MABASA KITA
IT
INAKEANON
An Aklanon Language Reading Program
for Elementary Pupils
Prepared for Testing
.
NORTHWESTERN
VISAYAN
COLLEGES
by
and
SUMMER
INSTITUTE OF
LINGUISTICS
We are deeply indebted to the following persons/entitles for thelr
benevolence, generouslty, and thelr dedication to the promotion of the
Akianon Language:
Summer Institute of Linguistics
Quezon City, Metro Manila
Traders Royal Bank
Kalibo Branch
Archbishop Gabriel M. Reyes Memorial Foundation
Rotary Club of Kalibo West, Kalibo, Aklan
Bank of t h e Philippine Islands
Kalibo Branch
Rural Bank of Balete
Kalibo Branch
Cooperative Rural Bank of Aklan
Kalibo, Aklan
Kapisanan ng mga Brodkasters sa Pilipinas, Aklan Chapter
Aklan Information Officers Association (AIOA)
Kalibo. Aklan
Mayor & Mrs. Allen S. Quimpo, Municipality of Kalibo
Mr. & Mrs. Poul H. Jensen
Mr. & Mrs. Butz J. Maquinto
Atty. & Mrs. Napier T. Tambong, Municipality of Kalibo
Mr. & Mrs. Benny 0.Tirazona
SP Member Ebenezer G. Torre, Province of Aklan
Without their financial support, the printing of student copies
of this book could not have been made possible. Again our profoundest
appreciation and sincerest thanks.
MRS. CONSOLACION T. UKETA
President NVC, and the
NVC Pre-School and Elementary
Department
Faculty of Instruction
Preface
A new generation of young people is growing up in
Aklan, a generation who's hearts and hopes are fixed on the
future, but a generation which has never had the opportunity
to read their own literature in their own language. It ts
the editor's
hope that in some way this book will fill that
lack.
The editor wishes to acknowledge gratefully the help of
the following:
.,
Atty. and Mrs. Allen S. Quimpo for their willingness,
vision, and enthusiastic support for this project.
Dean,Consoracion Ureta for her contribution of Aklanon
stories.
Miss Doris Porter, and the Summer 'Institute of Linguistics
for their ideas, encouragement and support.
Mr. Benny Tirazona for his contribution of stories.
Mrs. Rossini :Aungon for her enthusiasm in teaching the
initial portions of,this reader.
To many who contributed their stories:
Mrs. Erenita T. Labor - Ro Ueo nga Nagalingkod sa Daean.
Miss Merlinda Palomata - Ham-an ro Buroe hay Owa it Tue-an.
Mr. Roberto Labor
Si Amo ag si Bao
Alimango ag Namok
Mrs. Iluminada Labor
Teri Kamamangi, Ro Bueak nga Owa Naila
Miss Marilyn Torres
Maging Bueak
Mr. Benny Tirazona and staff for their many fables and
stories about the History of Aklan, Kalibo and Tinagong
Dagat.
-
-
-.
-
Mr. david Zorc for his speliing Rules which were edited from
his Aklanon Grammar C. 1968.
Mrs. Jocelyn
C.
Sodusta
for. her
many
delightful
.
illustrations'.
Miss Marilyn Torres for her skillful writing and patient
revision through months of this project.
Mr. Immanuel Sodusta for his skill in ~utting'allthese
materialson computer.
'
And most importantly to Poul for his careful proofreading,
giving advice, and encouragement during every step of
this project.
Kristine M. Jensen
editor
am-an
1.
it M a
..
..
\
7
<~'
,
.
,
,
.
,
,
.
7 . Ro Bungkoe nga ' ~ i w a - k i w a '
'
,
'
2 5 '
'
C o r r e c t .Use o f .Q u o t a t i o n Marks
.
-
/.
.
8.
.
Oinhali'nan i t pulkan . '
Revi6w o f P e r i o d :&nd Comma
RO'
'
. .
,
.
.
-.
.
.
28
,
,
..
:..
' 9 . Amo ag Bao
.
'
Writing ~ s i a y :who, w h a t , .
where, h o w
.
32
,'
.
-
. ,
. .
'
.
,.
14. 'Ham-an Owa i t Tue-an r o Buroe
R e v i e w p u o t a t i o n Marks
C o r r e c t Use o f C o n t r a d.t i o. n s
. ,
.
,,
..
.'
,.
.
.
.
.
.
,
- .
,
_ I "
'42
.
. \
.
.
,
.
to ~eoi'sa,.
TUnga it ~ a e a n
C o r r e c t u s e of hyphens
Review of Essay
~
47
t
,
12. Ro Bueak nga Owa N a i l a Maging
Bueak
Review of hyphens
A l p h a b e t i c a l Order
J
?
.
1
55
1 3 . . ' T e r i Kamarnangi
Review o f hyphens
ReviewNouns and V e r b s
RevLew A l p h a b e t i c a l Order
Review. Rook Words
61
1 4 . Ro G i n h a l i n a n i t Alibangbang
74
15. I s t o r y a i t Akean
77
. ,
16. P a g s u e a t Kato Anay
17. Ro I s t o r y a it Banwang Kalibo
1 8 . Ro Lingganay s a ~ i n a g o n gDagat
,
89
9 2.
.
Spelling ~ u l = s
97
.
.
.
Tungod. nga ,:gusto g i d ku unga nga :magmayad si nanay - na,.
rosas.
nag-inusoy $&irda k u ana ' nga - $ p i s p i s it pueh
. G i n l i n i b o t nanda , r o mae.apaa nga' kagueangan' p e r o -,pka g i d
sanda. it h a k i t a , nga p e a ngq rozias. , Puro eang g i d p u t i gga,
r o d s r o ' andang ' h a k i t a . Ginaoy it durd . r o unga sa andeng
' p a g p i n a n a w n g a n i nagpahrrway-huway . sanda
. ag hakatueugan r o
upga;.
.~
. ~.
.
.
.:
. .
.
i
'
t
,
.
,
,
'
'
,.
.
. n t ~ ~ a k a t u & or og ' u n g a , gink$hntahan
'ma;
i m a w ku
anang p i e p i s it +yad-ayad nga ., k a n t a . Tag nahamuukan eon r o
unga ,'. ,e.umpad ro p i s p i s a g ' .hii+pdn sa . tunukon nga , pu
I rosaa, nga p u t i .
.
-. ,
,
.
. .
,. ,
,
,
uea -man kana
' .,
b .
..
.
,..
"
t
..
'
Ngani : h a l i n k h t o
\' '
..
pr
.
,
.
.
.
.
,
.
*
.
.
I
,
,
,
..
.
.
,
*
,
.
<
.
~ a g m a ' s a k i tr o nanay k u unga.
.
,
,
.,
r o s a s . ....
I
.
.
.
...
.
,
,
~
~.
TJagmayad'. r o naday k u unga'..
,
,
,
.
?
.
.
B. P i l i a r o tam nga s a b a t ag g u h i ~ ~ n ..,.
,
.
,
,
.
.
,
,
.
1, fblarnatay, Nagmasakit)
.
..:.
Ro a l a g a it unga hay.
2;
.
3.. Ro bueong ku m a s a k i t k
( d u g a , ddhon
. . I . ,1, i
. t ,puea
,
i
,
,
.
4. ' ~ a ~ - u s &i a' n d a it puea nga:
( s u b a , kagueangan )
,
,
.~
.
.
.
. .
f&
.
* . :
c
5 . Ro nagpapuea ku p u t i .nga, r o s q s
'
:
,
(dugo, e u h a ) it pi6pi.g:
:
.
.
.
,
.
K,' Butangi it comma - a g pq'riod sa tarna- ng& ' l d g a r r o ' v s u n o d
.
nga ,ma sentenes.
1. Tag nagakatueog r o unga g i n k a n t a h a n man, imaw it
.pispis
..
2. Ku 'isaeanq adlaw n a @ & s a k i t * ~ r . 6
:nan& ku unga
..
,
..
.
,
,
. .
.
.
.
3. ~ u r ) g & ds a p u e a nga rosa$na.gmayad
.
. Ginaoy
..
it d u r o r o unga',
*
r o nanay
~
,
5. Nangawa . g i d Xmaw it d u r o
,
,
.
>%
.
.
6. : Kato anay t a g t y e m p a p a . ,ku q f o
i q e a n g ka uunga a g plsl;lis'
I.
7. Nagsabat kana "Owa ako kasayod"
a . k a l o l o h a n ma;
/
.
,
.
5. Gin-inusoy it mga namok .ro.alimango sa
(mga buho,. . s a i d a e o m i t bagoe)..
, .
... .
i
>
.
.
..,
.
B. ,Pasynura
.,
, r o mga rrjentende.
, .
' I . .
.
..
,
.
. ,
.
r o n u m e r o s a blanglio.
,.
"
.
ro namok:
.
Naakig
,.
n a m d k s a .alimango.
. ro
.
.,
,
. .
- 'l4aeueo.t ngd,.magiamigo r o - b m k ag alimango.
,
*
.
-.. .
.
~
in-usor
.
>,
.1sueat
- Nagasuecid-'=a dkeunggan.
"
>
.
-
.
,
,
.
i t mga namak' .sa. .
.
.
s
,
,
.
buho ,'ro alimango.
~ a ~ ~ a nsanda
a w igh dayua.
,:
Sinugod it namok r o a l i m a n g o .
,
,.)
.
'
,
,
~
.
~
, I...., *
. .,,
~umaeos:
r o aliqiiiigo
..
.
A*
.
.
,
.
-.
,
'1. umL1i.
5. sumugid
2.
:
6. nagasueod
8. pagkatapos
'
,
9. garniton
D. Dapat baea nga m g b a e o s r o namob $a gin-obra kana i t .
alimango?
:
7. k a a b e i k
2. bumkeos
3. kgakig
.
.
b
O"hiti. r. d prsf. .i x ,
,
kaibahan
~ m i t l .i ~ i oriamob
,, .. . ::g+ $y&iqid."sa
Ham-an?
..
Sa isaeang k a i l u g a r nga maeapit s a may
n a g a i s t a r nga mangungum nga may daywang
a l i l a nga anwang a g baka.
Hapalanggaan
mangunguma ngani nlga mtama,d. Ro eambong pa
ag baka hay i n s a k t o eang s a andang eawas.
suba hay may
ka matarnad nga
it
ra sanda
k a t o it anwang
K . Obraha nga
.
&bat:
,
,
.
.. .
'.
.
.
,
'
'
.
,
D a l e d a l i o n . Idng :naton ay' n d b o g eo,n ako. i t ' mais.
,
I . nsgutom
Magaay
2. m a g t u m .
randa
Nahuya
ako
ag
pa.
eon
sanda' man
ngani
,
cga
hapilitan
.
3 . eusob
Dali'hali
it
,
suba.
.
.c
" ,
s a , eb&ngoy
#
.
n a .d a.
Gin-uba
'
ro
andang
'
santoe.
,
*
.
i
1sueat ro pga .sentence dikara ;
,
.
1.
. .
,
'
.
I .
-
.
>
.
,
,
,
.
..'a'.
.
:,
,
--\>
.
, "~
>
.
..
.
eambong.
'
eanda
,
idaeom' ~ a g p i n a - p a .. s a . ; sanda i t
5. dayon
.
patabok
.
. ag
.
.
..
4 . kumpay
.
,
.
1
.
.
,
.
.
.
.
. .
.
.
RO BUKTOT IT KAllEL
jj
Kato anay, tadlong pa ro likod
k jbayo.
.
it
kamelyo
pariho
it
Nakaugalian eon it tanan nga mga kasapatan nga magtipon
sa kagueangan kon ugsad ro buean. Kon magtipon ngani ganda
11ay nagapaeakitaan sanda it andang mga abilidad ag mga
l~asayran.
.
'
.s
Pagkatapos ebn it kuneho, anwang, ag iba pang mga sapat
ku anda nga pagpakita 'ku'andang abilidad , nagpangutana ro
andang hari nga liyon kon sin-oro masunod. Nagpresentar io
amo.. ~aghinibayag ro ibang m g a sapat. Hambae ku iba hay
ow& it abilidad ro amo ay. kaniwanq-niwang inan lang imaw.
An0 ro anang obrahon, magkitkit ku anang ikog?
',
"
Maangan-angari, : nagpinalakpak ro mga sapat. ,Pumatunga
eon dayon ro amo ag nagsaot. . Samtang nagapalakpak ro mga
sapat,. nagasinaot ro amo nga ro anang siki hay sa ibabaw ag
ro anang alima ro-nagaduot sa eugta. : Naila gid ro mga sapat
sa ginpakita it amo.
Pero owa gid naila ro kamelyo ag
ginsinura pa ra ngani nana. ~ihhambaepa nana, "Para ruyon
man lang , naila eon gid kamo;"
.
,
~apan-uhan.ku ibang mga sapat nga owanaila ro kamelyo.
Ngani ginpangutana nanda imaw, "Amigo, matsa . owa
ka
nasadyahi sa ginpakita ni Amo.?" Nagsabat ro kamelyo, "Bukon
eon g i d ~ n
it makangawa-ngawa ro anang ginpakita ngato.,"
. .
.
'
. Habatian ku hari nga liyon ro ginsabat it kamelyo.
Ginpangutana nana ro kamelyo kon may ikapakita man imaw nga
mas pa sa ginpakita it amo.
Haduhungan ro kamelyo.
Owa
Hinambae imaw it hari~nga
eagi imaw kasabat @a hari.
magpatunga ag magpakita it. anang abilidad.
Ginpinalakpakan eagi imaw ku ibang mg4 sapat.
Pero
m a ' imaw magpatunga ag
nagdinuhong
eang ro kamelyo.
magpakita ku anang abilidad. Owa man gali imaw it ikapakita
ngani dumaeagan lang imaw sa.anang kahuya. Sa kaugot man ku
sapat,
linagas man
nanda
imaw.
Bisan
ibang mga
nagapakitluoy eon ro kamelyo nga indi eon imaw nanda
Sige ro
pageagson hay owa gid nagpundo ro nagaeagas kana.
andang linagas bisan ginahapo eon ro kamelyo it dinaeagan:
Samtang nagadinaeagan imaw hay nagapinangayo
imaw
it
Per0 owa gid nanda imaw
pasensya sa ibang mga sapet.
pagpunduhi it pageagas.
.
Sa sobrang hap0 it kamelyo hay nagbucuktot imaw.
,hash makaron hay nagebuktot ro kamelyo.
. .
,
,
-
Dapat . na'ton
magpangsura.
-
-
-
.
-- .
.
~
-
nga
'
tnndaan nga
' ,
~~
~~,
~
~~
.
- .L
bukon
. it
Ngani
mayad
ro
.
Ro Buktot it Kamelyo
e
ACTIVITY SHEET for Ro Buktot it Kamelyo
Pilia rd husto nga sabat ag guhitan.
A.
'1. Kato anay,
TO
kamelyo hay (buktot, tadlong).
Ro hari it mga sapat hay (liyon, tigre).
2.
'3. Nagsaot ro amo nga ro anang (siki, alima)
ro nagaduot sa eugta.
m
.
(Ginpalakpakan, Ginsinura] it kamelyo ro ginpakita
rtamo. ,
4:
5. 'Nahuya ro kamelyo ay owa imaw it ikapakita nga
abilidad ngani (tumangis, dumaeagan) lang imaw.
/
.
B. Halimbawa nga naghambae ro mga sapat sa rayang istorya,
sin-o ro naghambae kara? Isueat ro letra sa blangko,
a. hari nga liyon
.
