno sa bunga Binuhat sa Diyos nga walay kapakyasan Ang mga kahoy nga puno sa bunga Binuhat sa Diyos nga walay kapakyasan Maglipay kita, dayegon ang Diyos. 126 Susiha A. Tan-awa ug estudyohi ang lainlaing hitsura sa mga dahon. Unsa ang inyong namatikdan sa mga dahon? Kon pundokon nato ang mga dahon mailhan pa ba nato ang ilang kalainan? Ngano man? B. Tan-awa ug tun-i ang gibutang nga alampat sa ubos . Unsang mga linya ug porma ang imong nakita sa alampat? Kon usa lang ka kolor ang gigamit sa pagkolor sa mga sanga ug dahon mailhan ba nga adunay daghang sanga nga naglangkob sa punoan sa kahoy? 127 Hinumdomi Gamit ang nagkalain-laing linya, porma, ug husto nga paagi sa pag-atbang sa kahayagon ug kadulomon sa kolor makabuhat kita og usa ka maanindot nga alampat. Ang kada kolor adunay nagkalain-laing intensity o kahayagon ug kadulomon. Bisan kon usa ka kolor ang atong gamiton sa atong alampat mahimo gihapon nga molutaw ang disenyo pinaagi sa husto nga pag-atbang sa kahayagon ug kadulomon sa kolor. Unang Buluhaton Pagdebuho og duha ka dahon sa imong drawing book. Kolori ang una nga dahon og hayag nga kolor ug ang ikaduha dulom nga kolor. Nakita ba nimo ang kalahian sa kolor sa duha ka dahon nga imong nakoloran? 128 Ikaduhang Buluhaton Pagdibuho og Still Life nga Kahoy A. Mga Gamitonon Drawing book Lapis Krayola B. Mga Buhatonon 1. Andama ang mga gamitonon sa alampat. 2. Pangita og maayong puwesto aron ikaw makabuhat sa imong alampat. 3. Idebuho ang butang nga napilian para sa imong alampat sigon sa imong nakita sa lugar nga imong nahimutangan gamit ang nagkalain-laing linya ug porma sa imong drawing book. 4. Ayaw pagbalhin og lugar kon wala pa nahuman ang imong gitrabaho. 129 5. Kolori ang imong dibuho gamit ang krayola o oil pastel subay sa mga hustong pamaagi sa pag-atbang sa kahayagon ug kadulomon sa kolor. 6. Ipadayon ang pagtrabaho hangtod ka mahuman. 7. Isulat ang ulohan sa ibabaw sa imong alampat. 8. Pag-andam og pipila ka pahayag nga imong ikasulti bahin sa imong alampat. 9. Ipasa ang nahuman nga alampat sa magtutudlo. 10. Limpyohi ang lugar nga imong gigamit pagkahuman sa imong trabaho. 130 IKAPITO NGA PAGTULON-AN “Still Life" sa Papel de Liha Ang mga nagkalain-laing prutas nga makita ug abunda sa atong komunidad, gawas nga kini naghatag og sustansiya ug kabaskog sa atong kalawasan, pwede usab kini nga mahimong unod sa atong alampat. Ang nagkadaiyang porma ug kolor sa mga prutas makaikag kanato nga ipakita ug ipasundayag ang atong pagkamaalampaton. Unsa man ang imong mga paboritong prutas? Mahimo ba nimong idibuho ug koloran ang mga porma niini sa usa ka alampat? Atong Kantahon “Watermelon” Watermelon, watermelon Kapayas, kapayas Saging, saging, saging(2X) Fruit salad, fruit salad 131 Susiha Mahilig ka ba nga mokaon og prutas? Unsang mga prutasa ang paborito nimo? Tan-awa sa kilid. Unsa nga mga prutas ang makita nimo? Dali ra ba nimo naila ang klase sa mga prutas nga anaa sa pundok? Ngano man? Nakatabang ba ang pagkalahi sa pipila ka mga porma ug kolor aron dali sila nga mailhan bisan kon anaa sila sa pundok? 132 Hinumdomi Ang pag-atbang sa nagkain-laing porma usa usab ka pamaagi haron mapalutaw ang mga hiyas sa gidebuho sa usa ka butang sa usa ka alampat. Bisan kon ang alampat bahin sa pundok sa mga tawo, hayop, tanom, prutas, ug uban pa mahimo gihapon nga mapakita ang hiyas o batasan sa mga subject nga anaa sa pundok pinaagi sa nagkalainlaing porma. Unang Buluhaton Pagdibuho og tulo ka klase nga mga prutas nga nga adunay nagkalain-laing porma nga gipundok sa imong drawing book. Kolori kini. Maila ra ba ang mga prutas sa imong dibuho bisan anaa kini sa pundok? 133 Ikaduhang Buluhaton Still Life sa Papel de Liha A. Mga Gamitonon Papel de liha(para sa kahoy) Lapis Krayola o oil pastel B. Mga Buhatonon 1. Andama ang papel de liha, lapis ug krayola o oil pastel sa lamisa o pungkoanan nga imong gamiton. 2. Idibuho ang mga prutas sa imong alampat sa papel de liha gamit ang lapis sigon sa imong nakita sa lugar nga imong nahimutangan. 3. Kolori ang imong dibuho pinaagi sa krayola o oil pastel subay sa mga hustong patakaran sa pag-atbang sa kahayagon ug kadulomon sa kolor. 134 4. Ayaw pagbalhin og lugar kon wala pa nahuman ang imong gitrabaho. 5. Ipadayon ang pagkolor hangtod mahuman ang imong gibuhat. 6. Isulat ang ulohan sa imong alampat sa ibabaw nga bahin niini. 7. Pag-andam og pipila ka pahayag nga imong ikasulti bahin sa imong alampat. 8. Ipasa ang nahuman nga alampat sa magtutudlo. IKAWALO NGA PAGTULON-AN “Still Life" nga Alampat sa Bulak Atong Kantahon “Mobuskad ang Bulak, Mosira ang Bulak” Mobuskad ang bulak, mosira ang bulak (2X) Pag-abot sa rayna mokiay-kiay siya Boom! Tiyaya… Boom! Tiyaya… Boom! Yeye. 135 Susiha Unsang bulaka ang makita sa kilid? Unsay inyong ikasulti bahin sa bulak? Unsang mga porma ang makita sa bulak? Sa inyong paminaw dali ra ba ninyong makopya o madrowing kining bulaka? Ngano man? Unsay atong hinumdoman aron molutaw ang nagkalain-laing parte sa subject sa atong alampat? 136 Unang Buluhaton Unsa ang imong mga paboritong bulak? Gamit ang bond paper, idibuho kini sulod sa kahon. Ikaduhang Buluhaton Still Life nga Alampat sa Bulak A. Mga Gamitonon Drawing book Lapis Krayola o oil pastel B. Mga Buhatonon 1. Andama ang drawing book, lapis, ug krayola o oil pastel sa lamisa o pungkoanan nga imong gamiton. 2. Idebuho ang bulak nga naa sa plorera sa imong alampat (art) sa drawing book gamit ang lapis sigon sa imong nakita sa lugar nga imong nahimutangan. 137 3. Kolori ang imong dibuho gamit ang krayola o oil pastel subay sa mga hustong patakaran sa pag-atbang sa kahayagon ug kadulomon sa kolor ingon man sa mga porma nga makita sa subject. 4. Ayaw pagbalhin og lugar kon wala pa nahuman ang imong gitrabaho. 5. Ipadayon ang pagkolor hangtod mahuman ang imong gibuhat. 6. Isulat ang ulohan sa imong alampat sa ibabaw nga bahin. 9. Pag-andam og pipila ka pahayag nga imong ikasulti bahin sa imong alampat. 10. Ipasa ang nahuman nga alampat sa magtutudlo. 138 KASIYAM NGA PAGTULON-AN Lugar sa Akong Panumdoman Basaha kini: “Madyik Banig” (Hinubad gikan sa “Magic Mat” nga gisulat ni Virgilio S. Almario) Usa ka malinawon ug mabugnawong kagabhion, kaanindot matulog sa banig! Si Fidel natulog og sayo ug nagdamgo. Nasinati niya nga ang banig nga iyang gikatulgan nilihok paingon sa taas. Nilupad kini sa ibabaw sa simbahan. Nilupad kini sa siyudad nga puno sa mga suga. Nisalom kini sa ilalom sa dagat. Nibisita kini sa pinuy-anan sa mga hayop sa kalasangan. Nilupad kini sa lugar nga adunay mga yelo. Niadto sa lugar nga bunbonon ug adunay mga kamilyo. Niadto sila sa silangan. Niadto sila sa kasadpan. Ug nauli sa balay sa wala pa naabot ang inahan ni Fidel para pukawon siya. Si Karen sayo usab nga natulog. Ang iya nga gihigdaan mura usab og nilihok. 139 Mga pangutana: 1. Kinsa ang bata sa istorya? _____________________ 2. Unsang klase sa banig ang iyang gikatulogan? _____________________ 3. Unsay gikasulti ni Fidel sa Magic Mat? _____________________ 4. Unsang mga lugar ang giadtoan sa Magic Mat? _____________________ _____________________ _____________________ _____________________ Hinumdomi Ang atong Diyos nga labaw nga makagagahom naghatag kanato og mga kamot ug ligdong nga panghunahuna nga maoy nagtabang kanato para mas mapalapdan ang atong imahinasyon ug pagkamaalampaton. Makadebuho kita og nindot nga larawan o disenyo gamit ang mga linya, porma, ug kolor. Pinaagi sa mga kasinatian nga dili nato malimtan, mga lugar nga gusto natong maadtoan, mga tawo nga maoy sulod sa atong panumdoman atong mapadayag ang sulod sa atong hunahuna ug dughan pinaagi sa usa ka alampat. 140 Lugar sa Akong Panumdoman A. Mga Gamitonon 1 tibuok nga Cartolina (puti) Lapis Krayola o oil pastel B. Mga Buhatonon sa Kada Grupo Unang Grupo: Idibuho ang unang lugar nga giadto sa madyik banig. Ikaduhang Grupo: Idibuho ang ikaduhang lugar nga giadto sa madyik banig. Ikatulong Grupo: Idibuho ang ikatulong lugar nga giadto sa madyik banig. Ika-upat nga Grupo: Idibuho ang ika-upat nga lugar nga giadto sa madyik banig. Ikalima ug ika-unom nga Grupo: Idibuho ang lugar nga gusto pa nimong maadtoan sa madyik banig. 141 IKANAPULO NGA PAGTULON-AN Lugar nga Gusto Kong Bisitahon Unang Buluhaton Lugar nga Gusto Nakonga Bisitahon A. Mga Gamitonon Drawing Book Lapis Krayola o oil pastel B. Mga Buhatonon 1. Andama ang mga gamitonon sa pagbuhat sa alampat. 2. Hunahunaa ang lugar nga gusto nimo nga bisitahon. 3. Pinaagi sa lapis, idibuho sa imong drawing book ang hulagway sa lugar nga gusto nimo nga bisitahon gamit ang nagkalain-laing linya ug porma nga imong nakat-onan sa leksiyon. 142 4. Kolori ang imong dibuho gamit ang krayola o oil pastel o watercolor. (Pahimangno: Kon mogamit og watercolor, tudlo ra ang gamiton sa pagbutang niini sa alampat.) 5. Isulat ang ulohan sa imong alampat sa ibabaw nga bahin. 6. Pag-andam og pipila ka pahayag nga imong ikasulti bahin sa imong alampat. 7. Ipasa ang nahuman nga alampat sa magtutudlo. 143 YUNIT 2: PAGPINTAL IKA-ONSE NGA PAGTULON-AN Pagpintal og Mananap sa Yuta Alampat ang tawag sa mga butang nga nagapalibot kanato. Ang tanang butang apil na ang mga hayop sa yuta/kalasangan o kadagatan may lain-lain nga kolor, linya, porma ug grano. Unang Buluhaton Hinumdomi ang mga nagkalain-lain nga kolor ug porma Direksiyon: Isumpay ang porma ug ang butang pi naagi sa paglinya niini gikan sa porma padulong sa butang. Isulat sa blangko nga linya ang ngalan sa matag porma. 1. ___________ 2. ___________ 3. ___________ 144 4. ___________ 5. ___________ Atong Kantahon “Ang mga Hayop” (Pahimangno: Gamita ang tono sa kantanga The Wheels on the Bush) Ang iro sa balay nagkanayon Aw, aw, aw, aw, aw aw Ang iro sa balay nagkanayon Aw, aw, aw Sa palibot sa balay Ang langgam sa hawla nagkanayon Twit, twit, twit, twit, twit, twit Ang langgam sa hawla nagkanayon Twit, twit, twit Sa palibot sa hawla. Ang unggoy sa kahoy nagkanayon Kra, kra, kra , kra, kra, kra Ang unggoy sa kahoy nagkanayon Kra, kra, kra Sa palibot sa kahoy 145 Hinumdomi Adunay lain-lain nga kolor, porma ug grano ang mga nagkalain-laing mga butang sa atong palibot apil na ang mga mananap sa yuta/kalasangan o kadagatan. Aduna usab silay lain-lain nga tingog. Unang Buluhaton Tan-awa ang hulagway sa kalasangan o zoo ug isulat sulod sa kahon ang ngalan sa mga mananap nga atong makita dinhi. Atong nganlan ang nagkalain-laing mga mananap sa hulagway. 146 _____________________ __________________ _____________________ __________________ _____________________ 147 Aduna ba silay lain-lain nga kolor, linya, porma ug grano? Ikaduhang Buluhaton Pagpintal og Mananap sa Yuta A. Mga Gamitonon Bond paper lapis oil pastel/latex paint B. Idrowing ang usa ka mananap sa yuta nga inyong gusto base sa mga hulagway nga inyong nakita. Butangi og ulohan ug kolori ang inyong drowing. _____________________________ Ulohan 148 Ikatulo nga Buluhaton Pagsukod sa Nakat-onan. Isulti ang kolor, porma og grano nga makita sa lawas sa mananap nga naa sa mga retrato. Printal sa Mananap Kolor 149 Porma Grano IKADOSE NGA PAGTULON-AN Pagpintal og Mananap sa Tubig Unang Buluhaton Pag-ila sa mga Nagkalain-lain nga Kolor 1. Tan-awa ang lain-lain nga mga porma nga anaa sa kahon. 2. Markahe og tsek ( ) ang porma nga nagpakita og primera nga mga kolor ug markahe usab og ekis ( X ) ang porma nga nagpakita sa sekondarya nga kolor. 150 Atong kantahon “Si Felimon, Si Felimon” Namasol sa kadagatan Nakakuha, nakakuha Og isdang tambasakan Gibaligya, gibaligya Sa merkadong guba Ang halin puros kura Ang halin puros kura Igo rang gipanuba. 151 Hinumdomi Ang mga kolor nga pula, dalag ug bughaw maoy gitawag og mga primera nga mga kolor. Ang kolor nga kahel, lunhaw ug ube maoy gitawag og mga sekondarya nga mga kolor. Ikaduhang Buluhaton Pag-ila sa Mga Mananap Sa Dagat Tan-awa ug ilha ang lain-lain nga mananap/butang sa dagat nga anaa sa sulod sa basket. Atong hinganlan ang mga hulagwaysa mananap o butang sa dagat. 152 ____________________ ____________________ ____________________ ____________________ ____________________ ____________________ 153 Ikatulong Buluhaton Pagpintal og Isda ____________________________________ Ulohan Pagsukod sa Nakat-onan Isulti ang tubag sa mosunod nga mga pangutana. 1. Unsa ang porma sa kinhason nga imbaw? __________________________________________ 2. Unsa ang kalainan sa porma sa swaki ug sa kuros-kuros?______________________________ 3. Unsa ang grano sa kuros-kuros?___________ 4. Unsa ang kalainan sa grano sa imbaw ug sa isda?_____________________________________ 5. Unsa ang mga kolor nga makita sa swaki? __________________________________________ 6. Unsa ang kalainan sa kolor sa isda ug sa imbaw nga kinhason?____________________________ 154 IKA-TRESE NGA PAGTULON-AN Pagpintal og Mananap nga nagpuyo sa Yuta Unang Buluhaton Atong Kantahon “Mga Nagkalain-lain nga Linya” (Pahimangno: Gamita ang tonosa kanta nga Are You Sleeping) Tul-id nga linya, Tul-id nga linya; Gahigda, gahigda; Naa say gahandag, naa say gahandag Ug paikis-ikis, ug paikis-ikis 1. Badlis Patindog o Tul-id - 2. Badlis Pahigda - 3. Badlis Pahandag - 4. Badlis Pabawog-Pabawog 5. Badlis Paikis-ikis - 155 Kinsay Naghimo sa Tanan? Kinsay naghimo sa mga langgam, sa mga langgam, sa mga langgam? Kinsay naghimo sa mga langgam? Ang Diyos sa langit. Kinsay naghimo sa mga isda, mga isda, mga isda? Kinsay naghimo sa mga isda? Ang Diyos sa langit. (kabaw, unggoy, alibangbang, alimango, pasayan, kinhason, ug nukos) Ikaduhang Buluhaton Pag-ila sa mga hulagway sa mga mananap sa yuta o kalasangan. Ila-ilaha ang hulagway sa mga mananap. _________________ _________________ 156 Hinumdomi Daghan og lain-lain ang mga mananap nga makita sa sa kakahoyan o kalasangan. Lain-lain ang ilang linya, kolor, porma ug grano. Ang uban niining mga mananapa makita nato sa zoo. Ikatulong Buluhaton Pagpintal og Mananap sa Yuta o Kalasangan Direksiyon : 1. Idrowing ang mananap sa yuta/kalasangan nga inyong nagustuhan. 2. Gamit ang usa ka brush ug pintal, pintal ang inyong drowing sa inyong gusto nga kolor. 3. Hinumdumi ang inyong gihimo sa pagbuhat sa nag-unang mga alampat. 4. Hinumdumi ang mga basehan sa paggrado. 5. Pagsulti og pipila ka pulong bahin sa inyong alampat. 6. Ibutang sa art display corner ang nahuman nga alampat. 157 Ika-upat nga Buluhaton Pagsukod sa Nakat-onan Paghuna-huna og usa ka mananap sa tubig ug usa ka mananap sa yuta. Isulti ang porma sa baba, ilong ug mata, grano sa panit ug ang pinuy-anan sa mananap nga inyong gihunahuna. Drowing/ Pintal Porma sa K sa Mananap sa Yuta/Tubig Kolor Baba Ilong Mata Porma sa ba 158 Grano Sa lawas Pinuyanan IKA-KATORSE NGA PAGTULON-AN Pagpintal og Mananap sa Dagat Unang Buluhaton Mga Nagkalain-lain nga Porma Tan-awa ug ilha ang mga hulagway sa nagkalain-laing hayop/butang sa dagat . Isulat ang ilang ngalan sa badlis nga giandam sa ubos sa hulagway. _________________ _________________ _________________ _________________ 159 Ikaduhang Buluhaton Pagpintal og Mananap sa Dagat Direksiyon: 1. Paghinumdom kon unsa ang angay nga buhaton sa oras nga nagtrabaho. 2. Paghinumdom sa basehan sa paggrado sa nahuman nga alampat. 3. Ipakita og ipaambit sa imong katapad ang nahuman nga trabaho. Ikatulong Buluhaton Pagsukod sa Nakat-onan Isulti ang tubag sa mga pangutana. 1. Unsa ang kolor sa bayanan sa alimango kon maluto? ___________________ 2. Unsa ang grano sa lawas sa nukos? ____________________ 160 3. Unsa ang porma sa mata sa isda? _____________________ 4. Unsa ang grano sa tuyom? __________________ 5. Unsa ang porma sa ulo sa mga pasayan? __________________ 161 IKA-KINSE NGA PAGTULON-AN Pagpintal og Mananap sa Yuta ug Dagat Unang Buluhaton Pasiunang Pangutana: 1. Unsa nga mga mananap ang nagpuyo sa yuta o kalasangan? Unsa ang mga mananap ang nagpuyo sa dagat/tubig? _________________________________________ 2. Masulti ba nimo ang lain-laing nilalang o hayop nga naa sa dagat nga adunay mahamis nga panit? Ang adunay sapnot nga panit? __________________________________________ 3. Lain-lain ba ang kolor sa mga mananap? Masulti ba ninyo kon unsa ang ilang mga kolor? __________________________________________ Ikaduhang Buluhaton Atong basahon ang balak. Kinsa ang Nagbuhat sa Tanan Gibuhat sa Ginoo ang mga tanom ug kahoy sa atong kalikupan. Iyang gihimo ang maanindot ug lunhaw nga mga kakahuyan. 162 Ug iya usab nga gihimo ang mga mananap sa kayutaan ug kaisdaan sa kadagatan. Gihimo sa Ginoo kining tanan Aron malipay kitang mga katawhan. Ikatulong Buluhaton Tan-awa ang pabitay sa lain-lain nga mananap sa yuta ug dagat . Isulti ang ilang talagsa on nga kolor, porma ug grano. 163 Ikaupat nga Buluhaton Pagpintal sa usa ka Mananap nga nagpuyo sa Yuta ug sa Dagat nga inyong napili sa mga retrato sa “pabitay” Direksiyon: 1. Ipintal sa usa ka bond paper ang usa ka mananap sa yuta nga inyong nagustuhan. 2. Ipintal usab ang usa ka mananap sa dagat. 3. Kolori ang inyong gipintal nga mananap sa kolor nga inyong gusto. 4. Hinumdumi ang angay buhaton samtang kamo naghimo sa buluhaton sa alampat. 5. Hinumdumi usab ang basehan sa paghatag og bili. 6. Ipasa dayon ang papel pagkahuman sa trabaho. 164 Ikalima nga Buluhaton Pagsukod sa Nakat-onan Direksiyon: Isulti ang ngalan sa hulagway kon ang mananap nagpuyo sa yuta. Idrowing ang kon ang mananap nagpuyo sa dagat. 1. Ito _____________________ 2. Kanding _____________________ 3. Umang _____________________ 4. Alimango _____________________ 5. Gasang _____________________ 165 B. Isulti ang tubag sa mga pangutana. 1. Unsa ang kolor sa balhibo sa kanding?___________ 2. Unsa ang porma sa ikog sa ito?__________________ 3. Unsa ang porma sa mata sa alimango?__________ 4. Unsa ang grano sa bayanan sa umang?__________ 5. Unsa ang grano sa bayanan sa swaki?___________ IKA-DISESAIS NGA PAGTULON-AN Magkasuhi nga mga Kolor Unang Buluhaton Color Wheel nga Gikan sa Sinagol nga Primerang Kolor Ang color wheel nga gikan sa sinagol nga primerang kolor naglangkob og pasiuna ug ikaduha nga mga kolor. Unsa ang mga pasiunang kolor? _______ , ________ , _______ Unsa ang mga ikaduhang kolor? _______ , ________ , ________ Kopyaha ang color wheel sa kahon sa bond paper. Pintali kini gamit ang mga pasiuna ug ikaduha nga mga kolor. 166 Ikaduhang Buluhaton Pag-ila sa mga Magkasuhi nga Kolor Ang magkasuhi nga kolor mao ang pasiuna ug ikaduha nga kolor. Atong ilhon ang magkasuhi nga mga kolor. Pasiuna nga mga Kolor Ikaduha nga mga Kolor pula asul dalag berde kahil lila Idrowing sa papel ang mga pares nga mananap gamit ang magkasuhi nga kolor. Ikatulo nga Buluhaton Hardin sa mga Kabakaba/ Alibangbang Direksiyon: Pintali ang pares nga kabakaba/ alibangbang nga nitugdong sa mga bulak. Pagpili og magkasuhi nga mga kolor nga gusto nimong gamiton. 167 Ikaupat nga Buluhaton Pares Mi! Unsa ang mga pares nga mananap nga adunay magkasuhi nga mga kolor? Direksiyon: 1. Andama ang mga gamitonon sa alampat. 2. Idrowing ang pares nga mananap sa imong alampat. 3. Pintali ang pares nga mananap og magkasuhi nga mga kolor gamit ang water color o poster paint. 4. Ipadayon ang pagtrabaho hangtod ka mahuman. 5. Isulat ang ulohan sa imong alampat sa badlis nga gitagana. 6. Pagbantay nga magpabilin nga limpyo ang imong trabaho. 7. Pagsulat og duha ka pahayag/sentences mahitungod sa imong alampat. Iapil og sulat ang kolor nga gigamit nimo sa pagpintal. 