O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM
VAZIRLIGI
FARGʻONA VILOYATI KASBIY TAʻLIMNI RIVOJLANTIRISH
VA MUVOFIQLASHTIRISH HUDUDIY BOSHQARMASI
TOSHLOQ TUMANI
1-SON KASB-HUNAR MAKTABI
"TASDIQLAYMAN"
Toshloq tumani
1-sonli kasb-hunar maktabi
direktori: ________ X.Turdaliyev
“_____” ___________ 2020 yil
TARBIYA fanidan
OʻQITISH MATERIALLARI
Tayyorlov yoʻnalishi
Yengil sanoatbuyumlari konstruktsiyasini ishlash va
texnologiyasi.(0.53.10.00)
O’simliklar va qishloq xo’jaligi mahsulotlari
karantini(0.61.03.00)
Mashinasozlik texnologiyasi, mashinasozlik ishlab
chiqarishini jihozlash va avtomatlashtirish (0.53.06.00)
Yer usti transport tizimlari va ularning
eksplutatsiyasi (0.51.05.00)
Kasbi:
Tikuvchi (3.53.10.08)
O’simliklarhimoyasilabaranti(3.61.03.01)
Payvandlovchi (3.53.06.01))
Avtomobil ta'mirlash chilangari (0.51.01.05)
Oʻqitish materiallari: Toshloq tumani 1- kasb-hunar maktabi
Pedagogik kengashining 2020 yildagi _____ sonli yigʻilishida oʻquv jarayoniga
qoʻllashga tavsiya etildi.
Oʻqitish materiallari toʻplami ni fanlar kafedrasining 2020 yildagi ___ - sonli
yigʻilishida muhokama etildi va maʻqullandi.
Kafedra mudiri:
__________________
Oʻqituvchi :
__________________
2020 yil
TOʻPLAMNI MUALLIFI TOʻGʻRISIDA MAʻLUMOT
Oʻqituvchining ismi sharifi va familiyasi: Saydaliyev Dilshodbek Fayzullo o'g'li
Ма’lumoti: Oliy
Mutaxassisligi: Tarix (Jahon mamlakatlari bo'yicha)
Pedagogik ish staji: 1 yil
Ilmiy va metodik ishlar: Ish joyi: Toshloq tumani 1-sonli kasb-hunar maktabi
Elektron manzili: saydaliyevdilshodbek@gmail.com
Telefon raqami: +998916806233
2
Mundarija:
1.Davlat va huquq asoslari fanidan taqvim-mavzular rejasi
2.Fanning ta’lim texnologiyasi
3.Mavzular to`plami
4.Baholash vositalari
5.Vizual –didaktik resurslar
3
Jami
1. з
Musta
O’qitish qil
ning
ta’lim
tashkiliy
shakli
O’quvchilar
ning bilim
va
ko’nikmalar
ini baxolash
2
Nazariy
Savol javob
Mavzular
T\
r
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Jamiyat. Insonning jamiyatdagi
o’rni
Shaxsning shakllanishida diniy
tarbiya va diniy tasavvurlar.
Dunyo dinlari goyalarida
insonparvarlik
Mustaqil ish Dunyo dinlari
goyalarida insonparvarlik
Diniy manbalarda shaxs tarbiyasi.
Jahon dinlarida ilm olinishi
targ’ib qilinishi
Jamiyat rivojida insonning tasiri.
Fuqorolik masuliyati va
daxldorlik
Vatan oldidagi buch va masuliyat.
Xalq boyligi.
Mustaqil ish: . Trenning
mashg’uloti. Men Vatanim
kelajagini qanday tasavvur
qilaman, mening o’rnim qayerda
bo’ladi?
Yoshlar uchun yaratilgan umumiy
imkoniyatlar.
Halollik, Do`stlik va
bag`rikenglik. Til bilgan-el biladi.
Mustaqil ish: Millatlararo
do‘stlik. Do‘stlikning qadri.
Do‘stlikning boshlanishi va
chegarasi. Do‘stlik odobi va
mas’uliyat
Ma`naviy xavfsizlik. Tinchlik
uchun barcha mas’uldir.
Mustaqil ish:. Jahon axborot
tarmog’idagi tahdidlar
Jahon axborot tarmog’idagi
tahdidlar. Kiber makon va biz.
