SIBOMANA Antoine yavukiye i Kibabara muri Komine MBAZI (Butare) ku wa 13 Gashyantare 1946. A m a shuri yayi ze yis u m b uye mu iseminari (Kabgayi, Save, Kansi) ; amakuru ayiga muri lniverisite Nasiyonari y'u Rwanda (ish�mi ry'indimi) · no muri Iniverisite y'i MONTREAL (Canada) UMPANGAR·E aho yize ibyerekeranye n'isesenguramuco. Ya koze n ' iy'Amashuri muri Mi n i s i t e r i Makuru y ' U b u r e zi , n ' Ubushak ashatsi NGUHANGARE mu by'Ubuhanga. Ubu akora muri Minisiteri y'Ubutegetsi bw'lgihugu n'Amajyambere ya :Komine, akaba ari Burugumesitiri wa Komine Mbazi. Arubatse afite abana bane. <i> PhoiO&D�'Urt. monta,e, imprnsion t1 raçonn�,e rtalisb per la Rqie .X l'lmpnnwnc: Scollirt B. P. 1347 Kipli- Rwanda -a --1'?f/t::P'J/&Y..5-: - A)y;-)?=--/_:J/iJ!l/V/9 f)�� UMPANGARE NGUHANGARE IRIBURIRO Urmtco w'iRihttRU, uremarermve n'tttttntu .twinshi kandi. ttmyuranye. Uwashaka yawttRereranya n 'urttrabyo ruhumura neza cyanRWa se n'ubuki bw'inzuki. Nta wakwiyiba�iza ko urwo rurabyo rurabiriza ku kimera, cyavumbutse mu butaka buri mo ifumbire yavuye mu myavu. Nta wakwiyiba�iza ko ubuki bwiyen�a mu ducOROCORO twatarataìve imihanda yose, ndetse no mu myavu... ari « Uwavu�a na byo byaje kubyara wa mu�ani n�o imitarire y'inzuki umwami ntiyanywa ubuki». Umuco w'u Rwanda wanditswe ho byinshi kandi binyuranye; habanje ibihambaye, biRara�arira buri wese kandi bihimbaje amatsiko r'abashakaRa RUtoza uwo muco no kuwamamaza. Ibyacecetswe na byo, si bikeya; uko RUCecekwa byatewe n'uko n�o ari indahanRarwa. lyo ushishoj� koko, © SIBOMANA Antoine, 1991 • • Uhurenganzira hwose hw'umuhanzi hugomha kuhahirizwa. Toute traducti.on ou reproduction d'un extrait quelconque. par quclquc procédé que ce soit. notamment informatique ou par microfilm, sans l'autorismion de l'aureur. interdite. est strictemenr �sanRa izo ndahanRarwa art zo zibundikiye utubuto tw'ibi�araRai.a umuco. Mu izo ndahan�arwa rero, jyewe nihitiye mo IBITUTSI by'ABASiiUMBA, byo bi�usha ku myanya ndanRa-Ritsina no ku myanya ivubura imyavu. Nabitewe ahanini n'akarenRane iyo myanya yaRiriwe ho, ikaza no l'llol«ompooition,phocoa:rawre,�.imp<aaiontl� re.IK.!s�tlaR�del'lmprimericScoloire B.P. U47 Kip.�-R-I>Cia 3 kuxeza aho yitwa « ihiteye iseseme », « ibiteye ishozi », «ibiJhenzi », « ibiteye isoni », « ibishitani » .... /1 bashumba 11 'icyttnzwe. Kuxumya xutsindaxira iyo mtmxo byakomeje mu biriru·aRa ku J!.asozi, haRahanRara haRahanRara ùm·ura n'imbeho i zttba n'inzara 11 'inJ'amaswa z 'amoko yo.re ... ibyo byose ba kab ihan Rm·a Banyarwanda imyi/JI.tire yo kwiyerumtsa, y'amasonisoni kandi bakabirinda. Aba.rhoboraRa rero R,uhanKara ibyo imyifatire yo « kwikamisha imbwa ». lyo myifatire ya 111111/CO: bubahukal!,a kn·a.raf!.u:::a batiJhisha ib)'O mllltCO adafashije, yo kwifata RÙaRati/rt by'umukino, mbese Rifarizayi rero, ni yo bamwe mu bato b'ubu baReraReZa kwipakurura, abakuru bakajya ho nKO « noneho urubyirttko­ rw'ubu rwarasaze »!!! Si ubusazi; bttri runRano, buri rrttoro, ruRomba · kwishakira inzira inoReye imibereho yarwo, rwendeye na n'abarubanjirije. none ku byo ruba rwarateRuriwe lRitutsi kiraKayitse. KiRayitse ku mpamvu ki? Ni uko kirenRa imiziro n'imiziririzo, kikirenRaRiza amateReko b)'ose, ntibari bakiri abibombarika 11RO batinye RuhanRara 11.raba ko bit'11Rll.' a habanje ku·ibombarika. Uzasoma iyi 1lJ•andiko, ntazase na u·a mwana bahereza igitabo cJf'ibinJ•abuzima, akihutira ndanRa-l!,its i n a, yarnara k11biharamku·a akabmnba if!.itabo ko ibi17)'abuzima abimenye ib)'anditse byuse. nta:::ihate neza. b)'i:::a lKitutsi Rifite akamaro. kuvuRirwa cyigisha umwana mu ibyo ababyeyi be badashobora pt tin yuka krmtwiyif!.iJhiriza. Ibyo ni ibyerekeranye cyane cymze 11'imyanya ndanRa-Ritsina, 1z'imikoresherezwe y'iyo myanya, n'amazina yayo. Bityo Uza.roma, ibit11tsi bwiherero, kikamenera ibanRa umt(;hisi n'umuRenzi. ibiRombye yibwira hJ'U1lJ'in e, 11RO azasome m nayo 111panwtt nashJ'izemo bikqa; a:::arebe icJ•o ibyo bittttsi b)'ari bi111ariye lllll!ICO .u·'igihlll!,ll CJ'tlClt. kikasaRuza kuranRarira b)l'imyanya aRenRa imyifatire n'imibanirane y'abantu n'abandi. lRitutsi kiratinyuka, kujya ibi.rb11.rhanyo !bi bitut.ri 11abitarataye imihanda yose: ibyimhi kandi nabikuye nwri Komini GAFUNZO muri 1974. N.rhimiye abamfa.rhije gut111lf!.a11)'a ttytt nwrimo bo.re: abamhwi11e ihitutsi n'ibisobanuro by'amaRambo; n 'ub u; o hdta.rhat.re ko mba!'llga. harini(J abato 11'abak11m. ,tbakire 11 ·,t!Jakene, aba.1 iri11111 n'abanyahitoke... bose ni. ab'il!,it.rina rero, rmm·a1za akaJ!.araJ!.ariza rubanda, yifa.rhishije ibitutsi, '.!ttbo . N J him i ) ' e ab amfa.rbish ije mama z abo; . lt a b a m/as hi.rhije imp ap u r o ... 11 ' u w a b i n y a n d i k i y e ibya1lf!.011lbwa byose bari baramuhishe. lt!tmtener e ibanga. ko yamenye ubwenRe bwa 111 u zi, akit·ttm brt rira Abashumba ni bo bihanRiraR,a ttbttrere bwabo n'umuco ttRenR,a imyifatire n'imiRenzereze biriranwaRa n'ababyeyi. bttrere na yabo. B eRurirwaRa Nta bwo BUTARI:'. i\1,,,, 19HR ibiraRirwa, bakiriranwa na byo ku R_asozi, akaba ari ho bahanRira ubwo kenshi kenshi wasanRaRa ari buke çyanR,wa ari bwa nta bwo. 4 cyane 5 IMBANZ IR IZA-NY ITO Kuva kera na kare kose, gukoresha amagambo ashisha, cyane cya ne ayerek<::ranye n'imyanya ndanga-gi rsina cyangwa n'i myanya ivubu ra imyavu, bihezwa mu biganiro bisanzwe bya buri munsi na buri gi he. Byaje guhashywa n'umurego, kuva aho dusogongerejwe ku mico y'ibindi bihugu no ku madi ni yabyo. Byaje gukara bigeza aho i myanya ivubura imyavu yaje kwirwa « ibireye iseseme », « ibireye ishozi »;n a ho imyanya ndanga-gitsina yirwa « ibishi ta ni », « ibiteye isoni » . Iyo mvugo rero y' « ibireye ishozi » n'iy' « ibireye isoni», isigaye yemewe gusa mu mivugire i r ayega; ni ho dusanga ivugitse u ko iri, kandi yaba i vugiwe igihe, n tishishe. Tuyisanga mu migani, mu bisakuzo, mu mbyino, mu ndirimbo ziherekejwe n'i ncurango, m u ri za byenda gusetsa no mu rwenya ... I MI GAN I l nyamibwa y"i mboro ni ishyu rswe . A kaboro gato karuta agarsi nsino. l nzigo y'imboro ihozwa i ndi . « Uhawe a rarya » ni imboro ya M unyengabo . I jambo ribi rikura imboro mu gi tuba. U tazi i ki muharse a reba imboro ya se igirsure. Uwambaye ubusa ni we ugira imboro ndende . Ubonye im pare vuba ayibohera u ruhago. I mboro y'umurindi isiga abana bashira ikajya gushaka abandi. Ushaka ko imboro zambuka umugez1 abania ibi ruba hakur ya . 7 Barihima ba Mujinya yasanze bamwendera umugore yica imboro. Ikibya cy'undi kirakandika. Impyisi irirya, ntirya amabya yayo. Vtazi Vmurera amureresa amabya imbere. Ukora icyo azi yendwa ahetse. N'uwendeye nyina mu nyenga yaramenyekanye. Vmugeni w'umunyabugugu yenderwa ubusa. V munyagihango yenze ntumpenze turaguriranye. umunyakanapfu ati Vko umugabo aguye si ko amabya ameneka. Vmunyazi wa cyane yikururira abaswitsi. Babona zireresa amabya bakagira ngo zimya zose. Isazi yaswitse urutare i ti Abasobetse imisumbi ntibaba bagihishanye amabya. lmbeba ikubise amabya ku ishyiga iti nanga ko ibyaha bihora byandaraye. Vtinura itari -iye ayigeza ku mabya. Inkururarusya iswika nyirasenge. yan)ye ». « birabe Imihini iruhira imyuko, inyaga zikaruhira ibinyogote, abakunnyi bakaruhira abaswitsi.. Nshimwe y'umugore ibyimbisha igituba. Vmwana w'umukene akuna acanye. Vsuzugura agatuba ka mukeba kakagutwara umugabo. Ntawe ubura ishyano ashyukwa. Vmubyeyi giro aremaza umwana igituba. Vmujindiri w'igituba uvura imboro ikirungurira. Nyirambigira-mbizi yiciye ururasago ku gituba rwanze kuva ati « ay'ubusa n'ejo nzongera ». Ibuguma y'umushino imira imikangara y'imboro itanu. Imishishi y'imishino ntishira inogonora. ntangare ntanga Vmukunnyi mutindi akunira impare. V mushyukwe w'umukobwa ushirira mu itako. Vwirinda imishyukwe y'umusore ayinyarira vuba. IBISAKVZO Vrugo rwarazwe imishino, umwana avukana itanu. Ziraca i nyabikangaga: insya z'umutwakazi. lyo agashungo gashize agashino kayora ivu. Imbuga nziza iboneka ahaga: igituba cya mushiki wawe. lyo agashesho (5) kashize agashino gashora ihene. Inkunzi y'imiryango ikobora rugongo. Amenyo amerera ku majigo, inkoni igashibuka ku gishyitsi, imishino igashibuka kuri rugongo. Nshimwe y'umukobwa ikobora injuma. Indarikizi y'injuma ipfa yiseguye inzira. Abe�ekeranye ntibabura kwendana. Wanga kwenda umuja bugacya atwite. Vmurambirwa w'iminsi yenda umurwayì. Indyarya ebyiri iyo ziraranye bucya ntayenze indi. Inkoni nziz � imera ahaga: imboro _ya musaza wawe. Gatinze kazaryoha: agatuba k'uruhinja. Nyawlneneka: umusundi ku ntebe. Nyoko ntaswerwa aradimbarwa: isekuru. Kiva kivitse: imboro mu gituba. IMBYINO Z'INKORONGANO Cani mo Nyirangoboka cana mo Cana mo batakotsa mu rujuma Mu rujuma rwabyaye Ntibanyurwa 8 9 Ntibanyurwa yaravunitse avuna intini Avuna intini yo gutinika nyirabukwe Sebukwe arayireba arayivuma Nyirabukwe arayitora arayisoma aranga akomeza ubwangushyi; namuhaye amirire Ati humura ruukwe wanjye turi kumwe ya R wangamugayo ngo akunde anyirirwe ho ; Nzaguha ihene yanjye y'umusheru... ya R wangamugayo Mu munyinya w'amahembe hejuru I ND I R I MBO Z I H E R E K EJW E N' I NCU R A NGO (umuduri) Mugoyi wa ruguyaguya wa ruhuta kurekera wa rugusha ku buriri òyir'imfizi, yivuga ntigire kirengera mu gitondo nkayibura yo kicwa n'icumu ry'iriva-ruganda ritagira umuhunda bakarimutera mu mpyiko rikamutsinda ku mbuga. namuhaye inshyushyu ngo akunde anshyukirwe namuhaye amavuruge nyakwicwa n'icumu; ati ndi umwungura undi ati sigaho kunshuka wabaye umwungura wanyunguye ho ubugore ubu bukobwa nkabushira n'ubwana nkabukira nyakwicwa n'icumu. ya R wangamugayo ngo akunde amvuruganye mu mbariro z'amatako arishaka aribura yo kicwa n'icumu ry'iriva-ruganda ritagira umuhunda bakarimutera mu mpyiko rikamutsinda ku mbuga. Mbe wa gihungu we mu bwoko uri umuki? Yemwe abo hepfo aha ntacyo mbatsindira kwa Nzeyingorore na Nyirahabimana m mumpe umuraza; nta munto turi kumwe ni intumbi yegetse ni inkingi yegamye ni intango yubitse ni umwenya w'amakara m 1cyana cya nyina Mugoyi ati ndi umusinga. ni icya nyirakuru yewe sogokuru wabaye umusinga bacyuhagize inkari ntimug ire ngo turahuze ubwo mwumva· tudakoma ibikunzwe bikamenywa namuguyaguye undi ati sigaho. kunshuka namuhaye amakoma wangeseye aya masunzu Yemwe abo hepfo aha yewe nyogokuru nta cyo turakora : Ati sigaho kunshuka washinze rigahama wo kicwa n'icumu ati ndi umugesera bagitereke ku ntebe bagisige mu bisage bagihunde amasaro gisubire mu nyana ni intoba-biziba nacuka azaba aza namuguriye yanze. wabaye umugeséra ngo akomeze umutima yo kicwa n'icumu ukanyambika intama intambure ry'iriva-ruganda 10 mu gitondo bikamenywa nta cyo yari amaze ritagira umuhunda 11 bakarimurera mu mpyiko rikamurs inda ku mbuga. Namwererse ikibero yerekera ikibero cy' inzu arasumba imisego nk'ushaka kuruka ararungarunga nk' uwariye r wungeri ara nuka mu nzara nk'uwashiruye inguha aranuka inzobe inuze nk'uwaraye mu nzarwe aranuka inkarakara nk'uwaraye mu makara yacirse inkonokono nk'uwariye inkenekene zo mu kwezi kwa M ara muvuze yararozwe ntibwaje mu nzoga yaburose mu nzozi aburenga mu nzira ntacyirwa Mugoyi wa Nzeyingorore ni rwitura--mu nzuzi rwa mpa-akaryenge ni rwirura-ku-ruraro rwa mpa-imireja si r wirura-ku-rurara rwa mpa-umukobwa! Y e wa gakobwa we, sigaho