.
3 . "Amigo, matsa owa ka nasadyahi sa'ginpakitani
.
Amo? I'
-4 .
I
s ame el yo,. adto sa tunga~ag magpakita kU imong
abilidad.."
.
.,
. .
5. . "Pasensyaha .ninyo-ako.
magpangsura."
K. Ham-an it bulctot r o kamelyo?
'
Indi eon ako
.
b
,
.
,
' .'
.
.
.
,
,
.
.
.
'.
"Sin-o r6masunod nba magapakita k u anang
abilidad?" *
~
.
k. amo d. ibang mga sapat
1. "Para ruyon man lang, naila eon kamo?"..
-2 .
..
b. kamelyo
.
.
.
.
.
.
.
.
.
I
.
.
.
..
.
,.
.
\
.
.
.
.
~
,
.
.
.
.
,
.
.
.
.
24
~-
-
-
p
-
~
~
,
.
,
Ro Bungkoe
I.,,
..-#a-kiwa
\
RO BUNGKOB NGA KIWA-KIWA
Ku isaeang ka salikaeom, may mag-inang kiwa-kiwa nga
nadueman sa hardin ku isaeang ka baeay. Ngani, naakig it
duro ro nanay nga kiwa-kiwa. Ginpinangisgan nana ro anang
unga,
Hambae nana, "Kon owa ka kunta, toto, nagbinungkoe
hay nakauli eon kita kaina nga mahayag pa."
"Hu, si nanay ngara.
Madali lang kara magsubat ro
buean, hueaton lang naton bag0 kita mag-uli agod bukon it
madueom," sabat ku unga.
I
Owa it mahimo ro ina ngani naghapon lang anay sanda sa
dahon it katueanga agod magpahuway-huway ag magpanilong sa
tun-og
.
Maangan-angan, nagsindi it iwag nga kingki rO tagbaeay.
Naghayag sa may bintana it baeay.
Eumpad nga owa it
eaong-eaong ro unga nga kiwa-kiwa pasueod sa baeay.
Naakig
ro ina pero owa imaw it mahimo ngani sinundan lang nana ro
anang unga.
Pag-abot sa sueod it baeay hay naglinibot-libot sa may
kingki ro unga nga kiwa-k-iwa. Gintawag imaw ni nanay na,
"Toto,ayaw gid karon it paeapit ay mapaso ka.
Mainit ron
ay kaeayo ron." Pero owa 'gid nahakat so unga. "Pamati tuo
kakon, toto. .Ayaw itbinungkoe ay kon sumaea ka it eupad,
karon hay masunog gid ro imong pakpak," ingaku ina.
Owa gihapon namati ro unga. Eumpad eon man imaw. Per0
pageupad nana idto imaw tumugpa sa kaeayo ku iwag ag nasunog
ro anang pakpak ag mga siki.
Tag ginahingabot eon nana ro ana nga pagginhawa,
naghambae imaw kay nanay na, "Inay, ayaw gid pabay-i nga
magbinungkoe ro akon-nga mga igmanghod ay basi madisgrasya
man sanda pariho kakon."
'
.
,
,
';\-
,
,
.
1.
.-
.
-
.
',
'
,
.
ma~hampang
sd iwag.
,
.
'/
"
,
'2. Kabuot-buot g i d r o unga nga kiwa-kiwa.
3. Ginqinunaean
..imaw ku a n a nga. .nanay.
c
.
,
.
,
.
L
.4,N~isuti?g r& Mkpak ?g. s i k i kd'. unga nga
kiwa-kiwbi .: .
,
.
5 . D a p a t n a t o n nga t u e a r o n
.
kiwa-kiwa
ro unga nga
I b u t a n q ro t a, m a nga ¶ u c i t a t i o a ag p u n c t u a t i o b marks.
D.
t
'
.
.
rtaigi
kiwa-k:iwa h a y
RO
1. ' ~ y a w ' g i Jcgro"
d
it pae?$it
.
. a y m a .g 6 .0 k a i p g a ku i n a
+
I 2 . . ~agh&,mbaero
h a Pamati t u o kakon ,' t o t o
,:
. .
4. ~ a u l,eo$
i
k i t .& ken b u k i n ,it madueom naghambae ro' * h a
,
'
. ,d"
i h w I n d i edn a k o magbi,riunqkoe
>
,
,
.
'
,',
~
. ,
.
,.
.,.
~
.
,
#
,
27
.
-
~
J
: . . ':.,
.
,
,
.
.
Kato anay, may banwa nga ginaharian ni Haring Alba00.
Mabuot ra imaw nga hari. Isaepng adlaw, a - a d t o kay Haring
Albano co sambilog sa anang mga opJisyales.
Ginhambae na3a
sa hari nga dapat nga dagangan ro buhis it mga tawo.
Ginpangutana imaw it hari, "Ham-an? Owa eon it kwarta
Ngani
sa kaban'it ginharian?* Owa makasabat ro opjsyd.
ginhambae langz imaw it hari nga tatapon ro pagpanami it
palibot it palasyo.
,
k
g ro a
gg?, o p i s y G n g M i , nag-Aoy imaw it
kaapin. Ro anang hakita hay si Pri'nsipe ~ l f r e d onga.'knghod
ni Haring Albano. Ana nga ginsue-suean ro prinsipe. Hambae
nana, * I d i wgsugot r g hari nqa catai%sa_n ro buJ~is. Basi sa
ulihi hay magkalisod
.
ro yTnh$ri-an
:
.
.
ag o w a.~it. hibinlan kimo."
,
j
J
Nagpaino-ino ro' pri'nsipe, Nagsabat dayon i'maw, "Ron
mawron hay dapat nga hibuslan ko eagi ro hari."
Naila ro
opisyal sa ananq habatian pero owa eang nana pagpahalataan
sa prinsipe.
Anda rayon nga 'ginplanohan sa kwarto ni ~ r i n s i p e
Alfredo kon alinon'nanda ro hari. Isaeang gabii, anda nga
Hangawa.gid si Haring
ginpadakop sa mga suldado ro.hari,,q.
Albano kon ham-an it gindakop imaw. . Nagpangutana imaw sa.
prinsipe ag sa opisyal kon ham-an it ginaobra nanda rat0
kana.
Nagsabat sanda nga daywa, "Amon dan lang
nga
ginahalin ro imong ginharian sa bukid."
Anda rayon nga gindaea sa isaeang a kastilyo sa mataas
imaw &to
nga
ginpriso.
nga bukid ro hari.
Anda
Ginhambaean pa nanda imaw nga indi magkasubo ay padaehan faan
imaw it pagkaon sa sueuguon. Naakig it duro ro hari pero
owa eon imaw it mahimo.
Ginbuslan qon imaw ni Prinsipe
.
-.
-;=.-- - - *
Alf redo.
,
'
9
-
,
.
~agpaeangeuyar o hari sa prisohan.
Ag nagdugang ro
anang kaakig sa opisyal ag sa anang manghod. Ginhambae
nana, " B a y a r a n n i n y o ro ,inyong pagtraidor kakonIm
Owa
mabuhayi, nagmasakit ro ,hari. Tag madali lang imawmamatay,
nagpangayo imaw it bulig sa Ginuo nga sukton
Nana ro mga
.
.
nagdaog-&tog kana.
. hari,
nagpinangilat
dayon
ag
Pagkamatay
it
nagdinaeugdilg ag nag-inuean it kabaskog.
Bumuka ro bukid
nga,ginatindugan it kastilyo ag nahueog idto ro kastilyo.
,
Nagbuga dayon it nagabaga nga bato ag nagabukae nga
eunang ro bukid. Nag-ilig ro eunang hasta sa dating palasyo
ni Haring Albano.
Ag idto mansnag-aeapok ro mga nagabaga
nga mg bato. Ngani nagkaeasunog ro bilog nga palasyo ag
nagkaeaeumos ro tanan nga mga tawo. Nakabaeos eon si Baring
Albano sa mga taw0 nga nagtraidor ag nagdaog-daog kana.
Bisan bag-o eon ro hari sa inaywanan nga ginharian ni
Haring Albano, kon may kaeainan nga nagkatabo idto hay
,nagaeupok eon man ro bukid. Halin kato, hag-inabo ro bukid
nga nagaeupok nga gintawag eon dayon nga bulkdn. Abo eon ro.
bulkan sa bilog nga kalibutan ag abo nga mga taw0 ro
nahadlok kon mageapok ro bulban.
.
!
,
-,,
-Nagniasakit sa k a s t i l y o si Raring Albanp.
-Nagbuga
it nagabagang bat0
. ag nagabukae., nga eunang
r o bukid .
Naakig i t duro si Raring Albano kanday P r i n s i p e
- Alfredo.
.
,
.
.
,
'
,
.
...
.'
..
i
Namatay s;i B a r i n g Aibano..
:
,
, .
B. Usuya . , r ofama nqa..hamhe s a t u o ag b e a t ro ' l e t r a s a - ,
waea
.
.
.
~ . '
i n s i p e Alfredo
.,
..
\
.
.
.
. :, . . ..
,
el Baking Albano
I
K,., I s u e a t ea blakgko, .ru.mga gept&nce,nga
. .
i d i k t a it maestra.
.
. .
, ,"'
..
.
,
. ,.
.,
,
,
,
.
.
~
.
,
<
.
' , .
',
, ,
..
Jtita it mayad-ayad
n g d s u e a , " ana r q a gabat kay Amo.
.. .
,
,.
.
.
U g a n i ligQ , aanda nga Qaywa- :nagp*ww 'ag .nirgpanaeap
aandrr.
Mabuhay r e anda nga pagpanaerrp: ag --a' gid sanda it
nadbkop ngasuea:
RO anda nga rwsbeap. hay sang pun0 . nga
saging. Imaw rg ro andang g i n p a t a k a q a g m d a w gin-uli.
.
,
qagkatakas. : n a n d a , nsrgpengutana si h& kai Bao, !'Alinon
naton- lionday+" n a r e nqa eainpuno aqe :oaging, indf man n a t o n
*adn."
,
;.
.
8..
. .
,
,
,
,
. . .I&h,". p.qaga
eabat. ki: .Baa, * a i i h i ~ ~naton
'
don riga
hueayon,. aton nga uturon, imo r o sarig ntod,. akon man ro s a n g
utod "
' >
.
,
..
c
~9 an& nga $inbU&ayr g ~ a - madit
~ t ~=o~ aeiging' a g s i ,
Amo ts_ngo,B-nga may ana nga - pagkltuacr Wy TO ana nga . gin-ako.
aga.pray.: d*.
-.
~ p s i ~ w i i
n wow nga mas
hay. @a%&
mayad. ro .ah&:ma' naatko:
ro e . . ~ g 9 . . q f a t whay .re asla : ngd
puno:
Anda nga gin-ueuyan. it I u q e i nga anda,nga matamnan.
Ag r o ay Ano, gintanom naira s a ' may k i l i d it d a m . . . Ro ay
.,
k i l ,i d. i t bungsod.,
.
. .
Bao ana,ngie gintanom #a ;raay
,,
,
,
~
d g r o nahanabo, rcr ana nga %-.am*h i 1Mo hay'naeaay ag:
roadaya,.n,ata4tay,. .
qg ans n q a tarwm;~i &ac hay nagtubo
tungdl ngani nga pune it .&aging re arp ~pg i n t a n o t i d t o s a
euyo it bungsod. I W rondaya ngo v g i w hay naqtubo aq,.
nagbahse . . ag k u , e l f h i , argpusr, q.,
~ a g b u n g a , n a g q u ~ nag'
g
nrgeuto.
,
, ,
,
.
..
.
..
. .,
,..
..
.
. ..
,
. )
.
,
,
.
.
.,
,
.
.
.
,
.
.
..
'
,
,
'
.
.
1.
,
-
,
\
. .
,
. .
23.'
,
.
,
~.
,
.
- -
.
.
.
.
.
,
/
.
,
.
i
.
.
.r. .
.
.
I
:
$agbuee imaw
it s k i .t. .
,. .
Nakaisip si Bao,nga- magbaeos 'imaw.
' -
>
,
.
".
.,
.
.
.
.
~ i n b u t. a. n ~ anana
n
it s.iit <;o puno it saging.
,
-
-
I
Nagsinggit kay Amo si ,Bao +a
.
.
,
.
Nagtangda-tangda s i Baa.
' .
- .
.
.
.
,
mageumpat.
,
~
,
.
%
.
,
.
..
.
37.
. ; ~
;&'
.
.
.
Obra it imo
,
.
PART 2
Ginpasakay ni Buroe si Amo ag nag-umpisa eon nga
magpamanawon pabalik st anda nga ginharian. Mainit ro daean
ngani pagkaagi nanda sa puno it kahoy hay nagpahuway-huway
anay sanda. Sa anda nga pagpahuway hay nagpangutana si Arno,
"Ham-an, Buroe nga gusto gid nimo ako nga daehon? Kon indi
ka magsugid kara indi gid ako magmunot kimo."
Tungod nga nahadlok si Buroe nga indi nana hidaea si
Arno ginsugiran nana nga ginakinahangean ni Raynang Dragon ro
anang atay para ibueong sa anang masakit.
Sa anang pagkabati kara hay humambae dayon si Amo,
"Ata, owa riya ro akon nga ataye halipatan kot-ana idto sa
kahoy nga ginkitaan natong daywa. Balikon anay naton."
Ngani ginpasakay eon-man ni Buroe si Amo sa anang likod
ag pumanaw pabalik. Sa pag-abot nanda sa kahoy nga andang
ginkitaan ku primero hay nanaog eon si Amo sa ana nga likod
ni Buroe ag sumaka sa kahoy aq owa eon magpuepanaog.
"Una ka lang Buroe 'ay owa ko hikit-i ro akon nga atay,"
ag maghinibayag si Amo.'
a .
Ngani owa . i t mahimo
madaea si Amo.
.
.
si
Buroe
tungod indi eon nana
~ag-uli lang imaw nga owa it daea. Pag-abot ni Buroe
sa anda nga ginharian hay ginsueang-sueang- gid imaw ni
Haring Dragon. Pero:nahangit si Haring Dragon pagkasayod
nana kon ano ro natabo ag nqa owa gali i t daea nga atay it
amo si.Buroe: Ana ngaginsugo ro ana nga, mga soLdado nga
pinahan s i Buroe.
b
.
,
'
>
Pagkasayod ni Raynang Dragon nga owa it daeang bueong
si Buroe hgy naghambae imaw, "Haring Dragon, tungod owa man
it daea nga atay it amo si Buroe, gusto ko nga ipabunae mo
imaw hasta magkaeaeunot ra ana nga tue-an. Ag kon hikita ko
nga owa eon it tue-an si Buroe hay gamayad'eon ako." Ngani,
ginpabunaean it hari si Buroe hasta nga naeunot ra ana nga
tue-an.
Pagkakita it Rayna kara hay nagmayad mat-a imaw
dayon.
Ngani, raya ro istorya kon ham-an ,ro buroe hay
tue-an o biSan bakog eon ianq hasta makaron.
~
.
.
TAPOS
o w a it
.
*
,
A.
.
.
IACTIVITY SHEET f o r P a r t . , 2 Buroe
.
),
Kompletoha r o s e n t e n c e .
1. Nagpahuway-huway a n a y s a n d a s a
2.
Nahadlok s i Buroe nga b a s i i n d i nana
s i Amo.