Axborot asri tahlikalari
Mustaqil ish: Axborot asri
tahlikalari.
Savol javob
2
Amaliy
1
2
Nazariy
Savol javob
2
Amaliy
Test
2
Nazariy
2
Amaliy
2
1
Savol javob
Amaliy
1
Aqliy hujum
suhbat
Savol javob
2
Nazariy
1
Test
2
Amaliy
1
Aqliy hujum
suhbat
4
Sana va guruhlar
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
Befarqlik va uning oqibatlari .
Iroda, mustahkam ishonch kuchli manaviyat kafolati
Mustaqil ish: Iroda, mustahkam
ishonch – kuchli ma’naviyat
kafolati.
Korrupsiyasiz jamiyat quramiz.
Mustaqil ish: Kelajakka sarmoya
qanaday qo’yiladi?
Sog’liging o’z qo’lingda.
Mustaqil ish: Tibbiy madaniyat
va gigiena
Inson manaviyatida etiketning
o’rni Nafosat va manaviyat
Mustaqil ish: Nafosat (estetika)
va ma’naviyat.
O’zlikni anglash. Insonning
jamiyatdagi o’rni
Oila manaviyati
Mustaqil ish: Oila - muqaddas
dargoh
Insoniylik ulug’ fazilat
Obod yurt doimo farovon.
Mustaqil ish; Yurtni obod
qilaman degan kishi , o’zi obod
bo’ladi
Milliy anana va qadriyatlar millat kozgusi
Oila muqaddas qorg’on.
Mustaqil ish;. Oilaviy an’analar
va umrboqiy qadriyatlar
Muloqot va o’zaro
munosabatlarda tarbiyaning o’rni
Mustaqil ish;. So‘z haqiqatning
soyasi va parchasidir.
Ma’rifat bilimlilik va ezgulik
yo’li. Manaviy meros qudrati
Mustaqil ish;. Bobolarning pand
nasihatlari, momolarning ko‘ngil
bitiklari
Amaliy mashg’ulot: Yaxshilikka
intilish
Hozirgi davrda davlat va din
munosabatlarida inson
omillarining o’rni.
Shaxslar o’rtasidagi munosabatlar
va din. Dinning jamiyatdagi
ijtimoiy funksiyalari.
Mustaqil ish; Dinning vazifalari.
O’zbekistonning xalqaro terrarizm
va ekstrimizmga qarshi
kurashdagi o’rni.
Mustaqil ish;. Global xavfsizlikni
ta’minlashning muhim sharti.
2
Nazariy
1
Savol javob
2
Amaliy
1
Savol javob
2
Nazariy
1
Aqliy hujum
suhbat
2
Amaliy
1
Savol javob
2
Nazariy
2
Nazariy
1
Savol javob
2
2
Nazariy
Amaliy
1
Savol javob
2
Nazariy
2
Amaliy
1
Aqliy hujum
suhbat
Savol javob
2
Nazariy
1
Test
2
Amaliy
1
Aqliy hujum
suhbat
2
Nazariy
Savol javob
2
Amaliy
Savol javob
2
Nazariy
1
Aqliy hujum
suhbat
2
Amaliy
1
Savol javob
5
26
27
28
29
30
Tariqatchilik. Din va madaniyat
Mustaqil ish: Tasavvufning asl
mohiyatini buzib talqin qilish
qanday oqibatlarga olib keladi?
Bu faoliyat islom dini ta’limotiga
to‘g‘ri keladimi?
Zamonaviy axborot tarmoqlari va
din omili
Mustaqil ish: Dinning fan
texnika rivojiga ta’siri.
Missionerlik va prozelitizmning
yoshlar ongi va kelajakka ta’siri
Diniy bag’rikenglik madaniyati va
konfessiyalararo muloqot.
Mustaqil ish: Diniy bag‘rikenglik
Trening mashg’ulot. Katta xayot
ostonasida
Jami
2
Nazariy
1
2
Amaliy
1
Savol javob
2
Nazariy
2
Amaliy
1
Aqliy hujum
suhbat
Test
2
Nazariy
6
0
Savol javob
20
6
MUNDARIJA
I BOB.YOSHLAR VA JAMIYAT (26 soat)
1-mavzu . Jamiyat. Insonning jamiyatdagi o’rni
2-mavzu.Shaxsning shakillanishida diniy tarbiya va diniy tasavvurlar.