kuntuka 12 winyira M ugoyi wa rug uyaguya sinirwa M ugoyi wa ruguyaguya ndi rubanza-mu-igugu rwa Nzeyingorore inkuba ikubira nk'intare nkagusha ku bibero ngakesha igiraramo. R wishin.za ku mikoni rwa Semukoranyi jye umukobwa ushira isom ndamureba akanshisha na ho mu nsi yarashize' dore ugenda ushibaguza nk'ishashi ya musheru. R eka nsumbe imisego ndahunga imisuz i y'ibishyimbo by'imirura n'ibij umba byokeje n'ibira biravuruze n' ibisogi bidahiye waj e uriye iwanyu nyakwicwa n'icumu! Nagukoye Girare cya Serurenderi nrirera umukamyi nrirubya umukamo ikamwa diri diri ntikamwa donyi donyi nzay ikubira umukoma nyijyane i Gikore mu bikombe bya .Jurwe nzayikwe Nyanzobe we I mana zarirse wowe zarakubitse Inama yayo So ayihinge itabi nyoko aribagare musaza wawe azaribunze imibaya mugaruke mbahake nyakwicwa n' icumu. akayigarura nk'isuka imwe ihinga ahoroshye akayijabura nk'umusomyo byagera mu gicuku akayivuza nk' ibihubi by'ingoma z'i Gas eke z ibariye igicuku akarenga akanyuza agakunda akakurura nyakwicwa n'icumu ry'iriva-ruganda riragira umuhunda bakarigurera mu mpyiko rikagursinda ku mbuga. Reka wa gihungu we winka ngis ha gatare gatera umukamyi kagarubya umukamo gakamwa donyi donyi ntigakamwa difi diri gakubire umukoma ugakure iwacu ntacyo wari umaze nyakwicwa n' icumu. .Jye nzajya hakurya kwa bene marume kwa babyara banjye kwa R wicumugize kwa Cyuma cy'umuhama wa r uv umba-ntambara aracumita nrashishwa ayishora nk'icumu 13 MU MA TABA I NY AMUGARI Mu mataba i Nyamugari umugabo yaragiye ati yemwe bene urugo nimunca nire indaro bari tuyicaniye abandi ati nkunda aho abandi baryamye bari urarara he mugabo ari ndarara ku buriri bari ku buriri hari abana ati ndabaryamira neza bari urarara mu rugo iyo ati sindi inka mw'uru rugo bari u rarara mu mfuruka ati sindi imfura mbi mw'uru rugo bari urarara mu kirambi ari sindi ingarama-kirambi bari urarara mu mukubo ati sindi musheru iwanyu bari urarara mu rutara ari sindi amasuka iwanyu rwema ndarara ku buriri bari ku buriri hari abana ari ndabaryamira neza ati ndahengeka urubavu umugore aramusubiza ari ubwo uryama ku buriri u menye ntu-nkonH:n: inkanda nrukome n'ikirago ari iyo nkanda sinyikoma n'ikirago singikoma. 14 Yageze ku buriri amukora ku mukondo um ugore nriyihinda amukora ku bukobwa umugore nriyishanya ahubwo ubutwenge arabuvuza ati ni kose yewe Mbaraga we ko ugarukanye imbabazi ko bihinda nk'urubura bigasuma nk'amashashi cyane ziri mo ari zingahe? undi ati ni imbumburi yayo nayihawe na Mungu nayireye umukobwa mu nsi y'umukondo urukundo rurahama komera wumve mivumbi... Umugore aramubwira ati Muhimpund' u ni uwawe Nyirayabo ni uwawe na Nkundumugenzi ni uwawe na Rutanga rw'imfizi ikibuze cyose ukijyane. Umugabo aramubajije ati mbe yewe mugore we ko ugaba inka mu rugo umu wagera ku bana ukarusha ho umugabo wawe aba hehe? Ati ejo yaguye i Bugande tugize imana yahera yo tukibyarira abandi ... · 15 BYENDA GUSETSA, URWENYA NO GUTEBYA Ba bajij e ikiremba bati kuki wanze kuro ngora? Kiti nanze kurongora ba nyoko bakiri ho. Semikizi yatonganye n"umugore, umugore a muzimba mu magambo, bigeze aho Semikizi ati z iba wa kagore we k'amabere y'impenebere! U mugore ati urinda uny ita impenebere ko wanzanye ngo u ny ende waranzanye ngo unyonke? Semikizi ati za na icyo gisebe ngitsete! undi ati nseseka naras wewe i Mutara na Mutende iyo ama bya avuga nk'a masuka asenyagura urusenyi!! !!! Semuhanuka yagambiriye gusa mbanya Nyirarunyonga a bu r a a ho y a mu t u r u ka , y a na mu t u ma ho u nd i aka musibiza a mwiyama n'ibitutsi bitagira ingano. B u key e S e mu h a nu ka a hi m b a a ma y e r i yo ku mwoneshereza, azana inka ze, azitur ira mu buro bwa Nyirarunyonga, maz e we aragenda yigaramira mu buro r wagati, abeyura uruhu aru kubira ku nda, maze « r wa mo» ireg u ka ir eba ij u r u ! B a bwira Nyirarunyonga bati inka zakuyogorej e u murima. Ni bwo amanukanye n'abahungu be n'abuzukuru be n'abakazana, inka bazuhira ibibando bazikura mu murima. Nyirarunyonga rero sinzi uko yaje kurabukwa aho Semuhanu ka y ig a r a miy e, y ifata ku kana nwa àramwenyura ati Nyirarunyonga ko bambeshyera ngo nkunda imboro, ati n'iyi nitoreye!!! Nawe rero abeyura inkanda, ayisokaho; yagapfe, yagapfe, reka sinakubwira ; abuzukuru be babonye 16 nyirakuni yashishikaye, baza baj e kureba icyo ahugiye ho, basanga yicaye heju ru ya Semuhanuka . Bagize bati r eka t u z e d u hane tyo mbwa y 'umushu mba ya.ko nes her eje, Ny ir a r u nyonga a t i nimu ndeke mwinigire, ati nimwigendere ndamwifasha bana banjye mwe. Barigendera. Ariko haza gusigara akuzukuru ke gatoya, kaza guhèngeza kati es e ibyo bishongonoka ni ibiki nyogoku? undi ati ni ibyuya by' abakiranyi. Bu keye umwami Mazimpaka avuye mu muhigo imv u r a is ho t s e y ug a ma k wa Ny irai:u ny o g a . Nyirarunyonga akaba atetse isogi iza guhumurira umwami, ni bwo yatse Nyirarunyonga isogi ngo yihumurize undi arayimwima. U mwami arenzaho aritahira, ariko ataha aritahanye. Bukeye atumiza Nyirarunyonga amwiriza ku zuba; undi aza kugira inyota, yatse amazi bamwuhira isakare. . .. ! Ni bwo rero Nyirarunyonga agize ati yuuu, ati yemwe bakobwa, ati koko imins i ntihwana; ati ejo niriwe ku mukimbagiro w' imboro none niriwe ku ngoyi y'umu ruho !!! I. INYITO lj a mbo I GI TUTSI ku r iso b a nu r a mu ny i to ntibyoroshye r wose, kuko rikubakubiye mo twinshi. Kurisobanura bikunda kugorana, cyane cyane iyo uhereye ku buryo bukoreshwa mu gutukana. U muntu ashubora gutuka undi ku buryo bwinshi. girire no mu myifatire. l. Nko mu mi Urugero: Gutunga umuntu urutoki rwa marere u karutig isa; 17 gucira hasi; gusa nk'ushaka kuvu ndereza umuntu ho amaca ndwe; kwinuka umunru cyangwa kumwikokomora; kwereka umunru i ntunura cyangwa kumuhem a; gucunira umuntu ingoni cyangwa kumu rerera inoni; kurebana umuntu agasuzuguro kavanze n' iseseme; kwigana umuntu ufire ubusembw a; kw icecekera nrugire icyo usubiza ugururse ... 2. Nko g-ukore sha amara ng-a-muti ma utug-ambo tw'utunifu. cya ng-wa Urug-ero: lranga-mu tima ryo kwinuka cyangwa kwinukira umuntu; Urugambo rw'urunifu nka: asy i, apu, na we ... 3. Nko g-utukira umu ntu mu matamatama: unyeganyeza iminwa ku buryo uwo uruka aru mva icyo ushaka kumubwira; cyangwa se ukavuga gahoro cyane, ku buryo urukwa yumva umunihiro w'ijw i, ariko nragire ijambo yumva mo. 4. Nko kwima kimug-e newe. umu ntu icy u b ah iro g-isa nzwe Urug-ero: Kunyura ku munru musanga nywe nrumusu huze, nrumuv ugishe, cyangwa se ugasuhu za abandi we ukamwi horera; Kurikiriza ugusuh uje; Kudah<tgurukira mu cyicaro ugukuriy e. 18 S. Nko g-ukoresh a amag-ambo ara ng-uruye ka ndi ase sereza: nk'incyuro n'ibisebanyo ; cyang-wa se ag-arag-ara mo ibyifuzo by'ubug-ira nabi: nko kw ifuriza uwo uruka kuba gurya na gutya, cyangwa kugwirirwa n'iki n'iki. Hakurikijwe rero ubwo buryo bwose. duranze ho urugero u munru ashobora guruka mo undi, dusanga icyakwirwa IGITUTSI ari icyo ari cyo cyose umunru akorera undi, amugaragariza se cyangwa yerura akamubwira mu mv ugo, agira ngo amugaragarize agasuzuguro, amusebye, amusesereze, amusarike, amubabaze, amurakaze ngo abone uko amugayisha mu bandi, maze amu hindure imashiro ry'ikinnyego. Ibyo bikaba byasharswe kandi byarekerejwe n'ubigirira undi. Kugira ngo imvugo cyangwa ingiro bihinduke igitursi, hagomba im purirane y' ibinru byinshi. Kugira ngo ijambo rihinduke igirursi, birerwa n'urivuze, n'aho rivugiwe n'uwo aribwiye, n'icyo arimubwiriye, n'umunimbiko w'ijwi arimubwiranye, n'icyabanjirije iryo jambo ... n'ibindi ... · Nk'uko ijambo « igirursi » rikubakubiye mo byinshi, ni nako buri wese ashobora kuryumva uko yishakiye, akaryiririra ikibangamiye icyubahiro cye. N k'uko rero icyubahiro cy'abanru kirareshya, ni yo m pamvu nk' icyo imfura y'i nyangamugayo yita igitutsi, arari cyo gironeka i c y u b a h i r o cy ' u m u n y a m u s o z i ; h a r i n ' a h o uwo m u ny a m u s o z i a b o n a iki n nyeg-o, a r i k o i m fu r a y' i ny:mgamugayo nttg1re 1g1tutsi i habona. lgironeka icyubahiro cy'umuntu m uku ru si cyo gironeka icyubahiro cy'umusore. Biryo rero, rwakwemeza ma shiti ko uburemere bw' igirursi burerwa n ' ubwishishe bw'ututswe n ' ubusuzugurike , 19 bw'utukanye. Ututswe n'uwo bareshya nrababara kimwe rimuhama. , Incyuro mbi kandi itibagirana, n1 ucyurira n'intozo aho kuribwa n'umusega. kurwanaho, n'iyo atutswe n'uwo asumba. N'uwaribwa n'imbwa yaribwa lgitutsi cyibanda ku ngiro, ku ngeso, no ku myifatire y'utukwa. Kunegurana ubusembwa cyangwa se guseka ubufite, ni ubunyamusozi bubi cyane; kwita umuntu «gacumba » , « sekarema » , « kajisho » , « kanyonjo » . .. ubigiriye gusa kumunegura ubwo busembwa, biragayitse umuntu ku be (cyane cyane ababyeyi) l" aba yarashoboye kurengera, kurwanira ishyaka, akarenga ntabikore kandi yari abishoboye, akabahana, akabarya, agahitamo umugayo ngo akunde yiramukire, acungure amagara ye n'ibye. Mwibuke ya ncyuro mbi yashubije Nkundiye iwabo . lgitutsi kigaragazwa mu mvugo, mu ndirimbo, mu cyane kuko acari we uba yarabyihamagariye. Cyakora mbyino, mu nyandiko, mu gishushanyo. lbitutsi byo mu rushyigikiwe n'umubano musanganywe, n'umurego w'ijwi abanyarwanda batari bazi kwifashisha inyandiko. ushobora kubimuhamagara, ubivuganye. bishingiye lbyahebuza umugayò ku uvanze rwenya n'ubuhemu n'uburere buke, ni ukunegura, ni uguseka umusazi, ikigoryi, ikimara, ikiremba ... ; ikiremba cyo haba ho uhwo bagitaramana, by'urwenya rwo kuryoshya ikiganiro, ariko burya baba bagihemukira. Utukwa, atukirwa iteka imyifatire n'imigirire yaba iye bwite, yaba se iy'abe (incyuro), kuko burya buri wese yubahwa cyangwa akagawa bihereye ku myifarire no ku migirire ye. lyo umuntu yifashe neza, bishimirwa we n'abe, bikabahesha ishema n'icyubahiro mu bandi; yakwifata nabi yiyandaritse, akabigayirwa rwose kandi ntabure no kuba asebeje abe. Mu birutsi bisesereza, ibyinshi bishingiye ku ncyuro. Umuntu acyurirwa ubishoboye imyifatire arabimenyera, rubanda ikazibagirwa. n'imigenzereze bikazahinduka ye; urwenya, Warwanya incyuro y'ibyo wakoze, rubanda bakarushaho kugucyurira no kuremereza icyabyaye iyo ncyuro. Bikaba mbese nk'iyo umuntu arwanyije izina ry'irihimbano: ni ho 20 mvugo ni byo lgitutsi byinshi cyane; cy'inrarukiraho, ibyo biterwa kivugiwe mu n'uko nroganyi zicamutse, cyibagirana vuba. lyo igitutsi gishyizwe mu mbyino cyangwa mu ndirimbo, gitinda kwiba_girana, kuko kiba uruhererekane kiva mu karere kijya mu kandi, kigakwira igihugu cyose. lbitutsi bishyirwa n:u mbyino, ni ibimunga ubutegetsi (binegura abategetsi) n'ibirwanya ingeso y'ubusambanyi n'iy'ubusambo: bafatira ku muntu umwe akaba nk'·inranga-rugero. Hari ubundi buryo bwo gutukana bwadurse aho u Rwanda r.umenyaniye n'amahanga avuga indimi zindi zidahuje n'urwacu: iyo abantu biha kuvuga ururimi abandi batazi, babavugira ho, baganiraga mu kinyarwanda, nyuma bakiha akihariko ko mu rurimi rw'amahanga, abatazi urwo rurimi bavuga ko babatutse!!! Il. GUTUKANA MU MVUGO Tumaze kubona ko hariho uburyo bwinshi bwo gutukana, n'ubwo tutabujambuye ngo tubumare inyuma, ubw'ingenzi twabugaragaje. Muri ubwo bw'ingenzi rero, 21 \ ' '. ' . ). \. �- \ ' l'J\) \ \ l\ • l \ ' :f - Baz : ;t' - Subiz : Narora ikigori ngata uburi ku isonga ni ubwo gurul<ana umunru yifashls ije rr1,,.. l \ t '� / )� i l Gorukana abanru barererana amagamt>6, na byo biri - kwinshi. ' / ·' l. Nko guteré·rana ubùse cyà'ngwa ububyara. Byo nribijya bigaragaza ubugome, kuko bifir e ishingiro rylibyo mu muco ugenga imibanire n ' ubusa n l t a'ne · rhu Banyarwanda. Ababyara bararuka'na1 rlri1<i-zira, abase ; na bo \basemt)ura aho basanzwe baburerana; ibyo byose byemewe n'urhuco. Amagambo barererana" usanga ashingiye ku busafnbo l bw'lnda. UwaJ?.tthitisha1J1.o ikiJ<ori n'ikima, watQra iki >f.r t.l \ t 'h l UHJ1' f tJ ;>J,.ll ...l iJJ .1,.1 I)W 1L' lfl 1 !l_fJ· t n-.1 'ftJ(i • J ttJ!.a&a tk.t. l ,, - Baz : · .. r1 <,:,-: ; ,1f11.. fil T 1 Il. r· fl! Gapfushe ab.anzi mpfushe abai;)yima, abagome bazaba · · .,.,.,L�'- ''L n bagaba�ur�e'��'·R.w�nda1; · .