3 . Sumaka s i Amo s a kahoy a g owa e o n i m a w
4 . Paq'msayod n i R a r i n g Dragon nga owa it d a e a n g
I
g i n p i n a h a n nana s i
5 . Mawron nga r o h a s t a makaron.
-
hay owa it
,
.
.
: ' B . S u e a t it dayrang ka s e n t e n c e s nga may " c o n t r a. c t i. o n " nga
. .
rnakita sa P a r t 2.
,
;
1.. mat-a
-
----
.
.
..
2 , kot-ana
P
K.
Ano r o andang q i n h a t y a g ?
nahadlok
naakig
nagaoy
.
,
nalipay
6
1. ~ a g ~ i n a n aswi s u r o e it maeayo.
.
s
2.: ' ~ a ~ k a k i nt ii Huroe it 'amo.
.
,
.
,-
1
3.
B a s i i t i d i h i d a e a n i ~ ~ r soi eAmo
.
4., P ~ ~ g k i j s a y o nd i Flaring Dragon nga owa
i t 1.jni.a n$;7 stay i t amo s i Huroe.
D. S i n - o ; c a n d a y ' l l a r i n y Dragon
it,il;ran ncjd i;;ttasan?
Ham-an? ,
.
a g Raynang ~ r a ~
or "on owa i t
. .
.
.
Ro Ueo §a Tunga It Daean
RO UBO S A TUNGA IT DI\BAN
,
. .
3.
,
.
. .
I.
.
.
.
PART 1
G a b i i eon l a y , " s i n g g i t m i M a r i o
'Bakasa e o n , Narding!
sa a n a n g s a n g k a k l a s e .
N a g d a l i - d a 1 man , s i N a r d i n g a g
nagdungan s a n d a n g daywa paguwa e a g a t e it e s k u y l a h a n .
.
.
'
.,
"Grabe man 'abi si Mani ngafon;
k i t a pa. ' r o +nang
g i n s i n u g o nga maeayo r o aton'g
~
baeay, " reklamo n i Narding.
,
,
"Huo man n g a n i a g g a b i i e o n pa man.
. m a k a a b o t e d g i k i t a sa a t o n , " s a b a t n i Mario.
-
.
,
Bakasa agod
. ,
N g a g i ' n a g d a 1 i . - d a l i s a n d a ' n g a daywa.
Daeagko g i d t o
andatig eak-ang
a y k a s a r a n g a n i t e a y o r o a n d a n g mga b a e a y
Mayad . e a n g
h a l i n $a e s k u y l a h a n , mga t a t l a n g k a k i l o m e t r o .
n g a n i ay..may ,buean k u ruyon n g a , g a b i i n g a n i bukon it madueom
nga mayad sa d a e a n . Samtang g a p i n a n a w s a n d a , , g a i n i s t o r y a
man sanda.
'
'
.,
.
. ..
.
. ,
? w a r , hambae' n i Mam para . kuno sa exhibit ro r a t o n g
g i n p a o b r a nana k a t o n k a i n a . Tao kon matapos n a t o n t a n a n . r o .
:mga .ginapaobYa . n.a n. a n g a t o bego m a g - e x h i b i t , "
hambae n i
,
.
Narding.
..
.
.
K i t a eahj a b i n g a daywa r o a y Mdm nga
" ~ a oman n g a n i .
. g i n a s i n u g o . Ag ro m a l i s o d pa k a r a hay g a b i i e o n k i t a g a u l i .
Kahaeadlok p a ,aam&n s a d a e a n , " s a b a t n i Mario.
.
"ll&-an,
Narding. . .
Mar,
.
'.
,
mahaeadlukon
ka
ay?"
ni
pangutana
.
,
'
.
. .
, .
"6ukon . e o n g i d m a n " g a l i n g j hay may g i n a a g y a n k i t a nga
b a e a e u a n harnbae ku inga t a g a - a t o n . . Ruyon ro akon nga
n a h a d l u k a n , b a. s i, h i b a e o ,kits," s a b a t n i Mario.
'
"Mat'uod,
n o ? ~ a m b a e n i ' : ~ a t a ~n, a k a k i t a kuno , k a t o
r i k a r o n s i L o l o it kabahoe.-hahoe a g k a t a a s - t a a s
n g a ayam,"
.
.
s ~ g i dinan n i K a r d i n g .
..
"Aho n g a n i nga n a g a s u g i d nga s a r i - s a r i
r,o a n d a n g h a k i t a
nga mga k a h a e a d l o k r i k a r o n , " s a b a t n i Mario.
S i g e r o andang i n i s t o r y a p a r t i sa mga h a k i t a k u mga
t a g a - a n d a s a b a e a e u a n . At3 m a t s a ginakueba-kuebaan si Mario
Owa s a n d a -kapan-0 nga
p e r o owa i m a w ' y a p a h a l a t a k a y Narding.
m a e a p l t eon s a n d a s a b a s a e u a n .
..
.
.
" A y , . s u s ! . ~ a h a e . a i l l o kg i d -kuno ra i t s u r a , ax,'!' . h7mbae
n i trardinq'. ~ a g a i n i s t o r y apa i m a w kay Mar.i.0 a g s i g e .ro
. anang t i n i k a n g i t mahakas. P a g l i n g o t n a n a , owa .ma s i Mario
,
,q;7 ;~nilnt.j I~:iSid nga n a g a t i k a n g .
,
..
I
,
,
,
..'
.
ACTIVITY SAEET f o r
..
A.
..
P 3 r t 1 Ueo
'
'
, .
,
Ro mga hambae sa column A ha:; !:.d.l.>aLiskaran i t :;:t '
colum -.B. G u h i t i ro kabkiliska<in n i 3 halnbae s a colurl111A
p a a d t b g a .column B ; p a r e h o sa n ~ i :r~ . : r 1.
. ,
A
,
.
'
F!
maeayo
maintok
madueom
1nae;lpi t'
maeagko
adlaw
gabii
tunga
'
-&bakiis
.
mahi'nay
.
B.
:
kilid
.
.
.
.
'
,
.
I s u e a t r o numero &a
Pasunura r o m g a s e n t e n c e ngara.
b l a n g ko
'
I .
Nagpangutana s i N a r d i n g , "ahaeadiukdn
.
.
'-
.
.
,
mahayag
- .
-..
.
Oaeagko g i d r o andang eak-ang.
,
k d ' ay?"
.
.
~ a b i ieon p a g h a l i n n a n d a y Mario Fa eskuylahari:
.
.
.
P a g l i n g o t nana 0wa.eo.n una si Mario.
.
.
,
s
K.
.
S i g e r o andang i n i s t o. .r y a p a r t i sa b a e a e u a n .
,
..
..
~ i n a ~ a e a iit'
n hypeh (-:I r o . diywa k a hambae nga p a r e h a s .
Halimbawa i t dali-dali.
. .
S u e a t a n sa b l a n g k o r o mga hambae nga p a r e h a s nga
n a g a k i n a h a n g e a n it hypen. Usuya sa P a r t 1 it i s t o r y a .
.
.
.
8
.
.
Bumalik si Narding ag piqangutana jmaw, "Haalin ka .ay?
.Ham-an it pumundo ka? Dumdum ko eon kon siin ka eon
haadtc .,"
Ova magsabat si Mario.
.. ,
,'
'
"rlar, . ano
-. Narding.
.
.
.
Idto-imaw gatinan-aw sa unahan.
ro
imong
3inapinamantaw?"
pangutana
..
. .
Owa man ' gihapon magsi~batsi Mar\io. Gintilro eang nana
kay Narding sa unahan.
Gintan-aw man ni Narding.
.a
.
..
"Ano ron'?" sinana.
"Tao kon ano ron," sabat ni Mario. "Kabahoe-bahoe
maitom nga matsa ue6 hingan.. Ding, maalin kita kara?"
.
ni
nga
int tan-aw it. mayad iii Narding romaitom ngato sa tunga
Kinuebaan ' eon
it daean. . Matsa ueo man sa anang pamantaw.
si Narding. Tinan-aw man nanc..si Mario, matsa nagapaeamuti
man sa kakueba:.
.
.
,
'
"Musyon, mapadayon eang kita," hambae ni Narding.
"Hay paalin, ay una ron sa tunga it daean?"
'Mario. Ginapanghueasan eon imaw it mapilit..
Gin-isog ni
imaw it mayad kbn
libot. Sa andang
hay kaeanasan nga
sabat
ni
Narding ro anang b ~ o t ~ a g omakapaino-ino
d
ano ro andang obrahon. Nagtan-aw imaw sa
tuo sa kilid it daean hay bukid ag sa waea
owa pa it tubi.
"Musyon, sa kaeanasan eang kita maagi," sarnpit nand kay
Mario.
"Sige, gusto ko eon nga makauli," sabat ni Mario.
Ngani idto sanda nag-agisa kaeanasan ag nagdali-dali
gid. sanda. Pero bisan .idto eon sanda gaagi, idto man ro
andang mata sa daean sa maitom nga matsa.ueo. ~agbueuytan
. e o n sanda it alima ay pareho sanda nga nahadlok. Pareho man
sanda nga ginahueasan it maearnig ag' mapilit ag matsa
nagamaearo andang tutunlan.
Pagtungod nanda sa ratong .
matsa ueo ngato, matsa naglingot rato kanda sa kaeanasan. . ,
s
"Haron, Ding, naglingot katon! Daeagan!" singgit ni
Mario ag dumaeagan'eagi imaw.. Dumaeagan man si' Narding.
Matsa may pakpak .ro aniiang mga siki nga nakaahot eagi sanda
sa andang .mga baeay.
'
.
.,.
,
Nagahangas-hangos sanda ag maputi pa sa papel pag-abot
nanda sa anda.
Naghinipos si Mario kon haalin imaw. Owa
man kahalata sanday Tatay nana.
.
,
~
.
.
Ueo
.. .
.
ACY'IVTTY
s ~ l ' r ~ ; rf o r
Kompletoha r o s e n t e n c e .
blangko. ,
A.
,
p a i t 2. U ~ O' .
-
.
I s u e a t r o tama . nga . i e t r a s a . ,
,
. ,
.,
,
.
.
~
a
.
----
1. w a magsabat s i Mario tunbod
,:
.
.
..
2;
a . nagakatueog h a w . , .
b. ginakuebaan imaw.
. .
.k. n a i i p a y imaw.
.
Makakita s i Mario it
.
.
--
a . maitom nga ayam.
b. maiton nga m a t s a u e o . .
k. taw0
,
~
.
.
.
-
'L
3. ~ i ' n - i s o g ' n i Narding r o hnang buot agod
~.
'. ,
a . i n d i imaw magtangi's.
h. makapaino-ino imaw itmayad:
.k. makadaeagan imaw..
,
..
,
.
.
B a r d i n g . s i Mario n g a
,
.
a. magdaeagan. .
b. hibaygan r o maitom ngato.
k; mag-agi sa kaeanasan.
4.. :Ginsampit
~
B.
.
,
.
.
. . t
j
..
S u e a t a n r o mga s a b a t s a hlhngko s a idaeom it pangutana..
1. S u e a t a n r o t a t l o n g - k a n a t a b o nga n n g a p a k i t a nga sayod n
Narding nga ginakuebaan si Mario.
k.
2. Ano r o andang ap-at nga gin-obra
kaeanasan n a g a t i k a n g ?
t a g i d t o eon sanda sa
.
.
,
PART 3
.
, .
..
:.
.
,
/ ~aqkaa~ahon,
eskuylahan. .:. ,:.
nario
'
.
. .
'
"Mar . musyon,
sa
..
,
.
paadto
g g i t n i Narding.
"Hue; manaog
.
,.
,
., ..
si ~ a r d i n g , " ~ a s a y o d '
Tag ". qa daean eon s a n
aanday -Nana$
k ~ haalih
n
KLtai
kabii?"
,
.
.
,
:
'
,
"Owa.
Naghinipoa ako. Mayad bgani ow* sanda k a h a l a t a
nagapaeangeupai aka sa kakueba. Ay, sus! Hakatueugan
eang' ako k a b i i nga ginakuebaarr pa, s a b a t n i Mario.
. nga
@
, . .
.Aye 'ako.~fyn.
Pero o,wa . Rlan
G i n b i l i n n a n a u g b l i n g k a k o n . nga
,hambae man n i Narding;
'.
,
,
.
'
, -
,
,
senday Nanay kasayod.
i n d i eon magpake . ? b i i , *
,
=Gid man. Mabelibad ko, eon k a r a
Mauli k i t a it tempran@," s a b a t n i Mario.
kay
Mam
hinduna.
.
Tag
meapit ,
eon
s a n d a . . sa
baeacuan,
g i , p k u e b a - k u e b a ~ r i sanda.
Pero
tag
$ t o . eon
tiaghini bayag ;piAda nga dayba
matsa
sanda.
,
,.
.~
,
.Hal' ha! ha!
hambae n i Narding.
K i t a nb?
Haluko k i f a nga daywa k a b i i , "
L
x
-
"Hue man ngani. S u s , pun0 man l a n g g a l i it t i n a p a s nga
niyog ro atong h a k i t a k a b i i nga kabahoe-batioe nga maitom nga
mataa ueo," h b a t n i Mario nga n a g a n g i s i - n g i s i .
*Mahaeadlukon ka g i d abi," sunIoq kana n i ~ a i d i n g .
"Aba naghaolbae r o bukon it mahaeadlukon,"
Maria.
.
"Hay pealin. hinduqa
Na rding
' w ~ o con,
o'
.
~
ni
t
b u l i q a n t a s i -Marn?" pangutann n i
.
,
.
.
I
. ,
,
sabat fii ~ a r i b . ', . ,
..
" B i s h magabi!i'ha
Narding:
,
s a b a t man
.
,
mag*u.lilU
. .
pangutana
.
.
a
ni
"fiisan magabiiha/n k i t a .
~q
bakasa eon ay uLihi eon
k i t a , " sabat ni M a r l o . Ag nagdali-dali sanda nga nbtagbueo
s a andang haaqyan ku p a q t a l $wan nga q a b i i .
May isakang kataeamnan,nga ' pun0 it mga sariisaring
bueak ag mg'a kahoy; Abo man nga mqa kasapata,n ro nagaadto,
una sa taeamnan. Mga alaqa ra sanda it g w a p a a g mabuot nqa,
enqkantada.:
Imaw man ro tag-ana 'it rayang manami nqa
taeamnan. Adlaw-adlaw una imaw sa taeamnan.
Imaw qid r o
naqatatap. s a anang mga tanom ag mga kasapatan.. Kon amat
naqahampang sanda it 1inaqsan:ku aria09 mqa alaqa nqa mqa
'sapat.
amat-, naqapahuwap-huway imaw sa handonq it mqa
kahoy. A? kon amat man, aria nqa qinabisitahan ro ananq. m q a *
tanom nga'bueakag
qinaistoryahan.
..
'
.
.
on
'.
Ku agahon ngaron, ,malipayo'nro-tanan. sa.taeamnan. Ro ,
mga7bueak hay nagabuskad gid 'tanan aq nagahiyom-hiyom kon
hambae'on ku engkantada. P a t i m a n ro mqa. sapdt, nalipay man
sanda nga makita ro enqkantada, Ntilipay gid -ro ehqkantada
mag€U@ok s a a n a n g m g a tanom nga bueak. ~a$harnba@ &Maw,.
Bilak
'. " ~ a n a m igid tanzawon ro mqa bueak nqa nagakasadya 8
it adlaw. Ah, sobra pa sa manggad ro akon nqara nqa masady:;
nga taeamnan. " . . ~ a q i i b o tpa qid ro -enqkaktada sa , anan?
taeamnan a g nagahiyom-hiyom imaw.
