Uploaded by niyigena ferdinand

UMPANGARE NGUHANGARE: Ruandska kultura i jezik

advertisement
SIBOMANA Antoine yavukiye i
Kibabara muri Komine MBAZI
(Butare) ku wa 13 Gashyantare
1946.
A m a shuri
yayi ze
yis u m b uye
mu iseminari
(Kabgayi,
Save,
Kansi) ; amakuru
ayiga muri
lniverisite Nasiyonari y'u Rwanda (ish�mi ry'indimi)
·
no
muri Iniverisite y'i
MONTREAL
(Canada)
UMPANGAR·E
aho yize ibyerekeranye n'isesenguramuco.
Ya koze
n ' iy'Amashuri
muri
Mi n i s i t e r i
Makuru
y ' U b u r e zi ,
n ' Ubushak ashatsi
NGUHANGARE
mu
by'Ubuhanga. Ubu akora muri Minisiteri y'Ubutegetsi
bw'lgihugu n'Amajyambere ya :Komine, akaba ari
Burugumesitiri wa Komine Mbazi. Arubatse afite
abana bane.
<i>
PhoiO&D�'Urt. monta,e, imprnsion t1 raçonn�,e
rtalisb per la Rqie .X l'lmpnnwnc: Scollirt
B. P. 1347 Kipli- Rwanda
-a
--1'?f/t::P'J/&Y..5-:
- A)y;-)?=--/_:J/iJ!l/V/9
f)��
UMPANGARE
NGUHANGARE
IRIBURIRO
Urmtco w'iRihttRU, uremarermve n'tttttntu .twinshi
kandi. ttmyuranye. Uwashaka yawttRereranya n 'urttrabyo
ruhumura
neza
cyanRWa
se
n'ubuki
bw'inzuki.
Nta
wakwiyiba�iza ko urwo rurabyo rurabiriza ku kimera,
cyavumbutse mu butaka buri mo ifumbire yavuye mu
myavu.
Nta
wakwiyiba�iza
ko
ubuki
bwiyen�a
mu
ducOROCORO twatarataìve imihanda yose, ndetse no mu
myavu...
ari
« Uwavu�a
na byo
byaje kubyara wa mu�ani n�o
imitarire
y'inzuki
umwami
ntiyanywa
ubuki».
Umuco w'u Rwanda wanditswe ho byinshi kandi
binyuranye; habanje ibihambaye, biRara�arira buri wese
kandi bihimbaje amatsiko r'abashakaRa RUtoza uwo muco
no kuwamamaza.
Ibyacecetswe na byo, si bikeya; uko RUCecekwa byatewe
n'uko n�o ari indahanRarwa.
lyo ushishoj� koko,
© SIBOMANA Antoine, 1991
•
•
Uhurenganzira hwose hw'umuhanzi hugomha kuhahirizwa.
Toute traducti.on ou reproduction d'un extrait quelconque. par
quclquc procédé que ce soit. notamment informatique ou par
microfilm,
sans
l'autorismion
de
l'aureur.
interdite.
est
strictemenr
�sanRa izo ndahanRarwa art zo
zibundikiye utubuto tw'ibi�araRai.a umuco.
Mu
izo
ndahan�arwa
rero, jyewe
nihitiye
mo
IBITUTSI by'ABASiiUMBA, byo bi�usha ku myanya
ndanRa-Ritsina no ku myanya ivubura imyavu. Nabitewe
ahanini n'akarenRane iyo myanya yaRiriwe ho, ikaza no
l'llol«ompooition,phocoa:rawre,�.imp<aaiontl�
re.IK.!s�tlaR�del'lmprimericScoloire
B.P. U47 Kip.�-R-I>Cia
3
kuxeza aho yitwa « ihiteye iseseme », « ibiteye ishozi »,
«ibiJhenzi », « ibiteye isoni », « ibishitani » ....
/1 bashumba
11 'icyttnzwe.
Kuxumya xutsindaxira iyo mtmxo byakomeje mu
biriru·aRa
ku
J!.asozi,
haRahanRara
haRahanRara
ùm·ura
n'imbeho
i zttba
n'inzara
11 'inJ'amaswa z 'amoko yo.re ... ibyo byose ba kab ihan Rm·a
Banyarwanda imyi/JI.tire yo kwiyerumtsa, y'amasonisoni
kandi bakabirinda. Aba.rhoboraRa rero R,uhanKara ibyo
imyifatire yo « kwikamisha imbwa ». lyo myifatire ya
111111/CO: bubahukal!,a kn·a.raf!.u:::a batiJhisha ib)'O mllltCO
adafashije,
yo
kwifata
RÙaRati/rt
by'umukino,
mbese
Rifarizayi rero, ni yo bamwe mu bato b'ubu baReraReZa
kwipakurura, abakuru bakajya ho nKO « noneho urubyirttko­
rw'ubu rwarasaze »!!! Si ubusazi; bttri runRano, buri
rrttoro, ruRomba · kwishakira inzira inoReye imibereho
yarwo, rwendeye
na
n'abarubanjirije.
none ku byo ruba rwarateRuriwe
lRitutsi kiraKayitse. KiRayitse ku mpamvu ki? Ni uko
kirenRa imiziro n'imiziririzo, kikirenRaRiza amateReko
b)'ose, ntibari bakiri abibombarika 11RO batinye RuhanRara
11.raba ko bit'11Rll.' a habanje ku·ibombarika.
Uzasoma iyi 1lJ•andiko, ntazase na u·a mwana bahereza
igitabo
cJf'ibinJ•abuzima,
akihutira
ndanRa-l!,its i n a,
yarnara
k11biharamku·a
akabmnba
if!.itabo
ko
ibi17)'abuzima
abimenye
ib)'anditse byuse.
nta:::ihate
neza.
b)'i:::a
lKitutsi
Rifite
akamaro.
kuvuRirwa
cyigisha
umwana
mu
ibyo
ababyeyi be badashobora pt tin yuka krmtwiyif!.iJhiriza. Ibyo
ni ibyerekeranye cyane cymze 11'imyanya ndanRa-Ritsina,
1z'imikoresherezwe y'iyo myanya, n'amazina yayo. Bityo
Uza.roma,
ibit11tsi
bwiherero, kikamenera ibanRa umt(;hisi n'umuRenzi.
ibiRombye
yibwira
hJ'U1lJ'in e,
11RO
azasome
m
nayo
111panwtt nashJ'izemo bikqa; a:::arebe icJ•o ibyo bittttsi b)'ari
bi111ariye lllll!ICO .u·'igihlll!,ll CJ'tlClt.
kikasaRuza
kuranRarira
b)l'imyanya
aRenRa imyifatire n'imibanirane y'abantu n'abandi. lRitutsi
kiratinyuka,
kujya
ibi.rb11.rhanyo
!bi bitut.ri 11abitarataye imihanda yose: ibyimhi kandi
nabikuye
nwri
Komini GAFUNZO muri
1974.
N.rhimiye abamfa.rhije gut111lf!.a11)'a ttytt nwrimo bo.re:
abamhwi11e ihitutsi n'ibisobanuro by'amaRambo; n 'ub u; o
hdta.rhat.re ko mba!'llga. harini(J abato 11'abak11m. ,tbakire
11 ·,t!Jakene, aba.1 iri11111 n'abanyahitoke... bose ni. ab'il!,it.rina
rero, rmm·a1za akaJ!.araJ!.ariza rubanda, yifa.rhishije ibitutsi,
'.!ttbo .
N J him i ) ' e
ab amfa.rbish ije
mama
z abo;
.
lt a b a m/as hi.rhije imp ap u r o ... 11 ' u w a b i n y a n d i k i y e
ibya1lf!.011lbwa byose bari baramuhishe.
lt!tmtener e ibanga.
ko
yamenye
ubwenRe
bwa
111 u zi,
akit·ttm brt rira
Abashumba ni bo bihanRiraR,a ttbttrere bwabo n'umuco
ttRenR,a
imyifatire
n'imiRenzereze
biriranwaRa
n'ababyeyi.
bttrere
na
yabo.
B eRurirwaRa
Nta
bwo
BUTARI:'. i\1,,,, 19HR
ibiraRirwa,
bakiriranwa na byo ku R_asozi, akaba ari ho bahanRira ubwo
kenshi
kenshi wasanRaRa ari buke
çyanR,wa ari bwa nta bwo.
4
cyane
5
IMBANZ IR IZA-NY ITO
Kuva kera na kare kose, gukoresha amagambo ashisha,
cyane cya ne ayerek<::ranye n'imyanya ndanga-gi rsina
cyangwa n'i myanya ivubu ra imyavu, bihezwa mu biganiro
bisanzwe bya buri munsi na buri gi he.
Byaje guhashywa n'umurego, kuva aho dusogongerejwe ku
mico y'ibindi bihugu no ku madi ni yabyo. Byaje gukara
bigeza aho i myanya ivubura imyavu yaje kwirwa « ibireye
iseseme », « ibireye ishozi »;n a ho imyanya ndanga-gitsina
yirwa « ibishi ta ni », « ibiteye isoni » .
Iyo mvugo rero y' « ibireye ishozi » n'iy' « ibireye
isoni», isigaye yemewe gusa mu mivugire i r ayega; ni ho
dusanga ivugitse u ko iri, kandi yaba i vugiwe igihe,
n tishishe. Tuyisanga mu migani, mu bisakuzo, mu mbyino,
mu ndirimbo ziherekejwe n'i ncurango, m u ri za byenda
gusetsa no mu rwenya ...
I MI GAN I
l nyamibwa y"i mboro ni ishyu rswe .
A kaboro gato karuta agarsi nsino.
l nzigo y'imboro ihozwa i ndi .
« Uhawe a rarya » ni imboro ya M unyengabo .
I jambo ribi rikura imboro mu gi tuba.
U tazi i ki muharse a reba imboro ya se igirsure.
Uwambaye ubusa ni we ugira imboro ndende .
Ubonye im pare vuba ayibohera u ruhago.
I mboro y'umurindi isiga abana bashira ikajya gushaka
abandi.
Ushaka ko imboro zambuka umugez1 abania ibi ruba
hakur ya .
7
Barihima ba Mujinya yasanze bamwendera umugore
yica imboro.
Ikibya cy'undi kirakandika.
Impyisi irirya, ntirya amabya yayo.
Vtazi Vmurera amureresa amabya imbere.
Ukora icyo azi yendwa ahetse.
N'uwendeye nyina mu nyenga yaramenyekanye.
Vmugeni w'umunyabugugu yenderwa ubusa.
V munyagihango
yenze
ntumpenze turaguriranye.
umunyakanapfu ati
Vko umugabo aguye si ko amabya ameneka.
Vmunyazi wa cyane yikururira abaswitsi.
Babona zireresa amabya bakagira ngo zimya zose.
Isazi yaswitse urutare i ti
Abasobetse imisumbi ntibaba bagihishanye amabya.
lmbeba ikubise amabya ku ishyiga iti nanga ko ibyaha
bihora byandaraye.
Vtinura itari -iye ayigeza ku mabya.
Inkururarusya iswika nyirasenge.
yan)ye ».
« birabe
Imihini iruhira imyuko, inyaga zikaruhira ibinyogote,
abakunnyi bakaruhira abaswitsi..
Nshimwe y'umugore ibyimbisha igituba.
Vmwana w'umukene akuna acanye.
Vsuzugura agatuba ka mukeba kakagutwara umugabo.
Ntawe ubura ishyano ashyukwa.
Vmubyeyi giro aremaza umwana igituba.
Vmujindiri w'igituba uvura imboro ikirungurira.
Nyirambigira-mbizi yiciye ururasago ku gituba rwanze
kuva ati « ay'ubusa n'ejo nzongera ».
Ibuguma y'umushino imira imikangara y'imboro itanu.
Imishishi y'imishino ntishira inogonora.
ntangare ntanga
Vmukunnyi mutindi akunira impare.
V mushyukwe w'umukobwa ushirira mu itako.
Vwirinda imishyukwe y'umusore ayinyarira vuba.
IBISAKVZO
Vrugo rwarazwe imishino, umwana avukana itanu.
Ziraca i nyabikangaga: insya z'umutwakazi.
lyo agashungo gashize agashino kayora ivu.
Imbuga nziza iboneka ahaga: igituba cya mushiki wawe.
lyo agashesho (5) kashize agashino gashora ihene.
Inkunzi y'imiryango ikobora rugongo.
Amenyo amerera ku majigo, inkoni igashibuka ku
gishyitsi, imishino igashibuka kuri rugongo.
Nshimwe y'umukobwa ikobora injuma.
Indarikizi y'injuma ipfa yiseguye inzira.
Abe�ekeranye ntibabura kwendana.
Wanga kwenda umuja bugacya atwite.
Vmurambirwa w'iminsi yenda umurwayì.
Indyarya ebyiri iyo ziraranye bucya ntayenze indi.
Inkoni nziz � imera ahaga: imboro _ya musaza wawe.
Gatinze kazaryoha: agatuba k'uruhinja.
Nyawlneneka: umusundi ku ntebe.
Nyoko ntaswerwa aradimbarwa: isekuru.
Kiva kivitse: imboro mu gituba.
IMBYINO Z'INKORONGANO
Cani mo Nyirangoboka cana mo
Cana mo batakotsa mu rujuma
Mu rujuma rwabyaye Ntibanyurwa
8
9
Ntibanyurwa yaravunitse avuna intini
Avuna intini yo gutinika nyirabukwe
Sebukwe arayireba arayivuma
Nyirabukwe arayitora arayisoma
aranga akomeza ubwangushyi;
namuhaye amirire
Ati humura ruukwe wanjye turi kumwe
ya R wangamugayo
ngo akunde anyirirwe ho ;
Nzaguha ihene yanjye y'umusheru...
ya R wangamugayo
Mu munyinya w'amahembe hejuru
I ND I R I MBO Z I H E R E K EJW E N' I NCU R A NGO
(umuduri)
Mugoyi wa ruguyaguya
wa ruhuta kurekera
wa rugusha ku buriri
òyir'imfizi, yivuga
ntigire kirengera
mu gitondo nkayibura
yo kicwa n'icumu
ry'iriva-ruganda
ritagira umuhunda
bakarimutera mu mpyiko
rikamutsinda ku mbuga.
namuhaye inshyushyu
ngo akunde anshyukirwe
namuhaye amavuruge
nyakwicwa n'icumu;
ati ndi umwungura
undi ati sigaho kunshuka
wabaye umwungura
wanyunguye ho ubugore
ubu bukobwa nkabushira
n'ubwana nkabukira
nyakwicwa n'icumu.
ya R wangamugayo
ngo akunde amvuruganye
mu mbariro z'amatako
arishaka aribura
yo kicwa n'icumu
ry'iriva-ruganda
ritagira umuhunda
bakarimutera mu mpyiko
rikamutsinda ku mbuga.
Mbe wa gihungu we
mu bwoko uri umuki?
Yemwe abo hepfo aha
ntacyo mbatsindira
kwa Nzeyingorore
na Nyirahabimana
m
mumpe umuraza;
nta munto turi kumwe
ni intumbi yegetse
ni inkingi yegamye
ni intango yubitse
ni umwenya w'amakara
m
1cyana cya nyina
Mugoyi ati ndi umusinga.
ni icya nyirakuru
yewe sogokuru
wabaye umusinga
bacyuhagize inkari
ntimug ire ngo turahuze
ubwo mwumva· tudakoma
ibikunzwe bikamenywa
namuguyaguye
undi ati sigaho. kunshuka
namuhaye amakoma
wangeseye aya masunzu
Yemwe abo hepfo aha
yewe nyogokuru
nta cyo turakora :
Ati sigaho kunshuka
washinze rigahama
wo kicwa n'icumu
ati ndi umugesera
bagitereke ku ntebe
bagisige mu bisage
bagihunde amasaro
gisubire mu nyana
ni intoba-biziba
nacuka azaba aza
namuguriye yanze.
wabaye umugeséra
ngo akomeze umutima
yo kicwa n'icumu
ukanyambika intama intambure ry'iriva-ruganda
10
mu gitondo bikamenywa
nta cyo yari amaze
ritagira umuhunda
11
bakarimurera mu mpyiko
rikamurs inda ku mbuga.
Namwererse ikibero
yerekera ikibero cy' inzu
arasumba imisego
nk'ushaka kuruka
ararungarunga
nk' uwariye r wungeri
ara nuka mu nzara
nk'uwashiruye inguha
aranuka inzobe inuze
nk'uwaraye mu nzarwe
aranuka inkarakara
nk'uwaraye mu makara
yacirse inkonokono
nk'uwariye inkenekene
zo mu kwezi kwa M ara
muvuze yararozwe
ntibwaje mu nzoga
yaburose mu nzozi
aburenga mu nzira
ntacyirwa Mugoyi
wa Nzeyingorore
ni rwitura--mu nzuzi
rwa mpa-akaryenge
ni rwirura-ku-ruraro
rwa mpa-imireja
si r wirura-ku-rurara
rwa mpa-umukobwa!
Y e wa gakobwa we,
sigaho kuntuka
12
winyira M ugoyi
wa rug uyaguya
sinirwa M ugoyi
wa ruguyaguya
ndi rubanza-mu-igugu
rwa Nzeyingorore
inkuba ikubira nk'intare
nkagusha ku bibero
ngakesha igiraramo.