· ,.; , ' r •. 1_ IJ 1 ;J ; ·�{· 11 ..; - t ;. Kàbure tbyago mporane tbyara uJye uhora wororera · . 1 • 1 � • , .1. �' - ,, ,. ,._, rubanda; lyo)1'1Pfg. n't�Qqj, ...,-· )•,_ L· . ll ,., n o( • l ,� r•; . ,. . , .. , :.;.rn-,::�.r tni', N ·o gu k· orcsha 1 m v u g o y Imp1sha-mlltegu k . Urugcro: Baz · -gt:i J Uwaf!.uhitishamo ù1a11J<a 11/i�zaJ<ttra ru:atn,ru .1ki- . ttJ<.aPa iki.? · . ·• � t _; ,,!_,, ·· , '·, 1 Subiz : Narora inanga, ngata· inaguna: (ngatina�ufa-= gurinagura) . 22 .. r '• :.'lf' ikima (ngarik'irt\� "�' llll,IJ J1I.d IJI!J rl!. .. n. Al' " n'ttmuJ?.ore w awe, i m_rrtrt4al Nyoko ;i'J'ftP.q_sfJ-irJ.-1/gf?o,, u.lfR4-8�[f;l,rlt�1'1rW!!iJJ4r 1f_3-'J!ift.lf"lza . J!rltl'f/def t J br ). f,1 'f ·�·1•11 1. n,,. 1 , 1 ' • ����ul])�:,,N!!Yih.fln.za .r:n�m�!<.,-·, ) . t_d,,: _,, --,1 B'!rlJ�Is.Yva 1�tgi ritp}Vt1. ugez , e .lq� icur:n.i wpngere hp f� ra ,.!TI�I;D!l>�!/ ,, Jt1 ).• ! ) () , ' t·' )l,,,'> ) ' •' --.i �l:ll:>i�r: 1_,r�m�e:. �a. ,mar:na,, kabiri_ ra y11Jl?,ma, A 2. Nko, gusbell.lbana,. � (lçor�shw.a njab<!tWa1n'abasabirizi, iyo basega ngo b'lronke ,)çyo J>i�: ira. Waba ubahaye bakaguriìka, waba nracy.o.uQ . aha,y,e bakagu�uk. a mu mag<})!lbo ukeka ko ari ibi$ingizq. . �.' ,, , .. ,, r· 0 ' ,, . J.fJ�uri!<-imJ!)q '' ··d ' rl!·•Ju gataru ,ç!l mama,. kane ra . mama, garanu ta _II)flma., garandatu ra mama, karindwi ta mama, l Ìlrrtuhani· ta m'ama,' icy nda <tat•nuftna, icun11 ra i/rn;r'tfta (1cl'l'filira·marna'l.mul • , :.o" .J •:. 1 Bazlirn :•Vuga•Jaffi<'ll(o'yè>Se' luzlhv6ngera'1ho· «l'io>'>' "'" - Subiz : Umunyarwanda no, Umurun'cli rio, Umtlgand� ____et, · no, Umunyekongo no, Umuhavu no, Umush· ·cl· :.l"· no (umushino). ,.d• , L(l ') ' fl'''f.'• 1 , ..' r · '-''h ' ,.c, .. -,rh�·· i q ''i t\fl ' 'hL 'Jr' t l>'' ' · t! .tt yo maga1 u o :Y Impts a -mu �f/� 1_1 � �a . ��· kt,, �az (� z�',ìn o� �h9JI ug���fl��. u,rg�rfll;o-nr,�?�;urst �_ � �?;J.9�" ��;��� i ubunze mu gtsubtzo. � � ,Jl�O�fr� _ 1.•(11.· lyo mvugo ishobora no gukoreshwa mil'lnagambo · o· J\J,lll Urugero : -. Ndagaruma umutumba urumbira mu rutoki: - Ukwezi kwaguye i Save imbwa ziràkurya - zirakumara. - .. Umunun_i,wi.mya.inuma_ , . .. - Umusambi U?ambanya imbwa. . .,, · •:J• '' / 23 ' . Hepfo aha hanyuze umugabo wikoreye umunyu, hanyuma yitura hasi aragwa, umunyu urameneka: ayora uyoka, ayora uyoka, ayora uyoka, asimbuka umukoni umukora mu nnyo, asimbuka umukoni umukora mu nnyo, asimbuka 'umukoni umukora mu nnyo! ... Enda iyi mitozo kora muri iyi mirama Intoki zigira inguge (kuzigira inguge) Ingata zibanga abatwa (kuzibanga abatwa) n'ubwo umutego nyagitutsi uba ubunze mu guteshaguzwa: "Bagusaba kuvuga vuba vuba amagambo ajya gusa, amaherezo ukaza guteshaguzwa. Urugero: gasumba agafundi, agafundi gasumba agasindu, agasindu gasumba agafundi... amaherezo ukaza kuvuga ngo « gasumba agasundi » U rutaro rwa mama, urutuba rwa Menge, urutuba rwa urutaro rwa mama, urutaro rwa mama... · amaherezo ukavuga « urutuba rwa mama ! >> ' Bene iryo dondobekanya ry amagambo .yihishe mo ubufindo, rikoreshwa ahanini n'abana bigishanya gutegana mu magambo. 4. Nko gufatiraho. Gufatiraho ababwirwa, bakabigira n'abisi, ' n abahimbyi. ariko Babivuga bikoreshwa n'abasizi bashaka basa kwisekereza nk'abatinyuka kwandagaza uwo bafatiyeho. N'ubwo biba bishingiye ku bisetso, ntibibura gusesereza uwo bafatiye ho. lngero zo gufatira ho zikunze kurumbukà mu bisigo . 24 R ubanda rutukana mu magambo asanzwe, kandi mu nteruro ngufi ngufi. lbyo bitutsi byifuriza utukwa kugwirirwa n' ibyago nko gukenyuka, gupfa, gupfusha, gukena, guhemuka, n'ibindi... Garumbe ururike; gasye ibiheri; kamenye ins h ut i; gahenere umug ina; gakubitwe n'inkuba; kavomeshe ihembe; kavome ibiroh wa; gacike amagur u wiruke; gacike amaguru ugendeshe amavi; kanyagwe urarakama; �ayoboze i Ngamba utahagira umumenyi; gahingishe igiti; gasekere abiìhizi; kasamire ubusa, gatwarwe intambike; karire amaraso; kanywe nzobya; gasinde amarike; gasare bikurye; gashinyike zishikura; . gasabe uwo wimye; gasabe igikona igikororwa; gasabè' nyamunsi umuramuko; gasabe inkongoro inkongoro ; gasabe sakabaka isakamburiro; kabarize izuba mu kirago; kabaze inkomanizo ko bwakeye; karore ibiìyi ibirori bije; kagarike imbavu nk'imbehe; gahabwe ivu nk'iteke; gatukuze ubura nka rusake; gatukuze indoro nk'indabaruba z' umuko; gapfe mu cyi baguhambe mu cyibo; gapfe muri Kamena bakumeneshe inzu; gashirire amenyo mu kanwa; gaore ibikoba inko nd a ztgwe ; g acikire h ag a t i Urugero: Agasindu Menge Gufat iraho bikunda kandi kugaragara mu mahamba iyo abaririmbyi banegura abatindi (abadatunze inka), iyo. banegura abazungu n'abakarani n'abaforoma; cyangwa se iyo banegura abahutu. S. Nko gutukana kwa rubanda. Inzogera zibura imbwa (kuzibura imbwa). Haba H ari ho ubwo igisigo cyose kiba kigwiriye mo inganzo yo cyangwa se ugasanga mu bisigo h ari mo amabango amwe yibanze ku gusebanya. gufatiramo · · 25 nk'umubyindi; gacike imboro umugeni ageze mu irembo . (} .J'J 1' gaterwe amaby1. amacumu aterwa abaga bo; gakam1re nasi1 nk'ikizjba; ,kqry' w_Y.rrna n�·ull)use�e,; ga)mz� url!�aro nk'url)l)i.çjl; ��p,yare .ufi�!f.l9il .qg�,ruhaya ,.,, 1 , A , , · l J, ....!..-'.. •.J1 ,J l " ' 1 "J' 1 .;r .., 1 , l 1 A I�L t S.l 6. Nko gutukana kw'abana: Birangwa n'urutoQd��pnyc: rw'amagambo afite umurya unogeye ugurwi, bigakorwa ari nk· umukino w· tugùy-iguyi'wlfl·remo ubuH ndo ·bwtimplsha mute�ò! Akamaro kabyo, Ai uko bitoza>.�l:iana 'kuvug<a rleza, . i ,; ,·r . , 1r' guhimba, no·guf�r{ mu murwè. _ �i •• J }( J J • ., i (IJ 7 . Nko gutukana kw'abashumba: Bishamikiye ho no gul<orbnga,!l b'ilro'ba m{>·'artlagambol1ashishùy'é\ w-a)>tlmva aka'g us hi'sha'; ayc!i magambo • aba yé'l'lde�e ·)fl'lili ''tnyanya òdanga-'git'sina>kamli1 àteukana1kù•ri1 NIYIN>A'w'-ur1i0i1tu: J , • ·" ..... �.J , '' 'k'J/l c t,... ' r�l ft�>{flJ 1 .f/0 i)f:! n ;.�_,HI.,-GJ-lT.l!K4NA. �W;A.ij�4;) . u�u ana ,J·-�· q kw abaqa J .' 'fTl, JI. i)'t' u/1,: n!.< ·>)'J Dishingiye ku mu'n> wa . 1 � _} 11? ,j J'J.. {l "'' �' 1 f J . �n ,, n • . n , ..,h myarwanaa wo kurera Dacyana. !�Mu 1<1hy rwanda , , . "" , 1·t;,r · t)J r1r.t 1 J'll rt t:..f j .,l,l_;/f'l umwana arerwa na bose kuko ngò . aba ari· uw·a bi'1se; .« J .'l.lt!_ l JI'I ' ., l iJCiiJ )', lli"JJ,rfif' ·•Q b.IrumvJ'kana na none ko auo bose bamurera atari kò oaba b'lbifiç.e.IT)_pl,,�rulwr�" rung;aJ;J _ ,a J;, urt1hare SWii--J m(1t}re ni urw'ababyeyi, U/Wa kab.iri.ni u);w:urungaoq, lJ.bl.JiJi!'�inyç bwinshi, umwana abuvana mu bo biriranwa ari bo babyeyi be (ìyo ùrriwana aki�'i muw cyàtt'e) na ba,gerìzil(be '(iyo arangiye guraba�uza· 'agasahga 'ibandi'bfriranw� . . J k. · .. , . k .;.l li J � ·->. ,IJfiJ,;, 26 �\ o�:. , !LrL l /11 - ry. ,( :u ·r'<•1'tl 1A _, :- � t • l rr 'JJ lyo umwana any�ye-àho atagbmbaga, baìnucyaha bagira bari: Kanyare ic6 n'umucagare/ Jbayiee bayijyane· i Rwamiko/ bayikobaguze imikoni/ bayikoherereze _,i/ j, ! l ,di l lJ uy1rye. � • ; - lyo an ye aho atagomba bakar;nucy;1ha bagira bari: Ubona -aho uneye wa nyoni we/ �neye mu kebo ka Y oboka/ ubeshyera abana ba Yoboka/ haguruka uyarye/ uba wambuye so na bene nyoko. • ..-! 1· ,, f1 �, , : •1 / r_ Yaba asuriye abandi ab�iguje cy_angwa_ pkubise intpmev.(e bakagira bari « Gasure inyo n'inyamunyo usomez_e, ar_n;�'Zi ,y;ubugad,>t cyang�a. se bar,i « Gasure inyo n'inyenyeri, n'inyambo z'ibishirira » cyangwa se bari « G�surìre so'kù iro�/"nyÒkÒ Jaryahgarane mu we/ abyey i s o k o / �g o y�m vf m w a . � , _ ; bya b1dudu · Gasure « mawariguraniça» cyangwa bau iyo r�/ ''mwer� ya F�'r� )),(r'n�Jii •• ,t J/1 ) 'dud�bi;�; ' i�b · u/ � n. l(ta*uhambye u�rera IT)U / _ Jlyo ' usuze batamumenye ahubwo ' ·hakumviklma umun uko· w'umusì.tzi,t bar.rht•rtt usuzc: bttgi ra bari·: ? l! l ..., ' � 1 l l l a) Usuze usuze/ asure mum;mvne/ munemune wa rubimbura/ rubimbura agi�;a ihembe/ . ihembe ari iry'ingona/ ingona yora izuba/ iryotera ku kan�nga/ . anunge amagar'a hasi ». b) enetene/ atenereze hirya Usuzç. usuze/. asu '.l>i>ko , n'igihuka/ atamira -"" ' '!."' aramba a/_ badatem m_u,sambi agih�kenyef icya 1 nkoko/ cya di ikiby\n un akinug razana nyiraba •· Iyo umwana yifashe nal;li; n.i ngomJ�1yvp ko abicyahirwa. Abakuru bashobora kumukosoza akanyafu, ha' ho abahdi l:iàha bàk-àìTiukosoza 'kumuseka, kumurrlwaz� kU'ihu nnye;.,"a1,11 kt.im utèsha· isnerrla, · bab<muRwèna, bakamwer�ka kb lé}rd ;tkoze 11'ubu'ryo hgikoze bìgaylt�e. ,)1J �· , lJruger<?: « « 27 c) « Usuze usuze/ asure agatùngutùngu/ nt agatuga mubyindi/ atungwe n'ayo aneye/ avurugute ayo mu cyavu/ ahahe ayo ku ishyamba ». d) « Usuze ni nyirameko/ ateke inkuru munani/ asange zashiririye/ yigire kwa gacece/ ahace ingoma y'igicike/ acike ikirashi mu nnyo/ imana zamubonye/ zimwubike mu kibanga/ z i m u k u r e urumambo/ azapfe atanyagurika ». e) « Usuze usuze/ afate akavumu ashyire mu kavure/ uko ingoma zivuze/ avugire i kuzimu/ nka nyiramuhari »· Bagasoza izo za « usuze » zose bagira bati: « sinzi ikinyarutse mu Kinyaga/ sinzi ikimanutse hejuru/ cyambaye inkota n'umutana/ kirakamutanaga mu magara/ gùgu, tumba urunnyo ». lyo bigenze bityo uwabasuriye ubwe agaragazwa n'imyifatire ye: arirakaza akivumbura, akiha ibyo gutukana no kurwana, cyangwa se akigunga ntafatanye n'abandi gurondagura za « usuze ». lyo umwana avu nnye ikimu bamucyaha bagira bati «Kavune ururi n'urutini/ n'urutaro n'urutarataza/ n'amabuye atatu/ n'umuserebanya wa gatandatu ». Gutukana kw'abana gushingiye na none ku muco wo kurera baka ngishanya. Urug ero: lyo abana bahuriye ku gati keraho ubusogo, - bak�gasangaho ubusogo buhishije, baslganira kubusoroma bakangishanya ko uburiye aba agwiririwe n'ubuhene . lcyo gihe, iyo ari abana b'igitsina kimwe, barabusoroma, bakirira; na ho iyo badahuje ibitsina, bamwe bagira bati: 28 « Ubusogo ubusogo ubusogora-mabya, umuhungu uburiye aswera nyina » (abo ni abakobwa); « Ubusogo ubusogo ubusogoramabya, umukobwa uburiye aswerwa na se ». (abo ni abahungu). Bityo ubusogo bukabura gisoromwa, kuko buri wese mu bana bar-i aho aba atinya kugusha ishyano ryo guterana ubuhene n'umubyeyi we. Bene iri tera-bwoba twarigereranya na rya rindi ribuza abana gucana akatsi kitwa « agateranyangabo » ngo iyo bagatwitse iwabo bararwana; ribabuza kwica urutambara, ngo ba nyina barubyara; ribabuza kwarurira nyamabumba, ngo ba nyina bakuramo inda; ribabuza gushotora uruyongoyongo ngo rwabanubora mo amaso ... - lyo abana bahuye n'uruvu, bihutira kuruvuma kuko ngo rubatanze rwabacira bakabemba; baruvuma bagira bati « Ngutanze gucira, nujya gucira uzacire inkaba y'amari!SO ». lyo mvugo, abana bayikomora ku mvugo y'abantu bakuru bitabaza iyo batanga umuteramwaku. lyo umuntu ahuye n'umuteramwaku mu museso, akamubona akiri kure kandi aruzi ko nta handi ari bumuhungire, ko bari buhure byanze bikunze kandi ko bari busuhuzanye, yihutira kumira uducandwe agira ati « Nagutanze/ nagutobeye igidìzi/ naguteje urugimbu/ rw'inturo y'intumbyi/ nkubagira ingumba y'ikinyabwoya/ n'indi ya nyirahuku/ nagutanze amaronko/ nujya kumira umire imosho ishyushye/ (agacira) ati ngutanze gucira/ nujya gucira ucire inkaba y'amaraso. - lyo umwana yitsamuye akuri iruhande uramubwira uri « Gusku » cyangwa « Tumwa » iyo ari umwana utaramenya kuvuga. lyo abizi ugira. uri « Kira akabi» cyangwa uri « Kira ukirye » (kiba ari ikimyirah iyo ikaba ari impina-mvugo y'umutongero muremure ubwirwa 29 uwirsamuye_ cyane kandi kenshi, agumya kubuza abandi fl t l J ) ,i t l f •, J;.t,t• 01 � )1 . i ... epfo na ruguru. : Bamtt�nge�a ,bagiçfl h� i, « I}jra <!l<t!ruka(1 ukir� ukirye/ usa be:; igikc;ri1 iglk��X�b .rwqpgert:; ;r,wJ.lnamat:tgaj J.llpw ami u�ttba�a ub'f.oko/. n�alçub.i\za icyç>, y.:arlfriY,y,{, apo gl}hewuka ' ·J J J • : . 