Dunyo dinlari g’oyalarida insonparvarlik.
3-mavzu. Diniy manbaalarning shaxs tarbiyasiga ta’siri.Jahon dinlarida ilm olishga
targ’ib qilinishi.
4-mavzu.Jamiyat rivojiga insonlarning ta’siri. Fuqarolik ma’sulyati va dahldorlik.
5-mavzu. Vatan oldidagi burch va ma’suliyat. Xalq boyligi.
6-mavzu. Yoshlar uchun yaratilgan umumiy imkoniyatlar. Halollik
7-mavzu. Do’stlik va bag’rikenglik. Til bilgan el biladi.
8-mavzu. Ma’naviy xavfsizlik. Tinchlik uchun barcha mas’ul.
9-mavzu. Jahon axborot tarmog’idagi tahdidlar! Kiber makon va biz.
10-mavzu. Befarqlik va uning oqibatlari.
11-mavzu. Iroda, mustahkam ishonch- kuchli ma’naviyat kafolati. Korrupsiyasiz –
jamiyat quramiz.
12-mavzu. Sog’liging o’z qo’lingda. Inson ma’naviyatida etiketning o’rni.
13-mavzu. Nafosat (estetika) va ma’naviyat.
II BOB. INSON MA’NAVIYATI VA O’ZLIKNI ANGLASH ( 4 soat)
14-mavzu. O’zlikni anglash. Insonning jamiyatdagi o’rni.
15-mavzu. Oila ma’naviyati.
III BOB. INSON JAMIYAT A’ZOSI (15 soat)
16-mavzu. Insoniylik ulug’ fazilat. Obod yurt doim farovondir.
17-mavzu. Milliy an’ana va qadryatlar- millat ko’zgusi.
18-mavzu. Amaliy mashg’ulot. Master klass. Oila muqaddas qo’rg’on.
19-mavzu. Muloqot va o’zaro munosabatlarida tarbiyaning o’rni.
20-mavzu. Ma’rifat- bilimlilik va ezgulik yo’li.
21-mavzu. Ma’naviy meros qudrati
22-mavzu. Amaliy mashg’ulot. Yaxshilikka intilish
IV BOB. SHAXS- JAMIYAT-DAVLAT VA DIN MUNOSABATLARI
23-mavzu. Hozirgi davrda davlat va din munosabatlarida inson omilining o’rni
24-mavzu. Shaxslar o’rtasidagi munosabatlar va din. Dinning jamiyatdagi ijtimoiy
funksiyalari.
25-mavzu. O’zbekistonning xalqaro terrorizm va ekstremizmga qarshi kurashdagi roli.
26-mavzu. Tariqatchilik
27-mavzy. Din va madaniyat
28-mavzu. Zamonaviy axborot tarmoqlari va din omili
29-mavzu. Missionerlik va prozilitizmning yoshlar ongi va kelajagiga ta’siri
30-mavzu. Diniy bag’rikenglik madaniyati va konfessiyalararo muloqot.
7
Kirish
Kasb-hunar maktablarining o`quvchilariga dars berish uchun mo`ljallangan ushbu
to`plam namunaviy o`quv dasturi asosida yaratildi. To`plamda o`qituvchi uchun
barcha kerakli hujjatlar mavjud. Ma`lumki, zamonaviy mutaxassis o`z sohasining
mohir ustasi bo`lishi bilan birga,jamiyat hayotidagi o’rni undagi vazifalarini hamda
burchlarinianglab yetishi ko`nikmalarini puxta egallagan bo`lishi lozim. Dunyoqarash
bilan insoniyat jamiyati to'g'risidagi fan bilimlarining uyg'unligi. Inson shaxsi, jamiyat
va ular aloqadorligi tarixiga yondashishda sivilizatsiyaviylik tamoyilining zarurligi. Shaxs
kamolotining jamiyatga va ijtimoiy jarayonlar mazmunining inson yetukligiga bog'liqligi.
«Tarbiya» o'quv predmeti mavzulari bilan fanning turli sohalaridagi insonshunoslik
hamda din o'rtasidagi farqlar. “Tarbiya” fani o`qituvchisining o`quvchilarni xalq
e`tiboridagi inson qilib tarbiyalashda o`rni katta. Shu maqsadda tarbiya fanidan
berilgan materiallar o`quvchining mustaqil fikrlay olishga, o`z ustida ishlay bilish,
xususan, tanlagan kasbga ilmiy va badiiy ko`nikmalarini shakllantirishga qaratildi.