8. Pagkahuman, limpyohi ang imong lugar. Ipasa ang nahuman nga alampat sa magtutudlo. Hinumdomi Ang mga suhi nga kolor mao ang pasiuna ug ang ikaduha nga mga kolor. Mao kini ang mga suhi nga kolor. pula – berde asul – kahil dalag – kolor ube 168 IKA-DISESYETE NGA PAGTULON-AN Organic ug Nagkalain-laing nga mga Porma ug Grano Unang Buluhaton Pagpangita ug Pagpares Unsa ang mga nagkalainlaing porma? Sulayi pagpangita ang pares sa napikas nga porma. Ang pares niini mao ang gikoloran og suhi niya nga kolor. Isulat ang letra sa tukmang tubag human sa numero. B. A 1. a. 2. b. 3. c. 4. d. 5. e. 169 Ikaduhang Buluhaton Organic ug Nagkalain-laing mga Porma nga makita samga Mananap Ang mga mananap adunay nagkadaiyang porma. Kini adunay susama nga porma nga geometric. Ang organic nga porma mao ang natural nga porma sa tanom, mananap, ug uban pa. Ang nagkalain- laing porma mao ang regular nga mga porma sama sa lingin, kwadrado, kahon, ug uban pa. Direksiyon: Idrowing ang geometric nga porma sa mga mananap nga gihulagway. Mananap Geometric nga Porma 170 IkatulongBuluhaton Geometric nga Porma sa Mananap Direksiyon: Paghuna-hunaog porma. Isumpay ang mga nahuna-hunaang porma ug pun-i ogdetalye nga parte nga kabahin sa mga mananap nga inyong gustong ihulagway aron makompleto. Isulat kini sa papel. Ikaupat nga Buluhaton Grano sa mga Mananap: Puntik-puntik, Balahiboon, Sinaw, ug Danlog Unsang grano sa mananap ang inyong nailhan? Sulayi paghatag og grano ang mga mananap nga gihulagway. 171 Ikalima nga Buluhaton Ihalas nga Mananap Direksiyon: Pagpintal og ihalas nga mananap. Sulati og tulo ka pahayag bahin niini. Ilakip ang kolor, porma, ug grano. Tugon: Sunda ang direksyon sa paghimo sa inyong alampat ug ang paghatag og bili niini sa ika-disesais pagtulon-an. Hinumdomi Ang organic nga porma mao ang mga porma nga natural sa tanom, mananap ug uban pa. Ang geometric nga porma mao ang regular nga mga porma sama sa lingin, kwadrado, kahon, ug uban pa. Adunay mga grano ang mga mananap. Kini mao ang puntik-puntik, balahiboon, danlog, ug sinaw. 172 IKA-DISEOTSO NGA PAGTULON-AN Pagdebuho Gamit ang mga Linya, Kolor, ug Porma Unang Buluhaton Kompletoha ug Kolori Ko Unsang mananapa ang gihulagway? Unsa ang mga parte nga kulang nga bahin sa mananap? Kompletoha kini. Pintali kini gamit ang mga pasiuna ug ikaduha nga mga kolor. 173 Ikaduhang Pagtulon-an: “Chikading”. Paminawa ang pag-awit sa magtutudlo sa “Chikading”. Kantaha uban ang paglihok sa lawas nga gitudlo kaninyo. “Chikading” Chorus: I. Chikading, chikading May lima ka chikading Nibatog sa sanga Nilupad ang usa, Naglupadlupad Chikading, chikading Naglupadlupad Upat na lang sila (Balik sa Chorus) II. upat – tulo III. tulo – duha IV. duha – usa Tugon: Balika ka lima ang pag-awit. Pulihi ang mga numero nga gilinyahan sa mga numero nga naa sa II, III, ug IV. 174 Ikaduhang Buluhaton Sugilanon Sa Usa ka Bata nga Gustong Mahimong Pintor Adunay usa ka bata nga nagngalan og Jef. Nagdamgo siya nga mahimong bantog nga pintor. Nadasig siya sa mga nabuhat ni Fernando Amorsolo . Gusto ni Jef nga ipintal ang paborito niya nga alampat. Iya kining suod nga higala. Ang paboritong alampat niya kay ang iyang binuhing iro nga si Yushi. Nangita siya og motabang kaniya. Mahimo ba ninyo siyang tabangan? Ikatulong Buluhaton Pagpintal ni Yushi Direksiyon: Idrowing ang sumbanan ni Yushi. Bagaa ang mga linya sa mga bahin sa lawas. Pun-i og puntik ug balahibo. Pintali aron kini monindot. 175 Ikaupat nga Buluhaton Ang Paboritong Nako nga Butang Direksiyon: Gamit ang bond paper, ipintal ang inyong paboritong butang. Tugon: Sunda ang direksyon sa paghimo sa inyong alampat ug ang paghatag og bili niini sa ikadisesais nga pagtulon-an. Hinumdomi Ang mga elemento sa Art sama sa kolor, linya, porma, ug grano mopanindot sa inyong alampat. 176 IKA-DISENUEBE NGA PAGTULON-AN Dyip: Hari sa Karsada Unang Buluhaton Kasayuran Mahitungod sa Dyip “Dyip: Hari sa Karsada” Ang dyip nailhan nga Hari sa Karsada sa Pilipinas. Kini gituohan nga simbolo sa pagkamaabtikon ng pagkamamugnaon sa mga Pilipino. Ang unang dyip gimugna gikan sa dyip militar nga gibilin sa mga Amerikano niadtong Ikaduhang Gubat sa Kalibotan. Usa ka dili kasagarang dyip ang namugna gikan sa mga biya. Ang mga atop gigama gamit ang metal aron maghatag og landong. Nagkalain-laing porma ang nahimo aron maghatag og dugang nga kaanyag. Karon, ang atong kadalanan gilangkoban sa mga dyip. Dad-on kamo niini sa inyong gustong padulngan agi sa kadalanan. Ang mga pasahero malipayon sa hamugaway apan barato nga biyahe. Pagsakay sa Pilipinhong paagi….Pagbiyahe kamo sakay sa Hari sa Karsada. Sakay sa dyip kauban ang inyong pamilya. - 177 J. Arcilla Nganong gitawag nga Hari sa Karsada ang dyip? Unsa ang nakapanindot sa dyip? Unsa nga mga linya, kolor, ug porma ang makita ninyo sa dyip. Ukaduhang Buluhaton Sumpaya ug Kompletoha Ako Direksiyon: Ipasubay ang mga putol- putol nga linya aron makaporma og usa ka butang. Pintali kini og dalag, lunhaw, kahil, o ube. Adornohi kini sama sa hulagway sa dyip nga inyong makita sa kadalanan. 178 Ikatulong Buluhaton Ang Damgo ko nga Dyip Gusto mo ba nga makabaton og kaugalingong dyip? Unsaon nimo kini paghulagway? Direksiyon: Gamit ang bond paper, pintali ang dyip sa imong damgo. Panindota kini gamit ang mga nagkalainlaing linya, kolor, ug porma. Tugon: Sunda ang direksyon sa paghimo sa inyong alampat ug ang paghatag og bili niini sa ikadisesaisnga pagtulon-an. IKABAYENTE NGA PAGTULON-AN Pagpintal og Butang Unang Buluhaton Travelogue Direksyon: Basaha ang usa ka travelogue. Sutaa ang mga lugar nga gibisita. Nakaadto na ba ka niining mga lugara? Mahulagway ba nimo kini? Unsa ang mga linya, kolor, ug porma ang makita sa mga nindot nga talan-awon. 179 Gihangyo ko sa akong higalang turista nga kuyogan siya sa iyang pagsuroysuroy. Giingnan ko niya nga nakabalita siya bahin sa mga maanindot nga talan-awon sa atong nasod. Gusto niyang adtoon ug kuhaan og hulagway. Ako siyang giubanan sa kabilin nga lugar sa Luzon. Pagkaanindot sa mga hagdanhagdan nga humay sa Banaue. Nahingangha siya dihang ako siyang giingnan nga gihimo kana gamit ang mga kamot sa mga Ifugao. Nadani usab siya sa kaanindot sa Bulkang Mayon sa Legaspi City. Perpekto ang porma susama sa apa. Unya, niadto mi sa Bohol diin makita ang maanindot nga daghang bungtod nga nakaporma. Susama sila sa mga tsokolate. Ako siyang giingnan nga berde ang mga bungtod kon ting-ulan tungod sa mga sagbot. Apan, ang berde nga sagbot mahimong kape kon ting-init. Susama kini sa mga tsokolate. Sa Siyudad sa Cebu, nahingangha siya sa gibutangan sa Krus ni Magellan . Gusto niyang bisitahon ang kinatas-an nga bukid sa nasod asa makita si Haribon. Mao nga among gisuroy ang inilang Siyudad sa Davao. Nagpakuyog mi sa among pagkatkat sa bukid. Kato usa ka anindot nga kasinatian. Giingnan ko niya nga mosuroy na usab kami og laing maanindot nga talan-awon sa atong nasod sa sunod tuig. Nadani gayud siya sa kaanindot sa mga talan-awon. - J. Arcilla 180 Tan-awa ang mga lugar nga giila sa iyang kaanindot. Nakaila ba ka niini? Asa man kini makita? Unsa ang nakapaanindot nila? http://en.wikipedia.org/wiki/File:Mount_Apo.jpg http://en.wikipedia.org/wiki/Magellan%27s_Cross http://en.wikipedia.org/wiki/File:Banaue_Rice_Terraces.jpg http://en.wikipedia.org/wiki/File:IMG_0919_Chocolate_Hills.jpg http://en.wikipedia.org/wiki/File:Mt.Mayon_tam3rd.jpg 181 Ikaduhang Buluhaton Pilipinas: Maanyag ko nga Nasod Direksyon: Pintali ang maanyag nga talan-awon sa atong nasod. Bagaa ang mga linya aron maklaro ang mga porma. Kolori kini aron labing mapaanindot. 182 Ikatulong Buluhaton Maanyag ko nga Lugar Direksyon: Ginamit ang bond paper, idrowing ang maanindot nga talan-awon sa inyong lugar. Bagaa ang mga linya aron maklaro. Pintali kini sa kolor nga inyong gusto. Tugon: Sunda ang direksyon sa paghimo sa inyong alampat ug ang paghatag bili niini sa ikadisesais nga pagtulon-an. Hinumdomi Ang kabansay sa paggamit sa mga galamiton sa pagpintal gikinahanglan aron makab-ot ang tinguha nga mahimong maayong pintor. 183 IKA-BAYENTE – UNO NGA PAGTULON-AN Pagprinta o Pagpamatik Gamit ang mga Dahon Basaha Gilibotan ang atong palibot sa nagkalain-laing matang sa alampat. Ang uban niini nagsugid sa nagkalain-laing kasinatian. Ang uban usab bunga sa kalantip sa imahinasyon. Nagkadaiya ang mga alampat nga atong makita sa palibot. Kini tungod sa mga pamaagi sa pagbuhat niini. Maanindot kini nga talan-awon ug makawagtang sa atong kakapoy. Ang printmaking o pagprinta/pagpamatik usa lang sa mga pamaagi sa pagmugna og disenyo gikan sa mga dahon. Mahimo kining buhaton pinaagi sa pagduot, pagbagnod, pagtamla o pagpatik ug pagpahid sa usa ka pinintalang butang ngadto sa papel. Sa paghatag og bulok o kolor, pwede mo kining gamitan og pintal, tina o watercolor. Mabulokon ug madanihon ang alampat pinaagi sa pagprinta o pagpamati 184 Susiha Sud-unga ang mahimo nga alampat gikan sa dahon. Masulti ba nimo ang porma sa dahon? Susama ba niini ang ubang dahon? Hinumdomi Nagkalain-lain usab ang porma ug grano sa mga dahon. Adunay lingin, triangulo ug oblong. May mga dahon nga hamis ug sapnot (dili hamis) hikapon. Nakahibawo ba kamo nga makahimo mo ug nindot nga alampat sa mga dahon? Tan-awa kini. 185 Unang Buluhaton Printmaking o Pagpamatik nga mga Dahon Mga Gamitonon mga dahon sama sa fern, bayabas ug mansanitas tina nga nagkalin-lain kolor nga gisagol sa tubig bond paper karaan nga pamantalaan/pantalon o t-shirt gamay nga brush Mga Buhatonon 1. Andama ang mga kagamiton sa imong bulohaton sama sa mga dahon, tina, bond paper ug karaan nga mantalaan. 2. Ituslob ang brush sa tina ug ipahid ang pinintalang bahin sa dahon ngadto sa bondpaper. 3. Iduot kini paghinay sa bondpaper. 4. Buhata usab ang sama nga paagi ngadto sa ubang dahon gamit ang lain-laing kolor sa tina. 186 Ikaduhang Buluhaton Direksiyon / Tugon: Butangi og tsek ( )kon sakto ang pahayag ug ekis( X )kon dili sakto. 1. Magamit ang mga dahon sa pagbuhat og maanindot nga alampat. 2. Ang mga dahon adunay nagkalain-laing porma. 3. Hamis ang grano sa tanang dahon. 4. Sa Leaf Printmaking, idrowing ang mga dahon para makabuhat og disenyo. 5. Sa pag-ila sa mga porma, gamiton nato ang atong mga mata. 187 IKA-BAYENTE – DOS NGA SEMANA Pagprinta o Pagpamatik Gamit ang Pal-ak sa Saging BASAHA Maanindot tan-awon ang mga gipananom nga saging. Angnagkalain-lain nga parte sa saging mapuslan ra. Makawagtang sa sakit sa ulo ug tiyan ang bugnaw nga dahon. Makaayo sa mga samad and dinukdok nga bahin sa iyang lawas. Makakuha sa kagutom ang bunga niini. Susiha Gusto ba nimo nga mawala usab ang imong kakapoy? Dako og ikatabang ang mga pal-ak sa saging. Makamugna ka og usa ka talagsaong alampat para pagwagtang sa imong kakapoy. Tan-awa ang mga pinintalang bani o pal-ak sa saging. Sud-onga ang ilang kolor/bulok. Kaya ba nimo ang pagbuhat og maanindot nga disenyo pinaagi niini? 188 Hinumdomi Mahiwa nimo ang mga pal-ak sa saging sa nagkalin-laing gidak-on para makamugna og talagsaong disenyo. Ang pagpili sa sakto nga kumbinasyon sa bulok o kolor makatabang sa pagpahayag sa gikahinaman nimong disenyo. Angay natong hinumdoman nga magmatngon kita sa paghiwa sa mga pal-ak sa saging gamit ang kutsilyo. 189 Unang Buluhaton Printmaking/Pagpamatik sa mga Pal-ak sa Saging Mga Gamitonon: 6 ka pulgada nga pal-ak sa saging tina nga nagkalain-laing kolor mga gagmay nga sudlanan karaang pamantalaan (para hapin lang) Mga buhatonon: 1. Hiwaon ang pal-ak sa saging sa nagkalain-laing pamaagi. Pababag nga paghiwa, pataas nga paghiwa sugod/gikan sa ibabaw hangtod paubos sa pal-ak, o pataas nga paghiwa sa makaupat aron makabuhat og lain nga pagpamatik. 190 2. Piloa ang karaan nga mantalaan sa makaupat. Himoa kini nga murag tualya ug ibutang sa paper plate. 3. Andama ang tinimplang tina. 4. Ibubo ang tinimplang tina sa papel nga tualya. Mao kini ang imong tamlaanan. 5. Ituslob ang hiniwa nga pal-ak sa saging sa tina. Ipahid kini sa kilid sa papel nga tualya aron makuha ang mga sobrang tina sa palibot. 6. Iduot og hinay/ipatik ang natinang pal-ak sa saging sa bond paper sulod sa usa ka segundo. 7. Buhata usab kini sa nagkalain-laing gidak-on nga pal-ak sa saging gamit ang nagkalain-laing kolor sa tina. 191 Ikaduhang Buluhaton Kolori ang mangga og dalag Kon tinuod o sakto ang hugpulong. Ayaw kolori kon ang hugpulong dili sakto. 1. Ang pal-ak sa saging mahimong gamiton sa pagpinta ug usa ka disenyo. 2. Managsama ang grano sa sulod ug gawas nga bahin sa pal-ak sa saging. 3. Ang pinutol-putol nga pal-ak sa saging nakamugna og usa ra ka disenyo sa pagpamatik. 4. Ang pagbalik-balik sa porma o print sa alampat nakapamatuod sa pagka importante niining parteha. 5. Makatambal sa ginagmay nga pangos ang dinukdok nga pal-ak sa saging. 192 IKA-BAYENTE – TRES NGA SEMANA Pagprinta o Pagpamatik Gamit ang mga Prutas ug Utanon Basaha Ang alampat pinaagi sa pagprinta o pagpamatik usa ka madasigon ug makalingaw nga gimbuhaton. Ang paggamit sa mga prutas ug utanon usa ka laing pamaagi sa pagpakita sa atong abilidad sa pagmugna og alampat. Nagkinahanglan kini og pag-amping, pokus ug oras. Susiha Ang makita sa mga larawan nagpahinumdom kanato. Kinahanglan prutas ug utanon atong kaonon. Ang mga utanon makahimsog sa atong lawas. Makapahamis sa panit ang tam-is nga mga prutas. 193 Hinumdomi Adunay lain nga mga gamit ang prutas ug utanon.Sa pagmugna og alampat kini atong pagabuhaton.Kini usa ka hagit sa atong mga kabataan, Pagbuhat og talagsaon disenyo suwayan. Unang Buluhaton Pagprinta o Pagpamatik sa mga Prutas ug Utanon Mga Gamitonon: tina mga prutas ug utanon sama sa carrot, tamatis, ug hilaw nga kapayas bond papers gagmayng sudlanan karaan nga pamantalaan (para hapin lang) 194 Mga Buhatonon: 1. Hiwaa ang carrot ug tamatis sa nagkalain-laing pamaagi. Pababag nga paghiwa o pataas nga paghiwa sugod/gikan sa ibabaw hangtod paubos sa pal-ak, o pataas nga paghiwa sa makaupat aron makabuhat ug lain-lain nga pagpatik. 2. Piloa ang karaan nga mantalaan sa makaupat. Himoa kini nga tualya. Ibutang kini sa paper plate. 3. Pagbubo ug tina sa papel nga tualya, mao kini ang imong tamlaan. 4. Ituslob ang hiniwa nga carrot ug tamatis sa tina. Ipahid kini sa kilid sa papel nga tualya aron makuha ang mga sobrang tina sa palibot. 5. Iduot og hinay/itamla ang natinang carrot ug tamatis sa bond paper aron maporma ang usa ka disenyo. 6. Pagbubo og tina sa papel nga tualya, mao kini ang imong tamlaan. Buhata usab kini sa nagkalain-laing hiwa sa hilaw nga kapayas nga gamit ang nagkalain-laing kolor sa tina aron mapaanindot ang imong disenyo. 195 Ikaduhang Buluhaton Kolori ang mga saging og dalag kontinuod o husto ang hugpulong. Ayaw kolori kondili tinuod o dili husto. 1. Alang lang sa pagkaon ang mga prutas ug utanon. 2. Maanindot tan-awon ang mga prutas tungod sa ilang nagkalainlaing kolor. 3. Ang mga utanon sama sa tamatis ug carrot mahimong gamiton sa pagpamatik. 4. Ang krayola mahimong ipahid sa mga utanon ug prutas para sa pagpamatik. 5. Ang mga lunhaw nga utanon makadaut sa atong panlawas. 196 IKA-BAYENTE – KWATRO NGA SEMANA Pagprinta o Pagpamatik Gamit ang Ginit Basaha Makita nato ang ginit nga sa lubi nipilit. Mapuslan kini sa daghan nga paagi. Magamit ang mga parte niini sa nagkalain-laing pamaagi. Ang mga silhig gama sa tukog sa lubi. Ang mga laya nga dahon ug palwa puyde masugnod. Lamian ug sustansiyado ang bunga sa lubi. Ang punoan niini magamit sa pagbuhat og balay. Nakahibawo ba ka nga makamugna ka og usa ka anindot nga alampat sa ginit? Susiha Makamugna ka og dekorasyon sama sa parol, gamay nga bukag ug uban pa pinaagi sa nagkalin-laing parte sa lubi. Unsa kaha ang imong mabuhat sa ginit? 197 Hinumdomi Kape ang bulok o kolor sa ginit. Walay laing kolor niini. Kon imo kining hikapon, mabati nimo ang iyang grano. Mahimo nimo kining putol-putolon sa nagkalin-laing gidak-on para makamugna og maanindot nga disenyo. Atong sulayan karon ang pagmugna og alampat gamit ang ginit nga makuha nato sa lubi. Unang Buluhaton Pagprinta o Pagpamatik sa Ginit Mga Gamitonon: ginit sa lubi pintal gamay nga paint brush bond paper gagmay nga sudlanan karaan nga pamantalaan 198 Mga Buhatonon: 1. Paghuna-huna ug disenyo. 2. Paghimo og giya sa imong disenyo. 3. Putol-putola ang ginit sa nagkalain-laing porma aron mahitabo ang nahuna-hunaang disenyo. 4. Hapini og mantalaan ang imong lamesa o lingkoranan. 5. Pintali ang nagkalain-laing porma sa ginit og nagkalain-laing kolor. 6. Iduot ang nagkalin-laing porma sa ginit nga pinintalan ngadto sa bond paper base sa giya nga imong nahuna-hunaang disenyo. 7. Tangtanga ang ginit sa papel ug paugha kini. Ikaduhang Buluhaton Idrowing ang smiley kon nabuhat nimo ang mga musonod nga bulohaton.Idrowing ang magul-anong nawong kon wala nimo kini mabuhat. 1. Gisunod nako ang giya sa akong disenyo. 2. Nigamit ako og ginit sa pagmugna og disenyo. 3. Naghugaw-hugaw ako sa palibot sa akong buhatanan. 199 4. Nigamit ako og pintal sa pagbutang og kolor sa akong kagamitan. 5. Makita sa akong disenyo ang mga element saalampat sama sa grano, porma ug kolor. IKA-BAYENTE – SINGKO NGA SEMANA Pagpinta o Pagpamatik Gamit ang Okra Basaha Gikinahanglan nga ang matag-usa kanato mokaon og utanon. Adunay mga nagkalain-laing klase sa utanon. Nailhan ang okra nga usa sa mga sustansiyadong utanon. Sayon kining itanom ug dali ra usab buhion ug patuboon. Lamian kini nga kaonon. Mahimong utanon ug kilawon. Apan kahibalo ba ka nga mapuslan ang okra sa laing pamagi? Susiha Ang okra kon imo nga hikapon, dili kini hamis. Kon imo kining putlon, puti ang kolor sa iyang ilawom. Pero mapintalan kini og nagkalain-laing bulok/kolor para makamugna og usa ka mabulokon nga alampat. 200 Kantaha “Ang Okra” (Ni Josefina Alamcen ug Raquel Solis) Ang utanon nga okra Lamian, lamian Mahimo nga un-onan Para sud-an. Hinumdomi Ang kolor maoy naghatag og kinabuhi sa alampat. Ang pinutol-putol nga okra dali ra nga pintalan. Puyde ra imo kini nga ihinay og pahid sa napili nimo nga pintal sa dili pa kini nimo iduot sa papel. Sama niining alampat sa ubos. 201 Unang Buluhaton Pagprintao Pagpamatik sa Okra Mga Gamitonon: okra pintal nga nagkalain-laing kolor paper plates gagmay nga sudlanan gamay nga paint brush pencil karaan nga pamantalaan (para hapin lang) Mga Buhatonon: 1. Hiwaa ang okra sa nagkalain-laing gidak-on. 2. Piloa ang karaan nga mantalaan sa makaupat. Himoa kini nga murag tualya. Ibutang kini sa paper plate. 3. Pagbubo og pintal sa papel nga tualya, mao kini ang imong tamlaan. 4. Ituslob ang mga hiniwa-hiwa nga okra sa pintal. 5. Ipahid kini sa papel nga tualya aron makuha ang mga sobrang pintal sa palibot. 6. Iduot/ipatik ang napintalang okra sa bond paper. 202 7. Buhata usab kini sa nagkalain-laing hiniwa nga okra gamit usab sa nagkalain-laing kolor sa pintal. Ikaduhang Buluhaton Tugon: Isulat ang saktong numero sugod sa uno hangtod sa lima (5) base sa hustong pagsunodsunod sa paghimo og okra printing. A. Ituslob ang mga hiniwa-hiwa nga okra sa pintal. B. Pagbubo og pintal sa papel nga tualya, mao kiniang imongtamlaanan. C. Hiwaa ang okra sa nagkalain-laing gidak-on. D. Piloa ang karaan nga mantalaansa makaupat. Himoa kini nga murag tualya. Ibutang kini sa paper plate. E. Iduot ang napintalang okra sa bond paper. 