R wishin.za ku mikoni
rwa Semukoranyi
jye umukobwa ushira isom
ndamureba akanshisha
na ho mu nsi yarashize'
dore ugenda ushibaguza
nk'ishashi ya musheru.
R eka nsumbe imisego
ndahunga imisuz i
y'ibishyimbo by'imirura
n'ibij umba byokeje
n'ibira biravuruze
n' ibisogi bidahiye
waj e uriye iwanyu
nyakwicwa n'icumu!
Nagukoye Girare
cya Serurenderi
nrirera umukamyi
nrirubya umukamo
ikamwa diri diri
ntikamwa donyi donyi
nzay ikubira umukoma
nyijyane i Gikore
mu bikombe bya .Jurwe
nzayikwe Nyanzobe
we I mana zarirse
wowe zarakubitse
Inama yayo
So ayihinge itabi
nyoko aribagare
musaza wawe azaribunze
imibaya
mugaruke mbahake
nyakwicwa n' icumu.
akayigarura nk'isuka
imwe ihinga ahoroshye
akayijabura nk'umusomyo
byagera mu gicuku
akayivuza nk' ibihubi
by'ingoma z'i Gas eke
z ibariye igicuku
akarenga akanyuza
agakunda akakurura
nyakwicwa n'icumu
ry'iriva-ruganda
riragira umuhunda
bakarigurera mu mpyiko
rikagursinda ku mbuga.
Reka wa gihungu we
winka ngis ha gatare
gatera umukamyi
kagarubya umukamo
gakamwa donyi donyi
ntigakamwa difi diri
gakubire umukoma
ugakure iwacu
ntacyo wari umaze
nyakwicwa n' icumu.
.Jye nzajya hakurya
kwa bene marume
kwa babyara banjye
kwa R wicumugize
kwa Cyuma cy'umuhama
wa r uv umba-ntambara
aracumita nrashishwa
ayishora nk'icumu
13
MU MA TABA I NY AMUGARI
Mu mataba i Nyamugari
umugabo yaragiye
ati yemwe bene urugo
nimunca nire indaro
bari tuyicaniye abandi
ati nkunda aho abandi baryamye
bari urarara he mugabo
ari ndarara ku buriri
bari ku buriri hari abana
ati ndabaryamira neza
bari urarara mu rugo iyo
ati sindi inka mw'uru rugo
bari u rarara mu mfuruka
ati sindi imfura mbi mw'uru rugo
bari urarara mu kirambi
ari sindi ingarama-kirambi
bari urarara mu mukubo
ati sindi musheru iwanyu
bari urarara mu rutara
ari sindi amasuka iwanyu
rwema ndarara ku buriri
bari ku buriri hari abana
ari ndabaryamira neza
ati ndahengeka urubavu
umugore aramusubiza
ari ubwo uryama ku buriri
u menye ntu-nkonH:n: inkanda
nrukome n'ikirago
ari iyo nkanda sinyikoma
n'ikirago singikoma.
14
Yageze ku buriri
amukora ku mukondo
um ugore nriyihinda
amukora ku bukobwa
umugore nriyishanya
ahubwo ubutwenge arabuvuza
ati ni kose yewe Mbaraga we
ko ugarukanye imbabazi
ko bihinda nk'urubura
bigasuma nk'amashashi cyane
ziri mo ari zingahe?
undi ati ni imbumburi yayo
nayihawe na Mungu
nayireye umukobwa
mu nsi y'umukondo
urukundo rurahama
komera wumve mivumbi...
Umugore aramubwira
ati Muhimpund' u ni uwawe
Nyirayabo ni uwawe
na Nkundumugenzi ni uwawe
na Rutanga rw'imfizi
ikibuze cyose ukijyane.
Umugabo aramubajije
ati mbe yewe mugore we
ko ugaba inka mu rugo umu
wagera ku bana ukarusha ho
umugabo wawe aba hehe?
Ati ejo yaguye i Bugande
tugize imana yahera yo
tukibyarira abandi ...
·
15
BYENDA GUSETSA, URWENYA NO GUTEBYA
Ba bajij e ikiremba bati kuki wanze kuro ngora? Kiti
nanze kurongora ba nyoko bakiri ho.
Semikizi yatonganye n"umugore, umugore a muzimba
mu magambo, bigeze aho Semikizi ati z iba wa kagore
we k'amabere y'impenebere! U mugore ati urinda
uny ita impenebere ko wanzanye ngo u ny ende
waranzanye ngo unyonke? Semikizi ati za na icyo gisebe
ngitsete! undi ati nseseka naras wewe i Mutara na
Mutende iyo ama bya avuga nk'a masuka asenyagura
urusenyi!! !!!
Semuhanuka yagambiriye gusa mbanya Nyirarunyonga
a bu r a a ho y a mu t u r u ka , y a na mu t u ma ho u nd i
aka musibiza a mwiyama n'ibitutsi bitagira ingano.
B u key e S e mu h a nu ka a hi m b a a ma y e r i yo
ku mwoneshereza, azana inka ze, azitur ira mu buro bwa
Nyirarunyonga, maz e we aragenda yigaramira mu buro
r wagati, abeyura uruhu aru kubira ku nda, maze
« r wa mo» ireg u ka ir eba ij u r u !
B a bwira
Nyirarunyonga bati inka zakuyogorej e u murima. Ni
bwo amanukanye n'abahungu be n'abuzukuru be
n'abakazana, inka bazuhira ibibando bazikura mu
murima.
Nyirarunyonga rero sinzi uko yaje kurabukwa aho
Semuhanu ka y ig a r a miy e, y ifata ku kana nwa
àramwenyura ati Nyirarunyonga ko bambeshyera ngo
nkunda imboro, ati n'iyi nitoreye!!!
Nawe rero abeyura inkanda, ayisokaho; yagapfe,
yagapfe, reka sinakubwira ; abuzukuru be babonye
16
nyirakuni yashishikaye, baza baj e kureba icyo ahugiye
ho, basanga yicaye heju ru ya Semuhanuka . Bagize bati
r eka t u z e d u hane tyo mbwa y 'umushu mba
ya.ko nes her eje, Ny ir a r u nyonga a t i nimu ndeke
mwinigire, ati nimwigendere ndamwifasha bana banjye
mwe. Barigendera. Ariko haza gusigara akuzukuru ke
gatoya, kaza guhèngeza kati es e ibyo bishongonoka ni
ibiki nyogoku? undi ati ni ibyuya by' abakiranyi.
Bu keye umwami Mazimpaka avuye mu muhigo
imv u r a is ho t s e y ug a ma k wa Ny irai:u ny o g a .
Nyirarunyonga akaba atetse isogi iza guhumurira
umwami, ni bwo yatse Nyirarunyonga isogi ngo
yihumurize undi arayimwima. U mwami arenzaho
aritahira, ariko ataha aritahanye. Bukeye atumiza
Nyirarunyonga amwiriza ku zuba; undi aza kugira
inyota, yatse amazi bamwuhira isakare. . .. ! Ni bwo rero
Nyirarunyonga agize ati yuuu, ati yemwe bakobwa, ati
koko imins i ntihwana; ati ejo niriwe ku mukimbagiro
w' imboro none niriwe ku ngoyi y'umu ruho !!!
I. INYITO
lj a mbo I GI TUTSI ku r iso b a nu r a mu ny i to
ntibyoroshye r wose, kuko rikubakubiye mo twinshi.
Kurisobanura bikunda kugorana, cyane cyane iyo uhereye
ku buryo bukoreshwa mu gutukana.
U muntu ashubora gutuka undi ku buryo bwinshi.
girire no mu myifatire.
l. Nko mu mi
Urugero:
Gutunga umuntu urutoki rwa marere u karutig isa;
17
gucira hasi;
gusa nk'ushaka kuvu ndereza umuntu ho amaca ndwe;
kwinuka umunru cyangwa kumwikokomora;
kwereka umunru i ntunura cyangwa kumuhem a;
gucunira umuntu ingoni cyangwa kumu rerera inoni;
kurebana umuntu agasuzuguro kavanze n' iseseme;
kwigana umuntu ufire ubusembw a;
kw icecekera nrugire icyo usubiza ugururse ...
2. Nko g-ukore sha amara ng-a-muti ma
utug-ambo tw'utunifu.
cya ng-wa
Urug-ero:
lranga-mu tima ryo kwinuka cyangwa kwinukira
umuntu;
Urugambo rw'urunifu nka: asy i, apu, na we ...
3. Nko g-utukira umu ntu mu matamatama: unyeganyeza
iminwa ku buryo uwo uruka aru mva icyo ushaka
kumubwira; cyangwa se ukavuga gahoro cyane, ku
buryo urukwa yumva umunihiro w'ijw i, ariko nragire
ijambo yumva mo.
4. Nko kwima
kimug-e newe.
umu ntu
icy u b ah iro
g-isa nzwe
Urug-ero:
Kunyura ku munru musanga nywe nrumusu huze,
nrumuv ugishe, cyangwa se ugasuhu za abandi we
ukamwi horera;
Kurikiriza ugusuh uje;
Kudah<tgurukira mu cyicaro ugukuriy e.
18
S. Nko g-ukoresh a amag-ambo ara ng-uruye ka ndi
ase sereza: nk'incyuro n'ibisebanyo ; cyang-wa se
ag-arag-ara mo ibyifuzo by'ubug-ira nabi: nko
kw ifuriza uwo uruka kuba gurya na gutya, cyangwa
kugwirirwa n'iki n'iki.
Hakurikijwe rero ubwo buryo bwose. duranze ho
urugero u munru ashobora guruka mo undi, dusanga
icyakwirwa IGITUTSI ari icyo ari cyo cyose umunru akorera
undi, amugaragariza se cyangwa yerura akamubwira mu
mv ugo, agira ngo amugaragarize agasuzuguro, amusebye,
amusesereze, amusarike, amubabaze, amurakaze ngo abone
uko amugayisha mu bandi, maze amu hindure imashiro
ry'ikinnyego. Ibyo bikaba byasharswe kandi byarekerejwe
n'ubigirira undi. Kugira ngo imvugo cyangwa ingiro
bihinduke igitursi, hagomba im purirane y' ibinru byinshi.
Kugira ngo ijambo rihinduke igirursi, birerwa n'urivuze,
n'aho rivugiwe n'uwo aribwiye, n'icyo arimubwiriye,
n'umunimbiko w'ijwi arimubwiranye, n'icyabanjirije iryo
jambo ... n'ibindi ...
·
Nk'uko ijambo « igirursi » rikubakubiye mo byinshi, ni
nako buri wese ashobora kuryumva uko yishakiye,
akaryiririra ikibangamiye icyubahiro cye. N k'uko rero
icyubahiro cy'abanru kirareshya, ni yo m pamvu nk' icyo
imfura y'i nyangamugayo yita igitutsi, arari cyo gironeka
i c y u b a h i r o cy ' u m u n y a m u s o z i ; h a r i n ' a h o uwo
m u ny a m u s o z i a b o n a iki n nyeg-o, a r i k o i m fu r a
y' i ny:mgamugayo nttg1re 1g1tutsi i habona. lgironeka
icyubahiro cy'umuntu m uku ru si cyo gironeka icyubahiro
cy'umusore.
Biryo rero, rwakwemeza ma shiti ko uburemere bw' igirursi
burerwa n ' ubwishishe bw'ututswe n ' ubusuzugurike
,
19
bw'utukanye. Ututswe n'uwo bareshya nrababara kimwe
rimuhama. , Incyuro mbi kandi itibagirana, n1 ucyurira
n'intozo aho kuribwa n'umusega.
kurwanaho,
n'iyo atutswe n'uwo asumba. N'uwaribwa n'imbwa yaribwa
lgitutsi cyibanda ku ngiro, ku ngeso, no ku myifatire
y'utukwa. Kunegurana ubusembwa cyangwa se guseka
ubufite, ni ubunyamusozi bubi cyane; kwita umuntu
«gacumba » , « sekarema » , « kajisho » , « kanyonjo » . ..
ubigiriye gusa kumunegura ubwo busembwa, biragayitse
umuntu ku be (cyane cyane ababyeyi) l" aba yarashoboye
kurengera,
kurwanira
ishyaka,
akarenga
ntabikore kandi yari abishoboye, akabahana, akabarya,
agahitamo umugayo ngo akunde yiramukire, acungure
amagara ye n'ibye. Mwibuke ya ncyuro mbi yashubije
Nkundiye iwabo .
lgitutsi kigaragazwa mu mvugo, mu ndirimbo, mu
cyane kuko acari we uba yarabyihamagariye. Cyakora
mbyino, mu nyandiko, mu gishushanyo. lbitutsi byo mu
rushyigikiwe n'umubano musanganywe, n'umurego w'ijwi
abanyarwanda batari bazi kwifashisha inyandiko.
ushobora
kubimuhamagara,
ubivuganye.
bishingiye
lbyahebuza umugayò
ku
uvanze
rwenya
n'ubuhemu
n'uburere buke, ni ukunegura, ni uguseka umusazi, ikigoryi,
ikimara,
ikiremba ... ;
ikiremba
cyo
haba
ho
uhwo
bagitaramana, by'urwenya rwo kuryoshya ikiganiro, ariko
burya baba bagihemukira.
Utukwa, atukirwa iteka imyifatire n'imigirire yaba iye
bwite, yaba se iy'abe (incyuro), kuko burya buri wese
yubahwa cyangwa akagawa bihereye ku myifarire no ku
migirire ye. lyo umuntu yifashe neza, bishimirwa we n'abe,
bikabahesha ishema n'icyubahiro mu bandi; yakwifata nabi
yiyandaritse, akabigayirwa rwose kandi ntabure no kuba
asebeje abe.
Mu birutsi bisesereza, ibyinshi bishingiye ku ncyuro.
Umuntu
acyurirwa
ubishoboye
imyifatire
arabimenyera,
rubanda ikazibagirwa.
n'imigenzereze
bikazahinduka
ye;
urwenya,
Warwanya incyuro y'ibyo wakoze, rubanda bakarushaho
kugucyurira no kuremereza icyabyaye iyo ncyuro. Bikaba
mbese nk'iyo umuntu arwanyije izina ry'irihimbano: ni ho
20
mvugo
ni
byo
lgitutsi
byinshi
cyane;
cy'inrarukiraho,
ibyo
biterwa
kivugiwe
mu
n'uko
nroganyi
zicamutse, cyibagirana vuba. lyo igitutsi gishyizwe mu
mbyino cyangwa mu ndirimbo, gitinda kwiba_girana, kuko
kiba uruhererekane kiva mu karere kijya mu kandi,
kigakwira igihugu cyose. lbitutsi bishyirwa n:u mbyino, ni
ibimunga ubutegetsi
(binegura abategetsi)
n'ibirwanya
ingeso y'ubusambanyi n'iy'ubusambo: bafatira ku muntu
umwe akaba nk'·inranga-rugero.
Hari ubundi buryo bwo gutukana bwadurse aho u
Rwanda r.umenyaniye n'amahanga avuga indimi zindi
zidahuje n'urwacu: iyo abantu biha kuvuga ururimi abandi
batazi, babavugira ho, baganiraga mu kinyarwanda, nyuma
bakiha akihariko ko mu rurimi rw'amahanga, abatazi urwo
rurimi bavuga ko babatutse!!!
Il.
GUTUKANA MU MVUGO
Tumaze kubona ko hariho uburyo bwinshi bwo
gutukana, n'ubwo tutabujambuye ngo tubumare inyuma,
ubw'ingenzi twabugaragaje. Muri ubwo bw'ingenzi rero,
21
\
'
'.
'
. ). \. �-
\
'
l'J\)
\
\ l\
•
l
\ '
:f
- Baz :
;t'
- Subiz : Narora ikigori ngata
uburi ku isonga ni ubwo gurul<ana umunru yifashls ije
rr1,,..
l
\
t
'�
/
)�
i
l
Gorukana abanru barererana amagamt>6, na byo biri
-
kwinshi.
'
/
·'
l. Nko guteré·rana ubùse cyà'ngwa ububyara. Byo nribijya
bigaragaza ubugome, kuko bifir e ishingiro rylibyo mu muco
ugenga imibanire n ' ubusa n l t a'ne · rhu Banyarwanda.
Ababyara bararuka'na1 rlri1<i-zira, abase ; na bo \basemt)ura
aho basanzwe baburerana; ibyo byose byemewe n'urhuco.
Amagambo barererana" usanga ashingiye ku busafnbo
l
bw'lnda.
UwaJ?.tthitisha1J1.o ikiJ<ori n'ikima, watQra iki
>f.r t.l \ t 'h l UHJ1' f tJ ;>J,.ll ...l iJJ .1,.1 I)W 1L' lfl 1 !l_fJ· t n-.1 'ftJ(i • J
ttJ!.a&a tk.t.
l ,,
- Baz :
·
.. r1
<,:,-: ; ,1f11.. fil T
1 Il.
r·
fl!
Gapfushe ab.anzi mpfushe abai;)yima, abagome bazaba
· ·
.,.,.,L�'- ''L
n
bagaba�ur�e'��'·R.w�nda1; · .· ,.;
,
'
r
•.
1_ IJ 1 ;J ; ·�{· 11
..;
- t ;.
Kàbure tbyago mporane tbyara uJye uhora wororera
·
.
1
• 1
�
•
,
.1.
�' - ,, ,.