Dars jarayonida mavzular izchilligi va uzviyligi ta`minlanishi, har bir bo`limdan so`ng
mustaqil yozma ishlar va testlar o`tkazilib, egallangan bilimlarni amalda qo`llash va
mustahkamlash mashqlari bajarilmog`i maqsadga muvofiqdir .
Inson kamolotida tarbiyaning o`rni beqiyosdir. U inson qalbi va ruhidagi nozik
tovlanish va ohanglarni ilg`ashga, ularni o`z tarbiyasi vositasida aks ettirishga intiladi.
Dunyoda insonlar bir-birlariga o`xshamaganlaridek, ularning qalb kechinmalari ham
takrorlanmasdir. O`qituvchilarning vazifasi esa dunyoqarashi keng, mustaqil fikrli
kasb egalarini tarbiyalashdir .
8
1-MAVZU: Jamiyat. Insonning jamiyatdagi o’rni.
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
Dars vaqti: 2 soat
Mashg’ulot shakli
Reja:
Talabalar soni 30 nafagacha
Nazariy, amaliy
1.Tarbiya fanining maqsad vazifalari
2. Inson – murakkab mavjudot.
3. Shaxsning tarkib topishiga ta`sir ko`rsatuvchi
omillar. Jamiyat hayotida insonning o`rni.
O’qitish maqsadi: Tarbiya fanining predmeti, maqsadi, vazifasini tushuntirish;
Inson biologik, ijtimoiy va ma`naviy birlik ekanligini yoritib berish;
Shaxsning tarkib topishiga ta`sir ko`rsatuvchi omillar haqida tushuncha berish
O’qitish natijasi: Tarbiya fanining predmeti, maqsadi, vazifasini aytib beradilar;
Inson tabiatni bir qismi ekanligi bilan birga ijtimoiy va ma`naviy birlik ekanligini aytib
beradilar.Shaxsning tarkib topishiga ta`sir ko`rsatuvchi omillarni sanaydilar
Pedagogik vazifalar:
O’quv faoliyati natijalari:
Pedagogik vazifalar:
O’quv faoliyati natijalari:
Tarbiya fanining predmeti, maqsadi,
Tarbiya fanining predmeti, maqsadi, vazifasini aytib
vazifasini tushuntirish;
beradilar;
Inson biologik, ijtimoiy va ma`naviy
Inson tabiatni bir qismi ekanligi bilan birga ijtimoiy va
birlik ekanligini yoritib berish;
ma`naviy birlik ekanligini aytib beradilar.
Shaxsning tarkib topishiga ta`sir
Shaxsning tarkib topishiga ta`sir ko`rsatuvchi omillarni
ko`rsatuvchi omillar haqida tushuncha
sanaydilar.
berish;.
O’qitish metodlari
Ma’ruza, savol-javob.
O’qitish shakillari
Jamoaviy.
O’qitish vositalari
Doska, ma’ruza matni, tarqatma materiallar.
O’qitish sharoiti
O’quv xonasi.
Qaytar aloqaning usul va vositalari
Og’zaki nazorat, savol-javob.
Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
Faoliyat mazmuni
bosqichlari
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
Talaba
Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
Tinglaydilar
Tinglaydi va savollarga javob
beradi.
9
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar bilan
jonlantiradi
Tinglaydi va mavzuni yozib oladi
Yangi mashg’ulot rejasi, uning maqsadlari va
rejalashtirilgan natijalarini aytadi hamda ularni
o’rganishning ahamiyatini izohlaydi.
2.1
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol (2-ilova)
Talabalar berilgan savollarga
javob beradilar va yozib oladilar
O’z mustaqil fikirlarini yozishadi
O’z mustaqil fikirlarini
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4- bildirishadi
ilova)
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa Tinglaydilar va savollar beradi
qilinadi
2.2 yangi mavzuning slaydlari (3-ilova)
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
Berilgan vazifani yozib olishadi.