203 IKA-BAYENTE – SAYIS NGA SEMANA Pagprinta o Pagpamatik Gamit ang Popsicle Sticks Basaha May panahon nga gusto kita mokaon ug ice drop nga gituhog sa popsicle stick. Pagkahuman og kaon ang popsicle stick hikalimtan lang kon unsay angay nga buhaton. Ang mga popsicle sticks daghan og kapuslanan. Makamugna ka ug mga butang nga puyde nimo makuwartahan. Sa paggamit niini sa alampat labaw ka nga ganahan. Susiha Dili tanang butang nga gipanglabay walay hinungdan. Angay mong hinumdoman ang uban niini pwede pang mapuslan. Ang mga popsicle sticks dali nga pormahon og usa ka disenyo. Hinumdomi Adunay kuwarta sa basura. Pagmugna og Recycle tinguhaon ta. Atong buhaton ang pagprinta sa alampat gamit ang popsicle sticks. Pintalan mo kini sa nagkalain-laing kolor. Pormahon og usa ka maanindot nga disenyo Sulayi sa pagbuhat. 204 Unang Buluhaton Pagprinta o Pagpamatik gamit ang mga Popsicle Sticks Mga Buhatonon: 1. Paghuna-huna ug disenyo. 2. Paghimo og giya sa imong disenyo. 3. Hapini og karaang mantalaan ang imong lamesa o lingkoranan 4. Pintali ang nagkalain-laing popsicle sticks og nagkalain-laing kolor 5. Iduot ang mga pinintalan popsicle sticks ngadto sa bond paper base sa giya nga imong nahunahunaang disenyo. 6. Tangtanga ang pinintalang popsicle sticks sa papel ug paugha kini. 205 Ikaduhang Buluhaton Isulat ang letra sa sakto nimong tubag. 1. Hainsa mga butang ang imong gigamit sa paghimo og disenyo? a. gagmayng b. popsicle bato sticks c. mga utanon 2. Unsa nga elemento sa alampat ang imong mahibaw-an sa imong paghikap sa popsicle sticks? a. porma b. grano c. kolor 3. Hain sa mga mosunod ang gigamit nato sa atong bulohaton? a. pagpatik b. pagkuskos c. paghuyop 4. Hain sa mga mosunod nga elemento sa alampat nasakop ang kwadrado ug triangulo? a. kolor b. grano c. porma 5. Hain sa mga mosunod nga pahayag ang mohulagway pag-ayo sa popsicle sticks? a. makadaut b. mabalik og gamit c. mainat 206 IKA-BAYENTE – SIYETE NGA SEMANA Stick Puppet sa Okra, Pal-ak sa Saging ug Tamatis Basaha Nakita ba ninyo nga nigamit ang imong magtutudlo og puppet? Gamiton kini sa pagsaysay sa usa ka istorya para madasig sa pagpaminaw ang tanang mga bata sa klase. Unsa kaha nga mga puppet ang imong nailhan? Susiha Tan-awa ang hulagway. Unsa ang gigamit sa nagkalain-lain nga bahin sa nawong? Unsa ang mga nagkalain-lain nga porma? Unsa usab ang nagkalain-laing mga kolor? 207 Kantaha Gamay nga lingin 2x Dako nga lingin Gamay nga lingin 2x Dako nga lignin Kini si Papa Kini si Mama Nagkaway-kaway Ug kini ang sakayan Nga ilang gisakyan Unom ka unom 2x Treyntay-sais Unom ka unom 2x Nahitsurang oso Hinumdomi Sa mga miaging alampat nagamit na nato ang okra, pal-ak sa saging ug tamatis. Gamiton nato kini sa lain nga pamaagi. Sama sa pagmugna og puppet nga gamiton sa makalingaw nga pakigsulti ug pag-istorya. 208 Magbuhat kita og usa ka talagsaong puppet diin ato kining gamitan og baga nga karton ug tukog sa kawayan nga sinasa. Adornohan sa nahisgotang gamitonon para maporma ang nawong. Unang Buluhaton Stick Puppet sa Okra, Pal-ak sa Saging ug Tamatis Mga Gamitonon: Pal-ak sa saging Okra Tamatis watercolor ice cream spoons cardboard Mga buhatonon: 1. Paggunting og triangulo nga porma gamit ang baga nga karton. 2. Ipatik ang mga mosunod nga parte sa nawong gamit ang okra, pal-ak sa saging ug tamatis. 3. Ituslob ang mga kagamitan sama sa okra, tamatis ug pal-ak sa saging sa water color. 4. Iduot og hinay/ ipatik ang napintalang mga kagamitan aron makompleto ang mga parte sa nawong. 209 Ikaduhang Buluhaton Ihulagway ang imong alampat pinaagi sa pagsulat sa ling-on sa sakto nga gidaghanon sa bayabas. IKA-BAYENTE – OTSO NGA SEMANA Birthday Card Making Gamit ang Ginit Basaha Malipayon kita kon moabot na ang atong adlawng natawhan. Magluto si mama og birthday cake. Adunay sorbetes ug uban pa. Makadawat usab kita og inadlawang regalo sama sa bag-o nga sinina, sapatos, dulaan, ug uban pa. Ang atong mga higala mohatag usab kanato og birthday card. Mahimo kining paliton ug mahimo kining buhaton. Atong buhaton kini karon sa lain nga paagi. Kini mao ang paggamit sa ginit. 210 Susiha Tan-awa ang hulagway. Unsay inyong nakita sa hulagway? Maila ba nimo ang grano sa ginit? Hinumdomi Daghan og kagamitan ang ginit. Nakabuhat na kita niini og bulak nga disenyo. Gawas niini, makabuhat usab kita og lain pang disenyo. Nasulayan na ba ninyo ang paghatag og usa ka birthday card? Magbuhat kita karon og birthday card gamit ang ginit. 211 Unang Buluhaton Pagbuhat og Birthday Card sa Ginit Mga Gamitonon: ginit cartolina gunting pamintal lapis gamay nga brush Mga Buhatonon: 1. Paghuna-huna og disenyo. 2. Paghimo og sumbanan sa imong disenyo. 3. Putol-putola ang ginit sa nagkalain-laing porma aron mahitabo ang nahuna-hunaang disenyo. 4. Hapini og mantalaan ang imong lamesa o lingkoranan. 5. Pintali ang nagkalain-laing porma sa ginit og nagkalain-laing kolor. 6. Iduot ang nagkalin-laing porma sa ginit nga pinintalan ngadto sa bond paper base sa sumbanan nga imong nahuna-hunaang disenyo. 7. Tangtanga ang ginit sa papel ug paugha kini. 212 Ikaduhang Buluhaton Idrowing ang smiley sa linya kon nabuhat nimo ang mga musonod nga bulohaton. Idrowing ang magul-anong nawong kon wala nimo kini mabuhat. ________ 1. Gihangyo nako ang magtutudlosa paghimo sa akong disenyo. ________ 2. Nigamit ako og linen nga papel sa akong alampat. ________ 3. Nigamit ako og nagkalain-laing porma sa akong alampat. ________ 4. Nagustuhan nako ang akong alampat tungod sa iyang kolor ug pagkamadanihon. ________ 5. Nalingaw ako sa paghimo sa akong alampat. 213 IKA-BAYENTE – NUWEBE NGA SEMANA Christmas Card Gamit ang Ginit Basaha Ang buwan sa Disyembre ang gituohan nga pinakasadya nga panahon sa tuig. Adunay mga parol nga gibitaysa mga balay. Mahalon ang uban niini. Ang uban ginama lang sa mga lokal nga gamitonon sama sa paggamit ug ginit. Susiha Tutoki pag-ayo ang hulagway. Aduna ba kamoy naobserbahan nga mga grano sa dibuho? Giunsa man kini paghimo? Hinumdomi Sa panahon sa pasko, naandan nato ang paghinatagay og mga Christmas card. Ang uban niini mga pinalit ug ang uban usab mga hinimo bunga sa kalantip sa atong imahinasyon ug lihok sa atong panginamot. 214 Sa paggamit sa ginit, angay natong hinumduman nga ato kining putol-putolon ug pormahon og usa ka disenyo. Sa alampat nga atong buhaton karon, atong ipakita ang atong abilidad sa paghimo og Christmas card gamit ang ginit. Unang Buluhaton Christmas Card sa Ginit Mga Gamitonon: ginit pintal nga nagkalin-laing kolor gamay nga paint brush cartolina gunting lapis 215 Mga Buhatonon: 1. Paghuna-huna ug disenyo. 2. Paghimo og sumbanan sa imong disenyo. 3. Putol-putola ang ginit sa nagkalain-laing porma aron mahitabo ang nahuna-hunaang disenyo. 4. Hapini og mantalaan ang imong lamesa o lingkoranan. 5. Pintali ang nagkalain-laing porma sa ginit og nagkalain-laing kolor. 6. Iduot ang nagkalin-laing porma sa ginit nga pinintalan ngadto sa bond paper base sa sumbanan nga imong nahuna-hunaang disenyo. 7. Tangtanga ang ginit sa papel ug paugha kini. Ikaduhang Buluhaton Ihatag sa imong mama o papa ang nahuman na nimong Christmas card. Pagbuhat og lain pa nga Christmas card para sa imong papa. 216 IKA-TRAYENTA NGA SEMANA Pagprinta Gamit ang Sayote Basaha Ang sayote usa sa mga utanon. Sayon kini nga hiwaon ug humokon ang unod niini. Tungod sa anindot niini nga hulagway, angay kini nga gamiton sa pagbuhat og mga alampat. Susiha Ang pagkulit og mga letra sa sayote sayon ra nga buhaton. Paghuna-huna karon og makahuluganon nga pulong para sa imong alampat. Tan-awa ang naa sa hulagway. Andam na ba ka sa pagbuhat og sama niini? 217 Hinumdomi Ang utanon nga sayote dili lang para sud-an. Kini magamit usab sa mga alampat. Magkurba kita og mga letra ug magporma og usa ka disenyo. Puyde dagko nga mga letra ang mga buhaton. Puyde usab ang mga gagmay nga mga letra o kombinasyon sa dagko ug gagmay nga mga letra. Unang Buluhaton Pagprinta o Pagpamatik sa Sayote Mga Gamitonon: Sayote Pintal paper plate gamay nga paint brush plastik nga kutsilyo karaang pamantalaan (para hapin lang) Mga Buhatonon: 1. Andama ang mga gamitonon. 2. Pagpili og mga letra nga imong ikulit gamit ang plastik nga kutsilyo. 3. Paggama ug sumbanansa imong disenyo. 4. Pagkulit ug mga letra sa sayote. 5. Pintali ang mga nakulit nga sayote gamit ang gagmayng borotsa. 218 6. Iduot ang nagkalin-laing letra sa sayote nga pinintalan ngadto sa bond paper aron mamugna ang imong disenyo. 7. Tangtanga ang mga sayote sa papel ug paugha kini. Ikaduhang Buluhaton Isulat ang letra sa imong tubag. 1. Unsa nga butang ang imong gigamit sa paghimo og disenyo. a. sayote b. carrot c. okra 2. Giunsa nimo pagbuhat ang imong mga letra? a. pagputol b. paggisi c. pagkulit 3. Hain niini ang gigamitan nimo ug sayote aron makaporma ug disenyo? a. pagpamatik b. pagkuskos c. paghuyop 4. Sa unsa nga elemento nasakop ang kwadradoug triangulo? a. kolor b. grano c. porma 5. Giunsa nimo pagpakita ang kinaimportantehan nga elemento sa imong bulohaton? a. Pagbalik-balik sa kolor ug porma b. Pagbalik-balik sa gidak-on c. Pagbalik-balik sa disenyo 219 IKA-UPAT YUNIT: SCULPTURE AND 3-D CRAFTS ART IKATRAYNTAY- UNO UG IKATRAYNTAY-DOS NGA PAGTULON-AN 3-D Craft sa Kinaiyahan Unang Buluhaton Magdula Kita Pagpunit og napulo (10) ka bato nga nagkalainlaing gidak-on ug porma. Paghimo kamo og usa ka porma nga nagtindog sulod sa usa (1) ka minuto. Napatindog ba ninyo ang mga bato? Ngano man? Ngano man ang uban nga grupo wala makahimo niini? Hinumdomi Pagkatimbang ug Bagay- kalambigitan sa duha kun labaw pa nga disenyo. Sukod Butang nga Hulagway- sundanan nga porma sama sa ladu, gitlo ug uban pa. Ikaduhang Buluhaton Gamay nga Taboan Pagpili kamo og usa ka butang nga inyong ganahan. Ilista sa blackboard ang nagkalain-laing gamit sa pagmugna niini. 220 Hinumdomi Ang recycling usa ka pamaagi pagbuhat og mga mapuslanong butang nga iglalabay o basura na. Ikatulong Buluhaton Hardin sa Karton Mga Gamitonon: Bakanteng karton o botelyang plastik sama sa softdrinks ug mineral water Glue stick, glue Liso sa okra, talong ug kamatis nga inugtanom Lain-laing mga butang nga kinaiyahan o natural nga inuglabay na, nga pwede idayan-dayan sama sa mala nga liso sa ipil-ipil, sanga, dahon, glitters, mga daang magasin o papel pamputos og regalo. 221 Mga Buhatonon: 1. Putla ang taas o ibabaw sa mga karton o botelyang plastik. 2. Dayan-dayani kini sa mga nagkalain-laing mga butang aron maanindot tan-awon . 3. Pun-i kini og yuta. Itanom ang inyong liso. 4. Bubo-i og gamay nga tubig. 5. Ipaangay kini sa lugar nga dali nimong maatiman. Susiha Tan-awa og maayo ang imong ginama ug icheck ang kahon nga sa imong huna-huna nihaom sa gihatag nga basehanan nga anaa sa ilalom. Pag-andam sa paghatag og rason nganong mao kini ang imong gipili. Ikaupat nga Buluhaton Hinasa nga Sudlanan og Lapis/Ballpen Mga Gamitonon: Limpyo ug bakanteng lata. Gunting Glue/paste/glue stick with glue gun Mga daang magasin o papel para putos og regalo. 222 Lain-laing inuglabay nga mga butang nga hinimo sa tawo ug Ginoo. Mga Buhatonon: 1. Andama ang mga gamitonon sa alampat. 2. Kinahanglan nga ang gamiton nga lata limpyo/mala ug dili hait. 3. Tan-awa ang mga nahimo nga hinasa nga sudlanan nga anaa sa atong mini bazar o gamay nga taboan. 4. Pinaagi sa inyong mga dala nga mga gamitonon, paghimo kamo sama sa inyong mga nakita. 5. Mahimo kamong magmugna og inyong kaugalingon nga mga alampat. 223 IKA-TRAYENTAY’ TRES UG IKATRAYENTAY’KUATRO NGA PAGTULON-AN 3-D Crafts nga Ginama sa Tawo Unang Buluhaton Kinsa Ako? Basaha ang tigmo. Isulat ang inyong insakto nga tubag sa bakante nga linya. ug ang gamit nako Tigsukod og drawing ako Tighimo sa plano sa ug Ug lugar dulaanan Kinsa Ako? __________ 224 Tigpa-angay sa plano ug galamiton. Tigmando sa mga trabahador aron pagtukod sa mga gambalay ug lugar dulaanan. Kinsa Ako?_____________ Tubaga: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Unsa ang inyong nakita niining hulagway?______ Kinsa kaha ang nagtukod niining mga gambalay o building?_________ Unsa ang trabaho sa usa ka arkitecto?_________ Unsa ang trabaho sa usa ka inhenyero?_________ Nagtinabangay ba sila sa ilang pagtukod og gambalay o building?_________________________ Gusto ba nimo nga maghimo og sama niini?____ Ngano man?__________________________________ 225 Hinumdomi Atong mga higala ang arkitekto ug inhenyero. Ang architect tigplano sa porma sa balay o gambalay. Ang engineer ang mohimo sa gambalay o building base sa plano.Nagtinabangay sila. Sama nila, makahimo usab ka og gambalay o building og nagkalaing-laing porma sa balay pinaagi sa pagtapot-tapot sa mga nagkalain-laing butang. Ikaduhang Buluhaton Komunidad nga Hinimo sa Kahon Mga Gamitonon: Inuglabay nga karton, magasin ug uban pa. Renolyo nga tissue paper Glue, paste or glue stick Gunting Mga Buhatonon: 1. Andama ang mga galamiton. 2. Paghunahuna og imohang alampat. 3. Pusta ang inyong mga kahon og daang magasin o art paper. 4. Pormahi og pultahan ug bintana. 5. Ipapilit kini sumala sa imong napiliang alampat. 6. Dayan-dayani kini. 7. Ipatapot ang nahimo sa ibabaw sa tabon sa karton sa sapatos. 226 Susiha Tan-awa og maayo ang imong ginama ug i - check ang kahon nga sa imong huna-huna nihaum sa gihatag nga basehanan nga anaa sa ilalom. Pagandam sa paghatag og rason ngano nga mao kini ang imong gipili. IKA-TRAYENTAY’SINKO NGA PAGTULON-AN 3-D Crafts nga Gamit ang Papel Unang Buluhaton Picture Perfect 1. Kuhaa ang mga ginunting –gunting nga papel sa sulod sa sobre. 2. Bahiga kini aron maporma ang usa ka hulagway. 3. Ipatapot ang naporma nga hulagway sa manila paper 4. Ihulagway kini. Ikaduhang Buluhaton Paper Crumpling Mga Galamiton: mantalaan/magasin glue/papilit Masking/scotch tape Tabon sa kahon sa sapatos 227 Mga Buhatonon: 1. Andama ang mga galamiton sa paghimo og alampat 2. Paghunahuna og disenyo nga himuon 3. Kumot-kumota ang papel aron mahimo kini nga porma sa bola. 4. Itapot-tapot kini aron maporma ang usa ka disenyo. 5. Ipatapot ang nahimo sa ibabaw sa taklob sa karton sa sapatos. Susiha Tan-awa og maayo ang imong ginama ug icheck ang kahon nga sa imong huna-huna nihaum sa gihatag nga basehanan nga anaa sa ilalom. Pag-andam sa paghatag og rason ngano mao kini imong gipili. Ika-tulo nga Buluhaton Time Travel Samtang nagtukar ang usa ka instrumental music, hinumdomi ang mga lugar nga imong nabisita niadtong naa pa ka sa Unang Grado. Unsa may mga alampat nga imong nakita nga hinimo sa atong mga kaugalingong magbubuhat? Pagsulat og usa hangtod sa duha ka hugpulong/pahayag/sentence bahin niini. 228 IKA-TRAYENTAY’SAYES NGA PAGTULON-AN 3-D Crafts nga Tabanog Unang Buluhaton Balak Basaha: Ang Tabanog (ni: Jennifer O. Artiaga) Lupad tabanog, lupad Bisan asa ka pa mapadpad Sa hangin ikaw mopatigbabaw, sa panganod ikaw mopaibabaw. Tubaga: Mahitungod sa unsa ang balak?_________________ Asa molupad ang tabanog?__________________ Gusto ba kamo nga mogama og tabanog? Ngano man? ________________________________________ 229 Ikaduhang Buluhaton Lupad Tabanog! Lupad! Mga Gamitonon: Gamit na nga plastic bag. Lima (5) ka buok tukog sa lubi Lambo Inugputol Mga Buhatonon 1. Andama ang gamit nga plastic bag. Hiwaa ang kilid aron maporma kining usa ka diamond ug kinahanglan ma-kwadrado kini. 2. Kuhaa ang lima (5) ka tukog sa lubi ug ibaat kini ug hugot sa tunga arun maporma og usa ka krus. 3. Itaklap ang plastic bag ngadto sa napormang krus. 4. Bangagi ug itahi ang lambo sulod sa tunga niini. 5. Buhata ang sama niini sa upat ka tomoy sa tukog ug plastic bag. 6. Ibaat ang kada tomoy sa lambo. Human ibaat kini sa tunga. 7. Baati ang tukog og taas ug lig-on nga lambo para sa iyang ikog. Pwede ka nga makadugang og ginunting nga papel sa tomoy para sa pagpalupad. 8. Sa gawas sa atong classroom, ipalupad kini. 230 IKA-TRAYENTAY’SEYETE UG IKATRAYENTAY’OTSO NGA PAGTULON-AN Paper Mache Unang Buluhaton Picture Frame Magdula ta. Grupoha ang inyong kaugalingon sa upat. Pagporma kamo sa mananap nga akong isulti sulod sa (30) treyenta segundo. Tubaga: Unsa kabahin ang atong gidula?___________________ Gusto ba kamo maghimo sama niining mga mananap?________________________________________ Unsaon man paghimo niini?________________________ Hinumdomi Ang paper mache usa ka alampat nga gihimo sa pagsagul sa papel ug papilit (paste). Naggikan kini sa France. Sa Pilipinas gitawag kini ug Taka. 231 Ikaduhang Buluhaton Mananap Namugna Ko Mga Gamitonon: 3 ka tasa nga tubig daan nga newspaper daku nga yahong I ka tasa nga harina mga daang dulaan, tasa, estatwa Mga Buhatonon: 1. Usa magsugod, tabuni og mga daang newspaper ug plastik ang imong trabahoanan. 2. Isagul ang harina ug tubig sa yahong. Ukaya arun molapot hangtud mahimo na kining almirol. 3. Gisi-gisia ang newspaper ngadto sa 2x3 inches. 4. Butangi og papilit ang ginisi-gisi nga papel ug ipatapot deretso sa daang nimo nga butang. 5. Idapat ang paper mache derecho sa daang tasa, dulaan ug uban pa. 6. Itaklap-taklap ang mga ginisi-gisi nga papel sa butang. 7. Pahamisa ang mga ginisi-gisi nga papel hangtud makuha nimo ang gusto nga porma ug gibag-on niini. 8. Hulmaha ang imong paper mache pinaagi niini. 9. Ibitay para mamala. Pintali kini aron maanindot. 10. Ipaangay sa Art Corner ang inyong alampat. 232 IKA-TRAYENTAY NUWEBE UG IKA-KUWARENTA NGA PAGTULON-AN Clay Modelling Unang Buluhaton Ang Akong Nakat-onan Buhata: Itindak ang inyong mga tiil kong insakto ang hugpulong ug ipakpak ang mga kamot kong dili insakto. 1. Ang Paper-mache usa ka alampat nga gikan sa Korea. 2. Daghan ang pamaagi sa paghimo og papermache. 3. Ang mga ginisi-gising papel nga gansanggansang dali nga mutapot kaysa ginunting nga papel. 4. Ang mga inuglabay nga papel mapuslan ug mahimo pa kini nga lain ug importante nga butang. 5. Ang Paper-mache nagpakita og unsa ka importante ang mga papel. Hinumdomi Ang mga Pamaagi sa Clay Modelling Gisi-gisi: Paggisi-gisi sa clay gamit ang kumagko ug tudlo. Paligid: Pagpaligid sa clay gamit ang rolling pin. Lukon: lukon sa clay 233 Kawras: Ang paghimo og linya ug kawras sa ibabaw sa clay. Ikaduhang Buluhaton Ang Hinulma Nako Mga Gamitonon: Mounting board Limpyong panapton o daan nga mantalaan/magasin Dough or clay nga lain-laing kolor Mga inuglabay na nga butang (botunes, liso,ug uban pa) Mga Buhatonon: 1. Maghisgot ang kada usa sa grupo og unsa ilang hulmahon. 2. Hatagi ang kada usa sa grupo og igo nga clay para sa iyang hulmahon. 3. Ipaangay ang inyong nahimo na sa mounting board. 4. Dayan-dayanani ang nahimo na aron kini maanindot tan-awon. 5. Ibutang ang imong alampat sa Art Corner. Susiha Tan-awa og maayo ang imong ginama ug i check ang kahon nga sa imong huna-huna nihaum sa gihatag nga basehanan nga anaa sa ilalom. Pag-andam sa paghatag og rason ngano nga mao kini ang imong gipili. 234 Ikatulong Buluhaton Matching Type Ipares ang mga pulongsa Column A ngadto sa mga hustong pahayag sa Column B pinaagi sa pagdrowing og linya. Column A 1. Gisi-gisi Column B a. pagpaligid sa clay gamit ang rolling pin. 2. Paligid b. paghimo og linya ug kawras sa ibabaw sa clay 3. Lukon c. paggisi-gisi sa clay gamit ang kumagko ug tudlo 4.Kawras d. Paghunta-hunta sa clay 235 PHYSICAL EDUCATION Makompasong Kahanas nga Kalihokan sa Lihok sa Lawas 236 Pagtulun-an 1 - Porma sa Lawas ug Kalihokan sa Lawas (Body Shapes and Body Action) Mga Buluhaton 1. Hain niini ang nabagay o symmetrical? Hain ang wa nabagay o asymmetrical? 