-
".
.$
m~
nana it
Pero naauea ro anang p a ~ h i ~ o m - h i y opaqkabati
may nagatangis.
"Sin-o baea
ro
naqatanqis., nqaron?"
pangutana nana ag gin-adtunan nana ro:qinhalinan it tangis.
Hakita nana ro sambilog
nqa, bueak
nga. nagatanqis.
"~inpaeapitan nana ra ag gintabing.
'
..
'
"Ham-an it naqatanqis ka, bueak? Owa k a nalipay nga
mayad ro tyempo makaron?" panqutana it enqkantada.
*Hu, hu, hut
sabat ku bueak.
"Ha?
Owa eon
Ham-an?"
ako
naila 'nqa
maging
bueak,"
panqutana it engkantada aq hakibot qid
imaw.
"Ano man abi ro akon nqa pueos? Iya man lang ako sa
Indi man nqani ako ,
taeamnan.
Indi m a n ako makakanta.
makatao it handonq aqod hipanilungan it bisan pispis eon
,
lang" sabat it bueak.
-
"A, imaw gali ron nqa nasubo ka. May pueos ka, bueak.
Ayaw it hambae nqa owa ka it pqeos," aeam-aeam
kana it
I.
engkantada.
Pero indi pa qid maghipos ro bueak. Naeuoy kana ro
2ngkantada ay naqakasubo imaw. May hqisipan nqa paaqi ro
engkantada agod maqmaliphyon ro bueak bisan
bueak imaw.
*
.
,
.
.
, ..
,
.
.. .,
. ., ...
,"..
.
.
.
.
.
.
.
"0, s i g e , b u e a k , daehbn ko i k a w ~a i b a n g l u n a r. makaron.
.
. . . ~ a yi p a k i t a a k b k i m o , " hambae i t e n g k a n t a d a .
.
.
.
. .
. ..
.
.
>.
.
,
,
.
.-.
..
.
. ,
.
. .
.
.
,
,
.
.
.
.
.
.
,
.
.
.
.
.
~
. , .
.
..
,
.
.
.
,
.
.
.
. ..
. .
.
.
.
. .
.
.
1 .
.
,
.
.
..
.
,
. .
.
, . . .
~
..
.
,
. .
. ,.
.,.
.,
~
,,
.
,
,.
.
I
. .
. ~ . .,.~.
,
..
.
t
,
.
.
. .
.
.
..
..
.
.
r :
,
1 .
.
.
.
m
~
~
~~
~~
~
~
~
.. .
.
.
.
.
. .
,
.
..
ACTIVITY SHEET tor part 1 &k
.,
...
. ,
.
,
. .
,
.
>.
1. handong
.
,
.
.
.
~
2. adlaw-adlaw
.
.
3. hiyain-hiyom
.
4. tangis
. .
.
5.. a d t o
'
'
D.
'
.
10. hanbae
.
'.
~.
. .
.
.
Butarigi it. hype" ( - 1
.
.
1. taqann
- .
2.' tariiiwon
'
.
.
,
-.
.
.
isu
. e a t . c:ayon'
.
.
'
. .
.
,,
.
. \
ro mga harnbae ngara ag.
.
. .
3.. ilnpan~ihan
.
.
,
0
"
.
'
,
.
hlangki ro hnmbae.
SR
.
.
.
,
.
,
. ,
E . Sueatan r o L s a b a tsa mga pangutana sa'
.
.
1'. 13am-an nagtangis r o bueak?.
.
~
,
2 . An0 ro ginhambe i t e n g k a n t a d a .kana?
.
'
.
,
,
.
.
.
.
- .
.
.
.
'.
Bueak
I
N g a n i o w a mabuhayi, naqapamanawon. e o n r o e n g k a n t a d a
ag
r o . hueak;. . G i n d a e a
it
engkantada
r o bueak sa
s a r i - s a r i n g 1o3.a L u g a r .
Gindaea
imaw i t e n g l t a n t a d a .sa.
airport.
I:nkita P d t o ,it bueak r o mga , t i n u h o g nga bueak
n g a g i n k u l i n t a s sa mga tawo n g a bag-ong
abot..
Nag-adto
man
s a n d a ,sa simbahan. N a k a k i t a man s a n d a -.it kaaho-abo
nga Sueak. May bucak nga g i n a h u t a n g sa
dughan
ag
may
nga g i n a b i t b i t i t . mga. b a y i .
Nag-adto
man s a n d a sa
bueak
ntga b a e a y , n h k a k i t a man s a n d a
i d t o i t mga
bueak.
Mga
bueak nga n a k a b u t a n g sa p l o r e r a a g sa mcja k,aang.
Bisan
s i i n s a n d a mag-adto a b o . - n g a bueak ro andang h a k i t a .
,
,
,
Naghambae. r o e n g k a n t a d a , . " M a u l i e o n k i t a . ,
nagaoy k a eon."
..
,
.bueak,
basi
Ngani.,
nag-uli
sanda.
Pag-abot
nanda sa taeamnan,
g i n b a l i k it e n g k a n t a d a ro bueak sa a n a n g s a n g a . N a g - i s t o r y a
. dayon sanda.
G i n p a n g u t a n a r o bueak it e n g k a n t a d a , "Ano r o
i m o n g ' h a k i t a sa a t o n g mga g i n - a d t u n a n ? "
N a g s a h a t ro b u e a k , "Abo ro a k o n ' i d t o nga h a k i t a n g a
bueak.
Ag hangawa g i d a k o nga g i n a o b r a nanda nga pangpanami
it p a l i b o t r o mga bueak.
P d r e h o aili .Rw mga b u e a k n g a t o sa.
p l o r e r a nga . g i n t u n g t u n g sa lamisa.
.
"A,
hapan-uhan mo g a l i r a t o ? Hay a n o , kon kimo, g u s t o
mo pa nga maging bueak?" p a n g u t a n a it e n g k a n t a d a ,
"Aba, syempre.
s a h a t it bueak.
B i s a n hueak e a n g a k o
may
,
pueos
man,"
"Tama' g i d '. r o r , b u e a k .
I n d i mahimo ku mga pispis nga'
magpanami , i t s u e o d it ljaeay p a r e h o ku mahimo it bueak,.
Ag
i k i p a , b a e a . kon owa it bueak, a n o pa r o pamasyaran i y a sa
taeamnan i t mga tambubuyog. . a g - a l i b a n g b a n g ? " hambae it
engkantada.
. .
,
,
.
Natagbweo man . r o bueak.
Ay h a k i t a i t e n g k a n t a d a nga '
m a l i p a y o n e o n . r o bueak.
Nsgtrambae i m a w , "Bisan s i n - o o a n o
k i t a may a t o n g i d nga pueoo.
Ngani ayaw 'eon magkasubo. a y bueak k a , d a p a t nga m a g i n g n~alipayo.n.k a a y bueak ka.
Kon
owa i t bueak bukon e o n it manamf tan-awon r o taeamnan n g a r a .
O w 3 i q i b a n g makatao ku k a l i p a y nga g i n a t a o nimo kakon
sa
t a e a m n a n . n g a r a , b u e a k , " hamhae i t e n g k a n t a d a .
.
'
,
.
,
,
.
.
.
.
N a g h i ~ o r i - h i y o h r o bueak.
r o a n a nga p u c o s .
,
,
,
F l a l i p a y eon imaw a f a b o
. ..
TAPOS
.
'
'
.
gali
,'
Pasunord ro m]a' s e n t e n c e s .
A.
-Hakita
i d t o r o bueak nga g i n a k u l i n t a s &a tawo.
,
Hakita'
naha r o s a m h . i l o g k u anang nya bueak nga
nagatan(3is.
.
.
-.
-
~ h l i ~ hegn
y rp buehk ay atci ro aneng pueos.
.
-Pagbnl.ik
nanda
s a sanga.
. .
:
l'iiiy engkantada nga nagat,?t.ar: s a np.lng inga tanom ng
.
.
m4a k a s a p a t a n .
--,
.
,
s a mga taearnnan, g i n h a l i k r o bueak
d
,
.
.
'
.
-.
Gindaea inaw it. e n g k a n t a d a sa a i r p o r t . .
'.
-h a k i t a
2
.,
.
~
. .
.
.
.
r o hapasunod eon.
Isueat
j .
.
.
.
.
.
bueak
.
,.
,.
bikan,
,
tangis'
.
.
,
bueak
.
hang k ~
airport
-hiyom-hiyom
engkantada
,
.
2.
plorera
hlanqko
S>
.
.
1..
-
.
.
B. P a s u n o r a t o mqa h&!r~!~ii~
s a "A-B-K-D".
.
. .
nanda r o rng'?, huealc sa 'plorera..' . ,
.
.
.
.
'
'
basi
lmeay
.
5
'..
..
balik
.
. . -
J
'
.
bisti
.
:
3
K. s u e a t a n s a i i n y a ro s a b a t s a inga .pangutana.
'
,
no
. 1.
p a . ro ibang yamit i t hueak?
.
'.
.
,
. 2. . A n 0 g i d r o g i n a t u r o ku rayang ' i s t o r y a ?
. .
.
~
'
,
?
.
.
.
.
..
.
.
.
,
.
~
. .
,
. .
,
.
,
I! 11
. .
0
.~
.
.
I
Teri Kamamangi
T e r i Kamarnangi
TERI KAMAMANGI
I
PART 1
Agahon pa nga m n y d d , nagn,ukeat eon r o mga mata n i T e r i .
Madueom pa sa l i b o t a g awa pa g i d it nagahueag sa k u s i n a .
P e r o owa i t k a s o kana a y d a p a t g i d imaw nga magbugtaw it
ternprano pa . a y g a a d t o s a n d a sa t a n g k e i t a n a rnga t i y a .
N a i l a q i d . imaw mag-ad%o sa t a n g k e a y manami i d t o a g masadya.
Naghangon imaw aq nagbukas it iwag.
Nag-usoy
imaw it
i l i s l a n ag n a g - i l i s .
Nagguwa dayon imaw a g , n a g - a d t o
sa
a n d a y nanay na nga k w a r t o .
Ginpukaw nand s i Nanay na.
"Nay, n a y , Da-iqon e o n , " harnbae n i T e r i .
~
i si a i
na ag naghugtaw.
"Haalin ka eon,
' i ' e r i , nga aqa-aqa pa n g a n i hay hugtaw k a e o n .
Ako pa r o
inlong ginpukaw.
P a l i s k a c ! ! l i n g a n , a , " harnhae n i Nanay n a .
"Cangon c o n , Nay.
G a a d t o baea k i t a s a anday A u n t i e
I n d a y :naki~cori?" p a n r j u t a n a n i 1'er.i.
"Huo n g a n i , u q a l i n q t e m p r a n o pa r a nga mayad," s a b a t n i
Manay na.
S a p i n i l i t n i T e r i nga magbangon
hahugtaw man s i T a t a y na.
Ngani nagbangon
mag-asawa a g nagpahaom i t pamahaw.
eon s i Nanay n a ,
l a n g s a n d a nga
Pagkapamahaw,
nagpanaw e o n s a n d a nga magpamilya: s i
Rudy nga t a t a y nanday T e r i a g s i Nanay na nga s i B e l l a ,
si
Nonoy a g s i T e r i .
Mayad r o tyempo ku ruyon nga adlaw.
Bukon i t m a i n i t nga mayad
ag
abo
nga
pispis
ro
nagaeupad-eupad.
N a i l a man s i T e r i magtinan-aw ku mga n i p a
nga n a g a t u h o sa Xatunggan.
Nagdaeagan s i T e r i a g s i Nonoy
sa
pilapil.
Inaywanan nanda s a n d a y T a t a y nanda nga
n a g a b i t b i t ku andang h a e o n .
S a unahan, may h a k i t a s i T e r i nga a l i m a n g o s a k i l i d it
pilapil.
S i n i n g g i t a n nana s i Nonoy, "Manong, tan-awa t u o
h o , kabahoe-bahoe nga a l i m a n g o .
Dali!"
Dumaeagan man s i
Nonoy a g a n a n g tinan-aw.
Haabutan nana nga nagsueod s a buho
r o alimango.
"Manong, e u s u b o n t a ag d a k p o n , " harnbae n i T e r i .
"Huo g i d agod h i l a m a n o k a nana ku anang
n i Nnnoy.
.
kagat,"
sabat
T e r i Kamamangi
.
A C T I V I T Y SHEET f o r P a r t 1 ~ e r Kmamangi
i
sf
I s u e a t sa b l a n g k o .
Ano r o k a b a l i s k a d nqa word.
A.
1. agahon
6. m a i n i t
2. madueom
7.
3. nagbangon
8. s i n g g i t
inaywan
I
4.
nagguwa
'1.
5. nagbugtaw
B.
'
Kompletoha r o s e n t e n c e .
blangko.
10.
dakop
abo
I s u e a t r o tama nga l e t r a s a
1. Nagbugtaw i t temprano s i T e r i a y
a . b i r t h d a y nand
b. g a a d t o s a i d a , s a t a n g k e
k. k a s a e ku anang igkampod
2. Nagguwa si T e r i sa anang k w a r t o a g
a. nagguwa s a b a e a y
b. nagtuq-on
k . nag-adto s a k w a r t o nanday nanay na
3. G i n s i n g g i t a n ni T e r i s i Nonoy ay
a. n a a k i g i m a w k a n a
b. hadusmo imaw
k. n a k a k i t a imaw i t a l i m a n g o
C.
B u t a n g i it comma, q u o t a + . i o n marks, p e r i o d s aq c a p i t a l nga
l e t r a r o mga s e n t e n c e s .
1. pag,kapamahaw
2.
gaadto
baea
pangutana
3. sa
unahan
kilid
it
nagpanaw
kita
ni
may
sa
eon
aaday
sdnda
nga
auntie
magpamilya
Inday
makaron
teri
hakita
pilapil
si
teri
nga
alimango
sa
PART 2
I;..
,:.'.. . , ." ' .
.
;i.
.
.
,,
.
Nagpadayon: .sanday Nonoy paadto s a tangke qg, nalipay g i d
s i T e r i magpinamantaw ku katangklhan dEL anangjwae8 ag t u o .
Maan9a.n-angan ,, k i t a e i j n nanda yo anday auntf e. nanda nga
baeay.
Nagpauna-una sanda paadto i d t o . Nahapo g i d sanda
nga daywa pag-abet nanda' idt.0.
. .
. .
,
- .
,
.
"Tao ;ra kob
nagawangot'.
' .
'
.
..
.
sin-o
, .
I
.,
ro' hqrnamangi, ". e a b a t n i ,Teri nga,
.,
.
.
,
. "ay,
ano, kalampay l a n g ?
.mibahoe," s u n l o g pa n i Bobat.
.
..
.
,
,
.
kuridi
. .'
.
.,
.
,
0
alimahgo
gid
agod
.
,
.
,
.
'
n i Teri.
.Dumi.retso imaw ' $a
Owe .imaw pag-inatuha
k u s i n a . ' "ara ,ngani, auritie,!;ho si Manong. 'Rolaot', and ako
nga ginasul;llag,,", s u g i d
,
.
. -
.
,
'
.
. ,
\
A
"Ay8, . i y a
auhti.e.na.' .
n flay;
gali
,
.
n g a r a , " s a b a t man n i
tya
.
..
.
$ i i n panday nan,ay mo?" qangutana ptt nana.