1 1 ) '� ' A t .vt • �. 1 1 1 w;a PfA �.-,. .. « Urarekurura bakayarunda/ wabaragaza bakarumanga/ wanyara bakarika/ wahirwa mibarare agakoma ». Uwo babwira '-nawe. , a�hob0·ra" gusu brhu:!ttgi ra • a-ti1 q< U&ate ' us•ayàng1!1na ·' nkl ii"iyòhgor>iL •Y < 'llfa m�i ré HrrflJ <r rwà'n'gb' nk'ìmbeba 1 ù ha'b we impund'u1 rllhukara. Abapfà·bararlsiga 1 abavurse ·bakansan�a· l · u mwanz'i ukw�nga' 11-ral<amùgira· inkokoral inkoko zimuryane imyaniko ; A ragatamagizwa n'umutavu w'urun fu. f}�wqsiga afat uw'•'nzara umurizo ». 1 J J'tt- � _) ;.... t - ',.... n. -(, : 1. .,.� r ! A o '' '· o1·��· 111 Tw.ibutse ko ubusanzwe , 1yo u m u nt u y l tsam uye ukamwutn và ugira .ut'i l« Uirakire » na>r 1We 1 1 ati l <ctwese » kum'va " uwitsamuye l'ltÙmubwir e 'ngo·· �� urak1re » byo ni ubunyamus òzi.t Kutiki'r iza,ukubwiye n:g0"1« umkir.e·>�, A;iyo N i' ubunvamasvva. , J ' l t J • I I J. r'1 J, ) fl i,O :r t,.u<iL>irL. ! . · • '' . l' • • ; ' .l l iÒ�>All-g O i• l (ll 'l<_•J1 J Uwi'tsàmuye· ka'ndt. ushoborai kumubwiro uri .« TJ.rabre, vùbi �iankizè, n\ltankiza- 'l'ltuzanki1la' » . :{; •l Ubu hateye imvugo igira ngo « Ongera ». �� 1 "· � t , ,. .. 1, · l l� ,., ,.. ' � • l ' '' · « 1, 11 · · J, l )J , A ·1 J.., ; , , lY9_ urnwana, 1 y_,igan,n;ye . ap_.P. !ldi i b,i�a 1mq<::;>.e , 1 OP,f kubakopera ariko akabyitirira ko ari ibihimbano ,bye,bwir_�! i nyuma ingaruka zabyo zikamugwa nabi, bamunnyega bagira ba ti « U rwiganWàJt>v/a•rtmskushwe twàma�él ab�na•. b'i mbeba ku· ruseng� ». �-· � � } ··! . r �� ·J./ >111 : ,, / t i J ·) . ;...1 , n L j l,/ o·t ·) � f.l 1 r J " � u . . : ., . '� n . : 1 ; ) 1 1 J • t ff U, ( ) (t � A r·. H l ' Il ,: ���> _ um :·: ;2 a as �p to��1na,1 a t��� . �?a�am �e � �ere ��l bamusub1za bag1ra batl « Ututse uramututse aba an�tse uwa • . Ui r . ' t l l. 30 f' l .\ 1 0 • ,. l>.r l l rl 1 • cl ... JA ·w 1 , ' · . , ,, • J urn : ;; • nytna » cyangwa s e ngo « Ututse utamututse �p� Y,itu e ·. p ,� , , J Tyo abana baiJ.wànira uburyamo bàbigi'ra bavu�àl hgù1 «Uri imbére- irtiberé 'ibw'amt'/ u ri'hag�i:' fHagati1ra; i1n,gomà/ 11 uri' iriyti Wta il\yuma ' irlyoma icy'urò·>{: 1 ltyo �ihe, 1u ryad1� ivure yihurira kuhava ngo aze hagati, inyuma ahasti'rliklre' ·1 1-,J ,..f. 1 ·· ' : J-qJ '' , t b : 11.:_ f . ' .cJ und i. ' i ' f ;.ft.tl ( '' ' J �' .100At .:..! : J'I L'! !_.d r· I, JJ - 1 1 t. N � j 1 1� ...f ��d J. 1 J ' J.t G.u.çl,l�jlna k�(aba�a gusbingiyq na--o�Qne ku muco wo.kureta 1 um waP,a bamur�kaza , ).l,go aca,muk�, .kt,�kp , ku.ra,ka r.� 1a.r.i . ki ffi W�1 · 1\1;1!, t.,bi�abura:4 .-fl�a !ilya P.ugap(>; , cl.Jko ku.rà,�;IZ,<It bigar�gi!Z1� -nq gukabj,ljiz.a,. po;l<unny�ga no ,.g,ukweoil•. • •. . ·�:_:. m ; · . ..... . ' l . JiisJ Urugero' r�b' ku'" n�yeg'a cyan,kwa'gò��ria ) J •.; r l.. i' l ! . d lf · IJ J -�] • "1'1/ :\ f1 •� ;.. J O iJ ; ,.. j ' 11 ! 1l . 1 1/ l •t·«;Enda · .unmnckej .. w.a�nyiJran?uga/ . Q.' i n �vn pyo,,[:�/ n':inzogeraJ à:e/' r.kazooke .) mool.r Ay,o �mag!lmbv avug\Va a-hl ere)(ejwe . HoJguhe;f11ana,,,f<IÌ!>J kwe-re�fll i Pf,OOl!ra. 1 ,, , .;,!1 • J 1.; r' ! ' rl ' U rugero rwo gukabiriza : « Nyirankabikab1 ba 'n kabàri/ u r<��Y1kal:iije, ayi1<om1 m.u dda--j. !:�hJJI\\\;u�ar fl.Jsla.,,v,� -any9nkp mu nnyo/ U tankubira aijabar: :JSOJ.Wn,g�y_eJ; j,fjl��l)i;; j-y� 1.M-ak.tì?;i1 w'umutwa ». Gutùkana kw'abana haba ubwo usangamo ubugome, bwibaSiyè · Gmunfu �urH&k · wa'snYlzw:e. mi:! 'mnjwl agar�rwa l i '- ' •: ,.] fl. roti mb y in'o . • ' , i i l . l (j i l o l �· J,l l" t : ) l { ( i . . A '. , /, L"!.J. J �· 1 • r .t · J · .L ! /. ;..i :rJI. � 1 J"J(-j;. L :,i 1.. � 1 : j,f!df i l a,) r:by,eqg_(;!,ye k�;� .pusamboJ-?w.)nda-;r , '.!.' 1n J , , : ••d '· 1 ,\( f J� ( l jr ,'l 1 1 : L rJ·_;dr"· : d U rugero : « N t a mugore u rya irìkwa re/ kererse N Y I RA KI ROMBA / , v icaY.e m u k i r a m bi/ y i k u ra r� � ' ' f· u � u tò�g�� y �t � t:� � z � n � . n -���G;t] ;.gb�J·� ��Ii'� a rì� n i 11 r • :;�1 .L l�( h .:t. : a J l f 1. 111 �J( l !# ), Js/f J lj"\n L ll. f,'c'IJ:- r e amas1mb J». · r � V'.J 31 « l nk w a re i r a ryoha NKERABIGWI/ i ryoha u mu nono NKERABIGWI/ i ryoha u mufutu NKERABIGWI/ yagera m u butunnyo NKERABIGWI/ ikongeza u munyu NKERABIGWI... » b) byendeye k u ngeso y'ubusambanyi : Urugero : « Cana mo NYIRANGOBOKA cana mo/ cana mo batakotsa mu ruju ma/ mu ruju ma rwabyaye NTIBANYURWA/ NTIBANYURWA yaravu n i ts<: avuna intini/ avuna inrini yo gutinika nyirabukwe/ Sebukwe arayireba arayivu ma/ nyirabukwe arayirora arayiso ma/ ati hu mura mukwe wanjye turi k u m we/ mu munyinya w'a mahe mbe hejuru/ nz�guha ihene yanjye y'u musheru . » . - .. - « 1 m boro ya HITIMANA/ irara icukura a mazi/ ru.gongo ikanuye a m aso/ ikabuza nyina kurya ma » . Haba ho ubwo iyo ngeso y'ubusa mbo yitirirw'' u musozi muzi m a. Urugero : « Abanyenyanza· ni abahe m u/ batu r i r iye agahene/ bagatsinda mu ruhavu/ bagakubita iryinyo ri mwe/ ibyo mu nda biti hubu/ nti urahubuke w igira yo/ uta menera agacu ma ... » Haba ho ubwo iyo m vugo y'abana itukana ira ta ibyiza by'iwabo bibuze ahandi (agahigo). Urugero : « Abakobwa b'iwacuj ba rakuna rikarenpa/ byageza mu.gutaha/ bagakuna a m asuka n'a masekuru me » Ubwo n i ukuvuga ko ib'iwanyu an abapfu. kuko badashishika rira uwo muri mo 1 Haba ho na none ubwo iyo mvugo y'aba na ylgiìna 32 i mvupo ya g ishu mba igusha ku myanya y'igitsina. Gasuhe ndi so. Kazibe akanyaro ndi kanyarwanda. U mupipi u mupayiti/ u mutipisa m isundij wo kw:1 buracyeye/ nasanze u m ukobwaj acuranga ruponpo/ nei gara m a nguswere/ hacike ubuku mba/ duhinpe ibiju mba/ bizarye abazu nguj n'aba mba ranpwengwe » . - « Ye bakobwa b' i Nyansengej nri mugakangwe n'i mboro ndendej mujye mukangwa na nyabuninpa/ ikubita a mazi ikazibukiraj n i yo mu hanga wo kubanyaza » . - « N y i r a m adabadabaj i m boro i ra d a ba d a b a / u musund i ukavuza inanga/ rega urutubaj ntepe urutini/ n i wowe wabinyigish ije » . IV. GUTUKANA KW'ABASHUMBA Abashu mba batukanira ku gasozi . ba ranguruye ijwi. batishisha. Baritukanira ubwabo, bagatukana kuri ba NYINA. A maga mbo batukana mo. usanga atondeka nyijwe ku buryo bu nogeye i m vugo. kandi �vugitse neza. ku buryo wakekeran_ya kubyitiranya n'i m ivugo. cyangwa n'ibyivugo. Ubwo buryo bwo gutondekanya a maga mbo. ukabanziriza ku m aga mbo adakanganye, ugaheruka ashisha. kuba buga m i j e ku rangaza ubwi rwa, u mureshyareshya, ngo aguhugire ho. maze uze ku mwandagaza atakwl m �e a m arwi. Iyo abatukana banzikanye, bifata ku gahanga. bakikandagira ku ivi. m aze ruka mbikana. Muri uwo mwisuko w'urusakwe, k i razira gusubira mu g ituts i undi yagututse ; k i razira gusubira nawe ubwawe mu cyo wigeze 33 ,� r ,f ; Undi ngo : ,.J '-:' ' .. l 'l X w e ,s hfl?� we, ,ngutuke, f.l,lt�ngiriye itarma nyoko aragata intanga ya mbere. � ku?� � k'a ; , ,fu :� � i �� ?.�o ". �� "w_e �> �Y� . _big� ra?aza uougwan,"blgaraga z"à ko IDYO warruzJ ISJ maze kugukamana. > " ... l f • 1 ! Ubu ndi ibitutsi biza byisukiranya. byivunderezanya agatebe z a n yo, u b a n j we' a g'ah i 'ta a s u b i z a , ataba n j e gush'à kisha. ' Iyo• bitabaye 'Ìby<l 1rerò:·,umwe rnw batuk'a na agatangira kwiyumvira ashakls•rna ieyo a'l"il bùsub.ipe, 1aba ­ ata>ngiye gutleba no· gtitàt'rn!Jum#1sùko•w 'i njyànal ky'0'�ihe uwo batukana akora iyo bwabaga. maze akazikùra ·utwari dusigaye mu ngahzo :ye;:akà!fflu dul;ikà, akamwuAgikany� ho i b i tuts i a r i · cyò' r:J< igathgaza' in ta:nga " m u_gan-ztmyo. Ababyumva bati « araguhomeye. ntuzamusubire »'.' r. r • kuvà l ub�o' !1uhdi >r ntiyùhgere �l.rryebuza· ;;akai:imi, akanuma, akazanacuk ira aho kongera kwigera n�a'mutusra n!' · ' .1: i·n]!;iuHo Ìfite ibiv'uffi&tkisi\tì b1sutnBye ii:Jy' iye: ., '· Abajya gutukana barasembu rana : barahaM��Wr�na ngo « Yew� sh'�hÙ ;é'; 'bag�_lciJrìkiza· Hb {�i·ètidì.Bah'efa ku bitutsi byoroheje� rb���g�f{à�1 nbdt\Y�g�zi '·' 'm'o %1�àze. �'�ì-h·i·�tlh ' ì t"ig'� �ye· : Abatukana baba 1 bMùiAJ�� 1 ;h'ifJrigeW;k'w· ; , ,,dr'b' l •r k' ur01.r1 r., ,.;k ; · , i..i. , lu : Y. - . . b 1 fata k u ga h anga, a'K I an �gira u l VI uam:we b at1 « A b a h a n ' a h a ' ,- � b�1�'riy'� · ' ''h;U ' 1in �z l " bakaya'v�m a nd'i � a lx'>' b�t�\fifb· �11J n' ap�' a baca ayeyeyeyeyede�è�.:: ·..>�. .' 'ba' � J ' o.\ 1 ,{ .� - ·� ! fl " 1 � J )i()" /l mu cyuho bakarya 1myavu ayeyeyeyeyeye:.. . !)• ' , ,... .� ' Il ! ! p ,j . é � ' f f :.1 J 'l f ! '!.'L�J,� 1 l.- ( o,A /. · � · 1 -1t ,,..1 , : J ·J ) L U.rnwe� n�.� ;��. j.-· ,�·.:J.J ·· · o/."'� - Yewe shià hu '" �e, ')Ndà�Utu�itr 'hgutokoze n<fa.g\(ruka utuiitl)d-'u iYè 'g'J td�d rùgtirll ri\1\)V.io1 g\'lré\.-·a- lnù ,gdriib'� l<a (J,.;tlY<ikN. )< I I fl ! l,dl/� 1 J � l 'l Ldl, < .;J11 t I I • l ! l tdl " ' 1. , ,_,, , , /, · • J . d é' tr b� ! fr t i 1 )1 1 t d c · � r u t, ri f'. � . su J ! t' L .J -. "T J. l i.A< u jJ J f , < f l < •. 1, .. • - ·;i•"},.{l)�j , flg<J>, :Lt r 1,1 . r l ! .>i . • "�' t /' � ryi/�é' shUtU· �e,'1(uripahi�r'� 'ng�hà'n"gare' ·nkdm�{èrse " L ·I n - · nyoko muri baguname yakunyaye. l ) h • � .o� -l • l r ""rd ,,. , � r Ur1,1d1 .ngo : 1 l ' ! Yewe' shahu we1, um�Jswe:z.i• wa qyoko ni nyo!<'oroqre. ....'..- U ragasels:a @!lyisoka QY,oko. 1.- 1, " , " ;.� ,,, -;: .Nwk�bu,r� i�yo .u,r.i!>ba. � .u.m,utsima , nypkq yicady!= ! 1 inyla m &.At:·�.. At. J \: 1 ,_n ,. 1 .r 'td , .-, , . 1; (; -. Gakub�tane agat-l,lgJJJ ,�ia:gat,uba ka ,�ypkq, �. . " 1 , --, .Ga�sitaJe :lqJ mabya1y a sp ukubite amazuru mu gatuba, k�· nyoko. J ,,P 1 P• J ' r •· f' , " , ; . . . . ·'l. 4�ç;u. m��� • . rwg�o •:'1�H!C�dçsed 0Pll)P5Wura umuce rJUP;�lljlgCìJ: 1.1:>;.. ' ,, · '"'',c ..! d . l -· , J J, . Nyoko ara_gqS)-If,a SUiYjl�� ;ip,�ip,.g�im�a.rp,gasa zi 'mpt�nda .! ' 1 , ... ·.n " ; n r 1 ;Jk � p,\<,��ili;'l<.r '! . --:. N yo,k� �; �g ��Pè�f t?�.���u���- ���e1rs· y i � f,ore . ' , � . ,; -l ENy_oko 1moamba. . l L- ) _arakagurana . i; -. )"f)'l !l'Jc:J1mp�re L urr)� t.. >h.r1 . > i.' dt � V ; /J ! (' , :J J • <; ' -:-:; N yo!'lo ,aça k ag1,1r1na 1mpar� 1mpengen. ��il •.r.lr ; -l t :..; 'NY.c:/k�� �r� k �g�ra ��·);-g j�:;;��· -�j uilib�'r'e.''a�,. •. n ! . 