237 2. Basahon ang storya nga “Ang Unang Adlaw sa Lakaw” sa magtutudlo. Mo-senyas kini sa mga pulong nga naa sulod sa sal-ot o parenthesis. Sa senyas sa magtutudlo, ipakita ang porma sa butang nga isulte niini pinaage sa lihok sa lawas. “Ang Unang Adlaw Sa Lakaw” (First Day Out) Usa kadto ka maanindot nga kabuntagon puno sa kahayag tungod sa bidlisiw ni (haring adlaw) nga gidunganan usab sa kasadya sa mga langgam sa ibabaw sa mga (kahoy). Sa unang higayon gitugotan si Mario nga muadto sa Fun Fare kauban sa iyang mga amigo. Dako ang kalipay ni Mario! Daku nilang kamaya sa ilang nakita nga may mga mabulokong mga butang sama sa (balon), (tabanog), (cotton candies) ug mga lamian nga mga prutas sama sa (mangga), (mansanas) ug (lansones). Nalingaw usab sila og kaon og lamian nga tsokolate nga sorbetes sulod sa pagodpod nga (apa) ug lami ug dugaon nga (hotdog). Daku nilang kalipay nga nakasakay sa (ferris wheel). Nalingaw gyud sila kaayo. Dili malimtan ni Mario ang iyang kasinatian sa una niyang lakaw kauban sa iyang mga higala. 238 1. Hain man niini ang lihok sa lawas nga nabagay o nagpakita og balanse. 239 Pagtulun-an 2 – Kahanas sa Lihok (Movement Skills) Unang Adlaw (Day 1) Buluhaton 1 Pagporma og dako nga lingin pinaagi sa paggunitay og mga kamot. Mabuhat ba nimu ang mga lihok ug pampaugnat sa kusog nga akong isulti: A. 1. Lakaw pag-ihap og usa, duha, tulo, upat padulong sa tunga. 2. Balik sa lingin og mag-ihap usa hangtod upat. 3. Balikon pag buhat ang una ug ikaduha ug magihap og usa hangtod walo. 4. Lakaw pag-ihap og usa hangtod walo paingun sa too nga bahin ug pag-ihap usab og usa hangtod wala paingon sa wala nga bahin. B. 1. Pagdalagan padulong sa tuo nga bahin o (clockwise) mag-i hap og usa hangtod disesais. 240 2. Pagdalagan padulong sa wala nga bahin o (counter clockwise) mag-ihap usab ug usa hangtod disesais. Buluhaton 2 Hinganli ug alidongi (encircle) ang mga lihok na mabasa sa kahon nga atong nakat-unan: paglukso pagdagan pag-ukpaw pag-unat pagsipa pag-ambak pagkatkat pagdalagan pagdakin-as Buluhaton 3 Dula Let’s go Hop - Jump Relay 1. Magmugna og lima ka grupo ug molinya. 2. Magpili og usa ka miyembro ang matag grupo nga maglingkod sa unahan nga bahin sa linya nga may 5-7 ka metro ang gilay-on nga maoy tuyukan sa pagsugod sa dula. 3. Magpaabot og senyas ang matag grupo isip pagsugod sa pag-ambak (kaupat) ug paglukso (kaupat). Pagahimuon ang pagpuli-puli sa lihok hangtud motuyok sa miyembro nga naglingkod. Modagan balik sa pwesto ug tapion/hikapon 241 ang sunod nga mga miyembro sa grupo aron siya na usab ang mobuhat sa mga lihok. 4. Ang grupo nga unang matapos maoy modaug sa dula. Buluhaton 4 Magmugna og tulo ka grupo. Adunay duha ka lihok nga pagabuhaton ang matag grupo kung mapaminawan kini sa storya nga ihatag sa magtutudlo. Unang grupo - Pagdalagan (jog) ug pagdagan (run). Ikaduhang grupo - pag-ambak (jump) ug paglukso (hop). Ikatulong grupo - pag-ukpaw (gallop) ug pakdakin-as (slide). 242 Madula – dulaong Justin (Playful Justin) Adlaw kadto nga Sabado, ang mga higala ug kadula ni Justin naghulat na kaniya sa gawas sa ilang panimalay. “Mama, pwede ba ko makipagdula sa akong mga higala sa gawas?” pangutana ni Justin sa iyang inahan. “Oo, pero kinahangalan mobalik dayun ka sulod sa usa ka oras, ”tubag sa inahan ni Justin. Misinggit si Justin sa tumang kalipay kay natugtan man siya nga makig dula sa iyang mga higala. Paggawas ni Justin sa ilang balay nakita niya ang gibuhat sa iyang mga higala. Adunay nagdula og paglukso sa pisi. Ang uban kadula ug higala nagdula og piko pinaagi sa pag ambak-ambak. Nakita usab ni Justin si Bianca nga naglukso, nag ambak-ambak, midalagan, midagan ug nagdakin-as kauban ang ilang mga higala ug kadula. Tungod niini miapil usab si Justin sa mga lihok nga gibuhat ni Bianca ug sa ilang mga higala pagambak, paglukso, pagdagan, pag-ukpaw, pagdakin-as, ug pagdalagan. Nahimong malipayon og lingaw kaayo ang sabado sa mga bata. 243 Bulohaton 5 Markahi og check () ang lumbay (column) sa pagahimuon nga aktwal nga pag eksamin sa mga lihok sa pagdalagan, pagdagan, pagambak, paglukso, pag-ukpaw ug pagdakin-as. Mga Pangutana Oo Wala 1. Aduna bay higayon nga ang duha ka tiil wala modapat sa salog sa dihang ikaw midagan? 2. Dungan ba ang duha ka tiil pagtugdong sa salog sa dihang ikaw nilukso? 3. Ang pag-ambak ba gibuhat ra sa usa ka tiil? 4. Sa imong pag-ukpaw, ang paglakang gisundan ba og pagtaas sa maong tiil ug gibuhat kini sa usa ra ka kumpas? 5. Ang pagdakin-as og paspas nga sikit nga paglakang nahimo ra ba sa usa ka kumpas? Dugang nga buluhaton 1. Tan-awa ang mga hulagway. Ilha ug isulat ang mga nagkalain-lain nga lihok nga ilang namugna. 244 1) 2) 3) 4) 5) 2. Ilha ang mga lihok sa nagkalain-lain ngalan sa dula nga anaa sa kahon. Isulat ang ngalan niini sa mga uluhan (heading) nga anaa sa ubos. Luksong tinik Piko Luksong lubid Habulan Lukso baka Lumba sa kabayo Skating 245 Pagdagan Paglukso Pagdakin-as Pag-ukpaw (Run/Jog) (Jump/Hop) (Slide) (Gallop) 1. 1. 1. 1. 2. 2. 2. 2. 3. Markahi og check () ang husto nga tubag sa mga sitwasyon. a. Naglakaw sa kalsada si Roy ug nikalit pagbundak ang ulan. Unsa ang angayan buhaton ni Roy para makaabot og dali sa duol nga silunganan? _____ moambak _____ modagan _____ modakin – as b. Unsa nga lihok ang gamiton sa pagtabok sa kanal? _____ moambak _____ moukpaw _____ modagan c. Unsa nga lihok ang imong buhaton sa pagpasinaw sa salug gamit ang trapo? _____ moambak _____ moukpaw _____ magpadakin – as d. Nakabuhi ang kabayo sa kwadra og imo kini gigukod, unsa nga lihok ang gipakita sa kabayo? _____ modagan _____ madakin-as _____ moukpaw 246 e. Nagdula si Ana ug iyang mga higala og luksong lubid. Unsa nga lihok ang ilang gipakita? _____ dagan _____ dakin – as _____ ambak Hinumdomi: Paglakaw (Walk) – ang yano nga pagbalhin sa kabug – aton sa lawas gikan sa usa ka tiil ngadto sa pikas tiil. Ang usa ka tiil pirmi nga magpabilin nagdapat samtang nagpadayon sa paglakaw. Pagdagan (Run) – ang pagbalhin sa kabug – aton sa lawas gikan sa usa ka tiil ngadto sa lain tiil nga may hustong kapaspason nga maoy hinungdan sa duha ka tiil nga mo alsa sa salug samtang magdagan. Pagdalagan (Jog) – ang hinay–hinay nga pagdagan. Pag – ambak (Hop) – ang pag – ambak sa hangin sa usa ka tiil nga anaa ang kabug – aton sa lawas ug pagtugpa niini sa mao ra nga tiil. Paglukso (Jump) – ang paglukso sa hangin sa duha ka tiil ug pagtugpa sa duha ka tiil. Pagdakin-as (Slide) – pagpadapyos nga lakang 247 sundan sa alisto ug sikit sa usa ka tiil. Pag-ukpaw (Gallop) – ang paglakang nga sundan sa pagtaas sa maong tiil. Pagtulun-an 3 – Yano nga Bamkanhong Sayaw nga Paagi sa Kumpas (Simple Folk Dance and Rhythmic Routines) Buluhaton 1 Basaha ang mga sitwasyon ug ilha ang gilinyahan nga mga locomotor nga lihok kung nag gamit ba kini og even o uneven pattern. Isulat ang insaktong tubag sa inyong papel. 1. Matag buntag sayo magmata si Anna aron maglakaw (walk) paingon sa eskwelahan. _______________ 2. Ni dagan si Alger sa dihang mibundak ang ulan samtang paingon siya mupalit og pan. _______________ 3. Malipayong nag ukpaw-ukpaw (gallop) sila Angelo ug Emma sa ilang pagpanayaw. _______________ 4. Maampingon nga ni igpaw (skip) si Nanay para makalikay sa mga lim-aw sa dalan. _______________ 248 5. Alisto nga nagpadakin-as (slide) si Dodong arun maka puntos sa dula nga bahug-bahug. _______________ Pagtulun-an 4 - Salu-Salo ug Lumba (Relays and Races) Buluhaton 1 (Example Activity) Loco Race Unsaon pagdula 1. Magporma og dako nga alidong (circle). Maglakaw patuyok ug ipakpak ang mga kamot samtang kantahon ang Leron-leron sinta. 2. Motawag ang daku-dako (leader) og numero ug ang lihok nga gamiton nga paga buhaton, pananglitan, taglima-lakaw. 3. Sa pagkadungog sa taglima-lakaw (walk) manglakaw ug magtapok og taglima ang mga bata. 4. Sa pagkadungog sa tag-unom managan (run), magtapok og tag-unom ang mga bata nga magdagan. 249 5. Kon adunay mosubra nga dili maka-apil sa grupo mamahimong huwis (judge) uban sa magtutodlo. Tan-awa ang hulagway, susiha unsa ang ilang gibuhat ug sundoga kini. Samtang maglakaw ug magporma og alidong mokanta og Leron-leron Sinta. 250 Ang mga bata maglukso ug magporma og alidong (circle) nga ang grupo taglima. Ang mga bata modagan ug magporma og alidong (circle) nga ang grupo taglima andam sa sunod nga bulohaton. 251 Buluhaton 2 Ibabaw og Ilalom (Over and Under) Maglinya ang matag grupo mag-una ang daku-dako (leader). Pagsugod ipasa sa dakudako (leader) ang tukog (stick) ibabaw sa ulo ngadto sa bata sa iyang likod hangtod sa ulahi nga sakop sa grupo. Ang bata nga ulahi makakuha sa tukog (stick) modagan ngadto sa atubangan subay sa linya. Karon ipasa ang tukog (stick) padulong sa ubos, ipaagi sa tunga sa mga bitiis sa bata paingon sa luyo hangtod moabot sa ulahi. Modagan ang ulahi nga bata nga nakakuha og tukog (stick) ngadto sa atubangan sa linya. Usbon ang maong pamaagi nga pagpasa pagbaylo-baylo sa ibabaw sa ulo ug sa ubos sa tunga sa mga bitiis. Ang una makabalik sa orihinal nga posisyon mao ang mudaog. Tan-awa ang hulagway aron masabtan sa grupo unsay angay buhaton. 252 Ibabaw (Over) Ilalom (Under) Buluhaton 3 - Rayos sa Ligid (Spokes of Wheel) Magporma sama sa ligid ang mga bata maguna ang daku-dako (leader). Pagsugod ipasa sa daku-dako (leader) ang bola subay sa linya hangtod sa ulahi nga sakop sa grupo. Ang ulahi nga bata motuyok sa alidong (circle) dala ang bola balik sa grupo atubangan sa linya. Ang dula magpadayon hangtod ang daku-dako (leader) ug ang membro makabalik sa orihinal 253 nga posisyon. Ang grupo nga mauna mahuman maoy mudaog. Tan-awa ang hulagway. Tun-i unsay buhaton niini nga dula. 254 Buluhaton 4 - Maglukso nga Salu-salo (Hopping Relay) Maglinya og upat ka grupo ang mga bata mag-una ang daku-dako (leader). Kon magsenyas ang daku-dako (leader) ang bata nga anaa sa una maglukso padulong sa padulnganan (goal). Motuyok pabalik pinaagi sa pagdagan padulong sa sunod nga bata. Kini magpadayon sa ulahi nga bata. Ang una makahuman maoy mudaog. 255 Buluhaton 5 - Isda og Pukot (Fish and Net) Diha sa dulaanan ang katunga nga mga bata mag gunitay sa ilang mga kamot sama sa letra C nga mahimong pukot ang katunga nga mga bata maoy mamahimong isda niini nga dula. Inig senyas sa daku-dako (leader) ang tanan nga isda managan aron dili makuha. Ang nagsilbi nga pukot nga mga bata maningkamot nga daghan makuha nga isda. Ang makuha nga isda mosumpay sa linya. Kon maputol ang pukot manggawas ang mga isda. 256 Pagkahuman sa lima ka gutlo magbaylo dayon ug posisyon; ang mga bata nga nagsilbi nga pukot mao na usab ang isda. Ug ang mga bata nga nagsilbi nga isda mao na usab ang pukot. Tan-awa ug tun-i ang hulagway. Buhaton kini kon nasabtan sa mga bata. Buluhaton 6 - Mag-uuma ug ang Hangin (Farmers and the Wind) Magporma ug duha ka grupo ang mga bata. Sa matag grupo adunay bata nga motindog atbang sa linya sa dulaanan. Ang usa ka grupo magrepresenta og mga bulak. Ang atbang nga mga bata magrepresenta og hangin, manindog ug andam managan ug tag-anon unsa nga bulak. Kon masakto ang ngalan sa 257 bulak ang tanan sakop sa grupo manuyok managan sa marka aron dili madakpan sa hangin. Kinsa nga mandulaay nga madakpan sa hangin sa dili pa moabot sa marka mahimong piniriso (prisoner). Ang nahabilin nga bata nga nag representa nga bulak magpadayon sa pagpatag-an og lain na usab nga bulak hangtod ang tanan bulak makuha. Pagkahuman sa lima ka gutlo magbaylo; ang nahimog hangin mao na usab ang bulak. Ang bulak mao na usab ang hangin. Atong susihon ug tun-an ang hulagway. Buhata kini sa aktuwal. 258 259 Pagtulun-an 5 - Pamarog ug Panglihok (Posture and Body Mechanics) Buluhaton 1 - Kantahon ang (Sit Down) Lingkod (Sit Down) Lingkod, lingkod kiling-kiling diyotay Lingkod, lingkod kiling-kiling diyotay Lingkod, lingkod kiling-kiling diyotay Lingkod, lingkod sa barotong gamay 260 Buluhaton 2 Tan-awa pag-ayo ang hulagway. Sundoga unsa ang maayo nga pamarog sa paglingkod nga makita sa hulagway. Buluhaton 3 Susiha ang hulagway. Hain man niini ang maayo nga postura sa pagtindog og ang dili maayo ang pamarog? Sa duha ka hulagway hain man ang maayo ninyong sundon? Ngano man? Susiha usab ninyo ang inyong kaugalingon nga pamarog. Dili Maayong Pamarog Maayong Pamarog 261 Buluhaton 4 Tan-awa ang hulagway sa mga bata. Unsa ang ilang pamarog sa paglakaw. Sundoga kini. Buluhaton 5 - Paagi sa Tonton (Plumbline Method) Susiha pag-ayo ang hulagway. Tan-awa hain nga hulagway ang sakto ang pamarog. Hinumdomi ang mga musunod nga kaayohan nga makuha sa husto nga pamarog sa pagtindog, paglingkod ug paglakaw: 1. Malikayan ang dili husto nga posisyon nga pagkahimutang sa dugokan. 262 2. Malikayan ang kakapoy kay ang kaunoran anaa sa hustong paglihok ug diyotay na nga kusog ang magamit. 3. Malikayan ang problema sa kaugatan. 4. Malikayan ang sakit sa luyo ug kaunoran. 5. Makadugang ug maayong pamarog. 6. Ang tawo nga adunay maayong pamarog magapakita og kumpiyansa sa kaugalingon ug dignidad. Ebalwasyon (Evaluation) Ipalihok sa mga bata ang husto nga pamarog nga ilang natun-an. Gamita ang musonod nga listahan sa paghatag og puntos. Husto Dili husto Pagtindog 1 0 Paglakaw 1 0 Paglingkod 1 0 263 Kalihokan sa Lawas sa Nagkalain-Lain nga Dapit, Patultul, Agianan ug Yano 264 Pagtulun-an 1 - Dapit, Patultul, Ang-ang, Agianan, ug Yano (Location, Direction, Levels, Pathways and Planes) A. Unang Buluhaton Lihok ug Pangumpra (Move and Shop) 1. Bahinon ang klase nga adunay lima ka miyembro kada grupo. Moporma og tul-id nga linya kada grupo. 2. Magbutang og lingkoran nga napulo ka metro ang kalay-on gikan sa linya sa pagsugod o starting line atubangan sa naglinya nga grupo nga adunay libro nga kapareho kadaghanon sa miyembro sa grupo. 3. Paghatag sa senyas, ang tigsugod sa kada grupo moambak kalima, modalin-as kalima, molukso kalima, paingon sa lingkoranan og molakaw hangtod makaabot sa lingkoranan para mokuha og libro ug mudagan balik sa gropo, ug duolon ang sunod nga magdudula og mopuyo sa luyo sa linya. 4. Ang grupo nga nakabalik sa orihinal nga linya ang modaog sa duwa. 265 266 B. Ikaduhang Buluhaton Pagtabok sa Sapa Balik sa orihinal nga grupo, kada grupo mag debuho o draw og duha ka linya nga duha ka pulgada ang kalay-on nga nag representa og sapa. Kon ang tanang miyembro nakatabok na sa gilay-on, dugangan kini og lain pa nga gelapdon sa sapa o lain nga sapa nga mas dako pa sa unang gilapdon og moutro og ambak. Kani usa ka grupo nga bulohaton. Ang distansiya ug gilapdon sa sapa mag agad sa inyong kahanas. 267 PAGSULAY Paminaw ug sunda. 1. Lakaw sa unahan sa likoliko nga paagi. 2. Habog nga lukso sa unahan, lukso ipatakilid sa tuo nga bahin, ipatalikod ug ipatakilid. 3. Lukso sa imong tuo katulo ug sa wala kaduha nga pulipuli nga nagporma og alidong. 4. Ambak ipaubos sa tuo ug ipatakilid kaduha, sa wala nga bahin ipatakilid kaduha, sa unahan nga bahin ipatuo kaduha, unahan pawala kaduha. Hinumdumi Kinahanglan mahibal-an nato ang lihok lokomotor ug di-lokomotor kay kini importante nga gamiton sa panudlo alang sa pag-amping ug pag-ugmad sa lawas (physical fitness) ug para makahibalo kita unsa ang kapasidad o katakos ug limitasyon sa atong paglihok og mga buluhaton bahin sa lawas. 268 Pagtulun-an 2 - Kahanas sa Lihok - Kahanas sa Lukso, Iktin ug Layat (Movement Skills Jumping, Skipping and Leaping Skills) Buluhaton 1 Grupo nga dula: Lukso-Layat Bahinon sa upat ka grupo ang mga bata ug palinyahon. Magbutang op upat ka linya nga adunay gilayon nga usa ka metro, duha ka metro ug tulo ka metro sa atubangan sa linya sa mga bata. Hulaton ang senyas nga ihatag sa pagsugod sa paglukso sa lata pag-layat balik sa puwesto ug tapion ang lain na usab nga miyembro sa grupo aron mao na usab ang magbuhat sa paglukso ug pag-layat. Ang grupo nga unang mahuman maoy modaug sa dula. Buluhaton 2 Bahinon ang mga bata og upat ka grupo, ihatag ang mga mosunod nga mga instruksiyon. Pag-iktin sa tuong tiil paingon sa butang nga adunay lunhaw. Molayat sa tuo nga bahin og ka tulo ug mosinggit sa kusog sa ulahi nga lukso. Mo-iktin paingon sa duol nga tanum. 269 Mag-alidong nga maggunitay og kamot ug manglukso paingon sa tunga kaupat ug moambak balik sa alidong kaupat. Dula: Skip, Jump, and Shop Relay 1. Bahinon ang klase sa upat hangtud lima ka koponan. Moporma og han-ay ang matag koponan. 2. Butangan og usa ka lingkoranan ang matag koponan nga adunay sais ka metro ang gilayon. Ipatong sa lingkoranan ang mga butang haum sa kadaghanon sa miyembro sa koponan. 3. Hulaton ang senyas na ihatag sa pagsugod sa pag-iktin sa tuo nga tiil paingon sa lingkoranan, kuhaon ang usa ka butang ug mobalik sa koponan nga naglukso-lukso ginunitan ang butang sa duha ka kamot. 4. Ipadayon ang pagdula sa sunod nga miyembro sa pag abot sa sinugdanan linya sa unang magdudula. 5. Ang koponan nga unang mahuman maoy modaug sa dula. Buluhaton 3 Matag pares sa mga bata aktwal nga buhaton ang mga lihok nga pag-ambak, paglayat ug pag-iktin. Human kini mahimo markahi og check () sa kahon nga anaa sa tuo nga bahin tukma sa iyang mga kahimoan. 270 Aktwal nga Buhaton Oo Wala 1. Gitabyog ba ang mga bukton gipatalikod isip pagpangandam sa pag-ambak? 2. Dungan ba ang duha ka tiil pagtugdong sa salog sa dihang ikaw nilukso? 3. Gipakurba ba nimo ang imong tuhod ug buol buol aron kusog ang imong pag-iktin? 4. Tumong ba ang pagtakilid sa imong lawas sa maong lihok? Buluhaton 4 Idibuho ang malipayon nga nawong kon kini maayo ug masulub-on nga nawong kon kini dili maayo. _____ 1. Nalingaw ako samtang kami nagdula sa akong mga classmate. _____ 2. Gusto ko nga makadaog ang among grupo sa dula. _____ 3. Gisunod namo kanunay ang mga talamdan sa dula. _____ 4. Lagsik ug aktibo ako sa pagsalmot sa mga nagkalain-lain nga buluhaton. _____ 5. Gipakita nako kanunay ang maayong pagtulon-an sa pakigdula. 271 Dugang nga Buluhaton Basaha ang mga pangutana. Markahi og check () ang linya sa ubos sa hulagway sa ensaktong tubag. 1. Asa sa mga hulagway ang nagpakita og paglukso-lukso.? A. B. C. 2. Ilha ang hulagway nga nagpakita og pag-luksolukso. A. B. C. 272 3. Asa sa hulagway ang adunay pag-iktin? A. B. C. 4. Unsa nga hulagway nga nagpakita og pagiktin? A. B. C. 5. Ilha ang hulagway nga adunay paglayat. A. B. C. 273 Pagtulun-an 3 – Yano nga Bamkanhong Sayaw nga Paagi sa Kumpas (Simple Folk Dance and Rhythmic Routines) Buluhaton 1 Ipakita ang sayaw nga nahimo ginamit ang bola, ribbon o hoop. Susiha ang pagkasayaw sa imong pares pinaagi sa paggamit sa tamdanan sa ubos. Kopyaha ang tamdanan ug markahi og (X) ang kahon sa buot ihatag nga grado. Tsart Paghatag-bili (Evaluation Chart) Kahulugan sa pilianan: E – Hawud (Excellent) VG – Maayo Kaayo (Very Good) G – Maayo (Good) P – Walay nahimo (Poor) Sayaw/Ehersisyo (Dance/Exercise) Kinaugalingon nga Paghatagbili (Self-evaluation) E VG G P 1. Pagkaangayan (gracefulness) 2. Kumpas (rhythm) 3. Saktong pagbuhat sa lihok (proper execution of movements) 4. Kahanas (mastery) 274 Grupo nga Paghatag-bili (GroupEvaluation) E VG G P Pagtulun-an 4 – Salu-Salo ug Lumba (Relays and Races) Unang Buluhaton - Tuhog-tuhog Dagom (Threading the Needle) Unsaon Pagdula 1. Mag grupo og upat ka bahin nga adunay napulo ka miyembro matag grupo. 2. Mag-ihap ang mga magdudula (countoff). Pagasugdan sa unang magdudula sa “usa”, mosunod ang ikaduha pagbilang og “duha” , hangtod moabot sa ika napulo nga nagsunodsunod. Timan-an sa matag magdudula ang iyang numero. 3. Maglinya ang matag grupo sumala sa naangkon nga numero, mag atubang sa tuo ug maghawid ang kamot sa nanggitapad nga magdudula. 