3.3Amaliy mashg’ulot (5-ilova)
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni
o`qib kelish, mavzuga oid savollarga javob
topish (6-ilova)
1-ilova
“Tarbiya” fanidan o’quvchilarning bilimini baholash mezoni
T\R
1
2
3
4
Mezonlar
Xulosa va qaror qabul qilish. Ijodiy fikirlay olish. Mustaqil mushohada yuritish.
Amalda qo’llay olish. Mohiyatini tuushunish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega
bo’lish.
Mustaqil mushohada yuritish. Amalda qo’llay olish. Mohiyatini tuushunish. Bilish,
aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish.
Mohiyatini tuushunish. Bilish, Aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish.
Aniq tasavvurga ega emaslik. Bilmaslik.
Baho
5
4
3
2
2-ilova
Bilimlarni jonlashtirish uchun savollar.
1. Insоnni qаndаy fаnlаr o‘rgаnаdi?
2. Insonni hayvondan farqlaydigan eng umumiy jihatlar nimalarda ko`rinadi?
3. “Mo`jizalar ichida eng ajoyibi insondir” so`zlarini siz qanday tushunasiz
Yangi mavzu bayoni: Yangi mavzuni o’qituvchi slaydlar orqali tushuntirib
beradi. Tushunchalar izohlanadi.
10
3-ilova
TARBIYA fanining mavzulari.
Nazariy o’quv mashg’ulotlar
Jamiyat. Insonning jamiyatdagi o’rni.
Insonning jamiyatdagi o’rni.
Insonning jamiyatdagi o’rni.
Shaxsning shakillanishida diniy tarbiya va diniy
tasavvurlar.
Dunyo
dinlari
g’oyalarida
insonparvarlik.
Diniy manbaalarning shaxs tarbiyasiga ta’siri.
Jahodinlarida ilm olishga targ’ib qilinishi
Amaliy o’quv mashg’ulotlar
Sog’liging o’z qo’lingda.
Inson ma’naviyatida
etiketning
Nafosat va ma’naviyat.
Oila muqaddas qo’rg’on.
Jamiyat rivojiga insonlarning ta’siri.Fuqarolik
Yaxshilikka intilish
Vatan oldidagi burch va ma’suliyat. Xalq boyligi
Ma’rifat – bilimlilik va
ezgulik yo’li.
Yoshlar
uchun
yaratilgan
imkoniyatlar.
Halollik.
Do’stlik va bag’rikenglik.
Til bilgan el biladi.
Tariqatchilik.Din va
madaniyat
umummilliy
Zamonaviy axborot
tarmoqlari va din omili.
Ma’naviy xavfsizlik. Tinchlik uchun barcha mas’ul
Tinchlik uchun barcha mas’ul
Diniy bag’rikenglik madaniyati
va konfessiyalararo muloqot.
Jahon axborot tarmog’idagi tahdidlar!
Kiber makon va biz
Kelajakka yo’l.
Axborot asri tahlikalari.
Befarqlik va uning oqibatlari
Iroda, mustahkam ishonch- kuchli ma’naviyat
kafolati.
Korrupsiyasiz-jamiyat quramiz.
Mujassamlashtiradi.
Aqliy hujum qoidasi:
Hech qanday birga baholash va tanqidga yo’l qo’yilmaydi!
Taklif etilayotgan ғoyani baholashga shoshma, agarda u hattoki ajoyib va g’aroyib bo’lsa
ham hamma narsa mumkin.
Tanqid qilma, hamma aytilgan g’oyalar qimmatli teng kuchlidir.
O’rtaga chiquvchini bo’lma!
Turtki berishdan o’zingni ushla!
Maqsad miqdor hisoblanadi!
11
Qancha ko’p g’oyalar aytilsa, undan ham yaxshi: yangi va qimmatli g’oyalarni paydo
bo’lishi uchun ko’p imkoniyatdir.
Agarda g’oyalar qaytarilsa, xafa bo’lma va hijolat chekma.
1. “Tarbiya” fani predmetining mazmuni,maqsadi va vazifasi
TARBIYA fani inson, shaxs va jamiyat bo`yicha nazariy va amaliy bilimlar
berish, yoshlar madaniyati va ongini oshirishga yordam berish, ularni imonli,
vijdonli, vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash, rivojlangan bozor
iqtisodiyotiga asoslangan demokratik,huquqiy davlat va erkin fuqarolik
jamiyati qurishda o‘z hissalarini qo‘shishga o‘rgatishdan iboratdir.