1 ' J.• . 1 t >g��� ;;� t#;6� k11Jh ..--;'�rak � g-.u''� �n�" i��� '� : l.; 0 tf i.,., I� J · T �'" ' l J · fi rf t '#. - Nyoko _a rakagurana umushino u'm usho. oro. ,r ' : rh _:_· Nyokt> 'a �a.kag�rana igiruba '1g1 r�k � . j •1 • ' ' '" -' ...: I J,I t 4 · -' "J .J -' i .... l .. � (l - Nyoko arakagurana umusururu umusund1.. - Nyoko aragatera inoft(J aho sti iyateye imbaro. 01,�y�'�-�!! arag�J<q�� u m ';Ye,u ?'} e u, �wa ç<;J,'I· ,, 1 ( >=� N yqf� � rpg,a pl\ll!, a. a,, . , 1 t;q�P, n � 1 u f1l! kururircr1 - Nyoko arakabyara inz1 �o ab rize izuba imbe��.�V;iziko. - Nyoko aragàshimisha i -S· 1 ·o imishishi. - Nyoko arakihara inkuru · ' 'l -· · j . ·f • _ • �· • · • l �J r • •· · • 1 · · Nyoko ar akag u s as i r a u mus ambi u mu ny u n y u z e imisundi. Nyoko arakicwa n'inkarasundi ya nyogosenge iragira utuzi na tunzinya. Nyoko arakicarira igishy itsi rugongo ire igishishwa. Nyoko aragatagataga arambane n 'agasiga abanj e guta rugongo. Nyoko arakimana urujigo n'inkondo ya rujoka n' ikiru miko mu maguru . Nasanze nyoko asekur a injuju musekura in kaka musatur a I nJuma. Nyoko arakicara kuri Karisimbi na Mikeno imishino is hoke isoko rya Bizige. Nyoko arakanruma i Nyarugenge ngaruke namenye ubwenge nkubite ubuhiri has i nkure u burini bwa so. Nyoko aragakoma umu banga n a wo u mu banga ukome ikij abati na cyo ikij abati gikome icyL:gu na cyo icyugu cyugumbire inj u nga y' injuma ya nyoko. Nyoko arakamanuka kuri Mbogobogo ahetse imboro i mugongo yicumbye rugongo nagera mu kabande anyweshe agashirio amazi. Nyoko aragahena mu gahinga mpen engeze yo agahindu mu kure inyama y'abahigi nyimwambtke mu gahanga. Nyoko ar ag aku bitwa imbarimbar i mu mbariro z'amatako rugongo yikube bayikubite ikiru miko cyaru murse nyogokuru mu girungu cyaboze. Nyo ko arag aku bit wa imarusate mu rusu n d i rw'urumane. Nyoko aragaku bitirwa aho yahinze yikuburire aho yaneye. Nyoko aragacibwa « rubanza-kwicara ». Nyoko aragacibwa icyo aku ba yota. Nyoko aragacibwa ingabo ikingira amagara. Nyoko ar agac ibwa akatsamu r iro ka nyenyer i kanyenyeretsa imvura ikagwa. Nyoko aragacibwa urutezo urutuba rumatane n 'innyo. Nyoko aragacibwa agashino n'agashibutse imbeba zikarye n'akagiye ku bara in kuru in ku ba igakubite. Nyoko aragacu mitwa n'uwo acukij e wa rucanrege ay imucire mo. Nyoko aragacumitwa n'agasamunyiga agasigaye ifu ku zikarye ubukobora. Nyoko ; ragacu mitwa n a Bicumunyu bya Gacumba ntacugita angana amaseke yo kuri Mwogo. Nyoko aragacumitwa na Biraciye imbwa y 'umuzungu icuga ubutitsa ikamucuglta ubura bukaza bwanga kuza ikajya ku bwenda iyo bwagiye. Nyoko aragacumitwa na Biraciye imbwa y'umuzun�u icumira cyane yamucuglta amaraso akaza mu bisigati bya rugongo. Nyoko aragacu mitwa acugusa umwoyo na bwo u buzutu buvuza impanda, na yo rusake ibudondanga na bo abat ware baca urubanza na yo rugongo ijya guhanuza. Nyoko aragacumitirwa ku musange na wo u musonga umumene ibere na wo umusambi usokoza isunzu na yo sakabaka ijya guhanuza. Nyoko ni ngungu nyina wa ngurubc agira imisundi magana mant. t{§;1 "u � Nyoko ni ngu 36 . a wa ngurube agira imisundi izi 37 kwerera bakayizirika ku mizibaziba bayizitura ikamara , 1 \ abantu. Nyoko ni riyiratuban'_gabanga �wa nguye- i - rhw'l>nga namubanguriye . akiri umucuko n'ubu ar-acyacumba umwotsi rnu gashlno. Nyoko ni nyirakigu mba�umba cya ngumba V ibwami kibona imbor<i ' k ikasat'na cyayibura kiklheba :' on�era ' ' 1 untuke mushino wa nyoko. Nybko 1 ' n i ., rwdzh '-mb�He l rwh� 1rfJo'og{itl�iJ({(all'Rabi k a mu renga a te n:gurWe n ' u m i.isHhga ' nhll"'n s i n a l ;;; , l y'umustindì' hejùrtr }ra higohgo. ·1" Iyarlnze ni1 yd y-ìma : nyokd arak imid ko mezi l, nk'intama. iy'imbuinbe iy'iìnburnburì ìyà rukarh rwa' Mbbny� iyo ny oko ambonye'ri'irribOro yanjye agira ati : 'mbaaa.' ' Nyoko 'a rakimi ra ku' riioari'ro al:Jya'rl re ku ruthanibo. - .;-Nyoko naramusweye arusha rus izi' kdvubura. ' �.' ..2.: Ko ny(>ko yambwiye k!ò ·:a'tiirV/ 1 i ngu ru oe ' t /unA ma nkabo rla ibi n1>'m>. l . �: i < l ll. ·i , J J. ' J.tl · • � l / ! " " ' : 1>. 11 : Nta kb ol)okene blidal:ef·� n'lrlgo�yi y:urn'w a �a ·ihi'gttma : · r\yokb 1a'rakaguhè�a 1irlu �u;gu t a 'w' imbòro -y-a sd. · ; l N t'a ' gari katàmera 1 a1riasHarri i : ' nyòko ara!Ci'm era ' >' ' agashinge ·mu ga�hinb. ' Nyoko na;amuhòranye naramutunzé ·nanimutéiuye ' ' !(d - ' ,.. r' ndayimutera a'suka' imitezi: Nyòko 'ara'pfapfaha ara'pfay'bngwa firaca : iini�ovo n'lmira�u r'n oa ' ar1akGra' hirya agakòra hino- yàhena ' 'I l , : · 1 · ' -' ' Ìnturò zikamuhyiza. • • t , '"' i · �. <" !; ( l ) , ) :';' r, l • 1 1 ' � l .: 1 ! ., • · : A •t / f l ' , · ., rj f! A -l 11q --:- Kur t P)l �td,��J·j�lj[,IJ d ! fJ��J�a h,l �i, suHa;r�\l�j),rp,i tl� i �\Y. oko ara neye. Fata agaheto mfate akandi tu j,ye kurasa , imi'sure yayogoje imisundi ya nyoko. d , . i t1 1 ,, · ri. �1 • 1 ' A � • ,,,A• i . ;.l .. d · · n• " 1 Hakurya z i rakuka hakuno zi rashoka ziri 11)� rutara f w;abatapazi i l)nJkO ara�tana,gp Uf\IU�hinp fl)ll m)d ry'! ,� .,� , , 1 w;ipa.nga . ,. , , , r' Cy a k u r u k u r u cyaku ru m ba nn J<� i\-fflga�w.u9ga U JTl USh\'?O J!1 U i vl\. - 1 1, _ 1 1 1 , Kp mt�tl.l;�p,.furu ,�u , fP,'ffu6y,za-l)yoni , if11? �yr�, Y,\U;tJ;aze i m ish i no ya nyoko . '"' , , , 1 1 1 q • rn r <J "'· Ku J;ljUSP,*jsJl*i ku ,m u��i}i:LI, ra-n�ol},i , wa, rus<waga,nya , 1 ,, , ) . , i,m is �j f) p ya n yo ��� i �ava im i r�ge � IJ V· - Cyaku rukuru cyakururoba ,icy q qa c,y )nyrpa cyf1 Hrrise , nyok\> akjri: UJl!t,ICUkt>; n'ubu a racyacumbjl, umwots� mu gashino. l! .l Ku mu,!!r,ef,( nygJ)� k u 1 m,un���t:,�:e,w ku .w�dakubj,twa , kw �(' r ,R u g a i � . : . j r a � h y,a J i rp�nrp� w a, ,pJk flY. is <;>k �soka p�f!Y.� q ng��a 1 �.ay1i sifW. 1 f_yj\J. , nkayisok a , nyo,k o muri bagunarp" ���';\nyay�. ,. , , 1 , . 1 , , a e a er . , �_y;i �) i u�HjP}-\P 1 . iy,'iN1i�pga� .�a rW?-<; ti . p , , _..M '1f r g �_ so1 ire nkay i fata nkayisongora nkayis iga i v u, Jitnkay n za . Ht l 1 1 rJJ bi i . �.u�.\l,Y· ���k\1• !Jil/1, , � LI�vn L\M , ?,})a,.ryf.(p_ng\� .PKr, P.»'Pky>. ly ' i � ijq,lì.ujHgU, 11 di)<i i flPF•Hi , ,J f. ruqe ti q_a N�g_e ragere ,n k �-x i fa t a , ,!l\� \l.� isong� >r� fJk,ayi�\J P • . � v u. n kn i re n,z a- so nkay isoka nyoko muri bwa qusq b�' i !Jl iSll,l}ç,i ,ye. N.�D;I'I!:H!rìe �� i , R.- u k.� r�ge nikpren; ,ipj_�fnYeri nsanga ibikeri bigonga mu gas hit:J? �.a ny_H)<<.>. , " '' , , . , c;-; .N\'II'Uye ,i .M u re r3 n,d j 1up'\Jtgabo ,Pta\l'l" i , .Bu�l,>zy/kwa , ul')ld_agano, n�anga nyo�y ;tpta.rnbi�ije �u�.u bit· irnboro mw�> geye a rabandagara mwongeye indi aratemhaoara, . t t.f l ,, .\T it J � , byuka uyirye uba uswewe !la s.o , indi arakumbagara nti ' J • ' -1 ' j .J I!. ! _ l , f .J , rf J J I ' ' o l 'Y I' A J , j ' ! � � � H . · o '• ' J ' •/ l mun uowo bus,t uunuKa :1gasu ( c < ngwa ·ucu ) . ' _., O +'-� Ntli akama.rtimu�i, od i akama ra-magambo IJ ; •' • . ' 1 1 , . ,, , ,J 1 f ' l · J r >� t 8>:' 39 odi inyana ya bu,gondo icumbagira itarwaye nicotse mu ishyamba nkura intare ikinono ncyambara mu misumbi n,garutse nkura nyoko rugongo. lyo abatukana banzikanye, usanga bizihiwe, ndetse n'ababyumva ugasanga bahimbawe kuko iba ari imihi,go mu yindi, buri wese arwana ishyaka ry'icyubahiro cye cyangwa cy'abe, yanda,gaza icyubahiro cy'uwo batukana cyangwa icy'abo uwo batukana arengera. Ye,go na none « nimusigeho » y' abakuru cyangwa «bano bana barerewe he » ntibura ; ayo magambo y'abasheshe aka-nguhe asa n'agaya iyo mvugo, aba ashi ngiye ku rwiyerurutso. Gutukana, byizihiraga abana batarava mu bugimbi, bikizihirà abashumba. lyo umuntu amaze kugimbuka, ibyo gutukana aba acanye na byo, yaba anabigize bikitwa ubukunguzi. ry'ingoto usanga afite imisubiko ireshya, afite i njyana imwe, agwiriye mo isubirajwi, ... mbere avugitse ku buryo bunogeye u,gutwi kandi hari mo amagambo ashishuye. Urugero : l ) -Yewe kana we yewe kantuka yewe singutuka yewe ndagutuma yewe kwa Ruvuna yewe nugera yo 2) - Yewe Muka,gatare yewe wo kwa Gatana yewe yabyaye intare yewe abyara n'ingwe yewe bamukubise umushyukwe umusundi u racika nti ihorere mukobwa hazamera uwundi. V. GUKORONGA - 3) - Gutukana kw'abashumba kugendana no gukoronga. Hakoronga abana b'ingimbi cyane cyane abaragiye ihene. Ukoron,ga ajya ahireng-eye, aka,go �ora agaho,go, aRashyira urutoki ku ngoto, akayikandakanda ayidomanga ho .u rutoki rwa marere cyangwa rwa musumba zose cyangwa zombi zikànyurana mo zijya ibihe. lryo dondangwa ry'ingoto �iherekezwa n'amagambo aranguruye agenda asobekwa hagati y'indomo ebyiri ku ngoto. Ayo magambo kandi aherekeza iryo byirigitwa 4) - 40 yewe uvunavune yewe uvunire nyoko yewe mu bisayisayi yewe birasa bite yewe biratukura ! Yewe Mukasezike ya mboro ya so wanyu uzayiragire neza umunsi wo kuyibaga nza,guha amabya yayo. Nyirabashongore ba Rwenga-iminyagara yagiye kubadika (37) mu bashumba b'i Rubona bamutera lmbaribari 41 ,nLl•Htd L'.'t: .! <J'JI � u;11M - mu mba r i ro z'a m a rako . . h1P f�t J "lf df;_i;L J fl r/JfO bamu rera 1 mboro eshatu 1.., _, _, . l l'-\1 l lLVl l. ll '< U / 1 l,fJJ l f/)j . 1ya gara ndaru 1 rahama . u r 1 l{t l ') rl '- 1 n • ?'1 J l U • v�n1 . . . . 1ya karmdw1 1 ra hagama ·-' ·n �I' J 'lltl l I. 'Ul,::J.l, L'flfl 1 1 . . . bay l k uza 1 k Jru m l'k0 'I N .'l i w r ;: G N d . ,,d•n 1 l l L cya ru m J tse nymtku ru . >VI ')l Lqrm-r.rn D t lll J.<hbn u n . mu gnunru cyaboze -.. : q r, l 111 1.1 t f n u t! n J.VI l . maze 1 nyom b ya .1 ra ba bona ' rbr1. li 'L'( flll :.S.Ji'(OU . . . 1t1 n 1 m u m pe ngerageze d)Jl"� J.,J i 1 1 1f!1 1: '•'lrw;i,, ejo ntazajya kuba rega kwa N racyo-nayigize. 5) - ·. {fll. l i O �IJ 'J ; l · ,l 6) - Mwana wo kwa Gatorano j L ffi h lbaraga ibaraga ibarag'-à:'' ·J c,:.�..·...l '-"'' •• :nt>·, du? · 11 . 1•L;.sd r; •: .).HlGÙn lba raga n roye intosho lba raga mu gasigari G;(1 :..1·) rr,. ,)ugdJf! 1.)-(n.. mn lbaraga ruvuza - i m J5• re . . t ,Nr;•vTH 1.n-n·1 nidrw Rwa nkundira-nkunyazel '( n d u � �. ::J ,.'n ;·,nd ugn ì 1 blid1 o:n:. l :.>;.;,ll�l.-L., N ra musore u ra nyaza Kererse M u nyakaya nza i d uwm "drnL •111 Cli LJ ::� •J d•;rl h�t)-( 1 snu U nyaza i m ish ino yumye Yu ma nye n'ama nyare ' �· CJ '·'- 11 r; "r t JJ I I ri�um td A m anyare agira abakobwa t:ff". • lJJd,JvÌ OQfl'J ! In � l .• • . ' .S. •i (!l.S. G :>i h : I S f:lfiL Ji'·' r. ! : 11 J f• J , u�umo Abakobwa bo ku Gasharu agasha ru Nyiras habari -J I<i- 1 t)r, : w � n IH Plodm • urajya he wa kagabo wé' fi L 7 > l i '·'� • rn • 'P in 1. �sn rdn Lri 2·Jr11ffl k unyaga R ugonclo nel <qya · RugOndo rwa rugongo •. drr u ; x u l lJ -:>drrt i 1 i m � n ngaho rah i ra numve f,n Mba ndoga rushika-sh ik<) .. ;.;ud t f ,n m c ·,.J m ; d.�,, rushika i m ishino ya nyo��)f ! ' d!rf L • vm i 'J !.I msni ·' l F'.� 42 J •. mpamagarira Garorano n ku iriba ryo kwa Murengeii � ' ' ' .i uri nsanze aho nyoko . akura insy"a l 'J Jl l '-! ' nei mpa agasya nirebere � 'q ati ureba iki wa mwana we nti ndeba rukuma-impare iyd rwa nkundira nkunyaze unyaza unyaza. hehe nkunyaza muri badunda badunda ba rugongo rugongo i,gomera amazi amazi y'urusubiranya subiranya wa kagore we . . . , ..) . . r'i ' !.l � L ' l ndanze wa kagabo we lt •. ' niwanga nda,gukomeretsa .. unkomeretsa umpawe na nde, -r (l 'l i nguhawe n'akago kanjye .