4. Maminaw sa isinggit/isulti nga duha ka managsunod nga numero kay mao kiniy mahimong tuhugan sa dagom sa dihang i-alsa sa nagtapad nga mga numero ang ilang naghawid nga mga kamot. Pananglitan, isinggit ang mga numero 3 ug 4. Itaas ni 3 ug 4 ang ilang mga kamot nga naghawid. 275 5. Samtang gi-alsa sa managtapad ang ilang kamot ang mga kaubanan sa grupo nga naghinawiray manulod sa tuhuganan sa dagom nga gihimo ni 3 and 4. Ang grupo nga makauna pagbalik sa ilang orihinal nga plastada maoy maka punto. 6. Ipadayon ang dula pinaagi sa pagtawag ug lain nga managtapad nga numero nga mahimo na pud nga tuhogan sa dagom. 7. Hinumdomi nga sa pagdula kinahanglan kanunay naghawid ang mga kamot sa tuhoganan ug sa mga kauban sa grupo. 8. Mahimo ra nga mangliso ang mga nahimong tuhoganan sa ilang puwesto sa panahon nga mabilwa na ang ilang mga kamot sa pagsulod sa mga kauban sa grupo. 276 9. Ang grupo nga adunay kindaghanan nga puntos mao ang modaog. Medley Relay (Saksak Sinagol nga Tunol-tunol) Unsaon Pagdula 1. Mag pundok nga adunay katorse (14) ka miyembro matag grupo. 2. Magbaglit og pito (7) ka linya nga adunay duha ka metro ang gilay-on sa matag linya. 3. Usa ka pares nga magdudula ang mag tindog sa matag linya nga magdala og banderitas (flaglets). 4. Sa singgit nga go ang unang pares maglakaw paingon sa ikaduhang linya ug ihatag ang banderitas sa ikaduhang pares. 5. Ang ikaduhang pares nga nagdawat sa flaglets molukso-lukso (hop) paingon sa ikatulong linya ug ihatag na pud ang bandritas sa ikatulong pares. 6. Susama nga paagi ang pagabuhaton sa sunod pa nga mga pares gawas sa pamaagi sa pag paingon sa sunod nga linya. Ang mosunod nga mga lihok ang pagabuhaton sa sunod pa nga mga pares: Ika-upat – dagan-lukso (gallop) Ikaunom – iktin (skip) Ikalima – dalin-as (slide) 7. Ang ika-pito nga pares mudagan pabalik sa unang linya. Ang una nga makaabot sa linya maoy modaog. 277 Pagtulun-an 5 - Pamarog ug Panglihok(Posture and Body Mechanics) Buluhaton 1 - Kantahon ang Taas ug Ubos Lingkod Lingkod (Up and Down) Taas ug ubos lingkod- lingkod Taas ug ubos lingkod -lingkod Tindog sa tuo lakaw sa wala Tuyok ug libot lakaw-lakaw Buluhaton 2 Tan-awa sa mga hulagway ang pamarog sa lawas ug panglihok. Unsa nga mga sakto nga pamarog sa lawas ug panglihok ang inyong nakita? Sundoga ang lihok nga inyong nakita sa hulagway. 278 Buluhaton 3 Bahinon ang klase sa lima ka grupo, kada grupo adunay daku-dako (leader). Maglinya mag-una ang daku-dako (leader). Adunay lingkuranan ibutang lima ka metros ang gilay-on sugod sa sinugdanan. Inigsenyas sa magtutudlo ang mga daku-dako (leader) sa maong grupo manglakaw padulong sa lingkoranan manglingkod og sakto ang pamarog sa lawas unya manindog og sakto ang pamarog. Mamalik og lakaw padulong sa sinugdanan. Dakpon sa mobalik nga magdudula ang sunod nga bata hangtod mahuman. 279 Ang una nga makabalik sa orihinal nga linya maoy modaog. 280 Buluhaton 4 Usbon og kanta ang “Taas ug Ubos lingkod lingkod” gamit ang sakto nga pamarog sa lawas og panglihok nga inyong nakat-onan. Sama sa sakto nga pag-tindog, paglingkod og paglakaw. 281 Lihok sa Lawas nga may Kalabotan sa Panahon, Pwersa, ug Agus 282 Pagtulun-an 1 - Panahon, Puwersa, ug Agus (Time, Force and Flow) Grupo nga Dula I. Maghimo og duha (2) ka grupo. Ang unang grupo molihok kini sama sa lakang sa umang. (Hinay nga lihok) Ang ikaduhang grupo molihok kini sama sa nagdagan nga iro (dog). (Paspas nga dagan) Ibutang ang lingkoranan atubang sa mga bata nga naglinya. Molihok ang mga bata sa takna nga ilihok sa magtutudlo ang lingkuran. Kung ituklod o ilihok ang lingkuranan sa unahan o forward, tanang grupo mulihok sumala sa ngalan sa hayop padulong sa magtutudlo. Kung birahon sa magtutudlo ang lingkuran, mubalik ang grupo lihok patalikod o backward sa orihinal nga poste. II. Alidong nga Lumba Markahan og alidong (circle) ang yuta 283 Magtindog gawas sa alidong ang mga magdudula nga nag-atubang nunut sa rilo o clockwise. Duha ka dupa ang gilay on sa matag magdudula. Bisan pila ka mga magdudula ang pwede moapil sa dula. Sa senyas, modagan ang mga magdudula libot sa alidong. Apsun ang kauban nga magdudula. Ang magdudula nga maapsan sa kauban, dili na makaapil sa dula, magpuyo kini sa sentro sa alidong. Ang magdudula nga makaapas sa tanang membro ang mudaog sa dula. III. Isaysay kung unsay inyong buhaton sa mga musunod nga sitwasyon: 1. Naulahi na para sa kalihokan sa eskwelahan 2. Pauli na sa balay paghuman sa klase 3. Mopasa sa magtutudlo og proyekto 4. Gigukod ang manghod nga bata nga nitabok sa dalan. 284 5. Nagdagan mokuha sa nagligid nga bola. IV. Ipakita ug isaysay unsaon paglihok ang mga musunod: 1. Gigukod sa nasuko nga iro. 2. Padulong sa eskwelahan sayo sa buntag. 3. Nagkalibanga padulong sa banyo o kalibangan. 4. Magpalit og painit sa kantina. V. Sunda ang mga kasugoan. Ipakita ang situwasyon nga mosunod. 1. Nangita og kasilongan kay naabtan og kusog nga ulan. 2. Pasulod sa simbahan. 3. Gitawag sa magtutudlo para magkuha sa testpapers. 4. Mosulod sa kwarto nga naa sa sulod natulog ang imong igsuon. 285 Pagtulun – an 2- Kahanas sa Kalihokan: Husto nga Posisyon sa Kamot sa Pagsalo sa Bola (Movement Skills - Correct hand position when catching a ball) Buluhaton 1 Magporma ug lingin ang matag grupo nga adunay lima ka miyembro. Mabuhat ba nimo ang mga lihok nga akong isulti? a. Pagdalagan sa usa ka lugar disesais (16) ka ihap. b. Mopakpak ka usa, ka duha ug katulo. c. Kamot sa hawak, sa abaga, sa liug, sa dughan, ug sa ulo. d. Patuyokon ang kamot gikan sa sulod paingon sa gawas ug gikan sa gawas padulong sa sulod napulo ka ihap. e. Idupa ang kamot, patuyokon ka tulo. Buhaton ang pagsara, pag abli katulo. f. Balik-balikon kini hangtod mahuman ang musika. 286 Buluhaton 2 Bahinon ang klase sa tulo ka grupo. Hatagan og duha ka bola ang matag grupo ug buhaton ang pag itsa ug pagsalo sa bola sa duha ka minuto. Buluhaton 3- (Buluhatong Pares) Aktwal nga pagabuhaton ang husto nga posisyon sa kamot sa pagsalo sa bola. Ang unang pares nga mubuhat niini pagahatagan og grado pinaagi sa pagmarka ug check () sa mga ling-on (column) nga naa sa tuong bahin. Oo 1. Ang tudlo ug palad sa kamot kinahanglan ba paingon sa ubos? 2. Ang tudlo ug palad sa kamot kinahanglan ba paingon sa gawas ug ang kumagko paingon sa taas? 3. Ang tudlo paingon ba sa taas? 4. Kinahanglan ba nga ang mata anaa kanunay nagatan aw sa bola kung mosalo? 5. Kanunay ka bang abtik ug disiplinado sa mga buluhaton? 287 Wala Buluhaton 4 Idugtong pinaagi sa pagpabadlis ang husto nga posisyon sa kamot sa hulagway nga anaa sa tuong dapit. Kolum A Kolum B 1. Posisyon sa kamot sa pagsalo sa bola taas sa ulo 2. Posisyon sa kamot sa pagsalo sa bola ubos sa hawak 3. Posisyon sa pagsalo sa bola duol sa tunga sa lawas 4. Posisyon sa kamot sa pagsalo sa bola layo sa lawas 288 Hinumdomi: Sa pagsalo sa bola kinahanglan ang husto nga posisyon sa kamot aron masalo kini nga walay pagduha duha. Ang duha ka kamot ug ang mga bukton andam, lugak sa pag - uswag kun anaa na paingon ang bola. Kinahanglan usab ang atong mata anaa nagtan-aw sa bola. Pagtulun-an 2 - Kahanas sa KalihokanPaglabay/Pag-itsa sa bola nga naghunong ug naglakaw nga pares (Movement Skills – Throwing to a Stationary and Moving Partner) Buluhaton 1 Matag grupo adunay napulo ka miyembro nga mag-lumbay duha ka metros ang gilay-on. Ang una nga pares sa grupo maoy molabay ug mosalo sa bola nga naglakaw gikan sa sinugdanan hangtod sa linya. Mobalik sa linya ug molingkod sa ulahi nga bahin ang pares nga nahuman na. Kon mahulog ang bola sa pares nga nag itsa ug nagsalo puniton kini ug mobalik sa origihinal nga linya aron himuon ang pag itsa ug pag salo sa bola. 289 Ang grupo nga unang mahuman maoy modaog sa dula. Group 1 Group 2 Buluhaton 2 Isulti ang imong tubag sa mga pangutana (Oral test). Unsa may kalainan sa pag-itsa sa bola nga naghunong ang pares sa usa ka lugar. Ug sa pag itsa sa bola nga naglakaw/nagdagan ang pares? Hain sa duha ang mas sayon nimong buhaton, ang pag itsa sa bola nga naghunong sa lugar 290 ang pares o sa nagdagan o naglakaw ang pares? Imo bang gisunod ang mga panudlo sa pagdula? Unsa nga pamaagi ang gibuhat sa matag grupo aron modaug sa dula? Buluhaton 3 Markahi og check () ang hulagway nga nagpakita og pag itsa sa bola nga naglakaw ang pares. Markahi usab og (x) kon naa sa permi nga lugar ang pares. 1. _______________ 4. _______________ 2. _______________ 5. _______________ 291 3. ______________ Hinumdomi: Kon mag itsa sa bola nga naghunong ang pares, iitsa ang bola deretso kaniya. Apan kon mag itsa og bola nga nag lihok o nagdagan ang pares, iitsa nga adunay tulo ka tiil ang gilay-on ug ipaduol sa dughan nga bahin. Mao kini ang makapahimo nga molakaw paingon abante ang pares nga walay pagduha duha sa pagsalo sa bola. 292 Pagtulun-an 3 – Yano nga Bamkanhong Sayaw nga Paagi sa Kumpas (Simple Folk Dance and Rhythmic Routines) Buluhaton 1 Sayawa nga Apat-apat kauban sa grupo. Ang nag nagtan-aw nga grupo ang maghatag sa puntos sa nagsayaw nga grupo pinaagi sa pagbantay sa mga sumbanan (criteria) nga kahanas (mastery), sa kaangayan (gracefulness), sa kumpas (rhythm), ug interpretasyon (interpretation). Subaya ang mosunod nga tamdanan sa pag hatag sa puntos: 1. Makita ang upat (4) ka sumbanan (criteria) 2. Makita ang tulo (3) ka criteria 3. Makita ang duha (2) ka sumbanan (criteria) 4. Usa (1) lang sa criteria ang makita 5. Walay nasubay nga sumbanan (criteria) 293 Excellent Very Satisfactory Satisfactory Very good Fair Pagtulun-an 4 - Dagan Salu-salo ug Lumba (Relays and Races) Buluhaton 1 - Labay unya Dakpa Ko (Throw… Then Catch Me) Bahinon og upat ka grupo ang mga bata. Ang matag grupo magporma og tul-id nga linya tulo ka metros ang gilay-on mag atubangay. Inig senyas sa daku-dako (leader) magsugod ang pagpasa sa bola. Sal-on sa pares (partner) ang bola ipasa sa sunod nga bata hangtod maabot sa ulahi nga sakop sa grupo. Ang ulahi nga mogunit sa bola uban ang iyang pares (partner) modagan padulong sa daku-dako (leader) mobalik sa orihinal nga linya. Ang grupo nga makauna og balik sa linya maoy modaog. Tun-i pag-ayo ang mga hulagway aron masusi ninyo ang angay buhaton aron makadaog ang inyong grupo. 294 Buluhaton 2 - Sal-a, Ilabay ug Lingkod (Catch, Throw, and Sit) Mag grupo og upat ang mga bata sa dulaanan. Maglinya og tul-id atubang sa daku-dako (leader) lima ka metros ang gilay-on. Pagsinyas, ilabay sa daku-dako ang bola (leader) sa sunod nga mandudula sa tuo, sal-on ipasa pagbalik ug molingkod. Balikon ang paglabay ug pagsalo sa bola. Kinsa nga mandudula ang makahulog sa bola puniton, balik sa posisyon usa pa ilabay. Ang unang grupo nga makalingkod pag-una tanan maoy modaog. Susiha ang naa sa hulagway. Sunduga ang mga lihok nga inyong makita. 295 296 Pagtulun-an 5 - Pamarog ug Panglihok (Posture and Body Mechanics) Buluhaton 1 Adunay musika nga inyong madungog. Buhaton ninyo ang mga lihok kon makita ninyo ang banderitas nga lunhaw (green) molakaw libot sa classroom. Kon pula (red) nga banderitas molingkod sa bangko og kon kahil (orange) nga banderitas tindog sa suok sa classroom. 1. lunhaw-molakaw libot sa classroom 2. pula-molingkod sa bangko 3. kahil-tindog sa suok sa classroom Buluhaton 2 Adunay mga hulagway susiha ninyo ang mga lihok sunduga og hinganli. 297 A B C 298 D E Ebalwasyon (Evaluation) Isulat ang tinood kung sakto dili tinood kung dili sakto. Isulat sa inyong papel ang ensaktong tubag. 1. Maggamit og kusog gamiton samtang nagtuklod og butang. 2. Ayaw pik-a ang lawas samtang magpunit og butang. 299 3. Dili manginahanglan og kusog sa pagbira og butang. 4. Sakto nga pamarog kinahanglan sa pag punit og butang. 5. Sa pagtulod og butang dili kinahanglan ang kusog. Kasabutan Gamita kanunay ang sakto nga pamarog bisan unsa ang buhaton sa kada adlaw. 300 Butang, Kinaiyahan, ug Tingog sa Kalihokan sa Lawas 301 Pagtulun-an 1 - Tawo, Butang, Musika ug Palibot (Person, Objects, Music and Environment) Grupo nga Dula Buluhaton 1 - Lukso Patalikod (Jump Backward) Motindog gamit ang duha ka tiil. Idupa ang mga bukton. Lukso patalikod nga itugdong ang mga duha ka tiil. Balikbalikon kini og kadaghan. Ang magdudula nga makabuhat og daghan nga lukso ang modaog sa dula. Buluhaton 2 - Ligid sa Bola (Roll with a Ball) Molingkod sa hinlo nga salog. Gunitan ang bola gamit ang duha ka kamot. Iligid ang bola katulo sa wala nga bahin. Padayon nga iligid katulo sa tuo nga bahin. 302 Buluhaton 3 - Balanse sa Usa ka Bitiis (One Leg Balance) Tindog og tul-id. Isaka ang wala o left nga bukton ug ang tuo nga paa isaka padulong sa kilid nga bahin o sideward. Mohulat og upat ka ihap usa pa mobalhin sa lain nga posisyon. Balik sa posisyon. Isaka ang tuo o right nga bukton ug ang wala nga paa padulong sa kilid nga bahin o sideward. Buluhaton 4 - Inintsik nga Pagsaka (Chinese Get Up) Molingkod sa salog ang duha ka magkapares, magluyo-luyo nga ang mga bukton nga gilambigit o locked. Mosulay og tindog ang duha nga dili buhian ang mga bukton. Buhaton kini sa paagi nga pagtulod sa usag usa ug itukod ang tiil paduol sa lawas. 303 Pagtulun-an 2 - Kahanas sa kalihokan: Pag-itsa sa bola sa ubos nga bahin, pag-itsa og bola sa taas na bahin (Movement skills - Underhand, Overhand Throw) Unang Adlaw (Day 1) Buluhaton 1 - Bahinon ang klase sa tulo ka grupo Adunay tulo ka estasyon nga pagabuhaton ang matag grupo. Basahon ang mga instruksyon aron hapsay kining mabuhat. A. Ilha ang mga butang nga anaa sa unang estasyon nga puede gamiton sa pag-itsa. Kuhaa kini ug buhata makalima ang pag-itsa ug pag salo sa lain-lain nga distansya. Mo itsa usab sa bola o beanbag human pagahimuon ang pag pakpak sa kamot ug pagtuyok. B. Adunay mga butang makita sa lamesa. Himua makalima ang pag-itsa sa mga butang ngadto sa basket. Kuhaa pag usab ang mga butang sa basket ug ibutang sa lamesa aron gamiton sa sunod nga grupo C. Tan-awa ang gibitay nga butang ug labaya kini og bola aron maigu. Buhata ang nakat-unan sa ubos (underhand throw) ug taas (overhand throw) nga paglabay. 304 Buluhaton 2 Sa mao rang grupo - Adunay inyong pagabuhatan nga ihatag sa magtutudlo. Ipasundayag kini pinaagi sa pagdrama gamiton ang husto na pag itsa ug paglabay sa bola o beanbag. Ex. Nanguha og manga/adunay mikatkat sa punuan sa manga. Dugang nga Buluhaton Ilha ang mga hulagway. Isulat ang letra nga U kung nagpakita sa pag itsa og bola sa ubos nga bahin ug T kon nagpakita sa pag-itsa og bola sa taas na bahin. 2. ________________ 1. ________________ 305 3. ________________ 4. ________________ 5. ________________ 306 Hinumdomi: Pag-itsa og bola sa ubos na bahin (underhand throw) - pag-itsa niini uban ang kamot paabante ug dalhon pataas gikan sa ubos nga tupong sa abaga. Pag-itsa og bola sa taas na bahin (overhand throw) - pag-itsa uban ang kamot paabante ug dalhon paubos gikan sa taas tupong sa abaga. Ikaduhang Adlaw (Day 2) Buluhaton 1 Bahinon ang klase sa duha ka grupo. Ipabuhat sa matag grupo ang pagbunal sa bola gamit ang ilang kamot, estik nga kahoy ug plastik nga bola. 307 Buluhaton 2 Magpili og pares ang kada bata, unya bunalan ang bola pinaagi sa ilang palad paingun sa ilang kapares. Bunalan na usab ang bola ug ipaligid kini sa lupa paingun sa iyang kapares ipabalik balik ang pagbunal gamiton ang palad samtang gipaligid ang bola. 308 Buluhaton 3 Ipadula sa mga bata ang Batstrike Magmugna og tulo ka grupo ug molinya. Matag grupo adunay usa ka plastik nga bola ug usa ka plastik nga kahoy nga pagagunitan sa tuong kamot sa matag miyembro. Hulatan ang signal sa pagsugod sa pag bunal sa bola paingun sa dingding ug mudagan ang nagbunal sa likod nga linya. Sa pag balik sa bola gikan pagdagan sa dingding ang lain na usab nga miyembro ang mobunal hangtod mahuman ang tanan miyembro. Ang grupo nga unang matapos maoy modaug sa dula. 309 Buluhaton 4 Markahi og check () ang hulagway nga nagpakita og pagbunal ug ikis (X) kung wala. 1.) 3.) 2.) 4.) 5.) 310 Dugang Buluhaton Ilha ug alidongi ang mga ngalan sa dula nga adunay pagbunal. piko jumping jack skipping rop luksong tinik paluan ng bola paluan ang palayok batekobre habulan Pagtulun-an 3 - Yano nga Bamkanhong Sayaw Sinunod nga Paagi sa Kumpas (Simple folk Dance and Rhythmic Routines) Alitaptap Unsaon pagsayaw Figure 1 – Musika A – 1, 2, 3 to a measure 1. Magtindog nga mag-atubang unom ka pulgada kalayo gikan sa pares. 2. Maghimo og duha ka waltz o balse paingon sa tuo ug paingon sa wala. 3. Balikon katulo ang 1 ug 2 nga pagasugdan sa wala ug tuo, ug wala. 311 Figure 2 –Musika B 1. Maghimo og duha ka waltz o waltz ipa abante samtang ikapay-kapay ang duha ka bukton paingon sa tuo ug paingon sa wala. 2. Itamak (touch) sa atubangan ang tuong tiil sulod sa ihap usa, duha, tulo. Sa samang tiil, iekis (across) sa wala nga tiil sa bilang usa, duha, tulo. 3. Maghimo og tulo ka waltz paingon sa atras samtang ikapay-kapay ang mga bukton paingon sa tuo ug paingon sa wala. 4. Balikon ang 1-4 Figure 3 – Musika A 1. Mag-atubangay sa pares, maghimo og duha ka lakang-tiplok-lakang (step-close-step) sa tuo ug i-kumintang ang duha ka kamot sa hawak paingon sa tuo. 2. Balikon ang 1 buhaton sa wala. 3. Maghimo og duha ka waltz ipa abante ug duha ka waltz ipa atras. 4. Buhaton pag usab ang 1-4. 312 Pagtulun-an 4 – Dagan Salu-salu ug Lumba (Relays and Races) Kataw-anan nga Dakup-dakup (Funny Tag) Buluhaton 1 Unsaon pagdula 1. Magpili ug usa ka abal (it) gikan sa mga magdudula. 2. Manggukod ug mangdakup ang abal sa iyang mga kauban. Ang bag-ong madakpan mao nay mamahimong bag-ong abal. 3. Mang gukod ug mandakop na usab ang bagong abal sa iyang mga kauban apan buhaton niya kini nga naghawid ang iyang wala nga kamot sa parte sa iyang lawas diin siya nadakpan o nahikapan sa una nga abal. Pananglitan, nadakpan ka sa ulo, magdagan ug mogukod ka sa uban nga naghawid ang imong wala nga kamot sa ulo. 4. Matapos ang abal maka dakup ug kauban mamahimo na niyang buhian ang paghawid sa parte sa lawas diin siya nadakpan. 5. Magpadayon ang dula hangtud ganahan pa magdula. 313 Pagtulun-an 5 - Pamarog og Panglihok (Posture and Body Mechanics) Buluhaton 1 Kantahon ang Dandansoy ug magbalse gamit ang sakto nga pamarog. Katulo balikon ang pagkanta. Dandansoy bayaan ta ikaw Pauli ako sa payaw Kon gani ikaw hidlawon Ang payaw imo lang lantawon. Buluhaton 2-Magtimbang Magsalu-salo (Balance Relay) Mag-andam og libro ang matag grupo diha sa linya. Adunay padangatan (goal) 20 hangtod 30 ka ruler ang kalay-on gikan sa sinugdanan. Ang una nga bata sa linya magbutang og libro sa ulo ug molakaw padulong sa padangatan (goal) mobalik nga magtimbang ang libro ug hikapon ang abaga sa sunod nga bata. Kon pananglitan mahulog ang libro mobalik sa sinugdanan usa molakaw ug balik. Ang grupo nga una mahuman mao ang modaog. 314 Tan-awa ang hulagway. Sinatia ang lihok sa mga bata. Buhata kini. Buluhaton 3 - Libro Salu-salo (Book Relay) Mag grupo ang klase og tagun-om. Magbutang og linya napulo ka metros ang gilay-on. Inig senyas sa daku-dako (leader) ang una nga bata modagan ihatag ang tukog (stick) sa sunod nga bata hangtod sa ulahi nga bata. Ang grupo nga makauna pagtabok sa mga linya mao ang modaog. Tan-awa ang hulagway. Sundoga kini. 315 316 HEALTH Himsog ug Malipayon Ako Malipayon ang tanan kon himsog mabatunan. 317 Pagtulun-an 1 Pre-test I. Atong Susihon Ihulagway ang malipayon nga nawong ( ) kon mouyon ka sa gipahayag ug ihulagway ang masulub-on nga nawong ( ) kon dili ka mouyon. 1. Walay tawo nga magkapareho kaayo og dagway o pamatasan. 