“TARBIYA” fani ayni inson bilan jamiyat o`rtasidagi munosabatlarni,
kishining olamni anglash,borliqni idrok etish orqali faol shaxsga aylanish
jarayonlarini, uning ruhiy olami rivojlanishi bosqichlarini o`rganadi.
Inson va uning jamiyat
o`rtasidagi munosabatlarini
o`rganadi
Insonning olamni anglash
va bilish holatini
o`rganadi.
“TARBIYA” fanining
o`rganish predmetlari
Inson ma’naviyati
va o’zlikni anglash
Shaxs-jamiyat- davlat va din
munosbatlarini o`rganadi.
12
“TARBIYA” fani predmetiga asos qilib
olingan masalalar:
Inson ma’naviyati va o’zlikni anglash.Insoniyat oldida turgan hozirgi
muammolar – Yer yuzidagi sivilizatsiyalarning bundan keyingi tadriji;
Inson jamiyat a’zosi;
Yoshlar va jamiyat;
Shaxs-jamiyat-davlat va din munosabatlari
2. Inson – murakkab mavjudot.
Inson fenomeni
Inson tashqi olamda zarra kabi bo`lsada, uning qalbi, tafakkuri va xayoloti
benihoya keng. Bu cheksiz dunyoni o`ziga bemalol sig`diradi. Inson hech qachon
bir-birining takrori ham, nusxasi ham emas.
Fenomen – yunonchadan olingan bo`lib, “namoyonlik” degan ma`noni anglatadi.
Voqeilikni anglashning soda realizmidan narsalarning o`zidan ular mohiyatini
anglashga o`tishini bildiradi.
Birinchidan,
inson
tabiiy
–
biologiyaviy tadrijining cho`qqisida
turganligi bilanhayvonlardan farqli;
anatomic tuzilishiga ko`ra tik yurishga
moslashgan, bosh suyagi qobig`ining,
miya
yarim
sharlarining
o`lchami,qo`llari va oyoqlarining
o`ziga xos tuzilishi bilan farqlanadi.
Ikkinchidan, ijtimoiy tabiatga ko`ra,
mehnat qurollari yasaydi, olovdan
foydalanadi; tilga egaligiga ko`ra, fikro`ylari va g`oyalarini moddiylashtira
oladi.; o`ziga ma`lum bo`lgan va
bo`lmagan narsalarni yarata oladi, ishlab
chiqara oladi; unga hech narsa yot emas.
Uchinchidan, inson o`zining ruhiyma`naviy mavjudot maqomiga
binoan xotiraga, tengsiz hissiyotga,
o`ylash, rad qilish, hisob-kitob qilish,
rejalashtirish, xayol surish
imkoniyatlari bilan mo`jizalidir.
13
Inson ijtimoiy mavjudot sifatida
Inson
Individ
Jamiyat
Shaxs
Individ - bioijtimoiy mavjudot sifatida alohida bir insonni ajratib ko`rsatadi,
ya`ni uni odam turning alohida vakili sifatida aks ettiriladi
Individuallik – Insonnig o`ziga xos jihatlarini, uni boshqalardan ajratib turuvchi,
faqatgina ana shu insonga mavjud bo`lgan xususiyatlarni, noyob xislatlarni
bildiradi.
Shaxs – Ijtimoiy taraqqiyotning mahsuli bo`lgan individ sifatida ijtimoiy
munosabatlar tizimiga kirgan insondagi emotsional, irodaviy, axloqiy, estetik,
ijtimoiy va shu kabi xususiyatlarning bir butunligi, yaxlitligi.
3. Shaxsning tarkib topishiga ta`sir ko`rsatuvchi omillar. Jamiyat hayotida insonning o`rni.
Jamiyat – kishilrning turli munosabatlari va
o`zaro ta`sirlari tizimidan iborat
Жамият – кишиларнинг турли муносабатлари ва
ўзаро таъсирлари тизимидан иборат
Ijtimoiylashuv jarayoni tufayli o`zining jamiyatdagi muayyan ijtimoiy roli yoki ijtimoiy
maqomiga ega bo`lishni yoxud ularni o`zgartirish orqali shaxs o`zini jamiyatda namoyon
qiladi.