,._,
rubanda;
lyo)1'1Pfg. n't�Qqj, ...,-· )•,_
L·
.
ll
,.,
n
o(
• l
,�
r•;
.
,.
. , .. ,
:.;.rn-,::�.r tni',
N ·o gu k· orcsha 1 m v u g o y Imp1sha-mlltegu
k
.
Urugcro:
Baz
·
-gt:i J
Uwaf!.uhitishamo ù1a11J<a 11/i�zaJ<ttra ru:atn,ru .1ki-
. ttJ<.aPa iki.? ·
.
·•
� t _;
,,!_,,
··
, '·,
1
Subiz : Narora inanga, ngata· inaguna: (ngatina�ufa-=
gurinagura) .
22
.. r
'•
:.'lf'
ikima (ngarik'irt\� "�'
llll,IJ J1I.d IJI!J rl!. .. n. Al' "
n'ttmuJ?.ore w awe, i m_rrtrt4al
Nyoko
;i'J'ftP.q_sfJ-irJ.-1/gf?o,, u.lfR4-8�[f;l,rlt�1'1rW!!iJJ4r 1f_3-'J!ift.lf"lza
. J!rltl'f/def
t J br ). f,1 'f ·�·1•11
1.
n,,. 1
,
1
'
•
����ul])�:,,N!!Yih.fln.za .r:n�m�!<.,-·,
) . t_d,,:
_,,
--,1 B'!rlJ�Is.Yva 1�tgi ritp}Vt1. ugez
, e .lq� icur:n.i wpngere hp f� ra
,.!TI�I;D!l>�!/ ,,
Jt1
).•
! ) () ,
'
t·' )l,,,'>
) '
•'
--.i �l:ll:>i�r: 1_,r�m�e:. �a. ,mar:na,, kabiri_ ra y11Jl?,ma,
A
2. Nko, gusbell.lbana,. � (lçor�shw.a njab<!tWa1n'abasabirizi,
iyo basega ngo b'lronke ,)çyo J>i�: ira. Waba ubahaye
bakaguriìka, waba nracy.o.uQ
. aha,y,e bakagu�uk. a mu mag<})!lbo
ukeka ko ari ibi$ingizq.
. �.' ,,
,
.. ,, r·
0 '
,, . J.fJ�uri!<-imJ!)q
'' ··d '
rl!·•Ju
gataru ,ç!l
mama,. kane ra . mama, garanu ta _II)flma.,
garandatu ra mama, karindwi ta mama,
l Ìlrrtuhani· ta m'ama,' icy nda <tat•nuftna, icun11 ra
i/rn;r'tfta (1cl'l'filira·marna'l.mul
•
, :.o" .J
•:. 1
Bazlirn :•Vuga•Jaffi<'ll(o'yè>Se' luzlhv6ngera'1ho· «l'io>'>' "'"
- Subiz : Umunyarwanda no, Umurun'cli rio, Umtlgand�
____et,
·
no, Umunyekongo no, Umuhavu no, Umush·
·cl· :.l"·
no (umushino).
,.d• , L(l ') ' fl'''f.'• 1 , ..' r · '-''h
' ,.c, .. -,rh�·· i q ''i t\fl ' 'hL 'Jr' t l>'' ' · t!
.tt yo maga1 u o :Y Impts a -mu �f/�
1_1
�
�a . ��· kt,, �az (�
z�',ìn o� �h9JI ug���fl��. u,rg�rfll;o-nr,�?�;urst
�_
�
�?;J.9�" ��;��� i
ubunze mu gtsubtzo.
�
�
,Jl�O�fr�
_
1.•(11.·
lyo mvugo ishobora no gukoreshwa mil'lnagambo
· o· J\J,lll
Urugero :
-. Ndagaruma umutumba urumbira mu rutoki:
- Ukwezi kwaguye i Save imbwa ziràkurya
- zirakumara.
- .. Umunun_i,wi.mya.inuma_ , . ..
- Umusambi U?ambanya imbwa. .
.,, ·
•:J• ''
/
23
' .
Hepfo
aha
hanyuze
umugabo
wikoreye
umunyu,
hanyuma yitura hasi aragwa, umunyu urameneka:
ayora uyoka, ayora uyoka, ayora uyoka, asimbuka
umukoni
umukora
mu
nnyo,
asimbuka
umukoni
umukora mu nnyo, asimbuka 'umukoni umukora mu
nnyo! ...
Enda iyi mitozo kora muri iyi mirama
Intoki zigira inguge (kuzigira inguge)
Ingata zibanga abatwa (kuzibanga abatwa)
n'ubwo
umutego
nyagitutsi
uba
ubunze
mu
guteshaguzwa: "Bagusaba kuvuga vuba vuba amagambo
ajya gusa, amaherezo ukaza guteshaguzwa.
Urugero:
gasumba
agafundi,
agafundi gasumba
agasindu, agasindu gasumba agafundi... amaherezo
ukaza kuvuga ngo « gasumba agasundi »
U rutaro rwa mama, urutuba rwa Menge, urutuba rwa
urutaro
rwa mama, urutaro rwa mama...
·
amaherezo ukavuga « urutuba rwa mama ! >>
'
Bene iryo dondobekanya ry amagambo .yihishe mo
ubufindo, rikoreshwa ahanini n'abana bigishanya
gutegana mu magambo.
4. Nko gufatiraho.
Gufatiraho
ababwirwa,
bakabigira
n'abisi,
'
n abahimbyi.
ariko
Babivuga
bikoreshwa n'abasizi
bashaka
basa
kwisekereza
nk'abatinyuka
kwandagaza uwo bafatiyeho. N'ubwo biba bishingiye ku
bisetso, ntibibura gusesereza uwo bafatiye ho. lngero zo
gufatira ho zikunze kurumbukà mu bisigo .
24
R ubanda rutukana mu magambo asanzwe, kandi mu
nteruro ngufi ngufi. lbyo bitutsi byifuriza utukwa
kugwirirwa n' ibyago nko gukenyuka, gupfa, gupfusha,
gukena, guhemuka, n'ibindi...
Garumbe ururike; gasye ibiheri; kamenye
ins h ut i; gahenere umug ina; gakubitwe n'inkuba;
kavomeshe ihembe; kavome ibiroh wa; gacike amagur u
wiruke; gacike amaguru ugendeshe amavi; kanyagwe
urarakama; �ayoboze i Ngamba utahagira umumenyi;
gahingishe igiti; gasekere abiìhizi; kasamire ubusa,
gatwarwe intambike; karire amaraso; kanywe nzobya;
gasinde amarike; gasare bikurye; gashinyike zishikura;
.
gasabe uwo wimye; gasabe igikona igikororwa; gasabè'
nyamunsi umuramuko; gasabe inkongoro inkongoro ;
gasabe sakabaka isakamburiro; kabarize izuba mu kirago;
kabaze inkomanizo ko bwakeye; karore ibiìyi ibirori bije;
kagarike imbavu nk'imbehe; gahabwe ivu nk'iteke;
gatukuze ubura nka rusake; gatukuze indoro nk'indabaruba
z' umuko; gapfe mu cyi baguhambe mu cyibo; gapfe muri
Kamena bakumeneshe inzu; gashirire amenyo mu kanwa;
gaore ibikoba inko nd a ztgwe ; g acikire h ag a t i
Urugero:
Agasindu
Menge
Gufat iraho bikunda kandi kugaragara mu mahamba
iyo abaririmbyi banegura abatindi (abadatunze inka), iyo.
banegura abazungu n'abakarani n'abaforoma; cyangwa se
iyo banegura abahutu.
S. Nko gutukana kwa rubanda.
Inzogera zibura imbwa (kuzibura imbwa).
Haba
H ari ho ubwo igisigo cyose kiba kigwiriye mo inganzo yo
cyangwa se ugasanga mu bisigo h ari mo
amabango amwe yibanze ku gusebanya.
gufatiramo
·
·
25
nk'umubyindi; gacike imboro umugeni ageze mu irembo
. (} .J'J 1'
gaterwe amaby1. amacumu aterwa abaga bo; gakam1re nasi1
nk'ikizjba; ,kqry' w_Y.rrna n�·ull)use�e,; ga)mz� url!�aro
nk'url)l)i.çjl; ��p,yare .ufi�!f.l9il .qg�,ruhaya ,.,, 1 , A
, ,
·
l
J,
....!..-'..
•.J1 ,J
l " ' 1
"J' 1 .;r
.., 1
, l
1
A I�L t S.l
6. Nko gutukana kw'abana: Birangwa n'urutoQd��pnyc:
rw'amagambo afite umurya unogeye ugurwi, bigakorwa ari
nk· umukino w· tugùy-iguyi'wlfl·remo ubuH ndo ·bwtimplsha
mute�ò! Akamaro kabyo, Ai uko bitoza>.�l:iana 'kuvug<a rleza,
. i ,; ,·r
. , 1r'
guhimba, no·guf�r{ mu murwè.
_
�i •• J
}(
J
J • ., i (IJ
7 . Nko gutukana kw'abashumba: Bishamikiye ho no
gul<orbnga,!l b'ilro'ba m{>·'artlagambol1ashishùy'é\ w-a)>tlmva
aka'g us hi'sha'; ayc!i magambo • aba yé'l'lde�e ·)fl'lili ''tnyanya
òdanga-'git'sina>kamli1 àteukana1kù•ri1 NIYIN>A'w'-ur1i0i1tu:
J
,
•
·" .....
�.J
, ''
'k'J/l
c
t,...
'
r�l ft�>{flJ
1
.f/0 i)f:! n
;.�_,HI.,-GJ-lT.l!K4NA. �W;A.ij�4;)
. u�u ana
,J·-�·
q
kw abaqa
J .' 'fTl, JI.
i)'t'
u/1,:
n!.<
·>)'J
Dishingiye ku mu'n> wa
. 1 � _} 11? ,j
J'J.. {l "'' �' 1 f J .
�n ,, n • . n , ..,h
myarwanaa wo kurera Dacyana. !�Mu
1<1hy rwanda ,
, . "" , 1·t;,r
· t)J r1r.t
1 J'll rt
t:..f
j
.,l,l_;/f'l
umwana arerwa na bose kuko ngò . aba ari· uw·a bi'1se;
.« J .'l.lt!_ l JI'I ' ., l iJCiiJ )', lli"JJ,rfif' ·•Q
b.IrumvJ'kana na none ko auo bose bamurera atari kò oaba
b'lbifiç.e.IT)_pl,,�rulwr�" rung;aJ;J
_ ,a J;, urt1hare SWii--J m(1t}re ni
urw'ababyeyi, U/Wa kab.iri.ni u);w:urungaoq, lJ.bl.JiJi!'�inyç
bwinshi, umwana abuvana mu bo biriranwa ari bo babyeyi
be (ìyo ùrriwana aki�'i muw cyàtt'e) na ba,gerìzil(be '(iyo
arangiye guraba�uza· 'agasahga 'ibandi'bfriranw� . . J
k. · .. , .
k .;.l
li
J
�
·->.
,IJfiJ,;,
26
�\
o�:.
, !LrL l
/11
-
ry.
,(
:u
·r'<•1'tl 1A _, :-
� t • l rr
'JJ
lyo umwana any�ye-àho atagbmbaga, baìnucyaha bagira
bari: Kanyare ic6 n'umucagare/ Jbayiee bayijyane· i
Rwamiko/ bayikobaguze imikoni/ bayikoherereze
_,i/
j,
!
l ,di l
lJ
uy1rye.
�
•
;
- lyo an ye aho atagomba bakar;nucy;1ha bagira bari:
Ubona -aho uneye wa nyoni we/ �neye mu kebo ka
Y oboka/ ubeshyera abana ba Yoboka/ haguruka
uyarye/ uba wambuye so na bene nyoko.
• ..-!
1· ,,
f1
�,
,
:
•1 /
r_
Yaba asuriye abandi ab�iguje cy_angwa_ pkubise
intpmev.(e bakagira bari « Gasure inyo n'inyamunyo
usomez_e, ar_n;�'Zi ,y;ubugad,>t cyang�a. se bar,i « Gasure
inyo n'inyenyeri, n'inyambo z'ibishirira » cyangwa se
bari « G�surìre so'kù iro�/"nyÒkÒ Jaryahgarane mu
we/
abyey
i s o k o / �g o y�m vf m w a
. �
,
_
;
bya
b1dudu
·
Gasure
«
mawariguraniça» cyangwa bau
iyo
r�/
''mwer�
ya
F�'r� )),(r'n�Jii
••
,t J/1
) 'dud�bi;�; ' i�b
·
u/
�
n.
l(ta*uhambye u�rera IT)U
/
_
Jlyo ' usuze batamumenye ahubwo ' ·hakumviklma
umun uko· w'umusì.tzi,t bar.rht•rtt usuzc: bttgi ra bari·:
?
l!
l
...,
'
�
1
l
l
l
a)
Usuze usuze/ asure mum;mvne/ munemune wa
rubimbura/ rubimbura agi�;a ihembe/ . ihembe ari
iry'ingona/ ingona yora izuba/ iryotera ku kan�nga/
. anunge amagar'a hasi ».
b)
enetene/ atenereze hirya
Usuzç. usuze/. asu
'.l>i>ko , n'igihuka/ atamira
-""
'
'!."'
aramba
a/_
badatem
m_u,sambi agih�kenyef icya
1
nkoko/
cya
di
ikiby\n
un
akinug
razana
nyiraba
•·
Iyo umwana yifashe nal;li; n.i ngomJ�1yvp ko
abicyahirwa. Abakuru bashobora kumukosoza akanyafu,
ha' ho abahdi l:iàha bàk-àìTiukosoza 'kumuseka, kumurrlwaz�
kU'ihu nnye;.,"a1,11 kt.im utèsha· isnerrla, · bab<muRwèna,
bakamwer�ka kb lé}rd ;tkoze 11'ubu'ryo hgikoze bìgaylt�e.
,)1J
�·
,
lJruger<?:
«
«
27
c)
« Usuze usuze/ asure agatùngutùngu/ nt agatuga
mubyindi/ atungwe n'ayo aneye/ avurugute ayo mu
cyavu/ ahahe ayo ku ishyamba ».
d) « Usuze ni nyirameko/ ateke inkuru munani/ asange
zashiririye/ yigire kwa gacece/ ahace ingoma y'igicike/
acike ikirashi mu nnyo/ imana zamubonye/ zimwubike
mu kibanga/ z i m u k u r e urumambo/ azapfe
atanyagurika ».
e) « Usuze usuze/ afate akavumu ashyire mu kavure/ uko
ingoma zivuze/ avugire i kuzimu/ nka nyiramuhari »·
Bagasoza izo za « usuze » zose bagira bati: « sinzi
ikinyarutse mu Kinyaga/ sinzi ikimanutse hejuru/
cyambaye inkota n'umutana/ kirakamutanaga mu magara/
gùgu, tumba urunnyo ».
lyo bigenze bityo uwabasuriye ubwe agaragazwa
n'imyifatire ye: arirakaza akivumbura, akiha ibyo gutukana
no kurwana, cyangwa se akigunga ntafatanye n'abandi
gurondagura za « usuze ».
lyo umwana avu nnye ikimu bamucyaha bagira bati
«Kavune ururi n'urutini/ n'urutaro n'urutarataza/
n'amabuye atatu/ n'umuserebanya wa gatandatu ».
Gutukana kw'abana gushingiye na none ku muco wo
kurera baka ngishanya.
Urug ero:
lyo abana bahuriye ku gati keraho ubusogo,
-
bak�gasangaho ubusogo buhishije, baslganira kubusoroma
bakangishanya ko uburiye aba agwiririwe n'ubuhene .
lcyo gihe, iyo ari abana b'igitsina kimwe, barabusoroma,
bakirira; na ho iyo badahuje ibitsina, bamwe bagira bati:
28
« Ubusogo ubusogo ubusogora-mabya, umuhungu
uburiye aswera nyina » (abo ni abakobwa); « Ubusogo
ubusogo ubusogoramabya, umukobwa uburiye aswerwa na
se ». (abo ni abahungu). Bityo ubusogo bukabura
gisoromwa, kuko buri wese mu bana bar-i aho aba atinya
kugusha ishyano ryo guterana ubuhene n'umubyeyi we.
Bene iri tera-bwoba twarigereranya na rya rindi ribuza
abana gucana akatsi kitwa « agateranyangabo » ngo iyo
bagatwitse iwabo bararwana; ribabuza kwica urutambara,
ngo ba nyina barubyara; ribabuza kwarurira nyamabumba,
ngo ba nyina bakuramo inda; ribabuza gushotora
uruyongoyongo ngo rwabanubora mo amaso ...
- lyo abana bahuye n'uruvu, bihutira kuruvuma
kuko ngo rubatanze rwabacira bakabemba; baruvuma
bagira bati « Ngutanze gucira, nujya gucira uzacire inkaba
y'amari!SO ». lyo mvugo, abana bayikomora ku mvugo
y'abantu bakuru bitabaza iyo batanga umuteramwaku. lyo
umuntu ahuye n'umuteramwaku mu museso, akamubona
akiri kure kandi aruzi ko nta handi ari bumuhungire, ko bari
buhure byanze bikunze kandi ko bari busuhuzanye, yihutira
kumira uducandwe agira ati « Nagutanze/ nagutobeye
igidìzi/ naguteje urugimbu/ rw'inturo y'intumbyi/
nkubagira ingumba y'ikinyabwoya/ n'indi ya nyirahuku/
nagutanze amaronko/ nujya kumira umire imosho
ishyushye/ (agacira) ati ngutanze gucira/ nujya gucira ucire
inkaba y'amaraso.