2. Makig-amigo sa bag-ong classmate ug abiabihon kini aron moapil sa dula. 3. Maayo para sa mga bata ang pagpamaligya sa dalan. 4. Kinahanglan mokaon kita og insakto o husto nga mga pagkaon. 5. Kataw-an ang classmate nga mubo ang nakuha sa test. 6. Bisan adunay kakulangan sa lawas o sa pangutok/pangisip ang usa ka tawo, mamahimo gihapon sila nga produktibo o mapuslanon. 318 7. Sumbagon dayon nimo ang imong manghod nga nakaguba sa imong dulaan. 8. Dawaton nato nga aduna kitay kalahian sa usag-usa. 9. Atong irespeto ug atong tabangan ang mga tawo nga adunay mga kakulangan sa panglawas man o sa panghunahuna. 10. Maayo nga buluhaton sa mga bata nga magtrabaho sa uma. II. Pagtsek ug paglista sa iskor 319 Pagtulun-an 2 Ikaw, Ako Dili Magkapareho I. Atong Susihon Hinganli ang mga parte sa lawas nga anaa sa hulagway. Tan-awa ang mga parte sa lawas sa imong classmates sama sa anaa sa hulagway sa itaas. Pareho ba kamo? Anaa bay kalainan? Unsa man kini? 320 II. Atong Sulayan A. Ipataas ang tuong kumagko kon kapareho sa imo ang naa sa hulagway ug ipaubos kini kon dili kapareho sa imo. 321 B. Ipataas ang tuong kamot kon mahimo nimong buhaton ang anaa sa hulagway ug ipataas ang walang kamot kon dili nimo mahimong buhaton. 322 C. Pangita og kapareha. Isulat sa inyong kuwaderno ang ( ) kon pareho mo sa imong kapareha ug (X) kon magkalahi kamo. Ganahan maminaw og kanta Ganahan og lunhaw nga kolor Anindot og agi magsulat Kusog modagan Maayo mokanta Nindot mosayaw Ganahan mokaon og utanon Tambok og lawas Kahibalo molangoy D. Madibuho sa imong kuwaderno og malipayon nga nawong kon ikaw nakadawat nga aduna kay kalainan sa uban ug nagmug-ot nga nawong kon wala ka nakadawat nga aduna kay kalainan sa uban. 323 III. Atong Hinumduman Walay duha ka tawo nga hapit magkapareho sa tanang bahin. Ang uban tambok ug ang uban niwang. Ang uban taas ug ang uban mubo tungod kay ang matagusa kanato lain-lain ang kagikan ug kaliwatan. Pagtulun-an 3 I. Pagpakig-angay sa Bag-ong Kahimtang Atong Susihon Nakaila ka na ba sa imong kaugalingon? Ihulagway ang imong kaugalingon diha sa imong kuwaderno. Isulat sa palibot niini ang imong mga kinaiya. II. Atong Sulayan A. Panid-i ang imong mga classmate. Aduna bay kapareho kanimo og kinaiyahan? Isulat sa kuwaderno ang ila o iyang pangalan ug unsa ang mga kinaiyahan nga kapareho kanimo. 324 B. Paglibot-libot sa inyong klase. Pangita og parehas kanimo og kinaiya ug gusto sa mga butang nga nakalista. Isulat sa imong kuwaderno ang mga mosunod: Busok(Item) Imong Gusto/ Ganahan (Isulat ang imong pinili) 1. Kolor 2. Sud-an 3. Dula 4. Salida sa TV 5. Binuhi nga hayop 6. Sorbete 7. Prutas 325 Ngalan sa imong classmate nga kapareho nimo og pinili o kinaiya 8. Lugar nga laagan 9. Bulak 10. Paborito nga tulonanan sa klase C. Unsa ang imong buhaton sa mga mosunod nga mga situwasyon? 1. Aduna kay bag-o nga classmate. Maulawon kaayo siya. Dili siya moapil sa mga dula. Mag-inusara lamang siya. 2. Nagdula kamo sa imong mga higala diha duol sa inyong balay. Adunay bata nga bag-o ninyong silingan nga sige og tan-aw kaninyo. 3. Bag-o pa ka sa usa ka lugar. Wala pa ka katuod kon hain dapit ang merkado. Kinahanglan ka mopalit og makaon. 4. Nagbakasyon mo didto sa inyong ig-agaw. Dili pa kaayo mo suod sa ila. Mao pay pagkaila ninyo. 326 5. Nagbalhin mo og puyo. Bag-o na pud ang imong mga silingan. 6. Nag-family reunion kamo. Aduna kay igagaw nga wala moapil sa kalingawan. III. Atong Hinumduman Atong ipabati sa mga bag-o pa sa grupo o sa lugar nga sila kabahin sa ato. Abi-abihon nato ug hatagan og pagtagad ang mga bag-o nga higala, classmate, silingan o mga kauban. Pagtulun-an 4 I. Ing-ani Ang Akong Bation Atong Susihon Ihulagway sa inyong kuwaderno ang lainlaing nawong nga nagpaila o nagpakita sa lainlaing pagbati. nalipay nasuko 327 nahadlok nakuratan II. nalibog naulaw Atong Sulayan A. Ihulagway sa imong kuwaderno kon unsa ang imong bation sa mosunod nga mga situwasyon. 1. Nakakita ka og halas sa unang higayon. 2. Nagkita mo sa imong higala. 3. Nasaag ka sa plasa. 4. Nikalit og kapalong ang suga. 5. Giguba sa imong higala ang imong dulaan. 328 B. Isulat sa kuwaderno kon unsa ang imong bation kon masinati nimo ang mga mosunod nga mga situwasyon. 1. Ensakto tanan ang imong mga tubag sa test. 2. Mugbo ang mga grado nimo sa card. 3. Nilatay ka sa tulay nga kawayan pagtabok sa sapa. 4. Unang pagsakay nimo sa eroplano. 5. Nagsakit ang imong nanay. III. Atong Hinumduman Lain-lain ang atong bation kon bag-o kita sa lugar o bag-o pa nato masinati ang sitwasyon. Mamahimo nga kita malipay, mahadlok, maulaw, malibog, masuko o makuratan. 329 Pagtulun-an 5 I. Maayo ug Dili Maayo Para Kanako Atong Susihon Unsa ang imong ikasulti bahin niini? Ganahan ba ka sa sitwasyon nga naa sa hulagway? Ngano man? 330 II. Atong Sulayan A. Isulat sa kuwaderno ang M kon maayo ang situwasyon para sa mga bata. Isulat ang DM kon dili maayo ang situwasyon para sa mga bata. 1. Bata nga mamaligya sa dalan 2. Magkaon og junk food 3. Magtrabaho sa uma 4. Matulog sa insaktong oras 5. Batang manigarilyo 6. Malipayon nga pamilya 7. Limpyo nga palibot 8. Mokaon og gulay ug prutas 9. Manguha og pagkaon sa basurahan 10. Dili magpagabii kaayo sa pagtan-aw og TV 331 B. Itudlo ang mga hulagway nga dili maayo para sa mga bata. Isulti kon ngano nga dili kini maayo. 332 III. Atong Hinumduman Adunay mga sitwasyon o mga lugar nga maayo o dili maayo para sa mga bata. Kinahanglan mahibalo kita kung unsa ang maayo ug ang dili maayo. Angay magpalayo o maglikay sa mga sitwasyon o lugar nga dili angay kanato aron dili kita makakat-on sa daotan o dili maayo nga kinaiya o binuhatan. 333 Pagtulun-an 6 I. Espesyal Sila Atong Susihon Tan-awa ang mga hulagway. Unsa kaha ang ilang gibati? Unsa ang angay natong buhaton alang kanila? 334 II. Atong Sulayan Maggrupo ang mga bata. Hisgutan kini nga buluhaton. A. Anaay mga tawo nga adunay kulang sa ilang panglawas o sa ilang pangisip. Unsa kaha ang mahimo o kaya nilang buhaton bisan ing-ana ang ilang kahimtang? Tungod kay aduna may mga kulang sa panglawas o pangisip kining mga tawhana, naay mga butang nga dili usab nila mabuhat. Unsa man ang angayan natong buhaton para kanila? Isulat kini sa Manila paper. Mga May Kakulangan Unsa ang Mamahimong Buhaton Nila? 1. Buta 2. Bungol 3. Amang 335 Unsa ang Maitabang sa Ila? 4. Pungkol og kamot 5. Polio victim 6. Kulang sa pangutok/pangi sip III. Atong Hinumduman Adunay mga tawo nga may kakulangan sa ilang panglawas o sa pangisip. Posible nga tungod kini sa aksidente, sakit o dala na sa ilang pagkatawo. Bisan ing-ana ang ilang situwasyon, aduna gihapon silay mabuhat aron sila produktibo o mapuslanon sa katilingban. Gikinahanglan nga ato silang tahuron ug irespeto. 336 Pagtulun-an 7 I. Hustong Pagpahayag sa Pagbati Atong Susihon Unsa ang mga pagbati nga gipa kita sa mga hulagway? Unsa ang kolor nga nagpakita niini nga pagbati? 337 II. Atong Sulayan A. Ihulagway sa inyong kuwaderno kon unsa ang inyong bation sa musunod nga mga situwasyon. 1. Nasakit ang imong igsuon. 2. Nitambong ka og saulog sa pagkatawo. 3. Nabalhin og trabaho ang imong tatay sa layo nga lugar. 4. Nakakita ka og bitin sa dalan. 5. Mangaligo kamo sa dagat. 6. Gikataw-an ka kay sayop ang imong tubag. 338 B. Isulat sa kuwaderno ang tsek( ) kon angay o husto ang gibuhat o gipahayag nga gibati. Isulat sa papel ang ekis ( X ) kon dili angay o dili husto ang gibuhat o gipahayag nga pagbati. 1. Gikalit nimo og palong ang TV nga aduna pay nagtan-aw. 2. Naghinay ka og lakaw kay naa pay natulog. 3. Nagpasalamat ka sa regalo nga imong nadawat. 4. Nalipay ka kay nidaug sa lumba sa dagan ang imong silingan. 5. Nasuko ka kay napildi ka sa dula. C. Ihulagway ang malipayon nga nawong kon husto o angay ang gibuhat ug ihulagway ang nagmug-ot nga nawong kon dili husto o dili angay ang gibuhat. 1. Gikasab-an ka sa imong inahan ug nilakaw ka nga nagmug-ot ug nagbundak-bundak sa tiil. 2. Dili ka paapilon sa dula sa imong mga higala. Wala ka masuko. 339 3. Nadasmagan nimo ang flower vase sa imong maestra. Nabuak kini ug nilakaw lang ka nga nagkatawa pa. 4. Gisugo ka pagpalit og asin apan wala ka nituman ug nasuko pa ka. 5. Nawad-an og balon nga kwarta ang imong classmate. Naluoy ka kaniya og imo siyang gihatagan og makaon. III. Atong Hinumduman Gikinahanglan ang hustong pagpadayag sa mga pagbati aron dili kita makapasakit og tawo ug aron daghan ang atong mahimong higala ug malipayon ug hapsay usab ang atong relasyon sa usag-usa. 340 Pagtulun-an 8 I. Pagtahod sa Pagbati sa Uban Atong Susihon Isulat o ihulgway sa imong kuwaderno ang imong labing malipayon nga kasinatian. II. Atong Sulayan Unsaon nato pagpakita og pagtahod sa pagbati sa uban niining mosunod nga mga sitwasyon? 1. Nagtan-aw og salida sa TV ang imong manghod. Gusto nimo nga motan-aw sa lain nga salida. Unsa ang imong buhaton? 2. Wala makatubag sa pangutana sa maestra ang imong higala. Nangatawa ang imong mga classmate. Moapil ka usab og katawa? Ngano man? 3. Nadakin-as ang bata sa dalan. Nihilak kini kay nasakitan. Unsa ang imong buhaton? Kataw-an ba nimo siya? 4. Dili makakuyog ang imong classmate sa piknik kay wala silay kwarta. Naguol kaayo siya. Unsa ang imong buhaton? 341 5. Ang imong silingan ang nakadaog sa indigay sa pagkanta. Nalipay kaayo siya. Usa usab ikaw sa niapil. Unsa ang imong buhaton? 6. Bag-o si Lorna sa klase. Maulawon pa kaayo siya. Malipayon kaayo ang tibuok klase gawas kang Lorna. Pasagdan na lang ba nimo siya? Unsa ang imong buhaton? III. Atong Hinumduman Tahuron nato ang atong isigkaingon. Atong ampingan ang ilang gibati pinaagi sa pagbantay sa atong mga sinultihan ug mga nilihokan. Pagtulun-an 9 I. Post test Atong Susihon Ihulagway ang malipayon nga nawong ( ) kon mouyon ka sa gipahayag ug ihulagway ang masulub-on nga nawong ( ) kon dili ka mouyon. 1. Walay tawo nga magkapareho kaayo og dagway o pamatasan. 342 2. Makig-amigo sa bag-ong classmate ug abi-abihon kini aron moapil sa dula. 3. Maayo para sa mga bata ang pagpamaligya sa dalan. 4. Kinahanglan mokaon kita og insakto o husto nga mga pagkaon. 5. Kataw-an ang classmate nga mubo ang kuha sa test. 6. Bisan adunay kakulangan sa lawas o sa pangutok/pangisip ang usa ka tawo, mamahimo gihapon sila nga produktibo o mapuslanon. 7. Sumbagon dayon nimo ang imong manghod nga nakaguba sa imong dulaan. 8. Dawaton nato nga aduna kitay kalahian sa usag-usa. 9. Atong irespeto ug atong tabangan ang mga tawo nga adunay mga kakulangan sa panglawas man o sa panghunahuna. 10. Maayo nga buluhaton sa mga bata nga magtrabaho sa uma. II. Pagtsek ug paglista sa iskor 343 Likayan Ang Sakit, Magpakahimsog Kita! Hustong pagkaon, pagpahulay, kompleto nga bakuna, pagpa-ugnat sa kusog ug paglikay sa mga sakit ug kagaw sa palibot maoy makigbisog alang sa panglawas nga lig-on ug mahimsog. 344 Pagtulun-an 1 Pre-test Basaha ug tubaga ang mga pangutana. Isulat ang letra sa insaktong tubag sa inyong papel. 1. Kon ang bata matakdan og kagaw, unsa ang mahitabo sa iya? a. malipay b. maguol c. masakit 2. Unsa ang angayan nimong buhaton kon ikaw mohatsing? a. Tabonan ang baba ug ilong gamit ang panyo. b. Manghatsing atubangan sa imong mga higala. c. Manghatsing bisan asa. 3. Pagkahuman mohatsing, unsa ang angayan buhaton? a. Manghinaw sa kamot. b. Itrapo sa sanina c. Walay buhaton. 4. Unsa ang angayan buhaton sa usa ka inahan aron maluwas ang iyang anak sa mga sakit? a. maglingkuray b. manombalay c. pabakunahan ang iyang anak 345 5. Asa man ka moadto kon ikaw magpabakuna? a. sa merkado b. sa simbahan c. sa health center 6. Nganong kinahanglan mokaon og gulay ug prutas ang usa ka bata? a. aron mamahimong mahimsog b. aron kita dali masakit c. aron kita dali gutomon 7. Kon adunay makatakod nga sakit ang imong higala, unsa ang dili angay nimong buhaton? a. Likayan ang paggamit sa mga butang nga ginamit. b. Magpaduol sa taong adunay sakit. c. Manabon sa imong baba ug ilong kon siya manghatsing. 8. Nganong kinahanglan man kita manglimpyo sa atong panglawas? a. aron kita dali motubo b. aron kita malipayon c. aron kita dili masakit 9. Unsa ang angay buhaton sa bata kon gabii na? a. magdula b. maglatagaw 346 c. matulog 10. Asa sa mga situwasyon sa ubos ang kinahanglang buhaton sa bata? a. Magdula og online games tibook adlaw. b. Maghigdaay tibook adlaw. c. Moapil sa pampa-ugnat sa kusog adlawadlaw. Pagtulun-an 2 I. Ang Kagaw ug Sakit Atong Susihon A. Tubaga ang insaktong pagbati nga gipakita sa mga situwasyon. Isulat ang imong tubag sa papel. Anaa ang mga tubag sa kahon. Nalipay Naguol Nahadlok Nabalaka Nasuko 1. Gihatagan ka og cake sa imong higala. 2. Giguba ang imong dulaan. 3. Nasaag ka sa usa ka dapit. 4. Namatay ang imong itoy. 5. Wala ka nakatuon para sa test ugma. 347 II. Atong Sulayan A. Basaha ang balak ug tubaga ang mga pangutana. Isulat ang inyong tubag sa kuwaderno. Ang Kagaw Ang kagaw usa ka gamay nga binuhat Nga sa bisan unsang butang kini motapot Busa pagpanghunaw sa kamot kita dili malimot Para ang mga kagaw molagpot Ug ang sakit dili motapot Pangutana 1. Unsa ang imong buhaton aron malikay sa kagaw nga nagdala og sakit? B. Task Card Tan-awa ang hulagway ug tubaga ang mga pangutana sa manila paper. 348 Kagaw 1. Unsa ang nahitabo sa bata kon matakdan siya og kagaw? 2. Maghatag og usa ka hinungdan nganu ang bata masakit? 3. Kon ikaw ang bata sa hulagway, unsa ang imong buhaton aron dili ikaw masakit? C. Basaha ang istorya ug tubaga ang mga pangutana. Isulat ang inyong tubag sa manila paper. 349 Gisip-on si Miguel. Nihatsing siya atubangan sa iyang mga classmates nga wala nanampong sa iyang baba ug ilong. 1. Asa padulong ang mga kagaw pagkahuman nihatsing sa Miguel? 2. Unsa man ang angayan buhaton kon ikaw mohatsing? Sige magbaha sa eskuwelahan ni Nico. Mao nga permi mahumol ang iyang tiil sa baha. 1. Sa unsang paagi si Nico matakdan og kagaw? 2. Unsaon pagpugong sa pagkanat sa sakit nga hinungdan sa baha? Tapulan nga bata si Larry. Dili siya magsepilyo sa iyang ngipon adlaw-adlaw. 1. Unsay mahitabo sa ngipon ni Larry kon siya dili magsepilyo? 2. Unsa ang imong buhaton aron dili madaot ang imong ngipon. Gipiskat si Neil. Gipapahulay siya sa iyang inahan apan wala kini motuo ug migawas para makigdula sa iyang mga higala. 1. Unsa ang dangatan sa mga higala ni Neil nga nagkigdula niya nga adunay piskat? 350 2. Kon ikaw si Neil, unsa ang angay nimong buhaton aron dili matakdan ang imong mga higala? D. Ilha kon unsa ang gipakita sa mga hulagway. Idibuho ang kon ang hulagway nagpakita og himsog nga bata ug ang gipakita masakiton nga bata. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 351 kong III. Atong Hinumduman Adunay kagaw nga makahatag og sakit sa mga bata nga kulang sa sustansya o walay resistensya ang panglawas. Pagtulun-an 3 Sakit Palayo Aron Ako Padayon Sa Pagtubo I. Atong Susihon A. Isulat ang ( √ ) kon ang hulagway nagpakita sa pagtakod sa kagaw sa bata ug ( X ) kon kini dili. Isulat ang tubag sa inyong papel. 1. 2. 4. 3. 5. 352 II. Atong Sulayan Task Card Tan-awa ang mga hulagway ug tubaga ang mga pangutana. Isulat ang inyong tubag sa manila paper. Si Kiko ug Gino classmate sa unang ang-ang. Apan nagkasakit ug naospital si Kiko. Siya wala na katungha ug nakabalik sa unang ang-ang. SY 2011-2012 SY 2012-2013 Kiko Grade 1 Gino Grade 1 353 Mga pangutana: 1. Unsa ang kalahian sa panglawas ni Kiko ug Gino? 2. Sa unsang paagi ang sakit makaapekto sa bata nga nag-eskuwela? 3. Unsa ang bili sa kahimsog sa pagtubo ug kaugmaran sa usa ka bata? A. Basaha ang istorya ug tubaga ang mga pangutana. Isulat ang inyong tubag sa manila paper. Naospital si Lorie hapit isa ka bulan. Daghan quizzes ang wala niya naapilan. 1. Unsa ang epekto sa pagkasakit ni Lorie? Nagbansay-bansay si Elvie og sayaw para sa ilang pista. Kalit siya gidala sa ospital tungod nagkalibang. Si Elvie diay nakakaon og pan-os nga pagkaon. 1. Unsa ang epekto sa pagkasakit ni Elvie? Si Marie adunay grabe nga nuka sa duha ka kamot. Hinungdan nga dili siya maayo mosulat. 1. Unsa ang epekto sa sakit nga nuka sa sinulatan ni Marie? 354 Bag-ong naayo sa sakit si Alvin. Siya nagpabilin nga luspad, niwang ug luya ang iyang lawas hinungdan nga dili pa siya makabalik pag-eskuwela. 1. Unsa ang epekto sa sakit ni Alvin sa iyang pag-eskuwela? B. Markahi og check (√) ang mga hulagway kon kini ang dangatan sa batang nasakit ug ekis (X) kon kini dili mao ang dangatan. Isulat ang inyong tubag sa papel. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 355 C. Isulat sa papel ang Moubos o Motaas ang kahimtang sa panglawas sa bata. 1. 2. 3. 4. 5. Na-ospital si Rose Gi-ubo ug gisip-on si Carlo Pagkahimsog ni Warren Mahilig si Cherry sa gulay Naga-apil sa isports si Neil - Timbang Pagka-abtik Kompyansa Kalagsik Kahanas III. Atong Hinumduman Ang sakit makaapekto sa dagan pagtubo sa panglawas sa usa ka bata. Pagtulun-an 4 Likayan Nato Sila I. Atong Susihon A. Isulat sa inyong papel ang pulong nga MAAYO kon kini nagpakita sa maayong epekto ug DILI MAAYO kon kini nagpakita sa dili maayong epekto sa bata. Unsay mahitabo sa.... 1. Grado sa bata nga masakiton. 2. Pasundayag sa bata nga himsog. 3. Ka-abtik sa bata nga luspad ug luya. 356 4. Kalagsik sa batang maayo ang kaon. 5. Kahanas sa batang mahilig sa isports. II. Atong Sulayan Task Card I Basaha ang estorya ug tubaga ang mga pangutana. Isulat ang tubag sa manila paper. Nanghatsing ang gibayook nga classmate ni Bembem sa iyang atubangan nga walay panampong sa baba ug ilong. Nilabay ang mga adlaw si Bembem gibayook. Mga pangutana: 1. Unsa ang imong buhaton aron malikayan ang pagtakod sa sakit? 2. Sa unsang paagi nakuha ni Bembem ang sakit? Task Card II Basaha ang istorya ug tubaga ang mga pangutana. Isulat ang tubag sa manila paper. Nag-ubo sa atubangan ni Oliver ang iyang higala nga gitipdas. Wala kini mogamit og limpiyong panyo inig panghatsing og pagubo. Nilabay ang mga adlaw si Oliver gitipdas. 357 Mga pangutana: 1. Sa unsang paagi natakdan sa sakit si Oliver? 2. Unsa ang imong buhaton aron malikayan ang pagkanat sa sakit? Task Card III Basaha ang istorya ug tubaga ang mga pangutana. Isulat ang tubag sa manila paper. Nakigsalo si Vina sa pag-inom og Juice sa iyang higala nga gihangga. Pila ka adlaw ang nilabay siya natakdan. Mga pangutana: 1. Sa unsang paagi nakuha ni Vina ang sakit? 2. Unsay imong buhaton aron makalikay sa sakit? Task Card IV Basaha ang istorya ug tubaga ang mga pangutana. Isulat ang tubag sa manila paper. Nagpatambal ang inahan ni Riza sa Health Center aron maayo sa sakit nga Tuberculosis. Siya nahadlok nga matakdan ang mga anak sa maong sakit. 358 Mga pangutana: 1. Asa nagpatambal ang inahan ni Riza? 2. Ngano kinahanglan man tambalan ang iyang inahan? Task Card V Basaha ang istorya ug tubaga ang mga pangutana. Isulat ang tubag sa manila paper. Nasamad ang kamot ni Manuel sa hugaw ug taya-on nga kutsilyo. Gidala siya sa ospital aron matambalan ug mabakunahan batok tetano. Mga pangutana: 1. Asa nagpabakuna si Manuel? 2. Unsay gihatag kang Manuel aron siya mahilikay sa tetano? Task Card VI Basaha ang istorya ug tubaga ang mga pangutana. Isulat ang tubag sa manila paper. Gihilantan ug nagsuka si Harry. Gisultihan niya ang iyang ginikanan sa gibati niini. 359 Mga pangutana: 1. Nganong kinahanglan sultihan ang atong ginikanan kon lain ang gibati sa lawas? 