Kishining o`z jinsi, yoshi, mutaxasisligi, kelib chiqishi, qarindoshlik aloqalari, oilaviy ahvoli,
oladigan daromadining darajasiga ko`ra jamiyatda tutgan o`rniga uning ijtimoiy maqomi
deyiladi.
Jamiyat tushunchasining mazmuni
14
Keng ma`noda
Tor ma`noda
Moddiy dunyoning tabiatdan ajralib 1. Insoniyat tarixining muayyan bir
chiqqan hamda odamlar o`rtasida hayot bosqichi.
faoliyati jarayonida shakllanadigan 2.Alohida olingan konkret jamiyat.
munosabatlarning tarixiy rivojlanuvchi
qismi.
Jamiyatni
anglashga
qaratilgan turli
yondashuvlar.
Formatsiyaviy
yondashuv.
Sivilizatsiyaviy
yondashuv.
Integratsion yondashuv
4-ilova
Jamiyat — kishilarning tarixan qaror topgan hamkorlik faoliyatlari majmui. Jamiyatdagi hamma
narsa (moddiy va maʼnaviy boyliklar, insonlar hayoti uchun zarur boʻlgan shart-sharoitlarni yaratish
va boshqalar) muayyan faoliyat jarayonida amalga oshadi. Insonlar faoliyati va ular oʻrtasidagi
ijtimoiy munosabatlar Jamiyatning asosiy mazmunini tashkil etadi. Bular ishlab chiqarish, oilaviy,
siyosiy, huquqiy, axloqiy, diniy, estetik faoliyatlari va ularga moye
keluvchi munosabatlardir. Jamiyat moddiy ishlab chiqarishsiz boʻlmaydi. Unda insonlarning oziqovqat, kiyimkechak, uy-joy va boshqaga boʻlgan ehtiyojlari qondiriladi. Jamiyatda jamiyatning
tabiat bilan oʻzaro taʼsiri namoyon boʻladi. Odamlar oʻzining moddiy ishlab chiqarish faoliyatida
irodasi va ongiga bogʻliq boʻlmagan holda ishlab chiqarish munosabatlariga kirishadi. J. taraqqiyoti
tabiiy-tarixiy, qonuniy jarayondir. Moddiy ishlab chiqarish J.ning ijtimoiy tuzilishi, yaʼni muayyan
ijtimoiy qatlam, toifa va guruhlarning rivojlanishiga bevosita taʼsir koʻrsatadi. J.da turli qatlam va
toifalarning mavjudligi mehnat taqsimoti,
shuningdek, ishlab chiqarish vositalariga boʻlgan mulkchilik munosabatlari, jamiyatda yaratilgan
moddiy boyliklardan oladigan ulushiga bogʻliq. Bular J.dagi kishilarning faoliyati hamda
daromadiga qarab turli kasbiy va ijtimoii guruhlarga ajralishining negizidir. J. hayoti iqtisodiy,
ijtimoiy, siyosiy, madaniy-maʼnaviy sohalarga ajraladi. Iqtisodiy soha moddiy boyliklarni ishlab
chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va isteʼmol qilishni oʻz ichiga oladi. Unda mamlakatning
xoʻjalik hayoti tashkil etiladi, uning turli tarmoqlarining oʻzaro bogʻlikligi hamda xalqaro iqtisodiy
hamkorlik amalga oshiriladi Bu J. taraqqiyoti uchun eng asosiy sohadir. Ijtimoiy soha J.dagi
ijtimoiy guruhlar, tabaqalar, toifalar hamda milliy birliklar, ularning ijtimoiy hayoti va faoliyatini
uygʻunlashtiradi (qarang Ijtimoiy guruhlar). Siyosiy soha turli ijtimoiy toifa va guruhlar, milliy
birliklar, siyosiy partiyalar va harakatlar, jamoat tashkilotlarning oʻz siyosiy faoliyatini amalga
oshiruvchi makondir. Ularning faoliyati J.dagi oʻrnatilgan siyosiy munosabatlar asosida oʻz siyosiy
manfaatlarini amalga oshirishga qaratiladi (qarang Jamiyatning siyosiy tizimi). Maʼnaviy sohada
kishilar turli maʼnaviy qadriyatlarni yaratadi, tarqatadi va Jamiyatning turli qatlamlari tomonidan
oʻzlashtiriladi. Bu soxaga adabiyot, sanʼat, musiqa asarlari bilan bir
qatorda kishilarning bilim saviyasi, fan, axloqiy meʼyor va umuman olganda, Jamiyathayotining
maʼnaviy mazmunini tashkil qiluvchi narsalar kiradi (qarang Maʼnaviyat).