- lyo umwana yitsamuye akuri iruhande
uramubwira uri « Gusku » cyangwa « Tumwa » iyo ari
umwana utaramenya kuvuga. lyo abizi ugira. uri « Kira
akabi» cyangwa uri « Kira ukirye » (kiba ari ikimyirah iyo
ikaba ari impina-mvugo y'umutongero muremure ubwirwa
29
uwirsamuye_ cyane kandi kenshi, agumya kubuza abandi
fl t l J ) ,i t l f •, J;.t,t• 01
�
)1
. i ...
epfo
na ruguru. :
Bamtt�nge�a ,bagiçfl h� i, « I}jra <!l<t!ruka(1 ukir� ukirye/
usa be:; igikc;ri1 iglk��X�b .rwqpgert:; ;r,wJ.lnamat:tgaj J.llpw ami
u�ttba�a ub'f.oko/. n�alçub.i\za icyç>, y.:arlfriY,y,{, apo gl}hewuka
' ·J
J J • : . 1 1 ) '� ' A t .vt • �.
1 1
1
w;a PfA �.-,. ..
« Urarekurura bakayarunda/ wabaragaza bakarumanga/
wanyara bakarika/ wahirwa mibarare agakoma ». Uwo
babwira '-nawe. , a�hob0·ra" gusu brhu:!ttgi ra • a-ti1 q< U&ate '
us•ayàng1!1na ·' nkl ii"iyòhgor>iL •Y < 'llfa m�i ré HrrflJ <r rwà'n'gb'
nk'ìmbeba 1 ù ha'b we impund'u1 rllhukara. Abapfà·bararlsiga
1 abavurse ·bakansan�a· l
· u mwanz'i ukw�nga' 11-ral<amùgira·
inkokoral inkoko zimuryane imyaniko ; A ragatamagizwa
n'umutavu w'urun
fu. f}�wqsiga afat uw'•'nzara umurizo ». 1
J J'tt- � _) ;.... t - ',.... n. -(, : 1. .,.� r ! A o '' '· o1·��· 111
Tw.ibutse ko ubusanzwe , 1yo u m u nt u y l tsam uye
ukamwutn và ugira .ut'i l« Uirakire » na>r 1We 1 1 ati l <ctwese »
kum'va " uwitsamuye l'ltÙmubwir e 'ngo·· �� urak1re » byo ni
ubunyamus òzi.t Kutiki'r iza,ukubwiye n:g0"1« umkir.e·>�, A;iyo N i'
ubunvamasvva. ,
J
'
l
t
J
•
I I J. r'1 J, ) fl i,O :r t,.u<iL>irL. ! .
· • ''
. l'
•
•
; ' .l l iÒ�>All-g O i• l (ll 'l<_•J1 J
Uwi'tsàmuye· ka'ndt. ushoborai kumubwiro uri .« TJ.rabre,
vùbi �iankizè, n\ltankiza- 'l'ltuzanki1la' » .
:{;
•l
Ubu hateye imvugo igira ngo « Ongera ».
��
1
"·
� t , ,.
.. 1, ·
l l�
,.,
,..
'
�
•
l
' '' ·
« 1, 11 ·
· J,
l
)J
, A ·1 J.., ;
, , lY9_ urnwana, 1 y_,igan,n;ye . ap_.P. !ldi i b,i�a 1mq<::;>.e , 1 OP,f
kubakopera ariko akabyitirira ko ari ibihimbano ,bye,bwir_�! i
nyuma ingaruka zabyo zikamugwa nabi, bamunnyega
bagira ba ti « U rwiganWàJt>v/a•rtmskushwe twàma�él ab�na•.
b'i mbeba ku· ruseng� ».
�-· � � } ··!
. r �� ·J./ >111 : ,, / t i J ·) . ;...1 , n L j l,/
o·t ·) � f.l 1 r J
" � u . . : .,
. '� n . : 1 ; )
1 1
J
•
t ff U, ( ) (t � A r·. H l ' Il
,: ���> _ um :·: ;2 a as �p to��1na,1 a t��� . �?a�am �e � �ere ��l
bamusub1za bag1ra batl « Ututse uramututse aba an�tse uwa
•
.
Ui r . ' t l l.
30
f'
l .\ 1 0 • ,.
l>.r l l rl
1
• cl ... JA
·w
1 ,
'
·
. , ,, •
J
urn
:
;; •
nytna » cyangwa s e ngo « Ututse utamututse �p� Y,itu e ·.
p ,� ,
,
J Tyo abana baiJ.wànira uburyamo bàbigi'ra bavu�àl hgù1
«Uri imbére- irtiberé 'ibw'amt'/ u ri'hag�i:' fHagati1ra; i1n,gomà/ 11
uri' iriyti Wta il\yuma ' irlyoma icy'urò·>{: 1 ltyo �ihe, 1u ryad1�
ivure yihurira kuhava ngo aze hagati, inyuma ahasti'rliklre'
·1 1-,J ,..f. 1
·· ' : J-qJ ''
, t b : 11.:_ f . ' .cJ
und i. ' i ' f ;.ft.tl
( '' ' J �' .100At .:..! : J'I L'! !_.d r· I, JJ - 1 1 t. N
� j 1 1� ...f ��d J. 1 J '
J.t
G.u.çl,l�jlna k�(aba�a gusbingiyq na--o�Qne ku muco wo.kureta 1
um waP,a bamur�kaza , ).l,go aca,muk�, .kt,�kp , ku.ra,ka r.� 1a.r.i .
ki ffi W�1 · 1\1;1!, t.,bi�abura:4 .-fl�a !ilya P.ugap(>; , cl.Jko ku.rà,�;IZ,<It
bigar�gi!Z1� -nq gukabj,ljiz.a,. po;l<unny�ga no ,.g,ukweoil•.
•
•.
. ·�:_:. m ;
·
. ..... .
' l . JiisJ
Urugero' r�b' ku'" n�yeg'a cyan,kwa'gò��ria
) J •.; r
l.. i'
l
!
. d lf · IJ
J -�]
•
"1'1/ :\ f1 •� ;.. J O iJ
; ,.. j
'
11
! 1l .
1
1/ l
•t·«;Enda · .unmnckej .. w.a�nyiJran?uga/ . Q.' i n �vn pyo,,[:�/
n':inzogeraJ à:e/' r.kazooke .) mool.r Ay,o �mag!lmbv avug\Va
a-hl ere)(ejwe . HoJguhe;f11ana,,,f<IÌ!>J kwe-re�fll i Pf,OOl!ra. 1 ,,
, .;,!1 •
J
1.; r'
!
' rl '
U rugero rwo gukabiriza : « Nyirankabikab1 ba 'n kabàri/
u r<��Y1kal:iije, ayi1<om1 m.u dda--j. !:�hJJI\\\;u�ar fl.Jsla.,,v,� -any9nkp mu
nnyo/ U tankubira aijabar: :JSOJ.Wn,g�y_eJ; j,fjl��l)i;; j-y� 1.M-ak.tì?;i1
w'umutwa ».
Gutùkana kw'abana haba ubwo usangamo ubugome,
bwibaSiyè · Gmunfu �urH&k · wa'snYlzw:e. mi:! 'mnjwl agar�rwa
l i '- ' •:
,.]
fl.
roti mb y in'o . • ' , i i l . l (j i l o l �· J,l l" t : ) l { ( i . . A '.
, /,
L"!.J. J �· 1 • r
.t
· J
· .L !
/. ;..i
:rJI. � 1
J"J(-j;.
L :,i
1.. � 1 :
j,f!df i l
a,) r:by,eqg_(;!,ye k�;� .pusamboJ-?w.)nda-;r , '.!.' 1n J , , : ••d '· 1 ,\(
f
J� ( l jr ,'l 1 1 : L rJ·_;dr"· : d
U rugero : « N t a mugore u rya irìkwa re/ kererse
N Y I RA KI ROMBA / , v icaY.e m u k i r a m bi/ y i k u ra
r�
�
'
' f·
u �
u tò�g�� y �t � t:� � z � n � . n -���G;t] ;.gb�J·� ��Ii'� a rì� n i
11 r • :;�1 .L l�( h .:t. : a J l f 1. 111 �J( l !#
), Js/f J lj"\n L ll. f,'c'IJ:- r e
amas1mb J».
·
r �
V'.J
31
« l nk w a re i r a ryoha NKERABIGWI/ i ryoha
u mu nono
NKERABIGWI/ i ryoha u mufutu
NKERABIGWI/ yagera m u butunnyo NKERABIGWI/
ikongeza u munyu NKERABIGWI... »
b) byendeye k u ngeso y'ubusambanyi :
Urugero :
« Cana mo NYIRANGOBOKA cana mo/
cana mo batakotsa mu ruju ma/ mu ruju ma rwabyaye
NTIBANYURWA/ NTIBANYURWA yaravu n i ts<:
avuna intini/ avuna inrini yo gutinika nyirabukwe/
Sebukwe arayireba arayivu ma/ nyirabukwe arayirora
arayiso ma/ ati hu mura mukwe wanjye turi k u m we/ mu
munyinya w'a mahe mbe hejuru/ nz�guha ihene yanjye
y'u musheru . » .
-
..
- « 1 m boro ya HITIMANA/ irara icukura a mazi/
ru.gongo ikanuye a m aso/ ikabuza nyina kurya ma » .
Haba ho ubwo iyo ngeso y'ubusa mbo yitirirw''
u musozi muzi m a.
Urugero : « Abanyenyanza· ni abahe m u/ batu r i r iye
agahene/ bagatsinda mu ruhavu/ bagakubita iryinyo
ri mwe/ ibyo mu nda biti hubu/ nti urahubuke w igira yo/
uta menera agacu ma ... »
Haba ho ubwo iyo m vugo y'abana itukana ira ta ibyiza
by'iwabo bibuze ahandi (agahigo).
Urugero : « Abakobwa b'iwacuj ba rakuna rikarenpa/
byageza mu.gutaha/ bagakuna a m asuka n'a masekuru me »
Ubwo n i ukuvuga ko ib'iwanyu an abapfu. kuko
badashishika rira uwo muri mo 1
Haba ho na none ubwo iyo mvugo y'aba na ylgiìna
32
i mvupo ya g ishu mba igusha ku myanya y'igitsina.
Gasuhe ndi so.
Kazibe akanyaro ndi kanyarwanda.
U mupipi u mupayiti/ u mutipisa m isundij wo kw:1
buracyeye/ nasanze u m ukobwaj acuranga ruponpo/ nei
gara m a nguswere/ hacike ubuku mba/ duhinpe
ibiju mba/ bizarye abazu nguj n'aba mba ranpwengwe » .
- « Ye bakobwa b' i Nyansengej nri mugakangwe
n'i mboro ndendej mujye mukangwa na nyabuninpa/
ikubita a mazi ikazibukiraj n i yo mu hanga wo kubanyaza » .
- « N y i r a m adabadabaj i m boro i ra d a ba d a b a /
u musund i ukavuza inanga/ rega urutubaj ntepe urutini/ n i
wowe wabinyigish ije » .
IV. GUTUKANA KW'ABASHUMBA
Abashu mba batukanira ku gasozi . ba ranguruye ijwi.
batishisha. Baritukanira ubwabo, bagatukana kuri ba
NYINA. A maga mbo batukana mo. usanga atondeka nyijwe
ku buryo bu nogeye i m vugo. kandi �vugitse neza. ku buryo
wakekeran_ya kubyitiranya n'i m ivugo. cyangwa n'ibyivugo.
Ubwo buryo bwo gutondekanya a maga mbo. ukabanziriza
ku m aga mbo adakanganye, ugaheruka ashisha. kuba
buga m i j e ku rangaza ubwi rwa, u mureshyareshya, ngo
aguhugire ho. maze uze ku mwandagaza atakwl m �e a m arwi.
Iyo abatukana banzikanye, bifata ku gahanga.
bakikandagira ku ivi. m aze ruka mbikana. Muri uwo
mwisuko w'urusakwe, k i razira gusubira mu g ituts i undi
yagututse ; k i razira gusubira nawe ubwawe mu cyo wigeze
33
,� r
,f
;
Undi ngo :
,.J '-:'
' ..
l 'l
X w e ,s hfl?� we, ,ngutuke, f.l,lt�ngiriye itarma nyoko
aragata intanga ya mbere.
�
ku?� � k'a ; , ,fu :� � i �� ?.�o ". �� "w_e �> �Y� . _big� ra?aza
uougwan,"blgaraga z"à ko IDYO warruzJ ISJ maze kugukamana.
> " ... l f •
1
!
Ubu ndi ibitutsi biza byisukiranya. byivunderezanya
agatebe z a n yo, u b a n j we' a g'ah i 'ta a s u b i z a , ataba n j e
gush'à kisha. ' Iyo• bitabaye 'Ìby<l 1rerò:·,umwe rnw batuk'a na
agatangira kwiyumvira ashakls•rna ieyo a'l"il bùsub.ipe, 1aba ­
ata>ngiye gutleba no· gtitàt'rn!Jum#1sùko•w 'i njyànal ky'0'�ihe
uwo batukana akora iyo bwabaga. maze akazikùra ·utwari
dusigaye mu ngahzo :ye;:akà!fflu dul;ikà, akamwuAgikany� ho
i b i tuts i a r i · cyò' r:J< igathgaza' in ta:nga " m u_gan-ztmyo.
Ababyumva bati « araguhomeye. ntuzamusubire »'.' r. r
•
kuvà l ub�o' !1uhdi >r ntiyùhgere �l.rryebuza· ;;akai:imi,
akanuma, akazanacuk ira aho kongera kwigera n�a'mutusra
n!' · ' .1:
i·n]!;iuHo Ìfite ibiv'uffi&tkisi\tì b1sutnBye ii:Jy' iye: ., '·
Abajya gutukana barasembu rana : barahaM��Wr�na
ngo « Yew� sh'�hÙ ;é'; 'bag�_lciJrìkiza· Hb {�i·ètidì.Bah'efa ku
bitutsi byoroheje� rb���g�f{à�1 nbdt\Y�g�zi '·' 'm'o %1�àze.
�'�ì-h·i·�tlh ' ì t"ig'� �ye· :
Abatukana baba 1 bMùiAJ�� 1 ;h'ifJrigeW;k'w·
; , ,,dr'b' l •r k' ur01.r1 r., ,.;k ; · , i..i. , lu : Y. - .
.
b 1 fata k u ga h anga, a'K I an �gira u l VI uam:we b at1
« A b a h a n ' a h a ' ,- � b�1�'riy'� · ' ''h;U ' 1in �z l " bakaya'v�m a
nd'i � a lx'>' b�t�\fifb· �11J n' ap�' a baca
ayeyeyeyeyede�è�.:: ·..>�. .' 'ba'
� J ' o.\ 1
,{ .�
- ·� !
fl " 1 � J
)i()" /l
mu cyuho bakarya 1myavu ayeyeyeyeyeye:..
.
!)• ' , ,... .� ' Il ! ! p ,j . é � ' f f :.1 J 'l f ! '!.'L�J,� 1 l.- ( o,A /.
·
� ·
1
-1t ,,..1 , : J ·J ) L U.rnwe� n�.� ;��. j.-· ,�·.:J.J ·· · o/."'� -
Yewe shià hu '" �e, ')Ndà�Utu�itr 'hgutokoze n<fa.g\(ruka
utuiitl)d-'u iYè 'g'J td�d rùgtirll ri\1\)V.io1 g\'lré\.-·a- lnù ,gdriib'� l<a
(J,.;tlY<ikN. )< I I fl ! l,dl/� 1 J � l 'l Ldl, < .;J11 t I I • l ! l tdl " ' 1. , ,_,, , , /,
·
•
J . d é' tr b� ! fr t i 1 )1 1 t d c · � r u t, ri f'. � . su J ! t' L .J -. "T J. l i.A< u jJ
J f , < f l < •.
1, .. •
-
·;i•"},.{l)�j , flg<J>, :Lt r 1,1 . r l ! .>i . • "�' t /'
� ryi/�é' shUtU· �e,'1(uripahi�r'� 'ng�hà'n"gare' ·nkdm�{èrse
" L ·I n - ·
nyoko muri baguname yakunyaye.
l
) h
•
�
.o�
-l
•
l
r
""rd
,,.
, � r
Ur1,1d1 .ngo : 1 l
'
!
Yewe' shahu we1, um�Jswe:z.i• wa qyoko ni nyo!<'oroqre.
....'..- U ragasels:a @!lyisoka QY,oko. 1.- 1, " ,
"
;.� ,,,
-;: .Nwk�bu,r� i�yo .u,r.i!>ba. � .u.m,utsima , nypkq yicady!=
! 1 inyla m &.At:·�.. At. J \: 1 ,_n ,. 1
.r 'td ,
.-, ,
.
1; (;
-. Gakub�tane agat-l,lgJJJ ,�ia:gat,uba ka ,�ypkq, �. . " 1 ,
--, .Ga�sitaJe :lqJ mabya1y a sp ukubite amazuru mu gatuba, k�·
nyoko. J ,,P 1 P• J ' r
•· f' , " , ;
. . . . ·'l.