,
" 1 d t o pbl
.
, .
,.'
sa ~ l i h i . Nag-k#a kami n i :Manow,"
sabat
Teri.
.
,
s
..
n .i
.
,
mga
bnga,
.
sanday Roy a g - .
-
.
.
-
,
~&jehbni'na:h B i T e r i nga:tn2tge&b
s a . t a i g k 8 ugakihg owa
i m a w p a g s u g t i . Ngani i d t o lang, imaw s a ibabaw it .pi l a p i l
nagginamantaw
$a
mgX naga.6bra.
Ndibog
gid
iaaw
magpuepamantaw kay Nonoy n g a . n a g a h u l i g s a . andang , mqa
igkampdd,
'.
~ a b a s i g g i d ' r o +hdang pag-obta,. . B U & mga . e g k i nga inba
makusog r n n g a b u l i g i t pa,g~aeapird i t . p i l a p i l . .
May
n a g a t a g a d . . i t b a r e t a , . may nagapasaktry -it b a r e t a s a haesa ag
may.nagatueod i t b a e s a ' p a t a b o k s a gindbtitangan it b a r e t a .
Naggueginkiawa l a n g s i T .e r i it mndaeom ay l i a i l a kunta imaw
magsakay s a baesa.
.
.
t
i
.
.
,
- . ~ i s a n , m a ' s a k os a andang y i n a o b r a , may o r a s pa
s i Dobot
nga- sunlujon si Teri.
"Ter,i, dakpan t a
kamamangi ?"
hambae mdna. 0 kundi hanba'eol) n a m a n s i T e i i ,
" T e r i , h n ,-:?
r o iniong likinghod. . nqa
, . kamamangii:: hagtaeang it ,bubo."
, ..
.
~
"Tao kiraol
,
.
,
.
th
Isugid
,
k a r. p ,key
,
' a t i n t i e ., *, s a b a t n i T e r i .
,
~.
!.
,
,
,
"Ldto- eon .,s i g u r o sa t a n g.. k e nageusob..
Gapaeapad a b i
kami m k a r o n it p i l a p i l :
Aho- ngani .KO among inamurnulig.:
G i n a d a : i ' < - d a l i k o ngani r o
akong. g i n b e d h a . ngara
?y
maangan-angan kara 'ilabas."eori,." s a h a t man n i Inday.
.
,
.
" ~ i y s i i n ' /gaJi' r o . ibang
~ a r l l n g l "pang$tana
n. i Bella-.
.
,
.
,
.
.
<'..
'
,
~ a a n q a n - r n g a n , n a g - i b o t man s i ~ ; l d yag s i E e l l a . ~g
masadya g r c r o 'andang kueutnystahanan a y kon 'amat- manlang
sanda magki.2 i t a .
,
,
J.
i
..
.
,
.
.
,
,
.
.
,
,
,
'
65
I
.
,
.
,
.
.
?
%j.?
..
..
,..
.
" ~ ei t~amamangi
.
'
'PART 3
Samtahg
nagasueunlugan
sanday
Bobot 'ag
Teri,
nagasinangag man ro nagaobra sa tangke
May isilinggitan ,
may sueunlugan, may haeabyan it eutay.
Kasaaya gid ngani
owa nanda ginabaleha ro mainit nga silaK.
.
Gulpi eang suminggit si Bobot, "Ay!"
"Haalin ka, Manong?" pangutana ni Roy.
May ginasinikop si Bobot ag matsa ginakuebaan imaw.
"Ano ro imong ginasinikop?" pangutana eon man ni Roy.
"Ro akong singsing-pangkasae, nahuslo
tudlo ,"sabat ni Bobot.
sa akon
nga
Nagbinulig man ro iba it sinikop ag hinulikap sa eutay
ku singsing pero owa gid nanda hakita.
"Ilabas eon!
Takas eon kamo!" tawag ni Inday.
Nagtaeakas ro mga eaki nga nagaobra sa tangke ag
nag-uli sa baeay agod magkaon. Maeuya ro ay Bobot nga eawas
ay bag-o pa abi ro ana ngato nga singsing ag pangkasae pa
abi rato. Naeuoy man si Teri kana.
.
--
Ro naduea nga singsing ro andang ginainistoryahan tag
nagakaon sanda.
Owa eon sanda nagapaabot nga hikita pa
rato.
Pagkakaon nanda, nagbalik sanda ag nagpadayon
it
Ginatuetan-aw man nanda ro
pag-obra hasta naghapon eon.
singsing ni Bobot per0 owa gid nanda hakita.
Nagtakas eon
dayon sanda tanan tag hapon eon nga mayad.
Una nageubog sanday Teri sa tangke ku gabii ngaron.
Ngani naila gid imaw it duro ay pwede pa imaw makasakay sa
baesa.
Hakatueugan si Teri sa kagaoy ay owa imaw it
gin-obra it sang muhapon kundi naghinampang. Ag bag0 sanda
nageubog, naghinampang man anay sanda mga mag-igkampod ay
mahayag ro buean.
.
namang j
ACTIVITY SHEET for Part 3 Teri Kamamangi
A. Ro punta ko mga hambae sa column A hay makita sa
column B. Guhiti halin sa A paagto sa B.
A
Nagsinangag
B
ro ay Bobot nga eawas.
Owa sanda gapaabot
ro anang singsing.
Maeuya
ro mga gaobra sa tangke.
Nahuslo
ay mahayag ro buean.
Naghinampang sanda
nga hikita pa ro singsing.
Butangi it exclamation marks ro sentences o quotation
marks kon kinahangean nga butangan.
1. Ilabas
2.~nay
eon
singgit
3.Naghambae
4. Tama
5. Ki
-
takas
eon
kamo
tawag
ni
Inday
na.
imaw
eon
kamo.
naeuoy
ako
nagpanaw
si
Mommy
mo.
kana.
Guhiti ro owa haeabot sa grupo.
1. nagatinangis, silinggitan, sueonlugan, haeabyan it
eutay
2. eroplano, barko, dyip, baesa
3. lola, nanay, eaki, nene
4. tangke, eskuylahan, tindahan, simbahan
5. bunit, taba, sikop, lambat
Teri Kamamangi
D. Pasunura ro hambae sa A-B-K-D.
Isueat sa blangko ro
hapasunod eon.
takas
tan-aw
\
tikang
Teri
tudlo
igkampod
eusob
d
mabahoe
bumangon
alimango
kamamangi
duro
'.
.
,
.
.
.
.
Tag. inqyaygn.eon,;Lnaw, it
inam~rrtaw, -:nagiikang .imaii
pro
a abakert.
d t o M gi.apae,bpa&
Dulndeqga6 .&haw..$<h$i$;ap&
p i a d t p 'idtp,
, k$dy,md"man.
?~Naila. M
, g ni da : riga
i.m& i d i.t
to
'
~
'
.
'
..
d u r o , s y o& it gapank.is+, kana bikan mtigsaliay:. $maw; sa ,baq&a..
I d t o ro 'b+esa ag' t o . tuko. , Nageusob . s i T e r i a:g ana nga
giritukuhan. Naghtieag r o .baesa..paa$I~6.
&a madaeom. Waila .gid
i T e r i . .tigani a n a r a . n4a ,gi.npin a t i yog-tiyog sa tangke r
Kon
itUY0n , ' man ngani iww i f
t u k o nagapahuway-huway m a q i m a w .
a b h o h M n ,jib.$:r o t u k o a q mabahoq
r o bqeea ag.. . q y k.a r. g. a
. p a nga . .daywang ka bareta. .. . ,
. .
. ..
. '.
..
'
,
.
,
'
...
.
..
'
,
'
.
'
..
,
.
,
,
.
:.
.
..
..
.
.
,
ay m g a h u e a t
imaw ga baesa
s a , t u b i pero
r a nana. , , p t e & h m a g i l a k
sa Mreta. . .Bin.".oe ...+ ra: nana ag.
-.ni.,&bbk;r.
&.~
:...NaiJa .'gid: ' s i T e r i ay
-
.
.
nga laalibunoq
t inan-aw. . R O
h a k f t a , *nd rat*,
.
.
.
.
.
.
.
.a?
,
,'
c ..,*..
,,
J-;,..;,
.
.
.
..
'
..- :
..
'
.
'
. .
.
.
.
K i n u i i imaw nJ Teeri ag glnef~imbae, " U d l . ~ i n u n l o gm o
p a &No iiga- h a k i t a k o . n g a n i ro 'irnong s i n g s i n g .
Dakpi maton
ako 'It.k . b q h e e ~ b a h o e.nga
. : alin\sMo.
.
*.
: . -
,
'
. .
,
..,
<
. .
.
. .
,
~
,
Nalipay g $ d ' 8 i ~ o b o t a y h a k i t a r o anang s i n g s i n g .
Hinakwat' M n a i i T e r l ag g i n h a h a & , .-"Kamayae-mayad g i d rd
.
.
amon ngara nga-kamamangi *"
,. . . ,
,..
Y
,,
..
.,
,
,
,
..
'Sa k a i l r nana,"nan&
imaw & baesa' @&i.,'nebdsh
imaw
h a e t a sa aoang 'hawak. . :Per0 - OW,. nana r a t o p a g b a l e h a .
P a g k a t a k a s nana 'dijmaeagan i m a w p a u l i a g - g i n p a k i t a . ,nana
ro
.
s i n g s i n g s a . lnga taw6 sa
sueod
it
baeay'.
.
,
.
. .
.
.
>.
.
'
'
.
*
I.
Teri Kamamangi
"Ayos, ne, bisan ano
sabat ni Bobot.
ro
imong
ihambae
obrahon ko,"
"Matuod?" pangutana ni Teri.
"Huo," sabat ni Bobot.
"0 sige, pasakya ako sa baesa ag ikaw ro magtuko ag
dakpan mo ako 'it sugpo ag imo rayon nga ihawon," hambae ni
Teri.
"Ata, kaabo-abo abi ro imong ginapaobra kakon ngaron,"
reklamo 'ni Bobot.
"Bahala ka ay imo nga ginpromisahan ron, dapat mo nga
tumanon," hambae ni Nanay na. Owa it mahimo si Robot kundi
magkaeot-kaeot sa anang ueo. Pero nalipay sanda tanan ay
hakita ro singsing.
-
TAPOS
T e r i Kamamangi
ACTIVITY S H E E T f o r P a r t 4 T e r i Kamamangi
A.
s u e a t a n r o r o o t word it mga hambae s a b l a n g k o .
1. h i a n g k i t
6.
ginhambae
2 . dumaeagan
7.
ginaoy
-
3. k i n u s i
4..
8. maghueag
9.
tinuko
10. mag-uli
5. p a g k a t a k a s
B.
ihawon
Ro p u n t a ku mga hambae sa column A hay m a k i t a s a
co1umn.B. G u h i t i h a l i n sa A p a a d t o sa B.
Nabasa s i T e r i h a s t a sa hawak
ay nagahueat i d t o r o
inihaw.
Pumungko l a n g i m a w
a y nanaog i m a w sa b a e s a .
I n d i g i d maghueag r o b a e s a
ay ginaoy imaw.
G u s t o e o n n i T e r i nga mag-uli
ay naugot imaw.
I h u e o g k u n t a n i T e r i ro b a r e t a
sa t u b i
a y h a n a n g i t ra.
I
P a s u n o r a r o mga s e n t e n c e s .
blangko
K.
.
-Ginhakwat
I
S u e a t a n r o tama nga numero s a
s i T e r i n i Bobot.
--- Naugot s i T e r i s a b a e s a .
- Hn aagkaidt au knana
r o matsa m a g i l a k
ot s a b a r e t a .
- Dumaeagan
-- i h u e o g
- Ro
nga malibunog nga
imaw p a u l i .
...
k u n t a r o b a r e t a sa t u b i .
s i n g s i n g r a t ~n i Bobot!
I
I
D.
Paalinhakita ni T e r i
rb
singsing.
I s u e a t s a idaeom.
.
.
Ro Ginhalinan It Alibangbang
Kato anay, may sangka magueang nga bayi nga n a g a i s t a r
a h pangpang it e n g f a n t a d o nga sapa. Ro anang payag hay
n a l i b u t a n it manami nga h a r d i n . R o h a r d i n hay may mga tanom
nga
higu guy am-ot o mga tinuean-on, mga mayad-ayad nga mga
bueak ag mga kahoy nga may matam-is nga bunga.
Mayad r o pagsi.naeayo. k u . mga taw0 sa r o n d a y a n g a .
hranggag
nga ' g i n a i s t a r a a . , ku r a y a nga magueang.
Ro
pangitan-an ku i q a taw0 nga ' n a g a i s t a r s a rondaya nga l u g a r
hay pagpangisda i g pagpangumai- Gintahad g i d ku mga taw0
rondaya nga magueang. Anda man imaw nga ginataw-an
i t n~ga
i s d a a g b i l a n g baeos, gintaw-an man sanda i t magueang i t mga
t inuean-on , mga b u n g a n g x a h o y , aq mga bueak
c
.
~ a g a p a t i- r o mga . tawo nga r o magueang ngara ,hay,
h a ki-n
i t a nga
engkantada.
Sinanda hay ova g i d n a n d a intaw hiirJ
nagahlehilamon o nagabuebasuk-ay
s a ana nga
kon
adlaw.
P e r o kon g a b i i hay n a k i k i t a it., mga tawo nga
ginahayagan it hueawan nga s i l a k r o ana tiga \ h a r d i n .
Kon
h i k i t a nahda rondayo nga s i l a k , nakakit$,man rayon sanda i t
gwapa' nga bayi una sa h a r d i n . May h a k i t a man dayon ' s a n d a
nga nlya engkanto nga n a g a d i p a r a ku mga tanom.
Ngani
n a g a p a t i g i d r o mga taw0 nga r o gwapa n g a t o nga bayi hay owa
i t i b a kundi r o magueang n g a t o nga , b a y i
~
~
,
,
i
.,
.
Ku ieiteqng adlaw, may nag-abot nga niag-asawa sa anda
nga l u g a r . ~ t i g a e o ng i d rondatong mag:-asawa ag' s i n a n d a . s a
mga tawo 'hay p u r o eang mgh sadyaan nga mga butang ro andang
nailaan.
I s a e a n g ddlaw,' nagpamasyar r o mag-asawa n g a t o a g
nakaagi s a n d a , s a . h a r d i n it magueang. P a g k a k i t a n a n d a sa naga
mayad-ayad nga bueak, nahikaw sanda 'i-t dprol;_..Owa eon sanda
mageaong-eaong a g - dnda nga s i n u e o d ro h a r d i n - i t magueang.
Nagbinuoe sanda it bueak ag h i n a r a s - h a r a s . p a r o a q d a nga
pagbiloe ag abo nga m g a tanom ro G d a - nga hatapaban.
Pagkapan-o kanda ku magueang,.nagguwa i m a w ag aria shnda hga
g i n h i n y o nga magpundo e m i t pagbuoe it bueak. P e r o imbie
nga magpahati s a magueanq Hay anda pa ngani i m a w nga
gineuyaw ag ginhinambaean;~it...~ p a ~ a k * i i fGintawag
;
pa nanda r o
magueang ti@@?tfiqm%iw-ay
ag mahikaw.
Anda pa
gid
nga
ginpakamaeuan r o magueang.
-
,
N a a k i g i t d u r o r o magueang s a andang n)ga ginhinambae
ngqpi, sumueod imaw i t d a l i - d a l i sa anang . bacay.