\ o. ; • i · � , ). kabengerana ibikari , :,., 1!1 •· ' ' )i t" i l q / garaha inyambo nyinshi :.•. . t , ., ;.� . 1 1 u l ll >r· ,., ;)i uzaziragira hehe t · ' , , 1 , • : d c.; , n , , ., J 1 'l ku mushino wa rugongo " > n11 , 1 { rugongo ivubura amazi , j , ri . amazi . y' akazuyazi umusundi uri ndaje l l.d IJr. ) imboro iri ngwino nawe 1 1,rt 1. r f t ni cyo mpora nreze amas o, ,-' , . . . nunesha nkaganzwa . •, 1 1 H '!• 1 , . nza1wvugira imyaro , ,, ,,1 1 _ . , 1 nkuririmbe urukamba } f([ l) l ndi imboro odi bugond<?. : ,. , l inzanage inzana bibond9 , . , ,, • • . insandaza-maganga odi rukura misundi ni jye cyumya rugongo. 2. lyo usesenguye ibitutsi, usanga mo bimwe mu b(gize ishingiro ry'umuco wa kinyarwanda kuko icyandagazwa iyo abantu batukana ari uko ku busanzwe kiba cyubahi tse kandi cyubashywe : gutukana rero ni ukubahuka ibisanzwe byubahitse. Gutukana ku babyeyi m pamvu enye z'ingenzi : b'abagore, bishingiye ku kubabaza uwo utuka, kwiganzura ubutegetsi, kurengera uwawe no gupfobya ibyo uzira cyangwa udashoboy� kwigondera. l. Kubabaza uwo utuka Umubyeyi w'umugore (nyina w'umuntu) nÌ umùritu wubahitse'cyane kandi ugira icyubahiro cyihariye ku mwana we. Gutinyuka rero gutuka umuntu ,kuri nyina, ni ukumushotora birenze urugero ni ukumusesereza birenze kamere, ni ukumusembura utigoye. .Iyo ututse umuntu ku giti cye, mibimubabaza nk'iyo umututse ku we. lyo umusembuye utyo rero, uba witeguye ko na we akwitura byanze bikunze bitewe no kwihorera arw·anira i�hyaka umubyeyi we uba umaze kwandagaza ku mugaragaro. . Nk'uko .rero ma mubyeyi wambarira undi uruhago, ma n'ulnwana . utwarira undi impamba, usembuwe ' yitura umusembuye yandagàza na we umubyeyi w'uwp umututse. 44 Kwiganzura ubutegetsi. Igihe cyose umwana ari imuhira, aba ari ku gitsure cya nyina , cya bashiki be, cya nyirasenge... kuko ari bo biriranwa. Ni bo bamurera bamutoza iki, bamwangisha kiriya, bamuhatira iki n'iki. lyo umwana rero abonye agahenge ko kwipakurura iyo nkeke ya buri munsi imubuza iki imutoza kiriya, akigira ku gasozi akirirwa yo aragiye, agerageza kwikokomora bwa butegetsi bw' abagore, akanabigaragaza mu mvugo. lbyo yabuzwaga gukora ak abikorera icyo, ibyo yarindwaga kuvuga akabivugira icyo, ndetse noneho akanabivuga aranguruye ijwi, yumvisha ruba oda ko ntacyo akikopa, akanagereka ho kumena ibanga, yasaguza ibyo yabonye cyangwa yurhvise mu gihe cyose abamureraga bisanzuraga ntaho bamuhishe ngo aha aracyari umwana ntacyo azi, ngo ntacyo azazimura maze aho biyuhagirira ntahahezwe, no mu buryamo ntibamwite ho bagakeka ko asinziriye, na ho ubwo ibikorwa byose arareba, ibivugwa byose arumva ... ! 3. Kutengera uwawe lgihe cyose, umwana arengera nyina : amurengeza amarira, akiri akana gato, y a m a r a k ug i mb u k a akamurengeza ururimi. lyo ababyeyi batonganye, usanga abana batabariza nyina barira, banwigira, bakubita se udupfunsi, ba·murya amenyo, kuko uko biri kose, baba babona ko nyina arenganyirizwa y'uko afite ingufu nkeya. N'aho umubyeyi w'umugore yaba ari we washotoye umugabo, nta bwo abana bashobora kwihanganira ko se, w'umunyambaraga zihebuje zirengera urugo rwose, yagaragariza ibibaraga bye byose kuri nyina. N i yo tnpamvu 45 . . 1 \. l cero, m� gihe cyose ababyeyi baba bariho bashr.o�oranya, abana badatirimuka aho, baragumya bakabumva ariko barekereje ko se ba r2un• ukuhoko agak ra n ina. Byaba ,cl n o� d; f:" t r � . iiìi . r , , . agatangt a k urengera nytna bibaye rero, abana b�kamutab�ri�a, bakamuJieqgeza 1 �ma�ira r �geretse hò n),1tubaraga twabo twa ma tw9)yo 4mwana amazeguku.ra cero, arengeza nyina ururimi ya(\da_gaza nyina "o/·�ull)untt;. umutukiye uwe, aka wa musizi wabwiraga umwami ati «Nzakurwaniza amaboko nkurengeze uritlm h>. : ' ( ' . l • l · ,) · 1 ' 1 i byo l . 11 • ' u z i r a cyangwa kwigonderà. " :o l ,., ! '... - •. ' ' '/ ,, l u d as hoboye • •'/ lò �. ... Indi mpamvu y;gerekwa kuri -izo ni iyo gupfobya ibyo uzira cyangwa se·ibyo,udashoboye kwigondera ku�ira ngo' ushobore kwihanganira kutabigera ho.1 'l ·' • . · 1! r" J l 11 , _ 1·.T,w,abo q ye . �q . ,\gi h <,!r' cyose Uflil}V aq a ,lil,k,ir i )l rx;w�o adahezvya �fiP� ID!;! rvr.iYi � �agiri r�, �aba n;m u �yarr,o, mibamwite. ho · bakeka ko asinziriye ... na ho' ubwo, tbtkprv,:a, y byose arareba,_ i.b�':� � a !>yose arumva. JN i ukuvuga rero ko mu mi.�:�imbukire Y.e, u�wana aba azi nyina bihagije �detse1 na bashi�i be, qk'y�ç> na bo ba�a bazi basa�.a ba�, Umwaq� � g w'umuhungu rero, , igitsina gore, aki�enyer�J�PEt ,nyip� cyangwa kuri bashiki be, ari imiterere yacyo (mahezwa , mu rwiyuhagiriro, ..aherekeza bashiki be bagiye kunyara) ari mu mikoresherezwe yacyo (mahezwa mu buryamo) . A bo ngabo yashiriye ho amatsiko bamubera umuziro, agatangira agapfobya ibyo byiza abazi ho kimdi adashobora kuruma ho, adashobora kwimarisha ipfa. Ni bwo rero atangira akabyandagaza, akabisebya ... agasa mbese nka wa muhari wananiwe kwigondera imizabibu ihishije cyane, maze l ' l .,, • ..L.d , ' Jlll ;... ,,, ' 1 · - f ' • l i l L! t 'J !.. · l . . d._ ,lblJ!l_fJI:d� ma!intr o ry tiJttuts t y aDas umDa . Ii3ìtl.Jt�i �1àbàs humb-� B�itlff sWt babyeyl.tffàba·gt,tle;' d , /�l . 1.1 l r" ' L �� · . 4 . Gu pfobya 46 uk iv ugisha ngo aho n'ubusanzwe ntiyari inetse ku buryo bùshi mì's h'Jj� f !' ! '! l. l vf v ' ,.. l)'l'l f rl!, -· !"l' JfJ . ' ' l'I ) 1 1 h' . r l;_. f1 J l ., ;j , iJ l "' (; ' l !J, f l t. l l .J, ,. rl l fi J, .;1. jJ j . > 1, , O l ll li jJ/· n t (J 'J 1 t d t •1 n 'iyd ababyéyt ll:rabagabo •l'>a'je'' ind! 'usa'rlga a(ari bh1 1gli' tùtsi .. . 1 gihJa.tny à cy a hg'Wa kigene'W e. l nr . rJ . ) " ' '· 'J 11 rrt� ''t ' r�t.l .;.t( L I. . \ ,.. 1 �. ,. , 1� . 1 ! 1 ; Urugero : -:n • Ny,q!<O aragaJ�.HI ,inogo ahq §o yateye_i.mbow. Ni nyoko wandavuye, so we yakoze akazi ke arangije arigendera. d o rf i!! • bu •J t li 'II 'J !I H V "J Ll:su o (di . rq d ot f} IJ V . ì - Nta ho ubuke.o�J ll§i�t�.r;t n'ingobyi y'umwa na uma : nyoko arakaguhek!J. mu muguta w'imboro ya so. irag OHfl h !i!Olf!L� ' l 'l , Il J .A � H ,! l)'):.\J.:'/ ..J' l , · pn: o /,11 1 Y(:go. '11a., IU>�jmbe>ro-!y�tSdr i2abagw.a Jbayunt:-'1h0 u u.u.hu rwayo ariko si ag.ahl.h"g>M >k �wè, byjbl!ee. ijazasangaf.iJite. urutubutse (umugut a) ; na ryo n i ishema. Hazagorwa nyoko u.Zil'Hèka 1�"u ri urw 'fUhu 'nv'lmbùhr\àbcind i l%l:ly�yì b � hek a rtìt.Jn 'hif\l.t " tw''iRdm a'' èyatlg'w i11 rw'in��b� 'cfàrl�\>Ja t'W'tmp8h,kcf; <:!i'P.lba' k ndi\'�;gowé '·I<aBifi lfÒko imb<!J.rO y'umu'g atiCI 'w . hia' -cyo izdngefa Ifumuma rì1ra l\lrévle n'uko ytih�&hb 'tìi:-Ul!-1' f i..Jvif.yo� isigaye 'arf 'ii'mwume '\v'ìgisebé. MU 'b'itursi J ·l1ash'db6y'e gushyikir a, ' ri"aSa'rlze ' rtfo ·bibiri bfh�ihtà'-'Wo�& s�- umu dhì; afP oy'1bi c 1 ·1 •;•J ' l i1 r , . GW · ff l lll) O , C'/ ')1 ' _J f'li I l '• , Jd l � l ri" rl · · 'J ,J ì/ t' N!Jfl•; r H.. Ny.oko ar.ag�sura f so' �ivuge imbaragasa JZimutond a .ku od t nkaka, , Guburu:li ,, i j amb.o , i n.k aka, rikoresh wa KL! c·H�ny.arnaswa}:nr. ,:_ , . l' , � t-: n . · n t d . , -, -:: ; .;f'tf' Ny(J)ko. amkantum a f �, Nyarugeoge· ngarlfke filamenye t t.!�ulawenge nkubite ubuhiri pasi ,nkurerub utini bV.t.a, so. 111 1J n , ': ">� n )• J • ···!.\" 47 (\� Ubundi usanga abashumba bitukanira ku ri ba nyina ku buryo koko usanga ari igitsina gabo cy ibasiye igitsina gore : abakobwa baragiraga nta bwo bo batukanaga. Muri ibi bitutsi rero, utukana arandagaza amatwara ya se w'uwo utuka, akabanza kumushahura mu magambo agira ngo abone uko atunganya umugore w'uwo amaze gushahura, ari we nyina w'uwo atuka. Hari n'ahandi atukana arenza imboro ya se w'uwo atuka, akayisoka muri nyina se yiyumv ira ! ! ! « . . nkayifata nkayisongora nkayisiga ivu nkayirenza so nkayisoka mu bi nugunugu bya rugongo rwa nyoko ». . U mubyeyi w'umugabo atukwa rero iyo abereye utukana i ntambamyi yo gutengeneza nyina w'uwo atuka. N aho ubundi, se w'umu ntu nta kindi aba amushakaho. . Twabonye kandi ko utukana aba arengera nyina mu mvugo, ko aba amurengeza ururimi kuko ubusanzwe u m u by e y i w ' u m u g o r e a r i u m u n y e n g u f u n ke y a , Umushumba rero w e ntakeneye kurengeza se imvugo : se arihagije, n i umugabo, arirengera akarengera n'urugo rwe rwose n 'abe bose, ntakeneye inkunga y'abana ishingiye ku magambo gusa. Ibitutsi by'abashumba bigusha ku myanya ndanga­ gitsina no ku myanya ivubura imyavu. Imyanya ndanga-gitsina igirwa imashiro kurusha iyindi ni igaragara iyo umugore cyangwa umukobwa _babumbituye ibibero : iyo myanya ni i m ishino na rugongo. Ku bitutsi mirongo irindwi n'uniunani (78) nshoboye gutanga ho u rugero, mirongo ine (40) muri byo byifite mo 48 rim we muri ayo magambo u ko ari abiri, yavugwa yeruwe cy angwa se agenekerejwe. mu nshushanya-mvugo : r ugongo (injuma, rubanzakwicara, baguname, ikijumba cy' ingondore... ) ivugwa mo inshuro cumi n'indwi ( 1 7) na yo im ishino (imisundi, inyama, icyo akuba yota, ingabo iki ngira a m ag ara, ibinono ... ) ivugwa mo i n s huro makumyabiri n'eshatu (23) ! Iyo myanya, utukana ayifuriza gukoreshwa ku buryo sanzwe, igakoreshwa n'udakwiye kandi u tabigenewe, buda igakoreshwa ibidakwiranye n'icyo yagenewe, igakorerwa ho ibitaba ho, ndetse byanarimba ikaburwa, igacibwa, igakatwa ... ! lyo myanya, utukana ayifuriza gukoranirwa ho n' amagorwa yose iyo ava akagera, byarimba akayigabiza inyamaswa z'amoko yose : udusimba : imbaragasa ; inyoni n'ibisiga : umusambi, sakabaka, imisure, i numa ; inyamaswa zororwa : inyana, incarna, ingurube, imbwa, rusake ; i nyamaswa z'agasozi : intare, inturo, agasamunyiga, ifuku, icyugu, ibikeri ; « inyamaswa » zitazwi neza : inkuba. Ibyo byose bikibasira iyo myanya ndanga-gitsina, maze zikayigira isibaniro ... ! I myanya ivubura imyavu na yo, igendana ·n · imyanya ndanga-git sina aho n' agatsinda bya_gaturanye. 49 lgisakuzo ki2:ira kiri : « TT mwana w'umwami, aturany,e , -1r,: n t 1 t' f l ffl �;) .t �:.U i.lfJ L X J•Hfi t. ·... � i' � , { vi n. umuroZI » . I Jt r r�� .. �:-p� J t Li t iJ/ 1 f1 t1 .. , kicwa ngo ni « ig.ituba n'innyo » . uw � J . 'I J . � lJ(f; tJ , J' f l .. . l ff d l• · " · ·�· �. J f .,.j 1/ 1 lbitutsi by' abashumba, i by' abanà, 11 if.)il<drongano, bigwiriyé ·mo ii\fya'rra 'ii1'òZf! ishfr\'giye·ku no ku ;.{ / )l � ., >>:"� ' ,.l r p r ndes hy6' y.'imbati rl:> l, ., )) ! 1 ; a: ;� ).t!•r «·s'ùbit;{,iwi � n 1 d i "i H l ' l 1 J,;.i( ''-- '' J , ! ,,J._.J f" P �' � .f f l .A5:1 1� J• ' - ). 111 .- J, VJ. ; sJ : ' l- N'§6k'b r.' 'af."adasi J;i>u � a J ri/u sek'è� ; " urrnisa'rribì ' l '!J '1/ JJ l J umusumire agashino. , Nyoko arakagusasita irhisalnbi umuhy�nyuÌ:e -1�fi1 iS� fl��- L , :l c-� '� 11 :, t �Y,P!W.. "\ffl.kagu�aqil ,Uf!\Wìyruru umusundi.. Nyoko arakicwa n' inkaras4ndi Yi!, nyc;>�osen,ge... Uragaseka bayisoka nyoko. Nasanze nyoko asekura injuju musekura inkaka musatura injuma. h •• �· l Nyoko aragaKubtt"W: iéi-Jarusate mu rusundi rw'umumane. l ?. 1 ' (1 1 , f' r� fi / à kJ. JP, U ��pge,, . na · v.; o 1 r�J? 1cu 1_31 itwa J _ � onga umumene... na�wo umusambi usokoza umus " <1 l /Jj ...: :H 1I. ' t.1 r r L L. Jl[l l{q ,. t 4° . .