4�ç;u. m��� • . rwg�o •:'1�H!C�dçsed 0Pll)P5Wura umuce
rJUP;�lljlgCìJ: 1.1:>;.. ' ,, · '"'',c ..! d .
l
-· ,
J
J,
.
Nyoko ara_gqS)-If,a SUiYjl�� ;ip,�ip,.g�im�a.rp,gasa zi 'mpt�nda
.! ' 1 , ... ·.n " ; n
r 1
;Jk � p,\<,��ili;'l<.r
'!
.
--:. N yo,k� �; �g ��Pè�f t?�.���u���- ���e1rs· y i � f,ore . ' , � .
,;
-l ENy_oko
1moamba. . l L- ) _arakagurana
. i; -. )"f)'l !l'Jc:J1mp�re
L urr)� t.. >h.r1 . > i.' dt � V ; /J ! (' , :J J • <;
'
-:-:; N yo!'lo ,aça k ag1,1r1na 1mpar� 1mpengen.
��il •.r.lr ; -l t
:..; 'NY.c:/k�� �r� k �g�ra ��·);-g j�:;;��· -�j uilib�'r'e.''a�,.
•. n ! . 1
' J.•
.
1
t
>g���
;;� t#;6�
k11Jh ..--;'�rak
� g-.u''� �n�" i���
'� :
l.;
0
tf i.,.,
I� J · T �'" ' l
J
· fi
rf t '#.
- Nyoko _a rakagurana umushino u'm usho. oro.
,r
' : rh
_:_· Nyokt> 'a �a.kag�rana igiruba '1g1 r�k � . j •1 • ' ' '" -'
...: I J,I t 4
· -' "J .J -' i .... l
.. � (l
- Nyoko arakagurana umusururu umusund1..
- Nyoko aragatera inoft(J aho sti iyateye imbaro.
01,�y�'�-�!! arag�J<q�� u m ';Ye,u ?'} e u, �wa ç<;J,'I·
,, 1 (
>=� N yqf� � rpg,a pl\ll!, a. a,,
. , 1 t;q�P, n � 1 u f1l! kururircr1
- Nyoko arakabyara inz1 �o ab rize izuba imbe��.�V;iziko.
- Nyoko aragàshimisha i -S· 1 ·o imishishi.
- Nyoko arakihara inkuru · '
'l
-·
·
j
.
·f
•
_
•
�·
•
· •
l
�J r
•
•·
·
•
1
·
·
Nyoko ar akag u s as i r a u mus ambi u mu ny u n y u z e
imisundi.
Nyoko arakicwa n'inkarasundi ya nyogosenge iragira
utuzi na tunzinya.
Nyoko arakicarira igishy itsi rugongo ire igishishwa.
Nyoko aragatagataga arambane n 'agasiga abanj e guta
rugongo.
Nyoko arakimana urujigo n'inkondo ya rujoka
n' ikiru miko mu maguru .
Nasanze nyoko asekur a injuju musekura in kaka
musatur a I nJuma.
Nyoko arakicara kuri Karisimbi na Mikeno imishino
is hoke isoko rya Bizige.
Nyoko arakanruma i Nyarugenge ngaruke namenye
ubwenge nkubite ubuhiri has i nkure u burini bwa so.
Nyoko aragakoma umu banga n a wo u mu banga ukome
ikij abati na cyo ikij abati gikome icyL:gu na cyo icyugu
cyugumbire inj u nga y' injuma ya nyoko.
Nyoko arakamanuka kuri Mbogobogo ahetse imboro i
mugongo yicumbye rugongo nagera mu kabande
anyweshe agashirio amazi.
Nyoko aragahena mu gahinga mpen engeze yo
agahindu mu kure inyama y'abahigi nyimwambtke mu
gahanga.
Nyoko ar ag aku bitwa imbarimbar i mu mbariro
z'amatako rugongo yikube bayikubite ikiru miko
cyaru murse nyogokuru mu girungu cyaboze.
Nyo ko arag aku bit wa imarusate mu rusu n d i
rw'urumane.
Nyoko aragaku bitirwa aho yahinze yikuburire aho
yaneye.
Nyoko aragacibwa « rubanza-kwicara ».
Nyoko aragacibwa icyo aku ba yota.
Nyoko aragacibwa ingabo ikingira amagara.
Nyoko ar agac ibwa akatsamu r iro ka nyenyer i
kanyenyeretsa imvura ikagwa.
Nyoko aragacibwa urutezo urutuba rumatane n 'innyo.
Nyoko aragacibwa agashino n'agashibutse imbeba
zikarye n'akagiye ku bara in kuru in ku ba igakubite.
Nyoko aragacu mitwa n'uwo acukij e wa rucanrege
ay imucire mo.
Nyoko aragacumitwa n'agasamunyiga agasigaye ifu ku
zikarye ubukobora.
Nyoko ; ragacu mitwa n a Bicumunyu bya Gacumba
ntacugita angana amaseke yo kuri Mwogo.
Nyoko aragacumitwa na Biraciye imbwa y 'umuzungu
icuga ubutitsa ikamucuglta ubura bukaza bwanga kuza
ikajya ku bwenda iyo bwagiye.
Nyoko aragacumitwa na Biraciye imbwa y'umuzun�u
icumira cyane yamucuglta amaraso akaza mu bisigati
bya rugongo.
Nyoko aragacu mitwa acugusa umwoyo na bwo u buzutu
buvuza impanda, na yo rusake ibudondanga na bo
abat ware baca urubanza na yo rugongo ijya guhanuza.
Nyoko aragacumitirwa ku musange na wo u musonga
umumene ibere na wo umusambi usokoza isunzu na yo
sakabaka ijya guhanuza.
Nyoko ni ngungu nyina wa ngurubc agira imisundi
magana mant.
t{§;1
"u �
Nyoko ni ngu
36
.
a wa ngurube agira imisundi izi
37
kwerera bakayizirika ku mizibaziba bayizitura ikamara
, 1
\
abantu.
Nyoko ni riyiratuban'_gabanga �wa nguye- i - rhw'l>nga
namubanguriye . akiri umucuko n'ubu ar-acyacumba
umwotsi rnu gashlno.
Nyoko ni nyirakigu mba�umba cya ngumba V ibwami
kibona imbor<i ' k ikasat'na cyayibura kiklheba :' on�era
' ' 1
untuke mushino wa nyoko.
Nybko 1 ' n i ., rwdzh '-mb�He l rwh� 1rfJo'og{itl�iJ({(all'Rabi
k a mu renga a te n:gurWe n ' u m i.isHhga ' nhll"'n s i n a
l ;;; ,
l
y'umustindì' hejùrtr }ra higohgo. ·1"
Iyarlnze ni1 yd y-ìma : nyokd arak imid ko mezi
l,
nk'intama.
iy'imbuinbe iy'iìnburnburì ìyà rukarh rwa' Mbbny� iyo
ny oko ambonye'ri'irribOro yanjye agira ati : 'mbaaa.' '
Nyoko 'a rakimi ra ku' riioari'ro al:Jya'rl re ku ruthanibo.
- .;-Nyoko naramusweye arusha rus izi' kdvubura. ' �.'
..2.: Ko ny(>ko yambwiye k!ò ·:a'tiirV/ 1 i ngu ru oe ' t /unA ma
nkabo rla ibi n1>'m>. l . �: i < l ll. ·i , J J. ' J.tl · • � l / ! " " ' : 1>. 11 :
Nta kb ol)okene blidal:ef·� n'lrlgo�yi y:urn'w a �a ·ihi'gttma :
·
r\yokb 1a'rakaguhè�a 1irlu �u;gu t a 'w' imbòro -y-a sd. · ; l
N t'a ' gari katàmera 1 a1riasHarri i : ' nyòko ara!Ci'm era
'
>'
'
agashinge ·mu ga�hinb. '
Nyoko na;amuhòranye naramutunzé ·nanimutéiuye
' ' !(d
- ' ,.. r'
ndayimutera a'suka' imitezi:
Nyòko 'ara'pfapfaha ara'pfay'bngwa firaca : iini�ovo
n'lmira�u r'n oa ' ar1akGra' hirya agakòra hino- yàhena
' 'I l , : ·
1 · '
-' '
Ìnturò zikamuhyiza.
•
•
t ,
'"'
i
· �.
<" !; ( l )
,
) :';' r, l •
1 1 ' � l .: 1 ! .,
•
·
: A •t / f l ' ,
·
.,
rj f! A
-l
11q
--:- Kur t P)l �td,��J·j�lj[,IJ d ! fJ��J�a h,l �i, suHa;r�\l�j),rp,i tl� i �\Y. oko
ara neye.
Fata agaheto mfate akandi tu j,ye kurasa , imi'sure
yayogoje imisundi ya nyoko. d ,
. i t1 1
,,
·
ri. �1 • 1 ' A � • ,,,A• i .
;.l .. d · · n• "
1
Hakurya z i rakuka hakuno zi rashoka ziri 11)� rutara
f w;abatapazi i l)nJkO ara�tana,gp Uf\IU�hinp fl)ll m)d ry'!
,�
.,�
, ,
1
w;ipa.nga . ,. , , ,
r'
Cy a k u r u k u r u cyaku ru m ba nn J<� i\-fflga�w.u9ga
U JTl USh\'?O J!1 U i vl\.
- 1 1, _ 1
1
1
,
Kp mt�tl.l;�p,.furu ,�u , fP,'ffu6y,za-l)yoni , if11? �yr�, Y,\U;tJ;aze
i m ish i no ya nyoko .
'"'
, , , 1 1 1 q • rn r
<J
"'· Ku J;ljUSP,*jsJl*i ku ,m u��i}i:LI, ra-n�ol},i , wa, rus<waga,nya
, 1 ,, , )
. , i,m is �j f) p ya n yo ��� i �ava im i r�ge � IJ V·
- Cyaku rukuru cyakururoba ,icy q qa c,y )nyrpa cyf1 Hrrise
, nyok\> akjri: UJl!t,ICUkt>; n'ubu a racyacumbjl, umwots� mu
gashino.
l!
.l
Ku mu,!!r,ef,( nygJ)� k u 1 m,un���t:,�:e,w ku .w�dakubj,twa
,
kw �(' r ,R u g a i � . : . j r a � h y,a J i rp�nrp� w a, ,pJk flY. is <;>k �soka
p�f!Y.� q ng��a 1 �.ay1i sifW. 1 f_yj\J. , nkayisok a , nyo,k o muri
bagunarp" ���';\nyay�. ,. , ,
1 ,
. 1
,
,
a
e a er
. , �_y;i �) i u�HjP}-\P 1 . iy,'iN1i�pga� .�a rW?-<; ti . p , , _..M '1f r g �_
so1
ire
nkay i fata nkayisongora nkayis iga i v u, Jitnkay
n za
. Ht l 1
1 rJJ
bi
i
. �.u�.\l,Y· ���k\1• !Jil/1, , � LI�vn L\M , ?,})a,.ryf.(p_ng\� .PKr, P.»'Pky>.
ly ' i � ijq,lì.ujHgU, 11 di)<i i flPF•Hi , ,J f. ruqe ti q_a N�g_e ragere
,n k �-x i fa t a , ,!l\� \l.� isong� >r� fJk,ayi�\J P • . � v u. n kn i re n,z a- so
nkay isoka nyoko muri bwa qusq b�' i !Jl iSll,l}ç,i ,ye.
N.�D;I'I!:H!rìe �� i , R.- u k.� r�ge nikpren; ,ipj_�fnYeri nsanga
ibikeri bigonga mu gas hit:J? �.a ny_H)<<.>. , " '' , , . ,
c;-; .N\'II'Uye ,i .M u re r3 n,d j 1up'\Jtgabo ,Pta\l'l" i , .Bu�l,>zy/kwa
, ul')ld_agano, n�anga nyo�y ;tpta.rnbi�ije �u�.u bit· irnboro
mw�> geye
a rabandagara mwongeye indi aratemhaoara,
. t t.f l
,,
.\T it J �
, byuka uyirye uba uswewe !la s.o
, indi arakumbagara nti
' J • ' -1
' j .J I!. ! _ l , f .J , rf J J I ' ' o l 'Y I' A J , j ' !
� � � H . · o '• ' J
' •/ l
mun uowo bus,t uunuKa :1gasu ( c < ngwa ·ucu ) . '
_.,
O
+'-�
Ntli akama.rtimu�i,
od i akama ra-magambo
IJ
; •'
•
.
' 1
1 , . ,, , ,J 1 f ' l · J r >�
t
8>:'
39
odi inyana ya bu,gondo
icumbagira itarwaye
nicotse mu ishyamba
nkura intare ikinono
ncyambara mu misumbi
n,garutse nkura nyoko rugongo.
lyo abatukana banzikanye, usanga bizihiwe, ndetse
n'ababyumva ugasanga bahimbawe kuko iba ari imihi,go
mu yindi, buri wese arwana ishyaka ry'icyubahiro cye
cyangwa cy'abe, yanda,gaza icyubahiro cy'uwo batukana
cyangwa icy'abo uwo batukana arengera.
Ye,go na none « nimusigeho » y' abakuru cyangwa
«bano bana barerewe he » ntibura ; ayo magambo
y'abasheshe aka-nguhe asa n'agaya iyo mvugo, aba ashi ngiye
ku rwiyerurutso.
Gutukana, byizihiraga abana batarava mu bugimbi,
bikizihirà abashumba. lyo umuntu amaze kugimbuka,
ibyo gutukana aba acanye na byo, yaba anabigize bikitwa
ubukunguzi.
ry'ingoto usanga afite imisubiko ireshya, afite i njyana
imwe, agwiriye mo isubirajwi, ... mbere avugitse ku buryo
bunogeye u,gutwi kandi hari mo amagambo ashishuye.
Urugero :
l ) -Yewe kana we
yewe kantuka
yewe singutuka
yewe ndagutuma
yewe kwa Ruvuna
yewe nugera yo
2) - Yewe Muka,gatare
yewe wo kwa Gatana
yewe yabyaye intare
yewe abyara n'ingwe
yewe bamukubise umushyukwe
umusundi u racika
nti ihorere mukobwa
hazamera uwundi.
V. GUKORONGA -
3)
-
Gutukana kw'abashumba kugendana no gukoronga.
Hakoronga abana b'ingimbi cyane cyane abaragiye ihene.
Ukoron,ga ajya ahireng-eye, aka,go �ora agaho,go, aRashyira
urutoki ku ngoto, akayikandakanda ayidomanga ho .u rutoki
rwa marere cyangwa rwa musumba zose cyangwa zombi
zikànyurana mo zijya ibihe.
lryo dondangwa ry'ingoto �iherekezwa n'amagambo
aranguruye agenda asobekwa hagati y'indomo ebyiri ku
ngoto. Ayo magambo kandi aherekeza iryo byirigitwa
4)
-
40
yewe uvunavune
yewe uvunire nyoko
yewe mu bisayisayi
yewe birasa bite
yewe biratukura !
Yewe Mukasezike
ya mboro ya so wanyu
uzayiragire neza
umunsi wo kuyibaga
nza,guha amabya yayo.
Nyirabashongore
ba Rwenga-iminyagara
yagiye kubadika (37)
mu bashumba b'i Rubona
bamutera lmbaribari
41
,nLl•Htd L'.'t: .! <J'JI � u;11M
-
mu mba r i ro z'a m a rako
.
.
h1P f�t J
"lf df;_i;L J fl r/JfO
bamu rera 1 mboro eshatu
1..,
_,
_,
.
l l'-\1
l lLVl l. ll '< U / 1 l,fJJ l f/)j
.
1ya gara ndaru 1 rahama
.
u r
1
l{t l ') rl '- 1 n • ?'1 J l U
• v�n1
.
.
. .
1ya
karmdw1
1 ra hagama
·-'
·n �I'
J 'lltl l I. 'Ul,::J.l, L'flfl 1 1
.
.
.
bay l k uza 1 k Jru m l'k0
'I N .'l i w r ;: G N d . ,,d•n 1 l l L
cya ru m J tse nymtku ru
.
>VI ')l Lqrm-r.rn D t lll J.<hbn u n
.
mu gnunru cyaboze
-..
: q r, l 111 1.1 t f n u t! n J.VI l
.
maze 1 nyom b ya .1 ra ba bona
' rbr1. li 'L'( flll :.S.Ji'(OU
. . .
1t1 n 1 m u m pe ngerageze
d)Jl"� J.,J i 1 1 1f!1 1: '•'lrw;i,,
ejo ntazajya kuba rega
kwa N racyo-nayigize.
5)
-
·. {fll. l i O
�IJ 'J ; l
· ,l
6) - Mwana wo kwa Gatorano
j
L ffi h
lbaraga ibaraga ibarag'-à:'' ·J c,:.�..·...l '-"'' •• :nt>·, du?
· 11 . 1•L;.sd r; •: .).HlGÙn
lba raga n roye intosho
lba raga mu gasigari
G;(1 :..1·) rr,. ,)ugdJf! 1.)-(n.. mn
lbaraga ruvuza - i m J5• re . . t ,Nr;•vTH 1.n-n·1 nidrw
Rwa nkundira-nkunyazel '( n d u � �. ::J ,.'n ;·,nd ugn
ì 1 blid1 o:n:. l :.>;.;,ll�l.-L.,
N ra musore u ra nyaza
Kererse M u nyakaya nza i d uwm "drnL •111 Cli LJ ::�
•J d•;rl h�t)-( 1 snu
U nyaza i m ish ino yumye
Yu ma nye n'ama nyare ' �· CJ '·'- 11 r; "r t JJ I I ri�um td
A m anyare agira abakobwa t:ff". • lJJd,JvÌ OQfl'J ! In
�
l
.•
•
.