Pagguwa
nana,
may
b i t b i t i m a w nga b i t l a g .
P i n a e a p i t a n : nana
rondatong mag-asawa a g d i n u t - a n nana ku r a t o nga b i t l a g .
Naghambae r o magueang nga $ a p a t s i n a n a kamo pinahan tungad
. .
sa inyong p a g b a s t a - b a s t a sa kaeuoy nga magueang.. ,
'
'
~
G u l p i eang dayon k u m i l a t a g nahimo nga
mag-asawa.
alibangbang
ro
*
i
ACTIVITY SHSET f o r Alibangbang
%
A.
G u h i t i ro tama nga sabat.
1. R o p a y a g it b a y i hay ( n a l i b u t a n ,it, maeayo s a l v n a m i nga
hardin.
2. M a n g i n g i s d a a g (mangangayam, mangungumaj r o mga tawo s a
ruyon nga baranggay.
3.
( G i n a t a h o d , Ginapakamaeuan) it mga tawo r o b a y i nga
magueang ,
4. G i n a h a y a g a n ~ i tbueawan nga s i l a k r o ( p a y a g , h a r d i n ) it
bay i
.
5. N a g a p a t i r D mga tawo nga r o (gwapa, n n a k i g ) n g a t o nga
b a y i hay ro magueang.
6,
(Bugaeon, Mapinaubuson 1 r o mag-asawa
ngn n a g - a h o t
.
7. Nagbinuoe s a n d a it bueak ag anda ngd ( h a t d p n k a n ,
g i n - u t o d ) r o i b a nga n:ga tanom.
8.
I m b i s nga magpamati sa ntagueang, a n d a 3qa (qink<~mu:sta,
gineuyaw) imaw.
9. Q i n b u o e it maggeang r o a n a nga (unsa, b i t l a g ) sa payag
10. Ro .ma&@sawa hay imaw r o n a g i n g (alibancrbang, magueang)
.
.
.
.
,
B d Usuya r o tama nga s a b a t s a i s t o r y a a g i b u t a r y s a b l a n g k o .
Mayad r o
.
,
nga b a y i .
k u mga taw0 sa mngueang
.
.
~ i ~ a t a h onanda,'i,naw
d
a4 yinataw-an
i.t'
.
Wagapati r o mga t a w o nga r o magueang hay
Owa nanda imaw h a k i t a nga
.
.
.sa a n a n g h z t d i n kon,
.
,
,
.
P e r o kon g a b i i n a k i k i t a
i t mga tawo nga g i n a h a y a g a n t o h a r d i n it
nga
.
Ro 1stor)a It Akean
Akean
RO IISTORYA IT AREAN
PART 1
Ro p r o b . i n s y a . it Akeah hay isaea s a pinakaha'una nga mga:
p r o b i n s y a sa n a s y o n ' it. P i z i p i n a s .
'Kato a n a y ; p u r o e a n g
Kon may uha g i d man nqa
k a t a e u n a n ro nasyon it P i l i p i n a s .
mga p u e o n g a g i n a i s t a r s n i t mga tawo, r o mga n a g q i s t a r eang:
h a y mga A t i .
Ro rnga A t i k a t o h a y . owa p a it p a g g o b y e r n o
p a r e h o i t makaron.
Ro t a t l o ka p r o b i n s y a nga haunang
g i n t k k o d hay I r o n g - i r o n g ( n g a I l o i l o eon m a k a r o n ) , H a m t i k '
( n g a ' A n t i q u e e o n . m a k a r o n ) , '39 Akean. ,Ro Akean ku u l i h i
nahirno nga k l a n a y r o i b a nga n1q.a tawo hay i n d i makamitlang
it "ea"..
. .
KO i s t o r y a i t Akean hay' nag-umpisa sa s u g i l a n o n i t
n@pueo nga k a d a t u s a p a g p a m u n o n i Da$u P u t i .
Nagpaeagiw ra.
s a n d a h a l i n s a 3 o r n e o t u n g o d s a m a p i n t a s nga pagdum'aea ku
a n d a nga p i n u n o nga si S u l t a n ,Makatunaw. Ku i s a e a n g . g a b i i ,
s a k a y man s a napucong ka b a r o t o , n a g e a a s s a n d a k a i b a h a n r o
a n d a nga mga p a m i l y a ag mga sakop.
Katong tyempo, kon
tawgon r o andang b a r o t o hay "haeangay" nga r o b u o t hambaeon
Iqagpanakljron s a n d a s a d a g a t i t
hay n a g a e u t a w it kaya.
p i l a n g a d l a w a g g a b i i h a s t a ku u l i h i , n a k a k i t a s a n d a sa
maeayo i t s a n g k a b u k i d nga kon tan-awon . h a y matsa ' s a r o k .
Raya r o andang g i n s u n o d a y s i n a n d a hay g r a s y a r a n i R a t h a l a .
Nagdungka .;aiida
sa r a t o nrJa i s l a a g a n d a
rato
nja
g i n p a n g a e a n a n it Madyaas nga r o b u o t hambaeon hay p a r a i s o .
+.
.
:
Ku pagdungka nanda sa l u g a r n g a r o n , r o anda i d t o nga'
haab'utan n g a m g a taw0 hay rnga A t i .
Anda nga g i n t i n g u h a nga
m a k a p a k i g k i t a sa a n d a nga puno nga s i . . H a r i n g Marikudo a g ro.
a n a n g asawa nga s i Maniwang-tiwang.
Anda n g a g i n h i n y o r o
pun0 i t mga A t i nga andang b a y l u h a n r o k a p a t a g a n sa ruyon
nga i s l a it s a r o k nga p u r o bueawan a g mga t e l a . .
Tungod
n a g r e k l a m 0 r o asawa n i Marikudo hay g i n d u g a n g a n p a g i d r a t 0
rtanda it bueawan nga k u l i n t a s nga g i n a s u k s u k ku asawa n i
Datu P u t i .
Ro kahaba ku k u l i n t a s n g a t o hay h a l i n sa l i o g
hi:sta
sa siki.
Anda , r a n g a h a i s i p a n nga idugang a y
ginatueok-tueok
ra n i Raniwang-tiwang a g m a t s a n a h i s a imaw.
Ginrlugnngan pa g i d r a t o nanda it p l a n g g a n a nga saway nga
pageaom ku mga Ati hay bueawan.
., ,
,
'
.
'
{
.
.
.
-
Nagkasugot eon k u n t a r o daywang k a punoi'ag r o andang
lnga a s a w a , u g a 1 i n g l ~ a c ; s u g i . d n i Flarikudo s a a n a nqa mga
s t n a k p a n ku andang k a s u g t a n a n , o w a . s a n d a magsuqot.
Sinanda
hay kon i b a l i g y a ku mga A t i r o k a p a t a g a n hay j . n i i i eon s a n d a
makasamit ku mga pagkaon sa eawod.
Ngani g i n d u q a n g a n inilnda
r o k a s u g t a n a n nga r o t a n a n n g a t u b a s sa.eawor3 sa sucod i t
an-om
nga k a p a g s u b a t a g p a g t u n o d i t buean hay i t a o n i ' Datu
P u t i sa m g a ~ t i . ~ g , n a g k a s u g o ts a n d a nga makara r o anrlang
obrahon.
'
.
'
!
A C T I ~ I T YSHEET f o r P a r t 1 Akean
.
I
-
A.
.
G u h i t i r o . t i m a nqd s a h a t .
1. Kato a n a y , p u r o enng ( k a t a e o n a n , kakahuyan.) r o ni2syon i t
Pilipinas.
2 . Nagpaeagiw r o napueo lca Datu h a l i n s% (Amerika,
Uornco).
~
3 . Ro
4.
hnmbneon i t f4ail:~aas 'hay
(sarok, paraiso).
Ro t u b a s s a eawod hay g i n p r o n i i s a s a ing-i A t i ' s a s u e o d i t
(an-om, a p - a t ) nga bueen.
5. Gindugangan p a g i d nanda i t p l a n ~ g a n ~qga
3
(bucnwdn,
saway) r o kasugtanan.
B.
I s u e a t r o tama nga s a h a t s a hl.angko.
1. Ham-an it nagpaeagiw r o mga d a t u h a l i n s a Borneo?
2. Ham-an it g i n d u g a n g a n p a q i d r o bueawan nga sarolc i t
bueawan nga k u l i n t a s ?
3 . Ham-an it owa nlagsugot r o mga s i n a k p a n ni-Marikuc3o
i b a l i g y a r o kapatagan?
C. G u h i t i r o owa h a e a b o t s a g r u p o .
1. k u l i n t a s
sarok
2. bueawan
saway
3. probinsya
nasyon
planggana'
,
bat0
paraiso
nqd
PART 2
Pagkatapos ku andang kasugtanan, nagselebrar dayon ro
Nagpaguwa it pagkaon ag
mga Ati ag ro mga tagaBorneo.
ilimnon sanday Datu Puti ag Plarikudo ag nagsinadya sanrk.
Pagkahilong eon nanda, naisipan ku mga bisita nga para
rnabatyagan gid it mga Ati nga minatuod ro andang tuyo sa
rato nga pagkasugot hay nagdimos sanda it buling it kaldaro
ag kueon sa anda nga uyahon, alima ag eawas. Nagdimos sanda
it
buling agod mabatyagan ku mga Ati nga owa sanda
ginaihiga. Ag tungod nga hilong eon sanda ag sa kaila it
mga Ati nga paeareho eon sanda it itom, hay nagsinaot pa gid
sanda. Suno sa sugilanon, dikaron-nag-umpisa ro kaugalian
naton nga kita tanan hay nagatuead-tuead sa mga Ati.
Pagkataliwan it mga inadlaw, ro kada datu hay nagtukod
it tigsambilog nga maisot nga banwa nga 'ginatawag nga
"baeangay".:
Ku ulihi, ro panawag sa kada banwa hay naging
"ba1anggay"'ag makaron hay "baranggay" eon ay malisod kon
ihambae
ro *"'baeangayq'. Ag tag nag-inabo eon ro mga
baranggay, gintukod man dayon ro mqa probinsya nga sakop it
Akean, Irong-irong, ag Harntik.
Idto nag-istar ro mga Ati sa kabukiran ag ro mga Ma'layo
hay idto sa kapatagan ag malinong ro andang pagpangabuhi.
.
Ugaling pagkataliwan it an-om nga buean, suno sa sugilanon,
.
nag-umpisa ro kaguloay nahisa ro mga Ati ay bugana ro
patubas itmgaMalayo. Mayad abi ro paagi it mga Malayo sa
Tungod sa
andang pagpananom ag indi kaantigo ro mga Ati.'
kahikaw it mga Ati, anda nga ginpabangdanan ro lnga Xalayo,
nya owa sanda kabayad ku andang utang nga tubas .it eawod.
Halipat sinanda ro mga Malayo kara bisan anda ra nga
ginkaspgtanan. Nagpundo eang ro kagulo sa hinyo it mga,
Malayo.nga anda nga bayran i t amat-amat ro anda nga
kautangan. Ag agod indi hilipat ro mga'~a1ayo'hayanda man
nga ginhambae sa mga Ati nga sukton sanda. Dikara man
kaugalian
nga
kon
naghalin i-o binugtawan n a t o n nga
tigsililak hay nagapanaog halin sa bukid ro mga Ati ag
: nagapakalimos sa banwa.
Kato hay nagapanukot..ra sanda ,ku
utang it mga Malayo., Pero tungod owa hasugiri it mayad ro
mga Ati nga mga bata pa.,gid ngani ro andang pagdumdum hay
nagapabanwa ro andang mga ginikanan agod magpakalimos owa
Malay0
hay
gapanukot.
Ro mga bata pa gid nga mga
nagabalibad man nga may utang sanda sa mga Ati.
i-
Akean
.
.
,
.
-
ACTIVITY SHEET f o r P a r t 2 Akean
,
.
.
A.
Ro p u n t a it mga s e ' n t e n c e s s a column. A hay m a k i t a s a
G u h i t i h a l i n sa A , p a a d t o s a P , - p a r e h a s i t sa
column- B.
..
. n u m e r o 1.
,
'.
,
,
' ...,
,
A
3
-
1. N a g d i m o s s a n d a i t b u l i n g .
.
2 . T i g s a m b i l o g nga m a i s o t nga
banwa
.
.
.
,
'
I
Naakig r o mga A t i
.
'
god' i n d i h i l i p a t r'o mga
Malayo
5 . Kbn t i g s i l i l i k
"
.
,
t u n g o d 6wa nagbitpad r o mgb
& l a l a y o ku andanq u t a n g .
.
.
-
agod pare110 s a n d a i t .i t o m .
-
hay g i n a t a w a g nga baea.ngay.
-
hay q,inh.ambae sa A t i n g i
sukton sanda.
. .
-
nagapknaog h a l i n s a ' & k i d
r o mga ti.
Malayo
,~
.
.
.
.
8. P a s u n o r a r o mga hambae s a A B K 1).
.
.
,
,
,
. . ~ .
Ati
.
.
0
-
'
,
\
sarok
. ... .
,prohinsyo
,
.
.
,
~ron~-irong
hilipat.-
-
,
.
tubas
eawod .
.
,
.
. ..
.
.
.
.
K. ~ u h i t ir o r o o t w o r & . a g i s u e a t r o p r e f i x sa b l a n g k o .
.
..
ha1.ipat
kahikaw
nag-umpisa
.
,
.
.
\
kabayad
patuhas
.
.
.
.
I
.-
.
'
. .
.
.
,
,
,
.
kaantigo
.
nagtukod
.
.
nagdimos'.,
.
.
.
'
81
,
.
-
.
.
.-.
Akean
.
PART 3
I
:
.
I
s a m b i i o g sa p i n a k a b a n t o g nga ' nagpamuno ku sakop.. it
~ k k a n hay s i Da,tu Bendahara K a l a n t i a w 111. Naging b g n t o g
imaw: t u n g o d sa a n a nga g , i n s u e a t nga 1 8 nga k a s u g o ku 1433;
.
. '
,
Suno sa mgamangin-aeamon nga n a g t u o n ku nagkaeanabo
k a t o sa B i s a y a s ,
natawo. s i . K a l a n . t i a w ku dag-on ngC141.0.
S o l o imaw nga unga nga e a k i . i t pangued k a t o o . d a t u i t A k e a n
nga s i R a j a h Bendahara Gulah. Pagkamatay n i R a j a h Gulah, s i
K a l a n t i a w r o n a g b u y o t it p a g p a n g u e o s a Akean.
B i s a n 1 6 pa
e a n g r o a n a n g i d a d t a g n a n g i n d a t u i m a w it Akean, n a g i n g
b a n t o g e a g i i m a w t u n g o d sa . anang kaaeam;
kaisog
sa
pagpakig-away
a g p a e a r e h o nana nga pagtan-aw sa mga t d w o . . ,
Tanan n a n a n g a mga s a k o p hay n a g a s a l i g kana nga tama a g owa
i t g i n a p a e a ' b i r o anang mga p a g h u s g a r .
'
.
.
-
Ku 1433,' t a g 2 3 a n y o s eon i a a w , g i n g u e a t n a n a r o ' a n a
nga b a n t o g nga 18 k a Sugo. G i n t a o ra nana kay R a j a h B e s o P ,
nga p i n a k a p u n o nga manogdumaea a a b i l o g nga i s l a it Panay.