>: ! fi' J · IL 1 isunzu na yo sakabaka ijy,a ... Ì ' :,� r·· . ') 1/ l�> ;. • : : l_ t ) .-) f l •�fl! t?ll _ { L)_ f ll ,' 1� .... l f , :- .,.. ,an;ngunye n umusonga mu nsm? y umusundt. .. l.· .ì1 0 J1 .� � 1;. ' ( ' l . _..l ,j l• _;.1,,1 � . l . l le&:l - ... tu)ye kurasa Im isure · yayogo)e Imisundi ya JJ , hJ ,.,oy o_ko .n!!'n ; ,.n f t !'JtHt , ( l ,, � ·, ... nkayisokasoka nkayisongora . _nk,ay.isiga ivu b.w:im_isu ndi ye . L("J ' f l '>-> 1 nkayj�oka nyGko, :mur:i · l • NYf:�O .• jCj : - Gacumite nyoko umucuritse n'umu:<:urura umuce !.:J" : r,u:pfdngd.'12:'W ,?.i J:dn J;�iol rdot. I '( 1.;.1 n . , ' t' , C!..U� ·Nydkfu a:raga�ttl"hi:t,w a:•nlu\v<it acuik�e<w.« rucamege ayimucire mo. 11' ' 'L.Lr! Ny0kdrn�ri(g"à'Cum'ii'w aL ·· na < iB1ka<Ciye- imbW'a rfyrdmù'itf flgu-<it:ùka·rJMt<k�é:·ika'mutlù�l(a .. . N yoko"': aragatumit'Wà 2' na J '' Bicumunyu by a •,cl ,.-J rn , '@.ieti mba"� fitacu�Ita :J.'àngatlà" amaseke yo kuri n' ' li � M ogo. · � 111 ' w ·-n l i;1t,Àl f., •( l . , u :J. , ,1 , 1 ' .) I J ; " - ·,o� l y ' i k i j ugu j tj g ,u . i y ' i_k,i j a,Q g a ��. J a �.t tb e t i n a , ' Hl ; r· ,, Ma�J;ag�f<ì:;i, n. : " w1 .,_, , v1"', - Nyoko arakimana ·urujigo n'inkond.o, Yr� rujoka ... - ... icyugu cyagumbira injunga y' injumà ya nyoko. .., 1 , -;-1 Nyoko·· ?Ji:.a ��gur '!�l!. �l}jpr� a inj u rn�?w:e.. f . , , ( il , Na-� a � z� gyq kq �eJ<ur!l. jnj�iu..:-:-! f!ll!?.�.t.':l� a injuma. /.J/ : • _ l • r ' • f . l l � J bw_a bus<!- !SHf, : , , r -;- · t .J·J·n Ji .!)ly,0ko ar(lkaguraQa UQ:�ushino P!f1UShogoro. hino imishishi. - .:N;ypM;o ra�agashimis a -c , ._. ... .imishiqo. ishoke I-Soko- rya_ Bizige.1 ,' ·•·�· '' ar<!gacibw� ag�s i _o n' agas hibuts,e imbeba JA 1' zikarye. ..... ...: Kumushikishiki ku m shikurankoni .... imishino ··ya·'nyol<o irava imiregé'sho� . .... mba ndoga rushikashika- nishika--imishino ya ·$f "· • � >! l ' !. nyokò. · ' · ' r ' /T/ : - Ndagutuka ' ngutokoze ngrltuke utatabe ujye :- l 11 gutora ubututu bwo gutera mu gashino ka nyoko. 51 · Ngutuke n i rangiriye irama nyoko aragara i n ra nga ya mbere. Gakubirane agaruru n'agaruba ka nyoko. Nyoko arakagurana igiruba igiroke. Nyoko aragaragaraga arambane n'agasiga abanje gura rugongo. Nyoko aragacibwa ururezo ururuba rumarane n'innyo. naramurunze naramureruye ndayimu rera asuka imirezi . ..... zirimo rurare rw'abaranazi nyoko araranaga ..... Ku mururururu ku murukuzaJ1yoni ...... . jKj : - Namanurse kuri Rukirage nikoreye ibikenyeri nsanga ibikeri ..... . Cyakurukuru cya kurumba nyoko aragakurunga ..... Hari ibirursi usanga bigwiriyemo i m igemo ishamikiye ku bihekane by'inyamu nwa cyangwa by'inyarusenge cyangwa by' inyankanka. j MBj : / M P/ : / �J / : · Iy'i mbumbe iy'imbumburi iya rukara rwa mbonyi iyo nyoko ambonye n'imbaro yanjye agira ari mbaaa. Nyoko arakagurana imbaro imbogeri. ..... imbarimbari mu mbariro z'amarako ..... Nyoko . ni nyirakigumbagumba cya ngumba y'ibwami . Nyoko arakagurana imparr:: impamba. Nyoko arakagurana impare impengeri. Nyoko arakagurana i njuma inj umbure. Nasanze nyoko asekura injuju .... musarura mJuma. ..... cyugumbire injunga y'injuma ya nyoko. ; M K/ : ;NG/ : j H/ : - Nyoko a r a k i h a ra i n k u r u ll'IU z'agashino. . .... kubara inkuru inkuba igakubire. nkanka Nyoko ni ingungu nyina wa ngurube ..... Nyoko ni nyirarubangabanga rwa nguye mwoga namubanguriye ..... . Nyoko aragahena mu gah inga m penengeze yo aga h i n d u m u k u r e i n y a m a y ' a b a h i g i nyimwambike m u gahanga. INDES HYO Y 'I MB ARIRO U rubariro rugizwe n'im igemo i nlmbirse n'imigemo inyarurse. Umugemo unlmbirse uvunje ibiri i nyarurse ; inyaj wi ibanziriza urubariro nribarwa kimwe n' ibanziriza ijambo riri mu nreruro rwagari. Iyo njyana ihungabanira akenshi mu rubariro rwa nyuma, ari na ho haba hazirirse ijambo nyagirursi . lngero : Nyoko ni ngungu nyina wa ngurube : agira imisundi magana inani : Nyoko n i ngungu nyina w a ngur · agira imisundi izi kwerera : bakayizirika ku mizibaziba : bayizirura ikamara a.banru : ( Nyoko ) arapfapfana arapfayongwa : araca imi�ovo n'im iravumba : arakora hirya arakora hino : yahena inruro 2:ikamu nyaza : \ Nyoko ) aragacumirirwa ku musange : : 12 : 12 : 12 : 12 : 12 : 12 : 12 : 12 12 12 13 53 na wo umusonga umumene ibere : na wo umusambi usokoza isunzu : na yo sakabaka ijya guhanuza : 12 12 12 Nyoko arakicwa n· inkarasundi ya nyogosenge i tagira utuzi na tunifnya 6 6 6 6 Ku munyegenyege ku munyegerezo ku mudakubitwa kwa Rugaju irashya i rashyukwa nkayisokasoka nkayisongora nkayisiga ivu nkayisoka nyoko muri baguname yakunyaye 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 5 Ku mushikishiki ku mushikurankoni wa rusabaganya imishino ya nyoko irava imiregesho 6 7 6 6 6 Iyo mvugo ya gishumba yagiye izimangarana ; ni mu gihe kandi . . N ta bashumba ba rwoma bakiri ho, nta bakirirwa i nyuma y'amashyo y' inka z' indatama hembe, n'uyoroye ayororera mu kiraro, akayihingira ubwarsi, akayahirira. Twadutswe mo kandi n'indonke z' ingeri nyinshi, aragutuka aho kumusubiza ukaboneza iya parike untu um ukamurega, mukazurungutana mu nkiko, ugashirwa umukuye ho akantu gash ingiye ku ndishyi z'akababaro. Gurukana kwa gishumba byahoze byaras imbuwe no KUNNYEGA. bisigaye VI. KUNNYEGA Gutukana, ni ukubahuka icyari gisanzwe cyubahirse kan di cyubashywe : m cyo cyandagazwa iyo abantu baruk ana. Aho twamenyesherejwe iyoboka-mana rishingiye ku madini y'ahandi, higeze kwamamara ubu ryo bwo kun nyega ayo madini, hifashishijwe zimwe mu ndirimbo zamamaza ubutumwa n 'amarwara by'ayo m adini. Hafarwa amagambo asanzwe, agusha ku nda no ku myifatire, agasimbuzwa ay' idini, maze akomekwa ku muziki w'indirimbo y'idini iba ishyizwe mu biserso, mu bikinisho cyangwa se mu binnyego. Ibyo · byigeze kwamamara cyane mu myaka ya mirongo itanu n ' imisago biza gucuba muri za m i rongo itandatu. Ingeto nyinshi zm buboneke m J ZO mu ndirimbo z'idini gatorika. lndirimbo y ' i mpi mbano lndirimbo nyayo. Tukuramy<: B i k i ra M a r i y a Tukuramy<: gif( ) k i k i 1 H:rsc Tuguku ndc: M u b y <: y i wa Y<:w Tugukunde k i j umba cy ' i h u ng<: l n c:n1a· zc: n i wowc: u z igaba An1ata aryoha n i i k ivuguto wowe n1usa u zl' kuduhoza lnyanla zo z i b i r u r �i byos<: Udufashc: - _ 5� ho W<: bugari - 55 - Tuje: none: kugushin1a Tujé noné kukuratira Mubyeyi udahemuka Amashari n'amarararo Nta we mwahwanyije i hirwe Aho twabonr:yc: i n k weto Bose bagusingizc:. Nta we u k i j y a mu Misa. Mu Ukarisiriya hari u k i z a Mu ikarirusi h a r iyo a ba n t u umukobwa N i Yc:zu K r i s t u ni u m w a n a Akenga amarwa wa Mungu a k a n ayaryoshya A k u nda abana be: akabana na bo N i mu n 1 u s<:nge - Ise ngesho ry'inkumi yagumiwe ryigana irya Bikira Mariya Nyi rimpuhwe. Muzé tugéndé r u jyc: kumuvumba Ntari butwi mc: - Roho ya M u ngu Murc:myi Padiri YohC� n i arankunda Uzc: u k i z c: abamu bawc: Ni 'we wanjyanyé i K igali Nizo roho w i ren1eye Aho bat<:ka i n tofanyi Zigwiriz<: i ru.:nla zawe: - l nyama ziryoha zokejt:. Mubycyi udahc:mub Mubyeyi uzi gutt:ka U mc:nyc: abawc: bosc: Nta m u n y u mu nwccri N t u t u z a kubafasha Nta supu m u b i j umba N u w<: w�m.c;a .c;u k i z a Mub)•<:yi M w i za - Ni i n z i ra i jya BlU isoko Kunda hotc:ri - Kuzajya mu i j uru Kugenda mu i jana bi nunara agahinda bitunwra agahinda iyo amakuba yajc: iyo amakuba ya j<: r w i r i ngira Mungu - t w i r i n.c;ira feri - M�1riya nyina wa Y<:zu Mariya . . . . . . . . . . . . . . . . . Wabaye n ' u m u byc:yi waru M u s h i k i wa . . . . . . . . . . . . Utabara abC� na baw<: bost: Un1usor<.: w a r i w a m u sabyc Il a gu k u n cl<: ·bag u k ort:r(: - Yi lwrey<: i B u j u m bura Yesu ni U n w k i za nd�m � w ir i n g iyc Jyo ngizc ibyagP nyw:1 icu pa r l l1 l \\'(· Y<.:su ni lJnwkiZ;I ndannv i r i ng iy<: Nagira a n 1 a h i rw<: nkanywa i k :1ziyc ndi igiri cyarcwc ku nn1gczi ndi ar11ahoro pc ! 56 M ur i iyi myaka ishize, haharawe uburyo bwo guh imba engesho asekej e, kuko asa nk' afite inj yan a as rn a nk 'iy 'arn asen gesho matag at if u asanzwe a zwi, a r iko ugasanga i nganzo z'ayo masengesho zinyuranye : mgan zo imwe ishingiye ku isi, indi i rangamiye ijuru. Ndi igiri cyar<:w<: nw kabari Ndi unwsinzi pe � Bikira Mariya Nyirimpuhwe wibuke ko nra wigeze k umva ko wasubije inyuma uwaguhungiye ho agutakambira ngo umurengere ngo umusabire ni cyo giruma nkwizera ndakugana nkuganyira umpagarare ho ndi umunyabyaha Mubyeyi w'Umukiza miwirengagize ibyo nkubwiye ahubwo ubyumve ubyite ho. Amina. Bikira Mariya Ny irimpuhwe Wibuke ko n�a nkumi n'imwe wigeze kumy a lvuga ko wasubij e inyuma U waj e aguhungira ho agurakambira Ngo ull? urengere umushakire um ugabo Akaba ari cyo gituma nkwizeye Ndakugana nkuganyii-a ko nagumiwe M ubyeyi M ukiza Nriwirengagize ibyo nkubwiye Uby umve ubyite ho umbonere umugabo. Amina. K . M . � . . 1 24 1 , Ukuboza Ù- 1 9.S6, Urup. H. Ryahi mbwc: na ] .B . H A B I M A N A Sc:rir(: B I H E M B E Sc:g i tc: r i K I V U M U Commune NYAMABUYE H . P. 1 1 - i C i w rama 57 ISEN GES HO RYA SA LIGOMA Mana yanjye Ndagusenga mbabaye cyane Si ngusenga ndagusiga nuza l m pamvu abantu bose Banyita Sal igoma Nk'aho nanze gusa neza nk'abandi . Mana yan jye ko navu tse nk'aba ndi I m pu ndu zikavuga Bagahita ban y i ta Byago l rya ba tisimu rikaba N ta k i rende l rya Sa l igoma ryo ryaje rite ? Mana ya njye ba mbw i r i re bose ko kuva ubungubu Nanze kwitwa SALIGOMA Simbe rwose n ' i nkaritasi Kuko Karitasi Yayindi yita ku bibazo by aeu Yam paye i ndanga m u n tu Mana ya njye Bantererere bose Banzi rika ne rwose Bandinde rujyane Be ku nsiga bans iga nya Kuri iyi si y'abagenzi Ba m pugu re, banyobore 58 A h< > kumbona bagaseka Sin ywa lisansi mbishaka N i ugushaka icyatuma ntinyuka Sin daw mu materne nishimye N i ugu t i nya gucak irana na .Jand aru me Babyey i m u ny i rayeho Nan jye naba umwana mwiza. K.M. n" 1 249 - M a ra Il 1 987, Urup. 6. j . B. H A B I M A N A Kivu m u - NYAMA BUYE ISEN GES HO RYO GUS H IN GA U RU GO M;tn a yanjye, Mana yan jye Ndagusenga mbabaye cyane Si ngusega umbaba rire rwose Nubishaka ndagus<.:nge rera. Ubu rwose jye na ragowee Iyo ndi mu bandi n Jbura icyo ngamba Ngacu rika umutwe nkiyu m v i w Nkumva ibyo gush i nga urugo Bi mbereye i nzozi. Erega reka binanshobere ni mu gihe Dore ubu nta gasambu Amasambu yarabuze Umukobwa w 'ubu ni Murorunkwe re l nkwano y'ubu ni GAfARANG A Umubano w'ubu nawo ni Habanaba k i ze. 59 Ubu se M a n a yanjye nigire me ? Gu pfa bucike ! Ibyo ndabiri nya Guhambanwa i ka ra i byo biragars i ndwa A ri ko ngo K i l iziya yakuye k i razira Gusa icyo nzi n i u ko kwiha Imana arari ibya bose. B u ry a koko ubuze uko agi ra agwa neza. Ubu naremeye nemezwa n a Nyiramba ragasa lyo yabisharse a ranyirariza A r iko kandi umushiha we u ragarsindwa Guhora durongana buri munsi nabyo byandambiye. Ubu rero ibibazo byamba nye i nsobe None n agira ngo Mana yan jye Ungi re inama isumba izindi Umpu m u r i ze nshire izo m pu ngenge M pore i reka ndi M u r i mukeye nk'abandi basore. A m i na. K . M . N • · 1 240 - U k u b oza l I <JS(i, Urup. I O. Jean Bonaventure H A B I M A N A . M ur i izo ndirim bo z' iyoboka-mana cyangwa se m u r i ayo mase ngesho, amagambo asimbura asan zwe agusha k u " d a n o ku myifa ri re, m a na rimwe agusha ku mya nya ndanga-g i rs i na. Mu ndirimbo zisanzwe n' imbyi no, ni ho amagambo asa nzwe mo asim buzwa agusha ku myanya nda nga girsina. 