' .S. •i (!l.S. G :>i h : I S f:lfiL
Ji'·' r. ! : 11 J f• J , u�umo
Abakobwa bo ku Gasharu
agasha ru Nyiras habari -J I<i- 1 t)r, : w � n IH Plodm •
urajya he wa kagabo wé' fi L 7 > l i '·'� • rn • 'P in
1. �sn
rdn Lri 2·Jr11ffl
k unyaga R ugonclo
nel <qya
·
RugOndo rwa rugongo
•. drr u ; x u l lJ -:>drrt i 1 i m � n
ngaho rah i ra numve
f,n
Mba ndoga rushika-sh ik<) .. ;.;ud t f ,n m c ·,.J m ; d.�,,
rushika i m ishino ya nyo��)f ! ' d!rf L • vm i 'J !.I msni
·'
l
F'.�
42
J •.
mpamagarira Garorano
n
ku iriba ryo kwa Murengeii � ' ' '
.i
uri nsanze aho nyoko . akura insy"a
l 'J Jl l '-!
'
nei mpa agasya nirebere
� 'q
ati ureba iki wa mwana we
nti ndeba rukuma-impare iyd
rwa nkundira nkunyaze
unyaza unyaza. hehe
nkunyaza muri badunda
badunda ba rugongo
rugongo i,gomera amazi
amazi y'urusubiranya
subiranya wa kagore we . . . , ..) . . r'i ' !.l � L ' l
ndanze wa kagabo we
lt
•. '
niwanga nda,gukomeretsa
..
unkomeretsa umpawe na nde, -r
(l
'l
i
nguhawe n'akago kanjye .\ o. ; • i · � ,
).
kabengerana ibikari
, :,., 1!1 •· '
'
)i t" i l q
/
garaha inyambo nyinshi :.•. . t , ., ;.� . 1 1 u l ll >r· ,., ;)i
uzaziragira hehe
t · ' , , 1 , • : d c.; , n ,
, ., J
1
'l
ku mushino wa rugongo
" > n11 , 1
{
rugongo ivubura amazi
, j , ri .
amazi . y' akazuyazi
umusundi uri ndaje
l l.d IJr.
)
imboro iri ngwino nawe 1 1,rt 1. r f t
ni cyo mpora nreze amas o, ,-' , . .
.
nunesha nkaganzwa
. •, 1 1
H '!• 1 , .
nza1wvugira imyaro
, ,, ,,1 1 _ . , 1
nkuririmbe urukamba
} f([ l) l
ndi imboro odi bugond<?. : ,. , l
inzanage inzana bibond9 , . ,
,,
• • .
insandaza-maganga
odi rukura misundi
ni jye cyumya rugongo.
2.
lyo usesenguye ibitutsi, usanga mo bimwe mu b(gize
ishingiro ry'umuco wa kinyarwanda kuko icyandagazwa
iyo abantu batukana ari uko ku busanzwe kiba
cyubahi tse kandi cyubashywe : gutukana rero ni
ukubahuka ibisanzwe byubahitse.
Gutukana ku babyeyi
m pamvu enye z'ingenzi :
b'abagore,
bishingiye
ku
kubabaza uwo utuka,
kwiganzura ubutegetsi, kurengera uwawe no gupfobya
ibyo uzira cyangwa udashoboy� kwigondera.
l.
Kubabaza uwo utuka
Umubyeyi w'umugore (nyina w'umuntu) nÌ umùritu
wubahitse'cyane kandi ugira icyubahiro cyihariye ku mwana
we. Gutinyuka rero gutuka umuntu ,kuri nyina, ni
ukumushotora birenze urugero ni ukumusesereza birenze
kamere, ni ukumusembura utigoye. .Iyo ututse umuntu ku
giti cye, mibimubabaza nk'iyo umututse ku we. lyo
umusembuye utyo rero, uba witeguye ko na we akwitura
byanze bikunze bitewe no kwihorera arw·anira i�hyaka
umubyeyi we uba umaze kwandagaza ku mugaragaro. .
Nk'uko .rero ma mubyeyi wambarira undi uruhago, ma
n'ulnwana . utwarira undi impamba, usembuwe ' yitura
umusembuye yandagàza na we umubyeyi w'uwp umututse.
44
Kwiganzura ubutegetsi.
Igihe cyose umwana ari imuhira, aba ari ku gitsure cya
nyina , cya bashiki be, cya nyirasenge... kuko ari bo
biriranwa. Ni bo bamurera bamutoza iki, bamwangisha
kiriya, bamuhatira iki n'iki. lyo umwana rero abonye
agahenge ko kwipakurura iyo nkeke ya buri munsi imubuza
iki imutoza kiriya, akigira ku gasozi akirirwa yo aragiye,
agerageza kwikokomora bwa butegetsi bw' abagore,
akanabigaragaza mu mvugo. lbyo yabuzwaga gukora
ak abikorera icyo, ibyo yarindwaga kuvuga akabivugira icyo,
ndetse noneho akanabivuga aranguruye ijwi, yumvisha
ruba oda ko ntacyo akikopa, akanagereka ho kumena ibanga,
yasaguza ibyo yabonye cyangwa yurhvise mu gihe cyose
abamureraga bisanzuraga ntaho bamuhishe ngo aha
aracyari umwana ntacyo azi, ngo ntacyo azazimura maze
aho biyuhagirira ntahahezwe, no mu buryamo ntibamwite
ho bagakeka ko asinziriye, na ho ubwo ibikorwa byose
arareba, ibivugwa byose arumva ... !
3. Kutengera uwawe
lgihe cyose, umwana arengera nyina : amurengeza
amarira, akiri akana gato, y a m a r a k ug i mb u k a
akamurengeza ururimi. lyo ababyeyi batonganye, usanga
abana batabariza nyina barira, banwigira, bakubita se
udupfunsi, ba·murya amenyo, kuko uko biri kose, baba
babona ko nyina arenganyirizwa y'uko afite ingufu nkeya.
N'aho umubyeyi w'umugore yaba ari we washotoye
umugabo, nta bwo abana bashobora kwihanganira ko se,
w'umunyambaraga zihebuje zirengera urugo rwose,
yagaragariza ibibaraga bye byose kuri nyina. N i yo tnpamvu
45
.
. 1
\.
l
cero, m� gihe cyose ababyeyi baba bariho bashr.o�oranya,
abana badatirimuka aho, baragumya bakabumva ariko
barekereje ko se ba r2un• ukuhoko agak ra n ina. Byaba
,cl n o� d; f:" t r � . iiìi . r , , .
agatangt a k urengera nytna
bibaye rero, abana
b�kamutab�ri�a, bakamuJieqgeza 1 �ma�ira r �geretse hò
n),1tubaraga twabo twa ma tw9)yo 4mwana amazeguku.ra
cero, arengeza nyina ururimi ya(\da_gaza nyina "o/·�ull)untt;.
umutukiye uwe, aka wa musizi wabwiraga umwami ati
«Nzakurwaniza amaboko nkurengeze uritlm h>. : '
(
'
.
l
•
l
·
,)
·
1 '
1
i byo
l . 11
•
'
u z i r a cyangwa
kwigonderà. " :o
l
,.,
! '...
- •.
'
'
'/
,, l
u d as hoboye
•
•'/
lò
�.
...
Indi mpamvu y;gerekwa kuri -izo ni iyo gupfobya ibyo
uzira cyangwa se·ibyo,udashoboye kwigondera ku�ira ngo'
ushobore kwihanganira kutabigera ho.1
'l ·'
•
.
·
1!
r" J
l
11
, _ 1·.T,w,abo q ye . �q . ,\gi h <,!r' cyose Uflil}V aq a ,lil,k,ir i )l rx;w�o
adahezvya �fiP� ID!;! rvr.iYi � �agiri r�, �aba n;m u �yarr,o,
mibamwite. ho · bakeka ko asinziriye ... na ho' ubwo, tbtkprv,:a,
y
byose arareba,_ i.b�':� � a !>yose arumva. JN i ukuvuga rero ko
mu mi.�:�imbukire Y.e, u�wana aba azi nyina bihagije �detse1
na bashi�i be, qk'y�ç> na bo ba�a bazi basa�.a ba�, Umwaq�
�
g
w'umuhungu rero, , igitsina gore, aki�enyer�J�PEt ,nyip�
cyangwa kuri bashiki be, ari imiterere yacyo (mahezwa ,
mu rwiyuhagiriro, ..aherekeza bashiki be bagiye kunyara) ari
mu mikoresherezwe yacyo (mahezwa mu buryamo) . A bo
ngabo yashiriye ho amatsiko bamubera umuziro, agatangira
agapfobya ibyo byiza abazi ho kimdi adashobora kuruma ho,
adashobora kwimarisha ipfa. Ni bwo rero atangira
akabyandagaza, akabisebya ... agasa mbese nka wa muhari
wananiwe kwigondera imizabibu ihishije cyane, maze
l
' l .,, • ..L.d
,
' Jlll
;...
,,,
' 1
· - f ' • l i l L! t 'J
!.. · l . . d._
,lblJ!l_fJI:d�
ma!intr
o ry tiJttuts t y aDas umDa
.
Ii3ìtl.Jt�i �1àbàs humb-� B�itlff
sWt babyeyl.tffàba·gt,tle;'
d , /�l . 1.1 l r" ' L ��
·
. 4 . Gu pfobya
46
uk iv ugisha ngo aho n'ubusanzwe ntiyari inetse ku buryo
bùshi mì's h'Jj� f !' ! '! l. l vf v ' ,.. l)'l'l f rl!, -· !"l' JfJ . ' ' l'I )
1 1
h'
. r l;_. f1 J l ., ;j
, iJ
l "'
(; ' l !J, f l t. l l .J, ,. rl
l fi J,
.;1. jJ j . >
1,
, O l ll
li jJ/· n t (J
'J 1 t d t •1
n 'iyd ababyéyt ll:rabagabo •l'>a'je'' ind! 'usa'rlga a(ari bh1 1gli' tùtsi
.. . 1
gihJa.tny à cy a hg'Wa kigene'W e. l nr . rJ . ) " ' '· 'J
11
rrt�
''t '
r�t.l .;.t( L I.
. \ ,.. 1
�. ,.
,
1�
. 1 ! 1 ;
Urugero : -:n • Ny,q!<O aragaJ�.HI ,inogo ahq §o yateye_i.mbow.
Ni nyoko wandavuye, so we yakoze akazi ke arangije
arigendera.
d o rf i!! • bu
•J t
li 'II 'J !I H V "J
Ll:su
o (di
. rq d ot f} IJ V . ì
- Nta ho ubuke.o�J ll§i�t�.r;t n'ingobyi y'umwa na
uma
: nyoko arakaguhek!J. mu muguta w'imboro ya so.
irag
OHfl h !i!Olf!L�
'
l 'l
, Il J .A � H ,! l)'):.\J.:'/ ..J'
l , · pn: o /,11 1
Y(:go. '11a., IU>�jmbe>ro-!y�tSdr i2abagw.a Jbayunt:-'1h0 u u.u.hu
rwayo ariko si ag.ahl.h"g>M
>k �wè, byjbl!ee. ijazasangaf.iJite.
urutubutse (umugut a) ; na ryo n i ishema. Hazagorwa nyoko
u.Zil'Hèka 1�"u ri urw 'fUhu 'nv'lmbùhr\àbcind i l%l:ly�yì b � hek a
rtìt.Jn 'hif\l.t " tw''iRdm a'' èyatlg'w i11 rw'in��b� 'cfàrl�\>Ja
t'W'tmp8h,kcf; <:!i'P.lba' k ndi\'�;gowé '·I<aBifi lfÒko imb<!J.rO
y'umu'g atiCI 'w . hia' -cyo izdngefa Ifumuma rì1ra l\lrévle n'uko
ytih�&hb 'tìi:-Ul!-1'
f i..Jvif.yo� isigaye 'arf 'ii'mwume '\v'ìgisebé.
MU 'b'itursi J ·l1ash'db6y'e gushyikir a, ' ri"aSa'rlze ' rtfo ·bibiri
bfh�ihtà'-'Wo�& s�- umu dhì; afP oy'1bi c 1 ·1 •;•J ' l i1 r , .
GW ·
ff l lll) O , C'/ ')1 '
_J
f'li I l
'•
, Jd l � l ri" rl
·
·
'J ,J ì/ t' N!Jfl•; r
H.. Ny.oko ar.ag�sura f so' �ivuge imbaragasa JZimutond a .ku
od t nkaka, , Guburu:li ,, i j amb.o , i n.k aka, rikoresh wa
KL!
c·H�ny.arnaswa}:nr. ,:_ , .
l' ,
� t-: n . · n t d . , -, -:: ;
.;f'tf' Ny(J)ko. amkantum a f �, Nyarugeoge· ngarlfke filamenye
t t.!�ulawenge nkubite ubuhiri pasi ,nkurerub
utini bV.t.a, so.
111
1J n ,
': ">� n
)•
J •
···!.\"
47
(\�
Ubundi usanga abashumba bitukanira ku ri ba nyina ku
buryo koko usanga ari igitsina gabo cy ibasiye igitsina gore :
abakobwa baragiraga nta bwo bo batukanaga. Muri ibi
bitutsi rero, utukana arandagaza amatwara ya se w'uwo
utuka, akabanza kumushahura mu magambo agira ngo
abone uko atunganya umugore w'uwo amaze gushahura, ari
we nyina w'uwo atuka. Hari n'ahandi atukana arenza
imboro ya se w'uwo atuka, akayisoka muri nyina se
yiyumv ira ! ! ! « . . nkayifata nkayisongora nkayisiga ivu
nkayirenza so nkayisoka mu bi nugunugu bya rugongo rwa
nyoko ».
.
U mubyeyi w'umugabo atukwa rero iyo abereye
utukana i ntambamyi yo gutengeneza nyina w'uwo atuka.
N aho ubundi, se w'umu ntu nta kindi aba amushakaho. .
Twabonye kandi ko utukana aba arengera nyina mu
mvugo, ko aba amurengeza ururimi kuko ubusanzwe
u m u by e y i w ' u m u g o r e a r i u m u n y e n g u f u n ke y a ,
Umushumba rero w e ntakeneye kurengeza se imvugo : se
arihagije, n i umugabo, arirengera akarengera n'urugo rwe
rwose n 'abe bose, ntakeneye inkunga y'abana ishingiye ku
magambo gusa.
Ibitutsi by'abashumba bigusha ku myanya ndanga­
gitsina no ku myanya ivubura imyavu.
Imyanya ndanga-gitsina igirwa imashiro kurusha
iyindi ni igaragara iyo umugore cyangwa umukobwa
_babumbituye ibibero : iyo myanya ni i m ishino na
rugongo.
Ku bitutsi mirongo irindwi n'uniunani (78) nshoboye
gutanga ho u rugero, mirongo ine (40) muri byo byifite mo
48
rim we muri ayo magambo u ko ari abiri, yavugwa yeruwe
cy angwa se agenekerejwe. mu nshushanya-mvugo :
r ugongo (injuma, rubanzakwicara, baguname, ikijumba
cy' ingondore... ) ivugwa mo inshuro cumi n'indwi ( 1 7) na yo
im ishino (imisundi, inyama, icyo akuba yota, ingabo
iki ngira a m ag ara, ibinono ... ) ivugwa mo i n s huro
makumyabiri n'eshatu (23) !
Iyo myanya, utukana ayifuriza gukoreshwa ku buryo
sanzwe,
igakoreshwa n'udakwiye kandi u tabigenewe,
buda
igakoreshwa ibidakwiranye n'icyo yagenewe, igakorerwa
ho ibitaba ho, ndetse byanarimba ikaburwa, igacibwa,
igakatwa ... !
lyo myanya, utukana ayifuriza gukoranirwa ho
n' amagorwa yose iyo ava akagera, byarimba akayigabiza
inyamaswa z'amoko yose :
udusimba : imbaragasa ;
inyoni n'ibisiga : umusambi, sakabaka, imisure, i numa ;
inyamaswa zororwa : inyana, incarna, ingurube, imbwa,
rusake ;
i nyamaswa z'agasozi : intare, inturo, agasamunyiga,
ifuku, icyugu, ibikeri ;
« inyamaswa » zitazwi neza : inkuba.
Ibyo byose bikibasira iyo myanya ndanga-gitsina, maze
zikayigira isibaniro ... !
I myanya ivubura imyavu na yo, igendana ·n · imyanya
ndanga-git sina aho n' agatsinda bya_gaturanye.
49
lgisakuzo
ki2:ira kiri : « TT mwana w'umwami, aturany,e
,
-1r,: n t 1 t' f l ffl
�;) .t �:.U i.lfJ
L X J•Hfi t. ·... � i'
� , { vi
n.
umuroZI »
. I Jt r r�� .. �:-p�
J
t
Li
t
iJ/
1
f1
t1
..