2. Asa man kita moduol kon magkinahanglan og kaayuhan sa atong panglawas? Task Card VII Basaha ang istorya ug tubaga ang mga pangutana. Isulat ang tubag sa manila paper. Gihilantan ug karat ang tutunlan ni Lito. Gisuginlan niya ang iyang magtutudlo sa gibati niini ug gi-ubanan siya ngadto sa klinika. Mga pangutana: 1. Unsa ang buhaton aron malikayan ang pagkanat sa sakit? 2. Kinsa ug asa moduol kon lain ang gibati sa lawas? B. Basaha ang istorya ug tubaga ang mga pangutana. Isulat ang inyong tubag sa manila paper. Gi-ubo si Yayang. Ang iyang classmate gusto mohulam sa iyang ginamit nga panyo aron trapohan ang singot sa iyang nawong. 1. Unsaon nimo pagbalibad nga dili ka magpahulam sa imong panyo? 360 Gibayook si Nonoy. Naanad ang iyang igsoon nga mohalok sa iya kon siya molakaw. 2. Unsaon nimo pagpasabot sa imong igsoon nga dili usa mohalok sa imo? Gihangga si Lalang. Nagpalit siya og popsicle apan wala siya ganahi sa lami niini. Iya unta ilabay apan nihangyo ang iyang classmate nga ihatag nalang sa iya ang popsicle. 3. Unsaon nimo pagbalibad nga dili nimo ihatag ang popsicle? Tuberculosis ang sakit sa amahan ni Beth, ug wala nagpatambal. Matag gabii kanunay nag-ubo ang iyang amahan nga kauban niya matulog sa kuwarto. 4. Unsay angay nimong buhaton aron dili ka matakdan sa maong sakit? Aksidente nga nakatunob og hugaw nga lansang si John. Nasamad ang iyang tiil. Siya mahilig maglakaw nga mag-tiniil kay wala siya’y sinelas og sapatos. 5. Unsa ang angay nimong buhaton kon ikaw masamad? Si Joan wala pa mabakunahi batok sa sakit nga polio. 361 6. Kon si Joan ang imong igsoon, unsaon nimo pagtabang aron siya mabakunahan? Si Jenny adunay sakit nga diphtheria. Bisan asa ra siya moluwa. 7. Unsa ang imong buhaton aron mapugngan ang pagkanat sa kagaw? C. Markahi og ( √ ) ang hulagway kon nagpakita sa maayong buhat sa paglikay sa sakit ug (X) kon kini wala nagpakita. Isulat ang inyong tubag sa papel. 1. 2. 3. 4. 5. D. Isulat sa inyong papel ang check (√) kon ikaw nakasinati na niini nga sakit ug ekis (X) kung wala paka nakasinati niini. 362 ___ 1. Bayook ___ 2. Hangga ___ 3. Tetano ___ 4. Polio ___ 5. Tipdas ___ 6. Primary Complex ___ 7. Diphtheria III. Atong Hinumduman Malikayan ang mga sakit pinaagi sa pagpanghinlo sa imong panglawas ug palibot. Importante usab ang pagpabakuna para malikayan ang mga sakit. Pagtulun-an 5 I. Kagaw Kagiw! Atong Susihon A. Idibuho ang kon nagpakita sa ensaktong buhaton sa usa ka bata ug kon kini dili. Isulat ang inyong tubag sa papel. 1. Motug-an sa imong ginikanan o magbalantay kon ikaw adunay sakit sa panglawas. 2. Magpasusi sa doktor kon adunay gibati sa panglawas. 363 3. Wala mabakunahi. 4. Manampong sa baba og limpyong panyo inig mo-ubo. 5. Bisan asa moluwa. II. Atong Sulayan A. Task Card Tan-awa ang mga hulagway ug tubaga ang mga pangutana. Isulat ang tubag sa manila paper. 1. 2. 3. 1. Unsa ang gipakita sa hulagway: Hulagway1: _____________________________ Hulagway2: _____________________________ Hulagway3: _____________________________ 364 2. Asa sa tulo ka buluhaton ang imong gituman? 3. Maayo ba ang imong pagtuman? Sa unsang paagi nimo kini gituman? B. Basaha ang estorya ug tubaga ang mga pangutana. Isulat ang inyong tubag sa manila paper. Pili-an og pagkaon si Miguel, ilabina sa gulay. Busa kanunay siya masakit. 1. Sa unsang paagi mapalig-on ni Miguel ang iyang lawas? Gi-ubo ug gihilantan si John. Nagtumar siya og tambal nga gireseta sa doktor aron siya mamaayo. 2. Gawas sa pag-inom og tambal, unsa ang angay buhaton ni John aron siya dali mamaayo? Adunay hilanat, ubo ug sip-on si Ron. 3. Unsa ang angay buhaton ni Ron aron siya mamaayo? Tungod sa iyang pagkalaagan dugay makatulog si Manny. 365 4. Unsa ang mahitabo sa panglawas ni Manny kon siya kanunay dugay matulog? C. Isulat sa papel ang inyong tubag kon kanunay, panagsa, og wala buhata ang mga mosunod: Mga Buluhaton para Malikayan Imong Tubag ang Sakit 1. Mag-ehersisyo adlaw-adlaw. 2. Mokaon og prutas ug gulay. 3. Matulog og sayo sa kagabhion. 4. Moinom ug walo ka baso nga tubig adlaw-adlaw. 5. Moinom og gatas matagadlaw. III. Atong Hinumduman Ang maayong panglawas makab-ot sa insaktong nutrisyon, ehersisyo, pagpahulay ug pagtulog busa ato kining buhaton aron kita magpuyong mahimsog. 366 Pagtulun-an 6 I. Magpabakuna Kita Atong Susihon A. Isulat ang ENSAKTO kon nagpadayag sa maayong buhat arun makab-ot ang kahimsog ug DILI ENSAKTO kon kini sayop nga binhatan. Isulat ang imong tubag sa papel 1. Nagpa-ugnat sa kusog si Dodo adlawadlaw. 2. Permi mokaon og junk foods si Oka. 3. Paborito nga kaonon ni Shelly ang prutas ug gulay. 4. Kanunay bilar si Neil. 5. Mahilig sa isports si Aries. II. Atong Sulayan A. Basaha ang panawagan sa ubos ug isulat ang inyong tubag sa manila paper. PANAWAGAN Gi-awhag ang mga bata sa Ikaduhangangang niini nga eskuwelahan para sa Libreng Bakuna batok Tipdas. Kini pagabuhaton karung Septiyembre 13, 2013 alas tres sa hapon, sa klinika. 367 1. Nganong kinahanglan bakunahan ang mga bata? B. Basaha ang estorya ug tubaga ang mga pangutana. Isulat ang inyong tubag sa manila paper. Wala magpabakuna si Carol tipdas kay nahadlok. batok 2. Unsaon nimo pag-agni si Carol aron mabakunahan? Nakalimot si Juvy sa pagpabakuna sa iyang anak. petsa sa 3. Unsa ang maayong pama-agi aron dili malimtan ang mga petsa sa pagpabakuna? Adunay libreng bakuna batok hangga nga pagabuhaton sa Madrid Central Elementary School, para sa mga bata. 4. Kon ikaw estudyante mosalmot ba ka sa gibuhat nga libreng bakuna? Wala pa makasulay og bakuna si Migy. 5. Unsa ang posibleng mahitabo kang Migy nga wala makasulay og bakuna? 368 C. Idibuho ang bituon sa papel kon ang kapahayagan nagpakita og ensaktong paagi sa pagbatok sa sakit ug idibuho ang bulan kon ang kapahayagan nagpakita og dili ensaktong pamaagi. _____1. Nakalimot ang inahan sa pagpabakuna sa iyang anak sa health center. _____2. Natunok og hugaw nga lansang si Oka busa siya nagpabakuna batok tetano. _____3. Nidagan ang bata kay nahadlok bakunahan. _____4. Nilinya ang mga bata sa libreng bakuna batok sa tipdas. _____5. Si Allen wala mutuman sa gimandong ihap sa bakuna. D. Isulat sa inyong papel kon nabakunahan na o wala pa sa kaniadtong bata pa ka. Ang imong ginikanan mao ang imong giya sa pagtubag. Nabakunahan na ba ka sa mga mosunod: Mga Sakit 1. Bayook 2. Hangga 3. Tetano 369 Imong Tubag 4. Primary Complex 5. Polio 6. Diphtheria 7. Tipdas III. Atong Hinumduman Importante sa mga bata ang bakuna para sila malikay sa mga sakit. Adunay libreng bakuna sa health center. Pagtulun-an 7 I. Magpakahimsog Kita Atong Susihon A. Idebuho ang kon nagpadayag sa angayang buhaton arun mahimong lig-on ang panglawas ug kon kini wala nagpakita. 1. Wala pa nabakunahan si Ana. 2. Ginatuman ni Lina ang adlaw ug ihap sa bakuna sa iyang anak. 3. Walay panahon si Wina sa paghatod sa iyang anak para bakunahan. 4. Wala nitungha si Arnold sa adlaw sa libreng bakuna. 370 5. Nikuyog si Rosel sa iyang inahan aron mabakunahan. II. Atong Sulayan A. Basaha ang balak nga anaa sa ubos ug tubaga ang mga mosunod nga pangutana. Isulat ang inyong tubag sa manila paper. Ang Kahimsog Panghinaw sa kamot ang unang ang-ang Aron mga kagaw mawagtang Hustong pagkaon ug pag-ehersisyo atong buhaton Aron atong lawas magmalig-on Labaw sa tanan among mga ginikanan Bakuna kontra sa sakit dili ninyo hikalimtan Para ang mga sakit among malikayan Ug ang kahimsog kanunay namong mabatunan Ilista ang upat ka mga buluhaton nga nagsaysay sa pagpugong sa sakit. 1. 2. 3. 4. B. Basaha ang estorya ug tubaga ang mga pangutana. Isulat ang inyong tubag sa manila paper. 371 Dili ganahan mokaon og prutas ug gulay si Tina. 1. Unsa ang posibleng mahitabo sa panglawas ni Tina? Ganahan moinum og softdrinks si Mimi, adlaw- adlaw. 2. Makaayo bas a atong panglawas ang kanunay mag-inom og softdrinks? Kanunay momata. bilar si James ug dugay 3. Unsa ang bili sa pagtulog sa ensaktong oras? Nakompleto ni Meg ang iyang bakuna. 4. Unsa ang epekto sa bata nga adunay komplete ang bakuna? C. Idibuho ang bitoon sa papel ( ) kon nagpakita sa paglikay sa sakit ug idebuho ang bulan ( ) kon nagpakita og dili saktong paglikay sa sakit. 1. Manghunaw og kamot sa dili pa ug human mokaon. 2. Magpabakuna aron malikayan ang sakit. 372 3. Mokaon og gulay ug prutas adlaw adlaw. 4. Mogamit sa butang sa masakiton. 5. Dugay matulog ug momata. D. Isulat sa imong papel kon kanunay, panagsa ug wala nimo buhata ang mga kapahayagan nga anaa sulod sa kahon. Mga Buluhaton Imong Tubag 1. Nanghugas og kamot sa dili pa ug pagkatapos mokaon 2. Naghatsing og nag-ubo nga wala nanampong atubangan sa tao 3. Mokaon og gulay ug prutas adlaw adlaw 4. Nagagamit og butang sa masakiton 5. Matulog ug momata og sayo III. Atong Hinumduman Ang bata dili dali matakdan og sakit kon kabalo siya manalipod pinaagi sa hustong nutrisyon, bakuna, ehersisyo, pagpahulay ug pagkatulog. 373 Pagtulun-an 8 Post-Test Basaha ug tubaga ang mga pangutana. Isulat ang letra sa insaktong tubag sa inyong papel. 1. Unsa ang angay nimong buhaton kon ikaw mohatsing? a. Tabonan ang baba ug ilong gamit ang panyo. b. Mohatsing atubangan sa imong mga higala. c. Mohatsing bisan asa 2. Pagkahuman manghatsing, unsa ang angay buhaton? a. Manghinaw sa kamot b. Itrapo sa sanina c. Walay buhaton 3. Nganong kinahanglan man kita manlimpyo sa atong panlawas? a. Aron kita dali motubo b. Aron kita malipayon c. Aron kita dili masakit 4. Unsa ang angay buhaton sa bata kon gabii na? a. magdula b. maglatagaw c. matulog 5. Nganong kinahanglan mokaon og gulay ug prutas ang usa ka bata? a. Aron mamahimong mahimsog 374 b. Arun kita dali masakit c. Arun kita dali gutomon 6. Kon adunay makatakod nga sakit ang imong higala, unsa ang dili angay nimong buhaton? a. Likayan ang paggamit sa mga butang nga ginamit. b. Magpaduol sa taong adunay sakit. c. Manabon sa imong baba ug ilong kon siya manghatsing. 7. Asa sa mga situwasyon sa ubos ang kinahanglan buhaton sa bata? a. Magdula og online games tibook adlaw. b. Maghigdaay tibook adlaw. c. Moapil sa pampa-ugnat sa kusog adlawadlaw. 8. Kon bata matakdan og kagaw, unsa ang mahitabo sa iya? a. malipay b. maguol c. masakit 9. Unsa ang angayan buhaton sa usa ka inahan aron maluwas ang iyang anak sa mga sakit? a. maglingkuray b. manombalay c. magpabakuna 10. Asa man ka moadto kon ikaw magpabakuna? a. sa merkado b. sa simbahan c. sa health center 375 Ang Lawas nga Inatiman, Sakit Malikayan! “Panglawas atimanon ug limpiyong pagkaon kaonon aron sakit sa tiyan dili maangkon” 376 Pagtulun-an 1 Pre-test Isulat ang letra sa insaktong tubag diha sa inyong kuwaderno. 1. Unsa ang malagmit bation dayon sa bata kon kini nakakaon og daut nga pagkaon (spoiled food)? a. sakitan og tiyan c. hilantan b. sakitan og ulo 2. Asa dapat hipuson ang sobra nga pagkaon? a. ibalik sa gilutoan c. sa lamesa b. sa kabinet o refrigerator 3. Kon nagkalibang ang bata, unsa ang maayong buhaton sa inahan? a. paka-unon ang bata b. hiluton ang bata c. dalhon sa doktor ang bata 4. Unsa ang gamiton uban sa tubig sa paghinaw og kamot ilabina kon ikaw gikan naggamit sa kasilyas? a. polbos b. sabon d. toothpaste 5. Unsa ang maayong buhaton aron luwas ang tubig nga ilimnon? a. pabukalon c. isulod sa botilya b. sakluban 377 6. Unsa ang maayong buhaton sa bayabas sa dili pa kini Kaunon? a. putson b. hiwaon c. hugasan 7. Unsa ang atong mabantayan kon ang bata may kuto? a. katulugon c. sakitan og ulo b. kanunay magkalot sa ulo 8. Taas og kuko si Ian. Mahilig siya magdula og holen sa yuta. Malagmit aduna siyay _________. 9. Mogamit og _________ sa paghinlo sa buhok. a. sabon humot c. shampoo b. Sabon panlaba 10. Unsa ang dapat buhaton kon kita magkasakit? a. hatagan og tambal c. dalhon sa albularyo b. dalhon sa doktor Pagtulun-an 2 I. Mga Sakit Dala sa Kontaminado ug Hugaw nga Pagkaon Atong Susihon Mag grupo sa upat. Ang matag miyembro maghatag og mga ngalan sa sakit nga nasinati na nila. Isulat sa manila paper ang mga ngalan sa sakit. 378 II. Atong Sulayan A. Basahon ang mga sakit nga gisulat og tubagon ang mga pangutana nga mosunod: Pangutana: 1. Nganong nagkasakit kamo niini? 2. Unsay gibuhat sa inyong inahan/amahan sa dihang nagkasakit kamo niini? 3. Unsay inyong buhaton aron malikayan ninyo kini? B. Magpili og lider ug magtataho (reporter) sa grupo. Basahon ang mga situwasyon nga mosunod. Tubagon ang mga pangutana. Isulat ang inyong mga tubag. Ipahibalo sa klase ang inyong mga tubag. Sitwasyon - 1 Usa ka hapon, niuli si Lelani ug si Cherry sa ilang panimalay gikan sa tulunghaan nga gigutom. Midiritso sila sa kusina ug nakita nila nga adunay pansit sa lamisa ug ila kining gikaon. Sa wala madugay mibati sila og kasakit sa ilang tiyan ug unya nagsuka. Pangutana: 1. Unsa ang nahitabo kang Lelani ug kang Cherry? 2. Nganong misakit ang ilang mga tiyan? 379 3. Nganong nagsuka man sila? 4. Nakasinati na ba mo nga gisakitan og tiyan? 5. Nganong nahitabo man kini? Sitwasyon 2 Sa kauhaw ni Jose nipalit siya og tubig nga anaa sa cellophane (iced water). Taud-taud misakit ang iyang tiyan. Pag-uli sa ilang balay nagbalik-balik siya sa kasilyas. Daghan tubig ang nigawas kaniya. Unya sige og suka. Gidala siya sa iyang amahan sa doctor aron ipasusi. Nahibaloan nga si Jose nagkaamoeba. Pangutana: 1. May kagaw ba ang tubig nga giinom ni Jose? 2. Daghang tubig ang gikalibang ni Jose ug sige suka. Mahutdan ba si Jose ug tubig sa iyang lawas? 3. Sakto ba ang gibuhat sa iyang amahan nga ipasusi siya sa doktor? C. Isulat sa inyong kuwaderno ang check ( ) kon tima-ilhan kini sa sakit nga pagkahilo ug Amoebiasis (X) kon dili. 380 1. Pagsakit sa Ngipon 2. Hilanat 3. Pagtakig 4. Sakit sa tiyan 5. Pagsuka III. 6. Halos pulos tubig ang iyang gikalibang 7. Dalag ang panit 8. Nagluya 9. Pag-uhaw 10. Dili ganahan mokaon Atong Hinumduman Batasanon ta ang kalimpiyo. Likayan nato ang mga pagkaon nga wala nato hibaloi ang paagi sa pag-andam niini. Gamiton nato ang hinlo nga tubig sa pag-inom, pagluto, pagpanghinaw sa dili pa mokaon ug pagkahuman og gamit sa kaselyas. Pagtulun-an 32: Tima-ilhan sa Amoeba ug Tipos BULUHATON I. Atong Susihon Unsa ang mga butang nga angay natong hinumduman aron dili kita matakbuyan ug amoebiasis? Aron dili ta magkasakit ug Typhoid Fever (grabeng hilanat), unsa ang atong buhaton? 381 II. Atong Sulayan A. Tan-awa ang hulagway Pangutana: 1. Unsa man kaha ang sakit sa bata? 2. Nganong nagkasakit man ang bata? B. Basaha ang situwasyon ug tubaga ang mga pangutana. Isulat sa kuwaderno ang inyong tubag. Situwasyon 1 Si Nenita may anak nga upat ka tuig. Gipainom sa yaya og tubig gikan sa gripo. Usa ka hapon pag-uli sa inahan gikan sa opisina ang bata sigi og hilak. Nagkalibang ug adunay dugo ang tae. Taas usab ang hilanat. Gidala nila sa doktor nahibalo-an nga adunay amoebiasis ang bata. Mga pangutana: 1. Nganong naghilak og maayo ang bata? 2. Nganong nagtae og basa ang bata? 382 3. Unsa ang angay buhaton sa tubig nga gipainom sa yaya Situwasyon 2 Sa dihang gi-uhaw si Gino, nipalit siya ug fruit shake sa namaligya sa gawas sa ilang tulunghaan. Pagka-ugma mibati siya og taas kaayo nga hilanat ug sakit kaayo ang tiyan. Gidala siya sa ospital ug unya niingon ang doktor nga dunay Tipos si Gino. Mga Pangutana: 1. Nganong gidala man si Gino sa doktor? 2. Unsa ang hinungdan sa iyang sakit? 3. Unsa ang mga tima-ilhan sa Tipos? 4. Unsay angayan buhaton aron dili kita masakit og tipos? C. Isulat sa kuwaderno ang lima ka paagi aron malikayan ang sakit nga kalibanga. III. Atong Hinumduman Aron atong malikayan ang sakit nga tipos atong batasanon ang paggamit sa hinlo nga tubig. Likayan ang pagkaon nga wala nato mahibaloe ang paagi sa pag-andam niini. 383 ULUHATON 3: Limpyo ug Hustong Pag-andam Pagtulun-an 4 sa Pagkaon I. Atong Susihon 1. Isulat sa kuwaderno ang mga timailhan sa sakit nga kalibang ug sakit nga tipos. 2. Isulat sa kuwaderno ang angay buhaton sa paglikay niini. II. Atong Sulayan A. Mga Pangutana: 1. Asa ang luwas, ang tubig gikan sa gripo? O ang binotilya? Ngano man? 2. Nganong kinahanglan pabukalan ang tubig nga ilimnon nga gikan sa gripo? 3. Kinahanglan pa ba pabukalan ang tubig nga binotilya? B. Tan-awa ang hulagway sa namaligya og prutas ug ang bata nga nagpalit niini. 384 Mga Pangutana: 1. Kon ikaw ang bata sa hulagway imo bang kaunon deretso and prutas? Ngano man? 2. Unsay maayong buhaton kon mokaon ka og prutas? 3. Ngano nga ang paghinaw og kamot, prutas ug mga gulay giila man nga maayong gawi para sa himsog na panglawas? C. Basaha ang mga pangutana. Isulat sa kuwaderno ang inyong tubag. 1. Asa ang luwas, ang tubig gikan sa gripo o binotilya? __________ 385 2. Angay nga pabukalan ang tubig sa gripo sa dili pa gamiton sa pag-inom? Oo o dili ________ 3. Unsay angay natong gamiton sa paghugas sa atong mga kamot? 4. Pabukalon pa ba ang tubig binotilya?________ 5. Unsa ang kinahanglan nga buhaton prutas sa dili pa kaunon? D. Maglista sa kuwaderno og lima ka paagi unsaon paglikay ang mga sakit nga dala sa hugaw nga pagkaon. III. Atong Hinumduman Atong batasanon ang kalimpyo labina sa pagandam sa atong pagkaon. Ato kanunay hinumduman ang paghinaw sa atong mga kamot sa tanang higayon nga kini mahugawan. 386 BULUHATON 4:Mga Timailhan Sa Bata Nga Pagtulun-an 5 Kutohon I. Atong Susihon Kinsa dinhi kaninyo ang nakasinati og pagkalot-kalot sa ulo? Nakakita na ba kamo og bata nga kaedad ninyo, unya sigi ug kalot sa iyang ulo? Ngano kaha? II. Atong Sulayan A. Maminaw sa magtutudlo B. Buluhaton sa Grupo Word Hunt Puzzle Magporma og duha ka grupo. Pormaha ang puzzle. Ang unang makatapos maoy mananaug. 1. Pangitaa ang mga pulong sa ubos diha sa pagpalibog o tanghaga nga mga kahon. 387 P T A W B G Z P M W P B E P T I L O E O X A X Y D A T Z M D J Z G 1. Kuto 2. Tapeworm 3. Katol 4. Pagkahinlo 5. Pagkalot W K G P O K P I D S K R A T E K U A C X U A B T F W Q T G U F D H S O K O M O K L D L I A L K R O R A U L A N U O A M S C L S N Y L L A L L L O O A Z S O O S O W S E T S T I N 6. Sudlay 7. Lusa 8. Kalo 9. Bitok (Hookworm) 10. Ulo Magpresenta ang matag grupo sa ilang gibuhat. C. Isulat sa inyong kuwaderno ang mga tubag niini. _____ 1. Unsa may masinati sa bata kon siya may kuto? _____ 2. Unsa ang tawag sa mga pino nga itlog nga makita sa mga buhok? _____ 3. Asa magkuha og pagkaon ang kuto? 388 ______4. Matawag ba nga hinlo ang usa ka bata kon siya may kuto. _____ 5. Unsa ang maayong buhaton aron dili kita matakdan ug kuto III. Atong Hinumduman Ang kalimpiyo sa usa ka bata maoy maayong gawi aron mahilikay sa pagtakboy sa kuto. Gamiton ang kaugalingon nga sudlay, tuwalya, unlan ug uban pa. Maligo adlaw-adlaw. BULUHATON 5: Pagtulun-an 6 I. Mga Ilhanan Sa Batang Bitokon Atong Susihon Maminaw sa magtutudlo II. Atong Sulayan Maminaw sa magtutudlo 389 Road Map A. Mag grupo sa duha Ipilit ang mga hulagway nga gihatag sa magtutudlo ngadto sa kahon nga anaa sa Road Map. Magpaunahay, kinsa ang sakto ug una nga maka abot sa balay mao ang makadaog Ipasabot sa matag grupo ang matapos nila nga buhat. 390 B. Basaha ang sitwasyon ug tubaga ang mga pangutana pagkatapos. Si Kirby mahilig magdula sa hugaw nga dapit uban sa iyang mga higala. Sa oras sa pagpanga-on dili siya mogamit og kotsara ug tinidor. Magkinamot lamang og dili manghinaw. Bisag kanunay siya gisultian sa iyang inahan sa pagpanghinaw sa dili pa mokaon. Pangutana 1. Kinsa man ang bata sa estorya? 2. Asa man si Kirby ug iyang mga higala ganahan magdula? 3. Nganong kanunay man gipahinum-duman si Kirby sa iyang inahan nga manghinaw sa dili pa ug human mokaon? 4. Unsa may piligro kon mokaon diretso nga dili manghinaw sa kamot? 