S a s u e o d ku masunod nga 100 a n y o s , g i n h u s g a h a n r o g i n t a w a g
a n a y nga G i n h a r i a n it Panay ( n g a s a o p it Akean,. Hamtik, a g
I r o n g - I r o n g ) p a a g i s a r a y a q g 1 8 k a s u g o nga g i n s u e a t ni,
Kalantiaw.
Naging b a n t o g s i K a l a n t i a w b i s a n sa i b a n g l u g a r . Suno
s a s a n g k a s u g i l a n o n , r o n d a y a hay n a t a b o sa a n a n g paqdumaea.
May s a n g k a b a y i a g daywang k a e a k i nga nag-akubang
kana.
P a r e h o nga g i n - a k o
it daywang k a e a k i nqa gndang
asawa r o b a y i . P e r o n a g h i n i p o s e a n g r o b a y i a g owa man it
taw0 nga makapamatuod kon s i n - o r o tama s a daywang'ka e a k i .
.
'
'
.
M a n g i n g i s d a r o s a m b i l o g nga e a k i a g r o s a m b i l o g hay.
mangangayam.
Nagpaino-ino ro- mga huwes 'it mabuha'y p e r o bwa
sanda' nakahimo i t d e s i s y o n . Ro g i n - o b r a n i Datu K a l a n t i a w
hay a n a nga g i n s u g o r o b a y i nga maghaboe. it s a n g dupa it
e a p a d nga " s u g p o n ' s a l a m b a t it mangingisda: - Ana man nga
g i n s u g o . r o b a y i nga kaadyon . r o p a n a . i t
mangangayam.
Antfiguhan ro.>b a y i maghaboe p e r o i n d i imaw k a a n t l d o . magkaayad
i t pana.
N g a n i ~g i n h a m b a e n i ~ a l a n t i a wnga r o m a n g i n g i s d a r o
a s a w a i t b a y i bukon i t r o n d a t o nga mangangayam.
Ku ~ e b r e r o 11, 1957, g i n s u g o n i a n a y P r e s i d e n t e Ramon
~ a g s a ~ nga
s a ~r o l u g a r s a B a t a n , Aklan hay tawgon nga
b i l a n g ' pagdumdum kay Datu
Kalantiaw
National
Shrine
K a l a n t i a w a9 s a anang h i n i m u a n .
Una makaron sa B a t a n
ronduyon nga monumento n i Datu Rendahara K a l a n t i a w 111.
>
' .
Akean
ACTIVITY SHEET for Part 3 Akean
A.
Sueatan sa blangko ro sabat.
1. Si Rajah Bendahara Gulah hay
2. Naging datu it Akean si Kalantiaw tag
3. Ginsueat nana ro 18 ka sugo ku
4.
Si
Panay.
5. Ro
ni Kalantiaw.
anyos imaw.
.
ro manogdumaea it bilog nga isla it
sa Batan hay ginpatindog sa pagdumdum
kay Kalantiaw.
8.
Sabta rondayang mga pangutana.
1. Paalin naging ba'ntog si Kalantiaw?
a.
2. Sueatan tanan ro mga hambae nga owa nimo masayri ro anang
kahueugan.
K. Usuya sa istorya ag isueat sa idaeom kon anong klase nga
taw0 si Kalantiaw.
D. Ano ro ginpaobra ni Datu Kalantiaw sa bayi sa istorya?
Akean
PART 4
Ku tyempo it mqa Kastila, ginbayluhan ro ngaean it
Madyaas it Panay ay ro pinakamanami kato nga dueungkaan it
sakayan aq mga barko hay ro banwa it Pan-ay. Ro Pan-ay hay
dati nqa, sakop it ~ k e a n pero' makaron hay sakop eon it
probinsya it Capiz. Ro Akean hay nahimo nga Capiz banqud
nqa ro datu nqa'naqadumaea sa Capiz hay may kapid nqa unqa.
Tag naqdunqka ro mqa Kastila, nagsueanq-sueanq ro datu pati
ro anang kapid nga unga. Ginkutana ro datu ku Kastila kon
ano ro nqaean ku rat0 nqa lugar.
Owa nana maeubti ro
panqutana aq paqeaom nana hay qinapanqutana imaw kon ham-an
ipareho ro itsura ku anang daywang ka unqa. Ginsabat ra nana
nqa kapid abi sanda. Ro pinamatian ku Kastila hay "capiz".
Raya ro qinhalinan it ngaean it probinsya it Capiz nqa
gin-ilis sa Akean.
Idto sa Capiz tanan kato ro mqa opisina nqa ana it
gobyerno nga ginabuytan it mqa Kastila. Tunqod nqa maeayo
sa mqa banwa nga pareho it Batan, ro mqa opisina ngara nqani
naghinyo ro mga taw0 nqa ibalik lanq sa luqar it Akean.
Per0 owa maqsuqot ro mqa Kastila. .
Pero owa qid maduea sa paino-ino it mqa taw0 nga
ikabalik ro probinsya it Akean ugalinq hay oua man natabo sa
anda nqa hinyo.
Ku ulihi, ro mqa Arnerikano eon man ro
'naqbuyot it paqqobyerno. Naghinyo man qihapon ro mga' taw0
nqa ibalik ro probinsya it Akean pero owa man qihapon it
natabo. Hasta ku ulihi nqa ro mga Pilipino eon ro naqbuyot
it paqqobyerno, abo man qihapon ro naqtinquha nqa'bueagon ro
Capiz sa Akean per0 owa man gihapon. Hasta nga nadayon gid
man tag si anay Congressman Godofredo Ramos ro'naqhinyo. Ku
Abril 25, 1956 natuman ro damqo it mga Akeanon nqa maqbalik
ro probinsya it Akean. Naqinq maisot eon lanq ro probinsya
it Akean ku paqbueag kana sa iba pa nqa mqa probinsya.
.
ACTIVITY SHEET for Part 4 Akean
A. Pilia ro tama nga sabat sa tuo ag isueat ro letra sa
blangko sa waea.
- 1.
R o ngaean kato it Panay.
a. Capiz
- 2.
Ro pinakamanami nga dungkaan
nga sakop makaron it Capiz.
b. Akean
- 3.
- 4.
k. Pan-ay
Ro ngaean it probinsya nga
kon pamatian hay matsa kapid.
d. Madyaas
Ro nagbuyot it paggobyerno
kato.
e. KastiJa
5. Ro probinsya nga nagbueag sa
Capiz.
B. Butangan sa blangko ro T kon tama ag S kon saea.
- 1.
- 2.
- 3.
- 4.
- 5.
- 6.
RO Pan-ay hay sangka banwa.
Ro Panay hay ngaean it probinsya.
Ro Capiz hay ngaean it unga.
Ro Akean hay nahimo nga Capiz ku tyempo it mga
Kastila.
Naila ro mga Akeanon nga magpabilin nga sakop it
Capiz.
Ginhinyo sa mga Kastila nga ibalik ro probinsya it
Akean .
7. Maeumo man lang nga nakabalik ro Akean.
- 8.
- 9.
- 10.
Si Godofredol~amos
hay bantog nga senador.
Mas maieot makaron ro eugta it Akean kay sa tyempo
it mga datu.
Natuman ro damgo it mga Akeanon ku 1926.
.
ABAKADA
RO
KATO ANAY
ABA
KA DAEAGA
OPA
RIW.
RA
SA
\LA
HA
TA
ON M Y B A C K
MANA
NGA
WAYA
YOUNG LADY
WIT# THE LIGUTNESS OF A
RICE
BRAN
?OR OLb WAYA
script l e h s abov6 were hund written OH a
M ~ s i qSable+ of I725 dr p& Ovbista MS 1911
tho
~ b u r i t s y of
Aklwiala Filipino Sociefy.
RO PAGSDEAT IT MGA AKEANON RAT0 ANAY
Kato anay, owa gagamit ro mga Akeanon it ABAKADA nga
kapares it aton nga ginagamit makaron.
Pero ro andang
ginagamit nga ABAKADA hay makaraya ngo makita sa litrato.
Bag0 nag-abot ro mga Kastila iya
sa
Tilipinas,
antiguhan eon nga magsueat ro mga Pilipino ag raya nga
ABAKADA imaw ro andang ginagamit. Sinapatihan it iba nga ro
ABAKADA ngara hay gindaea riy& sa Pi ipinas it mga naghalin
sa Borneo ukon tagaIndia. Pag-abot ,.clnda riya sa Pilipinas
ro anda ngara nga pagsueat it ABAKADA hay gindaea halin sa
Panay ag Palawan hasta sa Pampanga, Panggasinan, Tagalog ag
Ilocano nga mga parti it nasyon. Ag hasta makaron ginagamit
pa ngani raya nga paagi it pagsueat it ibang mga tribu sa
Mindoro, ugaling kon amat lang makaron tunqod may mga
eskuylahan eon haeos tanan nga luge:.
Kato, ro tunog it ABAKADA hay pwe iing bayluhan paagi sa
pagbutang it maintok nga marka sa ibabaw ukon sa ubos it
letra nga kaparis kara:
,
Ro paghambae kara hay "biki".
Ro kahueugan it maintok nga
mark^ sa ibabaw hay ro
tunog nga "in ukon "e"
Kon butangan it marka sa ubos it
letra, ro tunog dayon hay "0" ukon "u" nga kaparis kara:
.
Ku ulihi ro mga tunog nga "a"I "i".ag "ow hay ginsueat
eon nga sanka letra ag bukon eang it marka nga ginadugang sa
ibang letra. Una makita sa litrato ro paagi it pagsueat it
"0"I "i" ag "a' ku dag-on kato nga 1725.
Ginbayluhan it Kastila ro dati nga ABAKADA ngara :a
anda nga ginpabuecs ro ABAKADA nga anda nga gingamit.
Rato
ro aton nga ginagamit hasta sa makaron sa tanan nga
eskuylahan iya sa Pilipinas. .
Paguseat
ACTIVITY SHEET for Paguseaf
.
A. Ro punta ku mga sentences sa column A hay makita sa
column B. Guhiti halin sa A paadto sa B pareho sa
numero 1.
1. Bag0 nag-abot ro mga Xastila
2. Gindaea riya ro ABAKADA
-
3. Nagkalat ro ABAKADA
4. Hasta makaron
5. Ro mga maintok nga n,arka sa
letra hay
-
sa Palawan, Pampanga ag
iba pa nga mga lugar.
ginagamit pa raya sa
Mindoro.
antiguhan eon magsueat
ro mga Pilipino.
halin sa Borneo o India.
nagapabaylo it tunog o
pagmitlang it letra.
B. An0 kon isueat ro mga letra ngara.
K. Usuya ro mga letra sa litrato ag isueat ro tama nga letra
sa idaeom. Hakita nimo ro sikreto nga ginatago dikara?
Ayaw malipat nga ro ova it marka hay "a" ro anang tunog.
Ro Istoria It Banwang Kaliho
Banwanq Kalibo
RO I S M R Y A I T BANWANG KALIBO
Ro banwanq Kalibo hay isaea sa pinakauna nqa banwa nqa
qintukod ni 'Batu Banqkaya. Sambiloq imaw ra sa napueo ka
datu nga naqdungka sa pueo it Madyaas.
Nakaabot sanda sa
Madyaas ay naqpaeaqiw sanda sa andanq mapintas nqa pinuno it
Borneo nqa si Sultan Makatunaw.
Idto nagbueueaq ro napueo ka datu aq ro andanq mqa
sakop sa ubos it bukid it Madyaas sa Antique. Halin idto,
nagpanaw sanday Datu Banqkaya hasta sa ba-ba it suba ku
makaron nga banwa it Ibajay aq idto sanda naqtenir. Pero
owa naila ku luqar si Datu Banqkaya nqani nagpadayon sands
sa paqpanaw hasta nakaabot sanda sa bi-bi it suba it Akean
sa banwa nqa Numancia makaron.
Dikaron nand qintukod ro
banwa it Kalibo. Pero ku primero anay hay bukon it Kalibo
ro ngaean ku banwa kundi Madyanos.
Ro Madyanos hay naqinq daeayunan ku mqa neqosyante tag
mga sakayan pa kato sa tubi ro qinaqamit. Raya ro rason nqa
naqing bantoq rondaya nga banwa sa biloq nqa isla it Panay.
Ku ulihi naqnabaw ro suba nqani naqeapad ro Madyanos hasta
sa tabok it panqpanq ku suba nga ana nqa qinatinduqan
makdron it banwanq Kalibo.
Tunqod sa paqnaban it suba,
naghalin it dueunqkaan ro mqa sakayan sa baryo it Buswanq.
Tunqod ro
~ a d ~ a n o s hay
patag
aq
maumwad
ro
pagpanqabuhi,. masinadyahon ro mqa naqaistar idto. Owa gid
nanda ginakalipati nqa ro andanq euqta nqa qinaistaran hay
anda manlanq nqa qinbakae sa mga Ati. Kada dag-on, owa
Raya
sanda naqakalipat sa paqsinadya paaqi sa Ati-atihan.
sinanda ro tanda ku andanq paqpakyaw ku biloq nqa kapataqan
it isla it Panay sa mga Ati.
~abayluhanro nqaean nqa Madyanos it Kalibo paq-abot it
mqa Xastila ag tag paqsakop nanda ku banwa. Naqinq Kalibo
ro ngaean ku banwa tunqod sa sang libo ka .taw0 hga
nagpabunyag aqod maqing Kristlano. Tungod kara, kon tawqon
it mga tawo ro hanwa hay banwa it "isa ka libo".
Dikara
naghalin ro hambae nqa Kalibo.
Ro sambiloq pa qid nqa
istorya kon siin naqhalin ro nqaean nqa Kalibo hay tag
naqtililipon ro mqa mangin-aeamon nqa mqa tawo sa banwa.
Nqani ro tawag anay kato ku banwang Madyanos hay qinaistaran
it mqa may kalibo o may aeam. Ag ku ulihi, naqinq Kalibo ro
ngaean ku banwa.
.
.
.
,
,
:,
.I
ACTIVITY SHEET $ o r Banwang Ralibo
,
'..
r o numero
A . ~ a . s u ~ " ird;
a. . mga.. g e n t e n c e ag"aS,$6eat
,
.
sa..b l a n g k o .
-- Nagpanaw
h a s t a n a k a a b o t ' s a s y b a i t Numancia.
-Nakaabot
s,anda sa Madyaas sa A n t i q u e .
-Nagpaeagiw r o mga taga-Borneo h a l i n kay S u l t a n
Makatunaw.
-G i n t u k o d
n i Bangkaya ro Banwa it Madyanos.
- Nagpanaw
s a n d a y Datu Bangkaya h a s t a sa I b a j a y .
-Nageapad
r o Madyanos h a s t a sa t a b o k it panrjpanq.
B.
Usuya r o tama nga hambae sa t u o a g i s u e a t r o l e t r a sa
b l a n g k o sa waea.
-1.
-2.
-3.
--4.
-5.
-6.
.
..
S a m b i l o g s'a +ga napueo k a. .: d u t u
:.
a. Datu Bangkaya
Dati nga dueungkaan it mga s a k a y a n
b. Madyaas
Pueo kon s i i n n a g d u n g k a ku p r i m e r 0
ro n a p u e o k a Datu.
k. Madyanos
Ro d a t i nga n g a e a n it K a l i b o
R o d a t i nga nahamtaqgan it K a l i b o
d. Beswans
e. Numancia
.
gr Kalibo
Nagakahueugan n g a maaeam ukon
nagpabunyag
C . G u h i t i : r o tama n g a ' s a b a t . .-.
..
,
.