,
kicwa ngo ni « ig.ituba n'innyo » .
uw
� J . 'I J . � lJ(f; tJ
, J' f l .. . l ff d
l• · " · ·�· �.
J
f .,.j
1/
1
lbitutsi by' abashumba, i by' abanà, 11 if.)il<drongano,
bigwiriyé ·mo ii\fya'rra 'ii1'òZf! ishfr\'giye·ku
no ku
;.{ /
)l � .,
>>:"� ' ,.l r p r
ndes hy6'
y.'imbati rl:>
l, .,
)) !
1
; a: ;� ).t!•r
«·s'ùbit;{,iwi
�
n 1
d i "i H l
' l 1 J,;.i( ''-- '' J
, ! ,,J._.J f"
P �' � .f f l
.A5:1 1�
J• '
-
). 111 .- J, VJ.
; sJ :
'
l-
N'§6k'b r.' 'af."adasi J;i>u � a
J
ri/u sek'è� ; " urrnisa'rribì
' l
'!J '1/ JJ l
J
umusumire agashino.
,
Nyoko arakagusasita irhisalnbi umuhy�nyuÌ:e
-1�fi1 iS� fl��- L
,
:l c-� '�
11
:,
t
�Y,P!W.. "\ffl.kagu�aqil ,Uf!\Wìyruru umusundi..
Nyoko arakicwa n' inkaras4ndi Yi!, nyc;>�osen,ge...
Uragaseka bayisoka nyoko.
Nasanze nyoko asekura injuju musekura inkaka
musatura injuma.
h •• �· l
Nyoko aragaKubtt"W: iéi-Jarusate mu rusundi
rw'umumane.
l ?.
1 ' (1 1
,
f'
r�
fi /
à
kJ. JP, U ��pge,, . na · v.; o
1 r�J? 1cu 1_31 itwa
J
_
�
onga umumene... na�wo umusambi usokoza
umus
" <1
l /Jj ...: :H
1I. ' t.1 r r L L.
Jl[l
l{q ,. t 4° . .>: ! fi' J · IL 1
isunzu na yo sakabaka ijy,a ...
Ì ' :,� r·· .
') 1/ l�>
;. • : : l_
t ) .-) f l •�fl! t?ll
_ { L)_ f
ll ,' 1� .... l f
, :- .,.. ,an;ngunye n umusonga mu nsm? y umusundt. ..
l.·
.ì1 0 J1 .�
� 1;. ' (
' l . _..l
,j l• _;.1,,1 � . l . l le&:l
- ... tu)ye kurasa Im isure · yayogo)e Imisundi ya
JJ , hJ ,.,oy o_ko .n!!'n ; ,.n f t !'JtHt ,
( l ,,
� ·,
... nkayisokasoka nkayisongora . _nk,ay.isiga ivu
b.w:im_isu ndi ye .
L("J ' f l '>-> 1 nkayj�oka nyGko, :mur:i
·
l
•
NYf:�O
.•
jCj : - Gacumite nyoko umucuritse n'umu:<:urura umuce
!.:J" : r,u:pfdngd.'12:'W ,?.i J:dn
J;�iol rdot. I '( 1.;.1 n
. , ' t' , C!..U� ·Nydkfu a:raga�ttl"hi:t,w a:•nlu\v<it acuik�e<w.« rucamege
ayimucire mo.
11' ' 'L.Lr! Ny0kdrn�ri(g"à'Cum'ii'w aL ·· na < iB1ka<Ciye- imbW'a
rfyrdmù'itf flgu-<it:ùka·rJMt<k�é:·ika'mutlù�l(a .. .
N yoko"': aragatumit'Wà 2' na J '' Bicumunyu by a
•,cl ,.-J rn , '@.ieti mba"� fitacu�Ita :J.'àngatlà" amaseke yo kuri
n' ' li �
M ogo.
·
�
111 '
w
·-n
l i;1t,Àl f., •( l . , u :J. , ,1 , 1 ' .) I J ; " - ·,o�
l y ' i k i j ugu j tj g ,u . i y ' i_k,i j a,Q g a ��. J a �.t tb e t i n a
, ' Hl ; r· ,, Ma�J;ag�f<ì:;i, n. : " w1 .,_, ,
v1"',
- Nyoko arakimana ·urujigo n'inkond.o, Yr� rujoka ...
- ... icyugu cyagumbira injunga y' injumà ya nyoko.
.., 1 , -;-1 Nyoko·· ?Ji:.a ��gur '!�l!. �l}jpr� a inj u rn�?w:e.. f
. , , ( il , Na-� a � z� gyq kq �eJ<ur!l. jnj�iu..:-:-! f!ll!?.�.t.':l� a injuma.
/.J/ :
•
_
l
•
r
'
•
f
.
l l
�
J
bw_a bus<!-
!SHf, : ,
, r
-;- ·
t .J·J·n
Ji
.!)ly,0ko ar(lkaguraQa UQ:�ushino P!f1UShogoro.
hino imishishi.
- .:N;ypM;o ra�agashimis a
-c , ._. ... .imishiqo. ishoke I-Soko- rya_ Bizige.1 ,'
·•·�· '' ar<!gacibw� ag�s i _o n' agas hibuts,e imbeba
JA
1'
zikarye. .....
...:
Kumushikishiki ku m shikurankoni .... imishino
··ya·'nyol<o irava imiregé'sho�
. .... mba ndoga rushikashika- nishika--imishino ya
·$f
"·
•
� >!
l
'
!.
nyokò.
·
'
·
' r
'
/T/ : - Ndagutuka ' ngutokoze ngrltuke utatabe ujye
:- l 11 gutora ubututu bwo gutera mu gashino ka nyoko.
51
·
Ngutuke n i rangiriye irama nyoko aragara i n ra nga
ya mbere.
Gakubirane agaruru n'agaruba ka nyoko.
Nyoko arakagurana igiruba igiroke.
Nyoko aragaragaraga arambane n'agasiga abanje
gura rugongo.
Nyoko aragacibwa ururezo ururuba rumarane
n'innyo.
naramurunze naramureruye ndayimu rera
asuka imirezi .
..... zirimo rurare rw'abaranazi nyoko araranaga .....
Ku mururururu ku murukuzaJ1yoni ...... .
jKj : - Namanurse kuri Rukirage nikoreye ibikenyeri
nsanga ibikeri ..... .
Cyakurukuru cya kurumba nyoko aragakurunga .....
Hari ibirursi usanga bigwiriyemo i m igemo
ishamikiye ku bihekane by'inyamu nwa cyangwa
by'inyarusenge cyangwa by' inyankanka.
j MBj :
/ M P/ :
/ �J / :
·
Iy'i mbumbe iy'imbumburi iya rukara rwa
mbonyi iyo nyoko ambonye n'imbaro yanjye
agira ari mbaaa.
Nyoko arakagurana imbaro imbogeri.
..... imbarimbari mu mbariro z'amarako .....
Nyoko . ni nyirakigumbagumba cya ngumba
y'ibwami .
Nyoko arakagurana imparr:: impamba.
Nyoko arakagurana impare impengeri.
Nyoko arakagurana i njuma inj umbure.
Nasanze nyoko asekura injuju .... musarura
mJuma.
..... cyugumbire injunga y'injuma ya nyoko.
; M K/ :
;NG/ :
j H/ :
-
Nyoko a r a k i h a ra i n k u r u ll'IU
z'agashino.
. .... kubara inkuru inkuba igakubire.
nkanka
Nyoko ni ingungu nyina wa ngurube .....
Nyoko ni nyirarubangabanga rwa nguye
mwoga namubanguriye ..... .
Nyoko aragahena mu gah inga m penengeze yo
aga h i n d u m u k u r e i n y a m a y ' a b a h i g i
nyimwambike m u gahanga.
INDES HYO Y 'I MB ARIRO
U rubariro rugizwe n'im igemo i nlmbirse n'imigemo
inyarurse. Umugemo unlmbirse uvunje ibiri i nyarurse ;
inyaj wi ibanziriza urubariro nribarwa kimwe n' ibanziriza
ijambo riri mu nreruro rwagari.
Iyo njyana ihungabanira akenshi mu rubariro rwa
nyuma, ari na ho haba hazirirse ijambo nyagirursi .
lngero :
Nyoko ni ngungu nyina wa ngurube :
agira imisundi magana inani :
Nyoko n i ngungu nyina w a ngur ·
agira imisundi izi kwerera :
bakayizirika ku mizibaziba :
bayizirura ikamara a.banru :
( Nyoko ) arapfapfana arapfayongwa :
araca imi�ovo n'im iravumba :
arakora hirya arakora hino :
yahena inruro 2:ikamu nyaza :
\ Nyoko ) aragacumirirwa ku musange :
: 12
: 12
: 12
: 12
: 12
: 12
: 12
: 12
12
12
13
53
na wo umusonga umumene ibere :
na wo umusambi usokoza isunzu :
na yo sakabaka ijya guhanuza :
12
12
12
Nyoko arakicwa
n· inkarasundi
ya nyogosenge
i tagira utuzi na tunifnya
6
6
6
6
Ku munyegenyege
ku munyegerezo
ku mudakubitwa
kwa Rugaju
irashya i rashyukwa
nkayisokasoka
nkayisongora
nkayisiga ivu
nkayisoka nyoko
muri baguname
yakunyaye
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
5
Ku mushikishiki
ku mushikurankoni
wa rusabaganya
imishino ya nyoko
irava imiregesho
6
7
6
6
6
Iyo mvugo ya gishumba yagiye izimangarana ; ni mu
gihe kandi . . N ta bashumba ba rwoma bakiri ho, nta
bakirirwa i nyuma y'amashyo y' inka z' indatama hembe,
n'uyoroye ayororera mu kiraro, akayihingira ubwarsi,
akayahirira.
Twadutswe mo kandi n'indonke z' ingeri nyinshi,
aragutuka aho kumusubiza ukaboneza iya parike
untu
um
ukamurega, mukazurungutana mu nkiko, ugashirwa
umukuye ho akantu gash ingiye ku ndishyi z'akababaro.
Gurukana kwa gishumba byahoze
byaras imbuwe no KUNNYEGA.
bisigaye
VI. KUNNYEGA
Gutukana, ni ukubahuka icyari gisanzwe cyubahirse
kan di cyubashywe : m cyo cyandagazwa iyo abantu
baruk ana.
Aho twamenyesherejwe iyoboka-mana rishingiye ku
madini y'ahandi, higeze kwamamara ubu ryo bwo kun nyega
ayo madini, hifashishijwe zimwe mu ndirimbo zamamaza
ubutumwa n 'amarwara by'ayo m adini. Hafarwa amagambo
asanzwe, agusha ku nda no ku myifatire, agasimbuzwa
ay' idini, maze akomekwa ku muziki w'indirimbo y'idini iba
ishyizwe mu biserso, mu bikinisho cyangwa se mu
binnyego. Ibyo · byigeze kwamamara cyane mu myaka ya
mirongo itanu n ' imisago biza gucuba muri za m i rongo
itandatu.
Ingeto nyinshi zm buboneke m J ZO mu ndirimbo
z'idini gatorika.
lndirimbo y ' i mpi mbano
lndirimbo nyayo.
Tukuramy<: B i k i ra M a r i y a
Tukuramy<: gif( ) k i k i 1 H:rsc
Tuguku ndc: M u b y <: y i wa Y<:w
Tugukunde k i j umba cy ' i h u ng<:
l n c:n1a· zc: n i wowc: u z igaba
An1ata aryoha n i i k ivuguto
wowe n1usa u zl' kuduhoza
lnyanla zo z i b i r u r �i byos<:
Udufashc: - _
5�
ho
W<: bugari -
55
-
Tuje: none: kugushin1a
Tujé noné kukuratira
Mubyeyi udahemuka
Amashari n'amarararo
Nta we mwahwanyije i hirwe
Aho twabonr:yc: i n k weto
Bose bagusingizc:.
Nta we u k i j y a mu Misa.
Mu Ukarisiriya hari u k i z a
Mu ikarirusi h a r iyo
a ba n t u
umukobwa
N i Yc:zu K r i s t u ni u m w a n a
Akenga amarwa
wa Mungu
a k a n ayaryoshya
A k u nda abana be: akabana
na bo
N i mu n 1 u s<:nge -
Ise ngesho ry'inkumi yagumiwe ryigana irya Bikira Mariya
Nyi rimpuhwe.
Muzé tugéndé r u jyc:
kumuvumba
Ntari butwi mc: -
Roho ya M u ngu Murc:myi
Padiri YohC� n i arankunda
Uzc: u k i z c: abamu bawc:
Ni 'we wanjyanyé i K igali
Nizo roho w i ren1eye
Aho bat<:ka i n tofanyi
Zigwiriz<: i ru.:nla zawe: -
l nyama ziryoha zokejt:.
Mubycyi udahc:mub
Mubyeyi uzi gutt:ka
U mc:nyc: abawc: bosc:
Nta m u n y u mu nwccri
N t u t u z a kubafasha
Nta supu m u b i j umba
N u w<: w�m.c;a .c;u k i z a
Mub)•<:yi M w i za -
Ni i n z i ra i jya BlU isoko
Kunda hotc:ri -
Kuzajya mu i j uru
Kugenda mu i jana
bi nunara agahinda
bitunwra agahinda
iyo amakuba yajc:
iyo amakuba ya j<:
r w i r i ngira Mungu -
t w i r i n.c;ira feri -
M�1riya nyina wa Y<:zu
Mariya . . . . . . . . . . . . . . . .
.
Wabaye n ' u m u byc:yi waru
M u s h i k i wa . . . . . . . . . . . .
Utabara abC� na baw<: bost:
Un1usor<.: w a r i w a m u sabyc
Il a gu k u n cl<: ·bag u k ort:r(: -
Yi lwrey<: i B u j u m bura
Yesu ni U n w k i za nd�m � w ir i n g iyc
Jyo ngizc ibyagP nyw:1 icu pa r l l1 l \\'(·
Y<.:su ni lJnwkiZ;I ndannv i r i ng iy<:
Nagira a n 1 a h i rw<: nkanywa i k :1ziyc
ndi igiri cyarcwc ku nn1gczi
ndi ar11ahoro pc !
56
M ur i iyi myaka ishize, haharawe uburyo bwo guh imba
engesho asekej e, kuko asa nk' afite inj yan a
as
rn
a
nk 'iy 'arn asen gesho matag at if u asanzwe a zwi, a r iko
ugasanga i nganzo z'ayo masengesho zinyuranye : mgan zo
imwe ishingiye ku isi, indi i rangamiye ijuru.
Ndi igiri cyar<:w<: nw kabari
Ndi unwsinzi pe �
Bikira Mariya Nyirimpuhwe
wibuke ko nra wigeze k umva
ko wasubije inyuma uwaguhungiye ho
agutakambira ngo umurengere ngo umusabire
ni cyo giruma nkwizera
ndakugana nkuganyira
umpagarare ho ndi umunyabyaha
Mubyeyi w'Umukiza
miwirengagize ibyo nkubwiye
ahubwo ubyumve ubyite ho. Amina.
Bikira Mariya Ny irimpuhwe
Wibuke ko n�a nkumi n'imwe wigeze kumy a
lvuga ko wasubij e inyuma
U waj e aguhungira ho agurakambira
Ngo ull? urengere umushakire um ugabo
Akaba ari cyo gituma nkwizeye
Ndakugana nkuganyii-a ko nagumiwe
M ubyeyi M ukiza
Nriwirengagize ibyo nkubwiye
Uby umve ubyite ho umbonere umugabo. Amina.
K . M . � . . 1 24 1 , Ukuboza Ù- 1 9.S6, Urup. H.
Ryahi mbwc: na ] .B . H A B I M A N A
Sc:rir(: B I H E M B E
Sc:g i tc: r i K I V U M U
Commune NYAMABUYE
H . P. 1 1 - i C i w rama
57
ISEN GES HO RYA SA LIGOMA
Mana yanjye
Ndagusenga mbabaye cyane
Si ngusenga ndagusiga nuza
l m pamvu abantu bose
Banyita Sal igoma
Nk'aho nanze gusa neza nk'abandi .
Mana yan jye
ko navu tse nk'aba ndi
I m pu ndu zikavuga
Bagahita ban y i ta Byago
l rya ba tisimu rikaba N ta k i rende
l rya Sa l igoma ryo ryaje rite ?
Mana ya njye
ba mbw i r i re bose
ko kuva ubungubu
Nanze kwitwa SALIGOMA
Simbe rwose n ' i nkaritasi
Kuko Karitasi
Yayindi yita ku bibazo
by aeu
Yam paye i ndanga m u n tu
Mana ya njye
Bantererere bose
Banzi rika ne rwose
Bandinde rujyane
Be ku nsiga bans iga nya
Kuri iyi si y'abagenzi
Ba m pugu re, banyobore
58
A h< > kumbona bagaseka
Sin ywa lisansi mbishaka
N i ugushaka icyatuma ntinyuka
Sin daw mu materne nishimye
N i ugu t i nya gucak irana na .Jand aru me
Babyey i m u ny i rayeho
Nan jye naba umwana mwiza.
K.M. n" 1 249 - M a ra Il 1 987, Urup. 6.
j . B. H A B I M A N A
Kivu m u - NYAMA BUYE
ISEN GES HO RYO GUS H IN GA U RU GO
M;tn a yanjye, Mana yan jye
Ndagusenga mbabaye cyane
Si ngusega umbaba rire rwose
Nubishaka ndagus<.:nge rera.