60 Bene t zo nd i r i mbo zaku ndaga gtd . : ndagu r w a ·,1 11 b a nye shuri ba k iba riza bagenzi babo b<•Daga bai<· •ura ngi ra ishuri. M u banyuze m u ri izo nzira, nra \\ l' wri rimbish i j we << Tu rare isuka ru ragw abira u mush ike » , ,, Umu r i mo n i ugu h inga », << i b a u w ra v uzwe >> n'izind i n' izin d i zabaga zimaze kongerwa mo a nwga mbo ya g is hu mba. � ( ; u ru ka n a k w ' a b a s h u m b a by a r i i m i h i go, b y a r i i k i g a n i ro cy i h a r i w e n ' u w o 111 u r w e w ' a b a b y i r u k a . Abash u111ba nriba k i r i ho, ariko ababy iruka nr ibabuze : ,1b'ubu nabo rero bafire uburyo baga n i ra ba rukana bube ranye n ' ig i he ba ri 1110. UMUG F R F K A W A MB FRF l ) Jcy i v ugo cy i m bo ro ' lmboro n i inzanage in za na-bibondo i n sa ma -m aga ra i n sa ndaza- m aga nga yav uye 111u B U R A C A N E ihunga ubu ragaza iza izunguza ibinagana i mbere ya rugongo igeze 11111 nkarwe z'unwkondo iras h i nga iragongoza. Yak ubiye igikecuru 111u gikombe k igize rigo k i rahoga na yo i ragu mya irahonda. Bayibambuje inkari y'inkumi mu nkoko abas wika baregereje iraba rusha. N i i nre111ba-ku-bibero yaremba ku k i rago yarwara imbyi 111bya -gurwi bene mukeba baka yironda a 111akanda. N i ibisa m aza bisa ba a 111azi i 111boro y ' i 111bundi ka 111ena -sek uru n i yo G I HA NGA yahereye igi hano 61 -- A m azina y'ibituba mu m p i nga ya G i h a r a by i r w a h a k u r i k i j w e u b u reb u re b w ' u rwasa, bw'u rutezi (ururezo) cyangwa iforoma yabyo. ubuguf i J b i rub a i k i g i r a i G i hi nga k w a b e n e M u h i nda ngo harazag i r a ig i h a ngange cy' ig i r uba a ) I ndeshyo y'urwasa: k iy i h agarara i mbere y i r w a Senyu nga -ubuìnwe. U rumina, u rw a sa 2) Amazi na y'imboro. b) na rudasumba y a nze k ubyara i n z igo » :. ni i m boro iri mu rugero kandi i kaba i m bera byom b i ; i ra ny a z a , i racuga, 1gacug i r a . R UGOZI : n1 U muguha, R woga m abondo, i m boro ndende yo bira cyane u m u s hobera, U m u shoha, I m boro y ' a b a robyi : ishyukwa n1 a m a z i nga abagore bayi r i nya kubi. Ayo n i amazina y ' i m boro hakur i k i j w e uburebu re bwazo. H a ku ri k i j we u b u n i n i bwazo, a riya m a z i n a y a zo a hereke zwa n'amazina ndanga - m i merere an I m bu m b u r i , l m bu n d i , l m boroza, lnz ibabuz u r u . U MlJGER EKA W A K AB IR I leyivugo cya rugongo bi fire n ' i m 1goma U rura sago : n i i g i ruba g i fi re u rwasa rugufi cyanc. i m boro ngufi, icinye, y ' i mbundi ; iberwa no kunyaza no gucuga na ho iyo i cu m ise n r i heza. rukura- ngongo ibi ruba n ' i m is u n d i ic i s h i r i j e a r iko k i kagira i m igonw ihus hye. NYABUNING A : « i n i n z a a m a z i nk' iyaya vomye » : n i ya ni m i rc m i re, R w a ra rw'isha : n i igiru ba g i fire urw asa r u r i nganiye bwazo. « y ' u m u gongo lngara m i z i : n ' i m isundi bin uzc. Imboro zirwa hakurikij we ubu rebure n'ubun i ni INTIR ITIR I : U ruka m ba , rure r u re yo : Iforoma: U m u b u n d a n ka ri ( u m u nog a ) , ( M ucobogo ) , lcwende, Umugina, lJ mucu r i : ni lJ rw eso i b i ruba binini, b i n u ze, a r i ko b i ka g i ra u rwasa rureba hasi. c) Indcshyo y'ururezo ( ururez i ) : Uru rczo ( cyangwa u r u rez i ) n.i i n rera i r i hag a r i y ' ig i r uba n ' i n nyo. N ro r a - i z u b a , U m u s ho k a - n n y o , n ' U b u heza-nkwano : 111 ibi ruba lndasa -bahanga byegeranye cya ne n ' i n nyo, b i rewe n'u bugufi b w ' u r u rezo. d ) Amaz.i na y'imish in o ( imisundi, imizira- zuba ) : Ku busa nzwe, i m i s h i no ig i ra i ngero, ibyo abakunnyi ba rab i z i , bay igcra ku ngi ngo ya k a b i r i y ' u r u roki rwa m a re re . U n:ngc j c u rwo rugcro, bavuga k o y a k u nnye IBIZIR IKO cyangwa I M I I ABA-MABYI. U rage j e j e kuri urwo rugcro, bavuga ko yaku nnye KABAB I - K ' U M U YENZI. l m i s h i no y u j u j e i by a ngombwa b i j y a n a n ' i ndcshyo, ishyirwa m u Rugongo ni i n d i n z i y ' ibyuma ya rwcmcra-nzigo m p ushya eby i r i bi rcwc n ' u ko y i ra b i r a u m ushyukwe : h a r i i kaba rusimbi rw' i mabonwa. i y i r w a I M I R ISHWA-KUMWE, n ' indi y i rwa CYINYAZA. 62 63 UMUGERE KA WA GA TA TU UMU GORE . Umugore nyamugore rwagor<:: r anye nkamusanga rno umugore akora ash ish ikaye ngashima yake::ba i robe akam pereza yakubira ho n'uburisho akirwa « .Jambo-ryiza » . Akaru ra umu pfube wa nyi raba pfube rwa pfubi ranye ukora inkono ukwezi arembuza um wuko yakara inro re akanrerera nga pfa gura m i ra nirakira nri nzamuharika . Namubagiye imfizi yanjye aranga angaburira isiì pfu i nkono isiìbye ingezi abagabo barerse i buriri iyo. N ruma ho i wabo ngo bampan i re ngo reka anganze n i i m parabanyi nanga kwihara kandi nrari hiìga mi nzamukanga mukanganure nimuka nga imbeho y'igicuku az icuza ari Sebirana yarashye i muhana nash i ra ururimi nk'u rubango nzamusende azasazire iwa se . · Um ugi1re urakurebeye inzara imb<:: re y'imbavu i n;baba zi w kumukunda wazikura he ko umugore nyamugore ari umenya indya akamenya indyamo 64 ag <tslga umugabo a k anga umugayo. N ruga reg<:: re umugore i josi j Joma rya Nyi rabicuba . na rag<::n jeje mbona ibinru umugore ni inrari n i inreranya bantu muki na aguki nze ij ambo wurabagara akagura wurebu akagur ambuk a aga rekereza gushakira imbe re iyo. Nari inshuri y'umugore Mugore wa ruguru 1 n'inshuri naroye mfariye ku ndu umugore arakubera ugarerera ku nda i Tera - m pungu rya B i turire n'abagu reye akaborosa 'bwacya mu gi rondo weguru isuka uiya guhingu ari nah i.nduwe. Bakamugereranya n ' i nda rndoma ya ny ira ru.d ori na ruduri burya nra m wemeza wa rubondo iyi urayiha u kayihara uka y i h i ngira ukayihahira ukibwira ko wayihagije f.. bwacya mu gi rondo wayibaza amacumu avuna im fizi t:: 1 ti onger�1 uguze. 65 UMUGEREKA W A KANE : UM VA INCYURO : ·( rugongo) cliroris. RU T donner de pet its coups secs sur une chose J< UDONDA : évemuellement de manière à la percer ou ù lbisobanuro bY:amagambo amwe yakoreshejwe UR WASA : ouverture vulva ire ; entrée du vagin. AKATSA M U R IR O : méat urina ire de la femme. URUBAMBO : cheville de bois, pieu, piquer. KUBANGURIR A : mener une femelle à la sai l l ie. la fendre. J( U DONDANGA : BA DUNAM E : GUTERA URUBAMBO : erre à l'a ffur, forniquer.. IBAYI : duvet des fleurs de cenai nes plantes, surtout umuberanya. Ce duvet irriée les voir la nudité de sa mère ; cela oblige à fermer .!es yeux comme si le·duvet de ces plantes était entré dans l'rei!. IMBORO : I MBOROZA : pénis nom donné à un gros pénis pa rce qu' i l fai r crier !es femmes. IMBUMBUR I : UMUBUNDANKARI ( m ucobogo ) : court, robusre et rrapu. organe génital fém inin disposé de façon à ne pas laisser apparaltre son ouverture sorte A MAGANGA : tesricules. GUTER A URUGIMB U : fai re la divination au moyen de la graisse animale. R UGO NGO : bashya mc, agas h y i m bo , en parlam du bélicr, avoir Ics cornes recourbécs ; ·c n parla m dc cerraines bruit sec produit dans la bouchc pour marqucr le déda in ; on fai t claquer la langue conrre le palais. GUCUNA INGONI : faire ce bruit. rrès long pénis ( rugozi, rwogamabondo). épouvamable. UMUG UH A : en parlant d'un taureau, s'ap procher d'une UMUGUTA : peau brute séchée, de vache adulte. vache GUHA R A : rader une pcau. en chaleur tomme prélude l'accou plement. à l M PARABA NYI : profondément dans le vagin, dans un proplis par lesquels on rappelle à quelqu'un le mal fai t par l u i ou par l'un des personne bawi llcuse ; femme débauchée, coureuse. en faisant l'acre sexuel , enfoncer le pénis mouvemenr v igoureux et sec. INCYURO : (badunamc, agarorezo, ruror ishaka, ru rumva-incyuro, bavukanwa, ruguga, ruhende, ... ) : cliroris. KUGONOO RA : lNGONI : KURERESA A M ABYA aimer se fa ire voir ou se faire .remarquer. . KUNUKA CUCU : p u e r , e x h a l e r , dégager u n e odeu r GUCUMITA : u r i ne cles animaux, pissat. scmcnccs, gcrmcr. KUBYIMBA A M A BY A bouder. GUCUGITA : que les personnes q u i sonr assises devam elle puissem vo i r son sexe. KUNYWERA AMA GANGA RIMWE : u ti l ise r le dernier rcsre. graisse animale surrour sous curanée. UR UGIM B U : lorsque la personne se tiene debou r. AMABYA : nom donné au cliroris. GUSHINGA BADUNAME : lcn parlànt d'une fille ou d'une femme, s'asseoir !es jambcs écarrées de relle yeux. KURORA IBA YI : fréquentarif de kudonda. IMPA R E : vergc narurellement· dénué de prépuce. GUHENA : se pencher cn ava m e n re leva m le derrière, siglie de mépris, gesre indécem cles magiciens. siens, soit pour le rai l let soit pour .le . .66 dénigrer. 67 IM PENEBERE : GUHEN ENGERA : I M PENGER I : U R U H I NDU : KWICUMBA : KWIKUBA : femme ou fille adulte n'ayam pas de seins développés. pé_nétrer dans q u elque chtise et y dis parairre. grains de sorgho bouillis. JKI R U M IKO : chiques et à cautériser.' UB USA : se rétrécir, se tenir tristemem à l'écarr. IM ISHIN O : en vannerie. Elle sere aussi à oter les marcher appuyé sur quelque chose. erre saillie ( femelle). IN.JUMA très perir cliroris. I NJUMA Y'URURO : gra in d'éleusine. l N KAKA : phallus d'animai. U R U KAMBA : vulve gra nde e"t ·bien GUKINGI R A : mauvaise odeur que dégage la vulve ·cl' une cache.r b vue en s'i nterposam. nymphes de la entrer en érection. manger en buvant afin de ramo l l i r Jes GUSUMIRA : s'apprerer en tapinois et saisir siìremenr. GUTAMBIKIZA : ! NTANGA : s' asseoir les jambes écarrées. avoir les rapporrs sexuels. cel l ule germ i n ale ( s pe r m a'to iolde IMITEZI : blennoragie, chaude s e décom poser p a r pour-riture. poils. GUTINA cadeau qu'un adultère surpris offre à GUKUBA AMASHEREKA : (GUTIN URA ) : IVU : ou d'une femelle en état INZANAGE : INZON N YO : q u itter l'aire de stationnement près cles AKAZUYAZI : abreuvoirs pour a l ler paitre. en extra i re le contenu ou pour l'anéantir. reclures i mérieures d'une peau sèche. ( i nsulte, pour igintba ) , vagin, vu lve. découvrir le glancl du pénis e n retroussant cendre. personne d'un mauvais caractère mais q u i ne le m a n i feste pas. de lactation. Gl)KUNKUMURA : secouer éner�iquement quelque chose pour pisse ( isofisi ) . ou en enlevant le prépuce. ne pas donner du lait eri parlam d'une femme ou ovule ) . IVU RIHOZE : 68 ( i misundi, i m i z i r�zuba) vulve. GUTIKIMA si lence. INKURU : rien, néant, v ide, ( i nsulte pour. igiruba ) organe génital fém i n i n, vulve. GUSHYUKWA : ce l u i q u i l'a attrapé pour l' obliger au AKA N N YO : parrie du corps incisée et sur laquelle on a a ppljqué une ventouse. m aladie des vaches qui leur fa it perdre les UBUKOBORAMABYA : GUKUKA : boules de sang coagulé. GUSOMERA : GUSWER A : arrière-bouche. femme -après les rapports sexuels. UBUKOBORA : bonnes dispositions qu'on a le matin. al iments. suffisam m e n t constituée. INKARASUNDI : (amavangìngo ) , secrenons vaginales (se produisam lors du co'it et pouvam couler comme l'urine). u M URAMUKO : I M IR EGESHO : lancene, broche ou alène serva m à rresser, KWIMA : INKANKA : A M A N YAR E : enfantil lage pour imboro ( pénis). p · 1 e l'anus. · ?'tiède. ·. �� (/� �1 <77 .:? 69