..
1. ~ i . " t u k o d y o ' b a n w a it Kal-ibo n i ( ~ a t uBangkaya, 'Dasu
Kalantiaw)
.
,
.
.
2. R o banwa: it Madyanos hay ( p a t a g , b u k i d
',panga.buhi
,
idto.
,
,
.
-
, .
,
,.
a g maumwad r o
,
.
3. Owa nand,a g i n k a l i p a t i nga r o andang e u g t a hay ( g i n h a k a e ,
g i n b a l i g y a ) s a wga a t i .. ."
Ro Lingganay Sa Tinagong Dagat
RO LI-Y
SA
TINAGOUG DAGAT
Ro Tinagong Dagat sa tunga-tunga ku banwa it Batan,
Balete, Altavas ag New Washington hay mabahoe nga sapa o
lihaw pero ro tubi hay maaeat pareho it tubi sa dagat.
Ku
dinae-on,
rondayang sapa hay
mabuhay
eon
nga
mga
Kon
ginakangaw-an it mga taw0 nga naghistar una maeapit.
mabaskog ro sueog hay nakakabati ro mga taw0 it nagabagting
nga lingganay. Ag kada magbagting ro lingganay ngara hay
anda gid nga ginapaabot nga may maabot nga saeot pareho it
bagyo, linog ag iba pa. Ro lingganay gali ngara nga anda
nga mabatian hay idto sa idaeom it rondayang linaw nga
Tinagong Dagat.
Roelugar nga nahamtangan ku Tinagong Dagat hay matsa
paraiso.
Owa it gutom sa rondaya nga lugar tungod bugana
gid sa pagkaon. Ngani nga ku tyempo nga iya ro mga Kastila,
abo nga mga buyong o mga pirata nga Moros ro nagasukob sa
rondaya nga lugar. Kada sukob it mga pirata hay anda nga
ginabuoe ro mga tinago nga mga manggad it mga tawo. Pati
man ro andang mga ani ag anda pa nga ginadakop ro mga taw0
agod obrahon nga sueuguon o kundi hay ibaligya nga sueuguon.
Tungod pirmi eang nagaumang ro mga tawo.sa pagpinanago
kon mag-abot ro mga pirata ngara, naisipan nanda nga
maghalin it ilistaran. Pero naawatan man sanda maghalin ag
mapabay-an pa rayon nanda ro anda nga pangabuhian.
Ngani
nagpaino-in0 sanda it paagi kon paalin sanda makalikaw sa
mga pirata bisan indi eon sanda maghalin.
Nakapaino-ino
sanda nga magpatindog it baeantayan. Ginbutangan rayon dato
nanda it mabahoe nga lingganay nga pilak agod maanting ro
tunog.
Ginbutahgan man rayon rat0 nanda it sangka taw0 nga
magbantay ag magbagting ku lingganay ngato kon hikita nana
nga nagapaadto ro mga sakayan it mga Moros. Idto rat0 nanda
pagpatinduga sa ibabaw it bukid nga Iyaw. Halin idto kitaon
gid ro eawod it Dumaguit ag Tinagong Dagat ngani kita gid
kon may nagapaadto. Dapat gid nga bugtaw pirmi ro bantay
agod ana nga mapan-uhan ro pag-abot it mga pirata ag agod
hibagting nana it mabaskog ro lingganay agod makapahaom ro
mga taw0
.
Tungod kara, naakig ro mga pirata ay kada sukob nanda
hay owa it taw0 ag himos nga mayad ro lugar kon mag-abot
sanda.
Ngani anda nga gin-usisa kon ano ro rason. Owa
mabuhayi, anda nga hasayran nga ro rason gali hay ro
lingganay .nga pilak. Anda rayon nga gin-adtunan e g ginsukob
ro bantay ag ginbuoe ro lingganay. Anda ra nga ginpaligid
paduehog' sa bukid it Iyaw paadto sa Tinagong Dagat. Hasta
makaron, idto masayran kon siin eon rondato nga lingganay.
Abo ro may handom nga bue-on ro lingganay ngato per0 owa gid
nanda rat0 hakita.
T i n a g o n g Dagat
Way una man nga n a k a k i t a k a t o sa andanq p a g e u n i p p e r 0
r a y a kuno h a y gglnabantayan it mabahoe nga i s d a nga k u g t o n g o
lapu-lapu.
S i n a n d a , r o i s d a nga n a g a b a n t a y sa l i n g g a n a y hay
kabahoe-bahoe
nga i s d a nga makatueon it b i s a n s a m b i l o g nga
anwang. P e r o b i s a n makara r o andang s u g i d , a b o g i h a p o n nqa
sa
pageunip
agod
usuyon r o l i n g g a n a y .
may
kaisog
Nat.aliwanan nanda r o n d a t o nga mabahoe nqa l a p u - l a p u p e r 0 owa
man g i h a p o n nanda h i b u o e r o l i n g g a n a y .
S i n a n d a hay a h o nga
mga d a e a g k o nga b a t 0 nga n a g a s a g a n g sa l i n q g a n a y .
Kaeagko
g i d r o mga b a t 0 n g a t o a g i n d i mahakwat o mahueag i t tawo.
Kon ro mga maqueang r o maghambae hay s i n a n d a r o l i n g g a n a y
n g a t o hay may bag-o
e o n nga t a g - a n a nga inga e n g k a n t o sa
idaeom it t u b i .
Anda kuno nga g i n a b a g t i n g r o l i n g g a n a y kon
may a n d a nga h i b a t y a g a n nga p a a e a b u t o n nga s a e o t s a mga t a w 0
nga n a g a i s t a r s a pangpang i t l i n a w i t Tinagong Dagat.
Ngani h a s t a makaron, kon m a l i n o n g r o tyempo, m a h a t i a n
r o rnaanting nga t u n o g it Pingganay kon may una nga d i s g r a s y a
nga p a a e a b u t o n s a l u g a r nga n a g a l i b o t sa Tinagonq 3 a g a t .
.%
.
,
ACTIVITY. SHEET for ~ i n a g o n gDagat
,.
A. Butangan sa"b1angko ro T kon tama ag S kon saea.
- 1,
- 2.
- 3.
- 4.
- 5.
Ro Tinagong Dagat hay qa Burwangga.
Kon malinaw ro eawod nagabagting ro lingganay.
Abo nga mga pirata ro nagasukob sa rondatong lugar.
Tungod nga mahaeadlukon sanda, naghalin ro mga tawo.
Wag-obra sanda it baeantayan ag ginbutangan it
bantay nga taw0
.
B. Usuya ro tama nga hambae sa istorya ag isueat sa blangko.
1. Ro lingganay gali ngara nga anda nga mabatian hay idto sa
I
2. Pero
it ronduyong linaw.
man sanda maghalin ay mapabay-an
nanda ro andang
3. Dapat nga
permi ro bantay.
4. Anda nga
sa bukid it Iyaw paadto sa
5. Pero raya kuno hay ginabantayan it mabahoe nga isda nga
o lapu-lapu.
K. Usuya ro sabat sa istorya ag kompletuhon ro sentence.
1. Anda kuno nga ginabagting ro lingganay kon
,'
2. Kaeagko
gid ro mga bato ngato ag
3. Ham-an it dapat gid nga bugtaw permi ro bantay?
a. Agod nga
.
.
b. Agod nga
k. Agod nga
SOME SPELLING RULES
(based on A STUDY OF THE AKLANON DIALECT, David Zorc,
C.1968)
SPELLING THE AKLANON FRICATIVE SOUND 'earn
1. The Aklanon sound, "ea", is spelled with the
letter "e".
2.
Do not use hyphen
Aklanon "e"
.
(-)
Correct: nageupad
Incorrect: nag-eupad
or ( - 1 when writing the
nagEupad
(F6r more practice, do Set 1 Exercises)
USES OF THE HYPHEN (-1
1. The hyphen is not used between 2 vowels.
c~rrect
incorrect
siit
haom
kaeuoy
si-it
ha-om
kaeu-oy
(For more practice do Set 2 Exercises)
2. The hyphen is used between the two ,arts of a
reduplicated word when the doubled word is
-two syllables in length.
Example:
pahuway-huway
kabahoe-bahoe
balik-balik
3 . But a hyphen is not used with words in which the
reduplicated word is only one syllable in length.
Example: pangpang
kutkut
PaYPaY
tuktuk
(For more practice do Set 3 Exercises)
4. The hyphen is used when a consonant preceeds a
>owel, but the vowel Zloes not "go with" that
consonant, or is not a part of the same syllable
Spelling Rules
as the consonant. This hyphen represents the
"sound" 'which the vocal,chords m&ke when there is
a stoppage of air flowing through them. This i s
referred to as glottal stop.
.
.
Example: pan-uh,an'
nag-adto
tan-aw
.
.
-
.
(For more practice do Set 4 %xercises)
.
5. A hyphen is not used to separate prefixes Erom
the root word such as : naga, gina, maka.
correct: nagaadto
incorrect: naga-adto
6:
. . ..
But a hyphen must.be used when the prefix being
added ends in a consonant and comes hefoxe a
vowel. In this case the hyphen representsthe
glottal stop.
,.'
correct
incorrect
gin-usoy
nag-alsa
tig-aeani
gin~lsoy
nagalsa
*igaeni,
..
.
,.
.
.
. .
I .
. . .
. .
7.' A .hy@hen is'used' to.indicate the glottal stop after
a.vowel in .words such as: .bi-bi, 5a-ba, paino-ino, -
.
. .
.
,
correct
in'correct
bi-bi
ba-ba
hapo
sue0
bib1
ba-b8
hapb
sue6
.
,
-but is not indicated on the final syllable of wor'ds.
'
,
.
.
.
.
,
,
(For more practice do Set 6 Exercises)
8. A hyphen is not used to seperate prefixes such as
,tags, mangin, manog, inog, nagpa, pinaka, tag,
tig, pa from the root word.
-
correct
incorrect
tagaKalibo
manginpari
manogpanaw
taga-Kalibo
mangin-pari
manog-pandw
(.
t
inogpanaw
nagpaJalas
pinakamanamit
tagbaeay
natagtangis
tigsililak
tiglima
ginapaobra
ikaap-at
inog-panaw
ndgpa-Jalas
pinaka-manamit
tag-baeay
natag-tangis
tig-sililak
tig-lima
gina-paobra
ika-ap-at
(For Inore practice do Set 7 Exercises)
9. The hyphen is used with numbers.
SPELLING WITH 'U
or
\
'0"
1. The pronoun "ko" meaning "I", will be spelled with
for easy recognition. The other words will be
spelled "ku".
Example: ku isaeang adlaw
ku ruyon nga butang
2 . . T h e preferred spelling is for "0" to be in the
final syllable of a word and the "u" to be in all
other syllables.' This rule does not work for
Spanish and English loan words whose spelling must
,
be memorized.
. ,.
,
+I
correct
incorrect
haom
tungod
unga
intlsoy
ruyon
kon
eon
hakatueugan
napan-uhan
tunuko~~
kunta
kuno
haum
tungud
dnga
inusuy
ruyun
kiln
eun
hakatueogan
napan-ohan
tunokon
konta
kon
(For inore practice do Set 8 Exercises)
Exceptions: correct
owa
obra (Spanish loan word)
otso (Spanish)
oras (Spanish)
.
Spelling Rules
kabaryohan (Spanish)
Prefixes are another exception, the "ow in the
prefix does not change to "u":
correct
inogpahuway
manoghambae
(For more practlce do Set 9 Exercises)
3. Reduplicated root words with hypens
The basic form of the root word is reduplicated.
So if daog is the root word, then daog-daog is the
reduplicated form and the o does not change to u.
Eaong becomes eaong-eaong.
SPELLING WITH OTHER LETTERS
1. K is used instead of C.
in names.)
2.
(But C may still be used
correct
incorrect
Kalibo
patik
sakop
Calibo
patic
sacop
Gi is used instead of gui.
correct
incorrect
ginhalo
ginhugasan
guinhalo
guinhugasan
3. Kw is used instead of que.
correct
incorrect
eskwelahan
kwarto
kwan
esquelahan
quarto
quan
Spellinq Rules
SET EXERCISES
Correct the mistakes in the following exercises.
SET 1 EXERCISES
SET 2 EXERCISES
nagpang-eapog
nag-eubog
nakatu-eog
nagpa-eanggaob
naggu-eang
Si-in ka ga-adto?
~a-aiinsanda idto?
Nagbakae sanda it abo nga ma-i!;.
Ayaw pagbali-a ro sanga it mang5a.
Ano ro atong su-ea?
SET 3 EXERCISES
SET 4 EXRRCISES
kab-kab para sa tig-ilinit
nagatikangtikanq sa sueod it baeay
saw-sawan sa eanggaw
liksiliksi sa katre
kaisotisot nga bat0
puk-pukon naton it martilyo
dab-dab sa tinug-on
sak-sakan ro bentilador
ginhuyohuyo it sanduko
owa nagguwa-guwa
nagabot
nagistorya
pusang
dagon
matamis
SET 5 EXERCISES
SET 6 EXERCISES
nagalsa
gina-tikang
;inadtunan
nag inom
ginunga
PUP?
lala
s'usb
huh0
bhbo
SET 7 EXERCISES
SET 8 BXERCISES
maka-paligos sa suba
tig-limanq, bilog
ika-napueong adlaw
manog-bueong sa mata
pinaka-mabuot nga unga
moeay
makahoeoya
umoeahab
naglinobog
nagtoeoeokan
bueogan
kaboeakan
eokot
mokeat
boho
SET 9 EXERCISES
Ayaw kamo it sangag kon oras eon it inugphuway.
Sin-o ro inyong manughuqas sa inyo?
Spelling Rules
Owa sanda it inugpanaw.
si. tatay ro akon nga'manughatod.
Nag-abot eon ro andang manugturo.
ANSWER SHEET FOR SET EXERCISES
SET 1 EXERCISES
SET 2 EXERCISE
nagpangeapog
nageubog
nakatueog
nagpaeanggaob
naggueang
Siin ka gaadto?
Gaalin sanda idto?
Nagbakae sanda it abo nga mais.
Ay.aw pagbalia ro sanga it mangga.
An0 ro atong suea?
SET 3 EXERCISES
SET 4 EXERCISES
kabkab para sa tig-ilinit
nagtikang-tikang sa sueod it baeay
sawsawan sa eanggaw
liksi-liksi sa katre
kaisot-isot nga bat0
pukpukon naton it martilyo
dabdab sa tinug-on
sasakan ro bentilador
ginhuyo-huyo it sanduko
owa nagguwa-guwa
nag-abot
nay-istorya
pus-ang
.
dag-on
matam-is
SET 5 EXERCISES
SET 6 EXERCISES
makaalsa
Pu-PO
la-la
su-so
hu-ho
bu-bo
'
, ginatikang
gin-adtunan
nag-inom
gin-unga
.
SET 7 EXERCISES
SET 8 EXERCISES
makapaligos sa suha
tiglimang bilog
ikanapueong adlaw
manogbueong sa mata
pinakamabuot nga unga
mueay
makahueuya
umueahab
naglinubog
nagtueueukan
bueugan
kabueakan
eukot
mukeat
buho
Spelling Rules
*
SET 9 EXERCISES
.
,
Ayaw kamo it sangag kon oras eon it inogpahuway.
Sin-o ro inyong manoghugas sa inyo?
Owa sanda it inogpanaw.
Si tatay ro akon nga manogihatod.
Nag-abot eon ro andang manogturo.