Ubu rwose jye na ragowee
Iyo ndi mu bandi n Jbura
icyo ngamba
Ngacu rika umutwe nkiyu m v i w
Nkumva ibyo gush i nga urugo
Bi mbereye i nzozi.
Erega reka binanshobere ni
mu gihe
Dore ubu nta gasambu
Amasambu yarabuze
Umukobwa w 'ubu ni Murorunkwe re
l nkwano y'ubu ni GAfARANG A
Umubano w'ubu nawo ni
Habanaba k i ze.
59
Ubu se M a n a yanjye nigire me ?
Gu pfa bucike ! Ibyo ndabiri nya
Guhambanwa i ka ra i byo biragars i ndwa
A ri ko ngo K i l iziya yakuye k i razira
Gusa icyo nzi n i u ko kwiha Imana
arari ibya bose.
B u ry a koko ubuze uko agi ra
agwa neza.
Ubu naremeye nemezwa n a
Nyiramba ragasa
lyo yabisharse a ranyirariza
A r iko kandi umushiha we
u ragarsindwa
Guhora durongana buri munsi
nabyo byandambiye.
Ubu rero ibibazo byamba nye i nsobe
None n agira ngo Mana yan jye
Ungi re inama isumba izindi
Umpu m u r i ze nshire izo m pu ngenge
M pore i reka ndi M u r i mukeye
nk'abandi basore.
A m i na.
K . M . N • · 1 240 - U k u b oza l I <JS(i, Urup. I O.
Jean Bonaventure H A B I M A N A .
M ur i izo ndirim bo z' iyoboka-mana cyangwa se m u r i
ayo mase ngesho, amagambo asimbura asan zwe agusha k u
" d a n o ku myifa ri re, m a na rimwe agusha ku mya nya
ndanga-g i rs i na. Mu ndirimbo zisanzwe n' imbyi no, ni ho
amagambo asa nzwe mo asim buzwa agusha ku myanya
nda nga girsina.
60
Bene t zo nd i r i mbo zaku ndaga gtd . : ndagu r w a
·,1
11 b a nye shuri ba k iba riza bagenzi babo b<•Daga bai<·
•ura ngi ra ishuri. M u banyuze m u ri izo nzira, nra \\ l'
wri rimbish i j we << Tu rare isuka ru ragw abira u mush ike » ,
,, Umu r i mo n i ugu h inga », << i b a u w ra v uzwe >> n'izind i
n' izin d i zabaga zimaze kongerwa mo a nwga mbo ya
g is hu mba.
�
( ; u ru ka n a k w ' a b a s h u m b a by a r i i m i h i go, b y a r i
i k i g a n i ro cy i h a r i w e n ' u w o 111 u r w e w ' a b a b y i r u k a .
Abash u111ba nriba k i r i ho, ariko ababy iruka nr ibabuze :
,1b'ubu nabo rero bafire uburyo baga n i ra ba rukana
bube ranye n ' ig i he ba ri 1110.
UMUG F R F K A W A MB FRF
l ) Jcy i v ugo cy i m bo ro
'
lmboro n i inzanage in za na-bibondo
i n sa ma -m aga ra i n sa ndaza- m aga nga
yav uye 111u B U R A C A N E ihunga ubu ragaza
iza izunguza ibinagana i mbere ya rugongo
igeze 11111 nkarwe z'unwkondo iras h i nga iragongoza.
Yak ubiye igikecuru 111u gikombe
k igize rigo k i rahoga na yo i ragu mya irahonda.
Bayibambuje inkari y'inkumi mu nkoko
abas wika baregereje iraba rusha.
N i i nre111ba-ku-bibero
yaremba ku k i rago yarwara imbyi 111bya -gurwi
bene mukeba baka yironda a 111akanda.
N i ibisa m aza bisa ba a 111azi
i 111boro y ' i 111bundi ka 111ena -sek uru
n i yo G I HA NGA yahereye igi hano
61
--
A m azina y'ibituba
mu m p i nga ya G i h a r a
by i r w a h a k u r i k i j w e u b u reb u re b w ' u rwasa,
bw'u
rutezi (ururezo) cyangwa iforoma yabyo.
ubuguf i
J b i rub a
i k i g i r a i G i hi nga k w a b e n e M u h i nda
ngo harazag i r a ig i h a ngange cy' ig i r uba
a ) I ndeshyo y'urwasa:
k iy i h agarara i mbere
y i r w a Senyu nga -ubuìnwe.
U rumina,
u rw a sa
2) Amazi na y'imboro.
b)
na
rudasumba y a nze k ubyara i n z igo » :. ni i m boro iri mu
rugero kandi i kaba i m bera byom b i ; i ra ny a z a , i racuga,
1gacug i r a .
R UGOZI :
n1
U muguha,
R woga m abondo,
i m boro ndende
yo
bira
cyane
u m u s hobera,
U m u shoha,
I m boro y ' a b a robyi :
ishyukwa
n1
a m a z i nga abagore
bayi r i nya kubi.
Ayo n i amazina y ' i m boro hakur i k i j w e uburebu re
bwazo. H a ku ri k i j we u b u n i n i bwazo, a riya m a z i n a y a zo
a hereke zwa
n'amazina
ndanga - m i merere
an
I m bu m b u r i , l m bu n d i , l m boroza, lnz ibabuz u r u .
U MlJGER EKA W A K AB IR I
leyivugo cya rugongo
bi fire
n ' i m 1goma
U rura sago : n i i g i ruba g i fi re u rwasa rugufi cyanc.
i m boro ngufi, icinye, y ' i mbundi ; iberwa no kunyaza no
gucuga na ho iyo i cu m ise n r i heza.
rukura- ngongo
ibi ruba
n ' i m is u n d i ic i s h i r i j e a r iko k i kagira i m igonw ihus hye.
NYABUNING A : « i n i n z a a m a z i nk' iyaya vomye » : n i
ya
ni
m i rc m i re,
R w a ra rw'isha : n i igiru ba g i fire urw asa r u r i nganiye
bwazo.
« y ' u m u gongo
lngara m i z i :
n ' i m isundi
bin uzc.
Imboro zirwa hakurikij we ubu rebure n'ubun i ni
INTIR ITIR I :
U ruka m ba ,
rure r u re
yo :
Iforoma:
U m u b u n d a n ka ri
( u m u nog a ) ,
( M ucobogo ) ,
lcwende,
Umugina,
lJ mucu r i :
ni
lJ rw eso
i b i ruba
binini,
b i n u ze, a r i ko b i ka g i ra u rwasa rureba hasi.
c) Indcshyo y'ururezo ( ururez i ) :
Uru rczo ( cyangwa u r u rez i ) n.i i n rera i r i hag a r i y ' ig i r uba
n ' i n nyo.
N ro r a - i z u b a ,
U m u s ho k a - n n y o ,
n ' U b u heza-nkwano :
111
ibi ruba
lndasa -bahanga
byegeranye
cya ne
n ' i n nyo, b i rewe n'u bugufi b w ' u r u rezo.
d ) Amaz.i na y'imish in o ( imisundi, imizira- zuba ) :
Ku busa nzwe, i m i s h i no ig i ra i ngero, ibyo abakunnyi
ba rab i z i , bay igcra ku ngi ngo ya k a b i r i y ' u r u roki rwa m a re re .
U n:ngc j c u rwo rugcro, bavuga k o y a k u nnye IBIZIR IKO
cyangwa I M I I ABA-MABYI. U rage j e j e kuri urwo rugcro,
bavuga ko yaku nnye KABAB I - K ' U M U YENZI. l m i s h i no
y u j u j e i by a
ngombwa b i j y a n a n ' i ndcshyo, ishyirwa m u
Rugongo ni i n d i n z i y ' ibyuma ya rwcmcra-nzigo
m p ushya eby i r i bi rcwc n ' u ko y i ra b i r a u m ushyukwe : h a r i
i kaba rusimbi rw' i mabonwa.
i y i r w a I M I R ISHWA-KUMWE, n ' indi y i rwa CYINYAZA.
62
63
UMUGERE KA WA GA TA TU
UMU GORE .
Umugore nyamugore rwagor<:: r anye
nkamusanga rno umugore
akora ash ish ikaye ngashima
yake::ba i robe akam pereza
yakubira ho n'uburisho
akirwa « .Jambo-ryiza » .
Akaru ra umu pfube wa nyi raba pfube rwa pfubi ranye
ukora inkono ukwezi
arembuza um wuko
yakara inro re akanrerera
nga pfa gura m i ra nirakira
nri nzamuharika .
Namubagiye imfizi yanjye
aranga angaburira isiì pfu
i nkono isiìbye ingezi
abagabo barerse i buriri iyo.
N ruma ho i wabo ngo bampan i re
ngo reka anganze n i i m parabanyi
nanga kwihara kandi nrari hiìga
mi nzamukanga mukanganure
nimuka nga imbeho y'igicuku
az icuza ari Sebirana yarashye i muhana
nash i ra ururimi nk'u rubango
nzamusende azasazire iwa se .
·
Um ugi1re urakurebeye inzara imb<:: re y'imbavu
i n;baba zi w kumukunda wazikura he
ko umugore nyamugore ari umenya indya
akamenya indyamo
64
ag <tslga umugabo
a k anga umugayo.
N ruga reg<:: re umugore i josi
j Joma rya Nyi rabicuba
.
na rag<::n jeje mbona ibinru
umugore ni inrari
n i inreranya bantu
muki na aguki nze ij ambo
wurabagara akagura
wurebu akagur ambuk a
aga rekereza gushakira imbe re iyo.
Nari inshuri y'umugore
Mugore
wa ruguru
1
n'inshuri naroye mfariye ku ndu
umugore arakubera ugarerera ku nda
i Tera - m pungu rya B i turire
n'abagu reye akaborosa
'bwacya mu gi rondo
weguru isuka uiya guhingu ari nah i.nduwe.
Bakamugereranya n ' i nda rndoma
ya ny ira ru.d ori na ruduri
burya nra m wemeza wa rubondo iyi
urayiha u kayihara
uka y i h i ngira ukayihahira
ukibwira ko wayihagije
f..
bwacya mu gi rondo
wayibaza amacumu avuna im fizi
t::
1 ti onger�1 uguze.
65
UMUGEREKA W A KANE :
UM VA INCYURO : ·( rugongo) cliroris.
RU T
donner de pet its coups secs sur une chose
J< UDONDA :
évemuellement de manière à la percer ou ù
lbisobanuro bY:amagambo amwe yakoreshejwe
UR WASA :
ouverture vulva ire ; entrée du vagin.
AKATSA M U R IR O :
méat urina ire de la femme.
URUBAMBO :
cheville de bois, pieu, piquer.
KUBANGURIR A :
mener une femelle à la sai l l ie.
la fendre.
J( U DONDANGA :
BA DUNAM E :
GUTERA URUBAMBO : erre à l'a ffur, forniquer..
IBAYI :
duvet
des
fleurs
de
cenai nes
plantes,
surtout umuberanya. Ce duvet irriée les
voir la nudité de sa mère ; cela oblige à
fermer .!es yeux comme si le·duvet de ces
plantes était entré dans l'rei!.
IMBORO :
I MBOROZA :
pénis
nom donné à un gros pénis pa rce qu' i l fai r
crier !es femmes.
IMBUMBUR I :
UMUBUNDANKARI
( m ucobogo ) :
court, robusre et rrapu.
organe génital fém inin disposé de façon à
ne pas laisser apparaltre son ouverture
sorte
A MAGANGA :
tesricules.
GUTER A URUGIMB U : fai re la divination au moyen de la graisse
animale.
R UGO NGO :
bashya mc,
agas h y i m bo ,
en
parlam du bélicr, avoir Ics cornes
recourbécs ;
·c n
parla m
dc
cerraines
bruit sec produit dans la bouchc pour
marqucr le déda in ; on fai t claquer la
langue conrre le palais.
GUCUNA INGONI : faire ce bruit.
rrès long pénis ( rugozi, rwogamabondo).
épouvamable.
UMUG UH A :
en parlant d'un taureau, s'ap procher d'une
UMUGUTA :
peau brute séchée, de vache adulte.
vache
GUHA R A :
rader une pcau.
en
chaleur
tomme
prélude
l'accou plement.
à
l M PARABA NYI :
profondément dans
le vagin, dans un
proplis
par
lesquels
on
rappelle
à
quelqu'un le mal fai t par l u i ou par l'un des
personne bawi llcuse ; femme débauchée,
coureuse.
en faisant l'acre sexuel , enfoncer le pénis
mouvemenr v igoureux et sec.
INCYURO :
(badunamc,
agarorezo, ruror ishaka, ru rumva-incyuro,
bavukanwa, ruguga, ruhende, ... ) : cliroris.
KUGONOO RA :
lNGONI :
KURERESA A M ABYA aimer se fa ire voir ou se faire .remarquer.
.
KUNUKA CUCU :
p u e r , e x h a l e r , dégager u n e odeu r
GUCUMITA :
u r i ne cles animaux, pissat.
scmcnccs, gcrmcr.
KUBYIMBA A M A BY A bouder.
GUCUGITA :
que les personnes q u i sonr assises
devam elle puissem vo i r son sexe.
KUNYWERA AMA GANGA RIMWE : u ti l ise r le dernier rcsre.
graisse animale surrour sous curanée.
UR UGIM B U :
lorsque la personne se tiene debou r.
AMABYA :
nom donné au cliroris.
GUSHINGA BADUNAME : lcn parlànt d'une fille ou d'une
femme, s'asseoir !es jambcs écarrées de relle
yeux.
KURORA IBA YI :
fréquentarif de kudonda.
IMPA R E :
vergc narurellement· dénué de prépuce.
GUHENA :
se pencher cn ava m e n re leva m le derrière,
siglie
de
mépris,
gesre
indécem
cles
magiciens.
siens, soit pour le rai l let soit pour .le .
.66
dénigrer.
67
IM PENEBERE :
GUHEN ENGERA :
I M PENGER I :
U R U H I NDU :
KWICUMBA :
KWIKUBA :
femme ou fille adulte n'ayam pas de seins
développés.
pé_nétrer
dans
q u elque
chtise
et
y
dis parairre.
grains de sorgho bouillis.
JKI R U M IKO :
chiques et à cautériser.'
UB USA :
se rétrécir, se tenir tristemem à l'écarr.
IM ISHIN O :
en vannerie. Elle sere aussi à oter les
marcher appuyé sur quelque chose.
erre saillie ( femelle).
IN.JUMA
très perir cliroris.
I NJUMA Y'URURO : gra in d'éleusine.
l N KAKA :
phallus d'animai.
U R U KAMBA :
vulve
gra nde
e"t
·bien
GUKINGI R A :
mauvaise odeur que dégage la vulve ·cl' une
cache.r b vue en s'i nterposam.
nymphes de la
entrer en érection.
manger en buvant afin de ramo l l i r Jes
GUSUMIRA :
s'apprerer en tapinois et saisir siìremenr.
GUTAMBIKIZA :
! NTANGA :
s' asseoir les jambes écarrées.
avoir les rapporrs sexuels.
cel l ule
germ i n ale
( s pe r m a'to iolde
IMITEZI :
blennoragie, chaude
s e décom poser p a r pour-riture.
poils.
GUTINA
cadeau qu'un adultère surpris offre à
GUKUBA AMASHEREKA :
(GUTIN URA ) :
IVU :
ou
d'une
femelle
en
état
INZANAGE :
INZON N YO :
q u itter l'aire de stationnement près cles
AKAZUYAZI :
abreuvoirs pour a l ler paitre.
en extra i re le contenu ou pour l'anéantir.
reclures i mérieures d'une peau sèche.
( i nsulte, pour igintba ) , vagin, vu lve.
découvrir le glancl du pénis e n retroussant
cendre.
personne d'un mauvais caractère mais q u i
ne le m a n i feste pas.
de lactation.
Gl)KUNKUMURA : secouer éner�iquement quelque chose pour
pisse ( isofisi ) .
ou en enlevant le prépuce.
ne pas donner du lait eri parlam
d'une femme
ou
ovule ) .
IVU RIHOZE :
68
( i misundi, i m i z i r�zuba)
vulve.
GUTIKIMA
si lence.
INKURU :
rien, néant, v ide, ( i nsulte pour. igiruba )
organe génital fém i n i n, vulve.
GUSHYUKWA :
ce l u i q u i l'a attrapé pour l' obliger au
AKA N N YO :
parrie du corps incisée et sur laquelle on a
a ppljqué une ventouse.
m aladie des vaches qui leur fa it perdre les
UBUKOBORAMABYA :
GUKUKA :
boules de sang coagulé.
GUSOMERA :
GUSWER A :
arrière-bouche.
femme -après les rapports sexuels.
UBUKOBORA :
bonnes dispositions qu'on a le matin.
al iments.
suffisam m e n t
constituée.
INKARASUNDI :
(amavangìngo ) , secrenons vaginales (se
produisam lors du co'it et pouvam couler
comme l'urine).
u M URAMUKO :
I M IR EGESHO :
lancene, broche ou alène serva m à rresser,
KWIMA :
INKANKA :
A M A N YAR E :
enfantil lage pour imboro ( pénis).
p
· 1 e l'anus.
· ?'tiède.
·.
��
(/�
�1
<77
.:?
69
Download