5. Unsa ang mahitabo kang Kirby kon dili siya maminaw sa iyang inahan? 391 C. Buluhaton Isulat sa kahon ang mga tima-ilhan ug pagsanta sa mga bitok. Tima-ilhan Pagtakboy sa Bitok (Worm) Pagsanta 392 Ipasabot sa klase ang ilang naisulat nga tubag pinaagi sa ilang magtataho (group reporter). D. Idibuho ang nawong nga nag kon kini magpakita og maayong gawi sa pagkalimpiyo, nagpakita nga hugawan. Isulat sa inyong kuwaderno ang inyong tubag. 1. Si Voltaire usa ka magtutungha. Usa ka adlaw, siya nagkigdula ug holen sa iyang mga higala, unya gitawag sa iyang inahan aron mokaon. Dali-daling mi-uli sa ilang balay, unya niduol sa lamesa og nikaon nga wala nanghunaw. 2. Si Jemimah ug iyang mga higala nagdula sa lapukon ug hugaw nga dapit, unya walay tsinelas. Pagka-gabii sa iyang pagkatulog nahikalimot sa paghugas sa iyang tiil. 3. Usa ka malipayon nga bata si Neil, mahilig siya mokaon og prutas. Sa dili pa kini hiwaon ug kan-on iya gayud ni hugasan og maayo. III.Atong Hinumduman Kinahanglan gayod atong tumanon ang saktong pamaagi sa paglimpiyo sa atong lawas ug palibot aron malikayan ang pagtakboy niini. Sa mga bitok ug uban pa nga mga sakit. 393 BULU Pagtulun-an 7 I. Paglikay Sa Kuto ug Bitok Atong Susihon Maminaw sa magtutudlo II. Atong Sulayan Maminaw sa magtutudlo A. Paris nga Buluhaton (Pair Activity) Mangita ug kaparis. Idibuho ang malipayong nawong kon kini inyong ginabuhat aron dili ka bitokon. Masulub-ong nawong kon wala. 1. Kanunay manghinaw. 2. Maligo adlaw-adlaw. 3. Magpuli og gamit pang-ilawom adlaw-adlaw. 4. Manghinguko kon kini taas na. 5. Manghimasa og tiil sa dili pa matulog. 6. Manghulam og tuwalya sa uban. 7. Ilabay ang mga basura sa angay nga butangan. 8. Nagkaon ug bayabas nga walay hugas. 9. Kanunay nga magsul-ob og tsinelas. 10. Walay tabon sa sobra nga pagkaon unya gikaon sa bata. 394 B. Idibuho ang kon ikaw nagbuhat niini. kon wala. Isulat ang inyong tubag sa kuwaderno. Mga pamaagi alang sa paglikay aron dili ka matakdan ug kuto. ____ ____ ____ ____ ____ 1. 2. 3. 4. 5. ____ 6. ____ 7. ____ 8. ____ 9. ____ 10. manghinaw kung gikinahanglan. maligo kausa sa kada semana. dili manghulam ug sudlay sa uban. manudlay og buhok kanunay. mogamit ug shampoo sa paghinlo sa buhok. ihapnig ang mga gamit labina ang mga dulaan igkahuman og dula. mogamit ug tuwalya sa uban. manghinguko kong kinahanglan. matulog nalang bisan hugaw ang mga tiil. puli-puli og gamit sa sabon pangkaligo. C. Pun-an ang kulang. Pangitaa ang ensaktong tubag diha sa kahon. Letra lamang ang isulat sa inyong kuwaderno. a. lutuon pag-ayo b. manghunaw c. maligo 395 d. hinukasang sinena e. pulihan 1. _______ ang mga sud-an labina ang mga karne. 2. _______ kanunay ug kung gikinahanglan. 3. _______ kada adlaw. 4. _______ ihapnig ang inyong mga hinukasang senina inig human og gamit. 5. _______ ang inyong mga sinena ug panti kada adlaw. III. Atong Hinumduman Ang kahinlo sa lawas ug panglimpiyo sa palibot maoy kinamaayohang gawi aron dili kita daling matakboyan og sakit ug mga bitok. Kinahanglan usab ang mga pagkaon hugasan sa dili pa kaunon ug preparahon. Lutuon kini pag-ayo labina ang mga karne. 396 Pagt ulun-an 8 I. BUPaglikay sa Sakit Tungod sa Hugaw Nga Pagkaon Atong Susihon A. Iparis ang mga butang sa Han-ay A ngadto sa Han-ay B. Han-ay A 1. Sabon 2. Sudlay 3. Pamutol sa Kuko 4. Tuwalya 5. Basurahan a. b. c. d. e. Han-ay B Kuko Nawong Tubig Basura Buhok Unsa man kini nga mga butanga ang inyong gipares? Unsa ang gamit niini? II. Atong Sulayan A. Mangita og kapares. Susiha kon limpiyo ba ang matagusa nga parte sa lawas og iyang gamit. Magpuli-puli ang matag pares. Ilista ang resulta pinaagi sa pagdibuho og sa kada numero sa itaas. 1. Pagsusi sa Panglawas (Health Inspection) Kard sa Personal nga Pagsusi sa Kalimpiyo sa lawas 397 (Personal Hygiene Monitoring Card) Kalimpiyo sa Lunes Martes Miyer- Huwe BiyerPanglawas kules -bes nes 1. Manghinaw og kamot sa dili pa mokaon 2. Manghinaw og kamot tapus gamit og kasilyas 3. Maggamit og kaugalingon sudlay 4. Maggamit og imong tuwalya 5. Mag shampoo sa buhok 6. Maggamit of sabon kong manghinaw 7. Putlan ang kuko kung taas na 8. Himasaan ang tiil sa dili pa matulog 398 9. Maggamit og sinilas kanunay 10. Maligo adlawadlaw III.Atong Hinumduman Kinahanglan atong susihon ang mga pagkaon kon kini luwas ba sa mga kagaw, tungod kay bililhon gayud ang kahimsog sa atong panglawas. Pagtulun-an 9 Post-Test Isulat ang letra sa ensaktong tubag sa inyong kuwaderno. 1. Mogamit og _________ sa paghinlo sa buhok. a. sabon humot c. shampoo b. sabon panlaba 2. Si Ian taas og kuko. Mahilig magdula og holen sa yuta. Malagmit duna siyay _________. 3. Unsa ang dapat buhaton kon kita magkasakit? a. dalhon sa botika c. dalhon sa albularyo b. dalhon sa doktor 399 4. Unsa ang atong mabantayan kon ang bata may kuto? a. katulugon c. sakitan og ulo b. kanunay magkalot sa ulo 5. Asa dapat hipuson ang sobra nga pagkaon? a. ibalik sa gilutoan c. sa lamesa b. sa cabinet o refrigerator 6. Unsa ang malagmit bation dayon sa bata kung kini nakakaon ug daut nga pagkaon (spoiled food)? a. sakitan og tiyan c. hilantan b. sakitan og ulo 7. Pag nagkalibang ang bata unsa ang maayong buhaton sa inahan? a. paka-unon ang bata b. hiluton ang bata c. dalhon sa doktor ang bata 8. __________ ug tubig ang gamiton sa paghinaw og kamot labina kung ikaw gikan naggamit sa kasilyas. a. tuwalya b. sabon c. toothpaste 9. Ang bayabas dapat _____ og maayo sa dili pa kaunon. a. putson b. hiwaon c. hugasan 10. Ang maayong buhaton aron luwas ang tubig nga ilimnon _________. a. pabukalon b. sakluban c. isulod sa botilya 400 Mag-amping Kita... Likayan ang Disgrasya! “Ang pagkamasusi-susihon, pagkamaampingon mao’y magagiya ngadto sa husto ug luwasnong kinabuhi” 401 Pre-test Pagtulun-an 1 Isulat ang letra sa ensaktong tubag sa inyong kuwaderno. 1. Ang gasolina, asido muryatiko og lukon sa lamok makadaot kon kini __________. a. simhuton c. itago b. hipuson 2. Asa ang hustong pagtago sa mga produkto kemika nga makadaot? a. itapad sa mga galamiton sa pagluto sa kusina b. ibutang sa kabinet nga dili maabot sa mga bata c. luyo sa refrigerator 3. Kinahanglan ba nga adunay mga paskin ang matag-usa sa kemika/produktong makadaot? a. siguro b. wala c. Oo 4. Manghugas og mag-ilis og sinina human mogamit sa mga makadaot nga kemika. a. kanunay b. usahay c. dili 5. Importante ba ang mga paskin o pahimangno sa mga produkto kemika? a. dili b. siguro c.oo 6. Angay ba nga buhaton ang pagdagan-dagan, pagambak-ambak og pagtuya-tuya sa lingkoranan sa eskuylahan? a. Oo b. dili c. usahay 402 7. Maayo ba ang paglugay, pagdala og mahait nga butang samtang magdula? a. Oo b. dii c. siguro 8. Nagsul-ob si Mario og sapatos nga pangeskuylahay samtang nagdula og basketbol. a. luwas b. dili luwas c. siguro 9. Angay ba nga ilain ang mga produktong makadaot ngadto sa dili makadaot. a. dili b. siguro c. Oo 10. Angay ba sundon ang simbolong ginadili (beware) a. Oo b. dili c. ambot Produkto/Kemika sa Panimalay nga Makadaot sa Panglawas Pagtulun-an 2 sama sa Paghikap, Pagsimhot ug Paghanggab I. Atong Susihon Ayohon/hapnigon ang mga nagkalogay nga letra. Makita sa retrato ang tubag. 1. BREAMAL = 403 2. KUNLO = 3. SIKWI = 4. DOSIA = 5. BONSA = II. Atong Sulayan A. Ilha ang mga produkto/kemika nga makadaot nga nia sa lista. Igrupo basi sa klasi nga makadaot pinaagi sa paghikap, pagsimhot o pagtulon. Isulat ang tubag sa kuwaderno ug Gamita ang table nga makita sa ubos. Gasolina (Gasoline) Bola sa naptalina (Moth Balls) Likido paglimpiyo sa muwebles (Upholstery cleaner) Guba nga saksakan (Broken wire plug) Pagpalab-as sa hangin (Air freshener) Lukon sa lamok (Mosquito coil) Asido muriyatiko (Muriatic acid) Gas 404 Aseyte sa makina (Motor oil) Likidong sabon (Liquid soap) Wisik sa buhok (Hair spray) Paghikap 1. 2. 3. 4. 5. Pagsimhot 1. 2. 3. 4. 5. Paghanggab 1. 2. 3. 4. 5. B. Isulat ang ekis (X) kon kini makadaot ug tsek (√ ) kon kini mapuslanon sa atong panglawas. ______ 1. Gatas (Milk) ______ 2. Gasolina (Gasoline) ______ 3. Sarsa (Sauce) ______ 4. Bola na naptalina (Moth balls) ______ 5. Suka (Vinegar) ______ 6. Asido muriyatiko (Muriatic acid) ______ 7. Lukon sa lamok (Mosquito coil) C. Pag-ila sa mga produkto nga makadaot kon hikapon, simhoton ug mahanggab. Isulat ang H kon makadaot hikapon, M kon makadaot mahanggab ug S kong makadaot simhuton. Isulat sa kwaderno ang tubag. 405 ______ 1. Rugby ______ 2. Lukon sa lamok (Mosquito coil) ______ 3. Bola sa naptalina (Moth balls) ______ 4. Aseyte sa makina (Motor oil) ______ 5. Wisik sa buhok (Hair spray) ______ 6. Chlorine ______ 7. Buak nga swits (Broken switch) ______ 8. likidong sabon ( liquid soap) ______ 9. gasolina (Gasoline) ______10. Asido muriyatiko (Muriatic acid) III. Atong Hinumduman Ang pagkamainampingon ug pagkamasusihon sa mga butang, ilabina makadaot sa panglawas sa tawo maoy timailhan sa usa ka maampingon ug responsable nga bata. Pagtulun-an 3 I. Mga Luwas Nga Pahimangno Atong Susihon Isulat sa kwaderno ang han-ay nga pulong nga naporma. 406 D E L I K A D O II. M N H I O P U V E M B D Z B A C MARKA KEMIKA ILHON C J Q W I O S D L O M K A R R X K A A Q U L E F • DELIKADO T L S I L H O N B M T Y Z S D G • SULOD Atong Sulayan A. Pag-ila sa mga makadaot nga kemika/ produktong adunay pahimangno. Isulat ang letra sa hustong tubag sa imong kuwaderno. ___1. Muriyatiko Asido (Muriatic Acid) a. ___ 2. Telebisyon b. 407 ___ 3. Likidong sabon (Liquid soap) c. ___ 4. Nadagkotang suganan sa kalayo (Lighted burner) d. ___ 5. Gasolina e. ___ 6. Gamit sakyanan f. B. Pag-ila sa mga makadaot nga produkto/kemika pinaagi sa hustong marka. Isulat sa inyong kuwaderno ang check () kon makadaot ug ekis (x) kon dili makaayo. 1. _____ 2. _____ 3. _____ 4. _____ 5. _____ Wisik (Spray) Abono (Fertilizer) Suka (Vinegar) Sarsa (Sauce) Aseyte sa makina (Motor Oil) C. Pag-ila sa mga makadaot nga kemika/produktong adunay pahimangno nga simbolo. Isulat ang hustong letra sa inyong kuwaderno. 408 ___1. Dagkutanan sa agianan a. sa kalayo (Lighted burner) ___ 2. Abono (Fertilizer) b. ___ 3. Likidong sabon (Liquid soap) c. ___ 4. Computer d. ___ 5. Hugaw gikan sa mga kompanya e. III. Atong Hinumduman Ang pagbasa og pagtimaan sa hustong marka sa mga makadaot nga mga produkto/kemika, makatabang gayod kanato. Pinaagi niini mahilikay kita sa peligro ug kadaot. 409 Buluhaton III:4 Mga Luwas Nga Patakaran sa Pagtulun-an Panimalay I. Atong Susihon Ipahatag ang ilang tagsa-tagsang ideya sa mga nagkalain-laing retrato sa hustong gamit sa produkto nga gihatag. 410 II. Atong Sulayan A. Itukma ang mga letrang wala mahapnig. Anaa sa ubos ang mga timailhan sa mga tubag. Isulat ang tubag sa kuwaderno. 1. 2. 3. 4. 5. Patakaran Luwas Pagsuksok Makadaot Asido B. Tan-awa ang mga larawan ug ilha ang luwas nga lagda sa panimalay aro malikay sa aksidente. Pagpili ug upat ug isulat sa kuwaderno ang letra sa tubag ug ang katinawan ngano nga kini luwas. Sunduga ang table para sa imong tubag. Retrato Unsaon pagkahibalo nga kini luwas nga Pamalaod? 1. 2. 3. 411 A. Magkinamot kon maghatag ug bahog sa baboy B. Magpahangin kon mogamit sa wisik sa lamok C. Ibutang ang tanan gamit sa luwas nga lugar D. Markahan ug ilain ang mga pagkaon sa ubang mga gamit F. Sagulonpagbutang E. Basahon ang ngalan ang mga kemika sa tambal u gang mga bisan ang walay tugon sa dili pa marka gamiton 412 G. Mogamit ug proteksyon sa kamot H. Ibutang ang ginamit nga oil sa sakyanan kon maglimpiyo sa sa basurahan salog C. Isulat sa Kuwaderno kon ang imong gibuhat sa mga kemika/produktong makadaot –Kanunay, Usahay o Dili. Kanunay Usahay 1. Ibalik sa ensaktong butanganan ang mga ginamit nga mga butang nga daling masunog. 2. Mag-amping sa pagbasa sa mga markiang kemika/ produktong makadaot sa dili pa gamiton. 3. Magpalong sa lutoanan ug tangke human mogamit sa mga makadaot nga mga kemika. 413 Dili 4. Manghugas ug mag-ilis og sinina human mogamit sa mga makadaot nga kemika. 5. Tangtangon ang mga songsonganan sa himan o electrical nga wala na gamita aron malikayan ang sunog. D. Isulat sa kwaderno ang Oo, kon kini luwas nga buluhaton ug ihatag ang katin-awan sa tubag. Isulat usab ang Dili, kon kini dili luwas ug ihatag ang katin-awan sa tubag. 1. Pagtago sa mga produkto nga dili maabot sa mga bata ug mga hayop ug trangkahan aron pagseguro nga walay mahitabo. ________________________________________ 2. Pagpundo og mga produkto ngadto sa ilang orihinal nga sudlanan. ________________________________________ 3. Ayuhon paglabel og ang petsa sa bisan unsang alternatibong butanganan. _________________________________________ 414 4. Pagtago sa mga selyado nga mga sudlanan sa kemika. __________________________________________ 5. Pagpundo sa mga produkto halayo sa atabay. __________________________________________ 6. Pagtago sa produkto nga mahanginan ug ipahilayo sa lugar nga dili makodlitan. __________________________________________ 7. Pagpundo sa baterya ug mosilaab nga kemika sa tago nga lugar aron dili mabulad sa init sa adlaw. __________________________________________ 8. Ilain ang mga produkto nga parehas ang gamit sa usa ka lugar. Ilain ang mga produkto nga may kemika sa mga gamit sa pagkaon. __________________________________________ II. Atong Hinumduman Ang hustong pagsunod sa mga patakaran ug paggamit sa mga produkto/kemika nga makadaot, usa nga makahatag ug giya aron kita mahalikay sa sunog ug kadaot sa atong panglawas. 415 Buluhaton 5 IV: Mga Patakaran Alang sa Pagtulun-an Luwas Nga Panimalay I. Atong Susihon Unsa ang inyong masulti/mahulagway sa mga mosunod nga mga hulagway? Sitwasyon 1 Sitwasyon 2 Sitwasyon 3 II. Atong Sulayan A. Butangan og LP kon Luwas nga Pamalaod ug DLP kon kini dili luwas nga pamalaod. ____1. Pagbantay sa nagsigang kandila o insenso ____2. Pag gamit sa plantsa nga kuryente nga basa ang kamot ____3. Pagtago ug pagplastar sa mga dulaan nga wala na gamita ____4. Pagbiya sa nakasongsong nga mga appliances ____5. Pagbiya sa nagsiga nga kandila o insenso 416 Atong Hinumduman Ang atong pagsunod sa mga patakaran sa hustong paggamit sa mga makadaot nga mga produkto/kemika nga anaa sa panimalay, makahatag og dakong tabang tungod kay mahilayo man kita sa kakuyaw ug peligro ilabina sa mga kabataan. Buluhaton Luwas ug Dili Luwas nga Pagtulun-an 6 Binuhatan ug Kahimtang sa Tulonghaan I. Atong Susihon Pagpakita og hulagway sa luwas ug dili luwas nga binuhatan sa tulunghaan. A. 417 B. C. D. E. A. Base sa mga hulagway ilista ang luwas ug dili luwas nga binuhatan sa tulunghaan. Ipaila ang mga bentaha (advantage) ug disbentaha (disadvantage) sa duha ka kondisyon. Sunduga ang table sa ubos para sulatan sa tubag sa Manila paper. 418 Luwas 1. 2. 3. 4. 5. Dili Luwas 1. 2. 3. 4. 5. II. Atong Sulayan A. Idibuho ang bituon ( ) kon luwas nga binuhatan ug lingin () kon dili luwas. 1. ____Palunga ang suga kon kini wala na gamita. 2. ____Sunuga ang mga katag sulod sa lawak. 3. ____Mag-iwag og kandila duol sa materyales nga dali tuptan sa sunog ug diin walay nagbantay. 4. ____Ikatag nga mga buak nga botelya. 5. ____Pagngon ang suga human gamiton. B. Isulat sa inyong kuwaderno ang luwas kon kini maayo ug dili luwas kon kini dili maayo. 1. _____ Ibutang duol sa saksakan sa kuryente ang esperma (floorwax). 419 2. _____ Ibutang ang posporo ug para dagkot (lighter) nga dili maabot sa mga bata. 3. _____ Trapohan ang nayabo nga tubig sa salog. 4. _____ Magpundo og daghang gasoline sa tulonghaan. 5. _____ Limpyohan kanunay ang kanal nga adunay nagpundo nga tubig. III. Atong Hinumduman Ang atong pagkamainampingon pinaagi sa buhat nga maayo maoy magagiya kanato sa luwas nga kondisyon aron dili kita mahisugamak sa kadautan ug mahilikay sa mga disgrasya. Buluhaton VI Pagtulun-an 7 Mga Luwas nga Lagda sa Panahon sa Kalihokan sa Panglawas I. Atong Susihon Maghatag ug luwas nga mga lagda (rules) sa panahon sa kalihokan sa panglawas 420 1. 2. 3. 4. 5. II. Atong Sulayan Tan-awa ang hulagway, unsa ang imong ikasulti? Isulat sa kuwaderno ang tubag. Sundoga ang table sa ubos para imong sulatan sa tubag. Angayan Buhaton Kon Magdula Dili angayan nga Buhaton Kon Magdula 421 A. Idibuho sa mga bata ang bitoon kon kini luwas ug lingin kon kini dili luwas. _____1. Sipaon ang kauban sa dula kon mapilde. _____2. Magdala og talinis nga kahoy kon adunay physical activities. _____3. Bugkuton ang buhok panahon sa dula. _____4. Magsul-ob og insaktong pamiste kon adunay physical activities. _____5. Magsul-ob og sapin sa tiil kon moapil sa dula. B.) Isulat sa kuwaderno ang Luwas kon ang panultihon insakto ug Dili luwas kon dili insakto. 1. _______ Si Mario nagsul-ob og para sa eskwela nga sapatos samtang nagdula og basketbol. 2. _______ Mag-ilis ug sinina kon mabasa ang likod sa singot sa imong pagdula. 3. _______ Kanunay si Teresa maminaw sa ilang lider kon maghatag og mga direksyon. 4. _______ Magsul-ob siya kanunay og kompletong uniporme sa eskwelahan panahon sa P.E. nga oras. 422 5. _______ Sul-ubon tanan alahas panahon sa dula. III. Atong Hinumduman Ang kanunay nga paggamit sa luwas nga mga lagda (rules) panahon sa physical activities, makahatag kanato og kaayohan, kalinaw ug layo sa disgrasya. Pagtulun-an 8 I. Mga Luwas Nga Pamalaod sa Tulonghaan Atong Susihon Unsa ang mga luwas nga mga lagda (rules) panahon sa (physical activities)? 1. 2. 3. 4. 5. 423 II. Atong Sulayan A) Tan-awa ang mga retrato/hulagway sa mga nagkalain-laing hitabo sa tulonghaan. Isulat sa kuwaderno ang mga hinungdan sa aksidente nga imong nakita sa hulagway. 1. 2. 3. 4. 424 B) Isulat sa kuwaderno ang tubag - Tinuod kon insakto ang laray og Dili Tinuod kon sayop ang hunahuna. 1. _____Ang principal sa tulonghaan kinahanglan sigurado nga luwas ang nga dulaanan. 2. _____ Kinahanglan kahibalo ang mga bata sa mga pamaagi panahon sa emerhensiya sa tulonghaan. 3. _____Malipay ka kon wala ka mahibalo sa mga siguridad ug luwas nga mga pamaagi sa tulonghaan. 4. _____Ang mga eskuwelahan kinahanglan makasinati sa mga rota/agianan sa tulonghaan. 5. _____Palungon ang suga ug tubig sa kasilyas kon anaa ka sa sulod sa banyo. III. Atong Hinumduman Ang pag-amping sa kaugalingon, makatabang gayod aron malikayan ang disgrasya/aksidente. Pinaagi niini mahilayo kita sa bisan unsang panghitabo. 425 Pagtulun-an 9 Post-Test Isulat ang letra sa ensaktong tubag diha sa inyong kuwaderno. 1. Angay ba nga sundon ang simbolo nga ginadili (beware)? a. usahay b. Oo c. dili 2. Angay ba nga ilain ang mga produktong makadaot ngadto sa dili makadaot? a. dili b. siguro c. Oo 3. Nagsul-ob og sapatos si Mario nga pangeskuylahay samtang nagdula og basketbol. a. luwas b. dili luwas c. siguro 4. Maayo ba ang paglugay, pagdala og mahait nga butang samtang magdula? a. Oo b. dili c. siguro 5. Angay ba nga buhaton ang pagdagan-dagan, pag-ambak-ambak ug pagtuya-tuya sa lingkoranan sa eskuylahan? a. Oo b. dili c. kanunay 6. Importante ba ang mga paskin o pahimangno sa mga produkto kemika? a. dili b. siguro c. Oo 426 7. Manghugas og mag-ilis og sinena human mogamit sa mga makadot nga kemika. a. kanunay b. usahay c. dili 8. Kinahanglan ba nga adunay mga paskin ang matag-usa sa kemika/produktong makadaot? a. siguro b. wala c. Oo 9. Asa ang hustong pagtago sa mga produkto kemika nga makadaot? a. itapad sa mga galamiton sa pagluto sa kusina b. ibutang sa cabinet nga dili maabot sa mga bata c. luyo sa refrigerator 10. Ang gasolina, asido muriyatiko og lukon sa lamok makadaot kon kini __________. a. simhuton c. itago b. hipuson 427
Download