Hozir Oʻzbekistonda Jamiyat taraqqiyotining eng asosiy muammosi insonlarning , ayniqsa yosh
avlodning maʼnaviy dunyosini shakllantirish va boyitish, ularni istiqlol mafkurasi asosida
tarbiyalash, oʻzbek xalqining boy madaniy va maʼnaviy merosi, qadriyatlari, anʼanalari va urf-
15
odatlarini egallashlari uchun shart-sharoit yaratishdir. Oʻzbekistonda fuqarolik, huquqiy,
demokratik, dunyoviy J. barpo etilmoqda.
TOTUV OILA — JAMIYAT TAYANCHI Oilada ota — fayz­barakat, ibrat timsoli, ona —
mehr­muhabbat, tarbiya o‘chog‘i, farzand esa go‘zal tarbiya merosxo‘ridir. Ayni shunday
xonadonda to‘ kin­sochinlik, shod­u xurramlik, o‘zaro hurmat va totuvlik mujassam. Bunday
muhitda voyaga yetgan farzanddan barcha manfaat topadi. Bunday oilalar kamoli oxir­oqibat
jamiyat farovonligiga munosib hissa qo‘shadi.
Ming yillar mobaynida Markaziy Osiyo hududi xilma­xil dinlar, madaniyatlar va turmush tarzlari
tutashgan hamda turli millat, elatlar tinch­totuv yashagan makon bo‘lib keldi. Bu davrda insonlar
o‘rtasidagi munosabatlar natijasida sabr­toqat, bag‘rikenglik, mehr­oqibat, halollik bilan kun
kechirish kabi qad riyatlar shakllandi. Vatanimiz tarixi guvohlik beradiki, o‘zbek xalqi uchun jamoa
bo‘lib yashashning sinalgan shakli mahalladir. Mahalla tumanlar ichidagi kichik hududiy birlik
bo‘lib, o‘tmishdan meros bo‘lib kelmoqda. Ma’lum bir mahallada istiqomat qiluvchi odamlar faqat
qo‘ni­qo‘shnichilik rishtalari bilangina emas, balki ichki tartib­qoida, urf­odatlar, an’analar,
umumiy manfaatlar va majburiyatlar orqali ham bog‘liqdir. Mahalla hayotining jamoa bo‘lib
yashash tarzi jamoatchilik asosida faoliyat yuritadigan o‘zini­o‘zi boshqarish tizimini keltirib
chiqardi. Mahallaga uning hududida yashaydigan aholi tomonidan saylab qo‘yiladigan oqsoqol
bosh chilik qilgan.
Nazorat uchun savollar?
1.Inson haqidagi bilimlarning ifodalanishi haqida nimalarni bilib oldinggiz?
2. Jamiyatni anglashga qaratilgan turli yondashuvlar qaysilar?
3. Shaxsning tarkib topishiga ta`sir ko`rsatuvchi omillar. Jamiyat hayotida insonning o`rni.?
5-ilova
Amaliy masalalar
Quyidagi toifalash jadvalini to’ldiring
Insonning xususiyatlari
T\R
Biologik
Psixologik
Ijtimoiy
1
6-ilova
Uyga vazifa: O`tilgan mavzuni o`qib kelish, mavzuga oid savollarga javob topish
16
2-MAVZU: Shaxsning shakllanishida diniy tarbiya va diniy tasavvurlar. Dunyo
dinlari g’oyalarida insonparvarlik.
1.1. Mashg’ulotni olib borish texnologiyasi
Dars vaqti: 2 soat
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Ўқув машғулот режаси
1. Insonning kelib chiqishi haqidagi diniy qarashlar.
2. Inson kelib chiqishining an`anaviy ilmiy nazariyalari.
3. Noan`anaviy ilmiy nazariyalar.
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Insonning kelib chiqishi haqidagi diniy qarashlar mohiyatini
tushuntirish;An`anaviy ilmiy nazariyalar to`g`risida ma`lumot berish. Noan`anaviy ilmiy nazariyalar
mazmun mohiyatini tushuntirish. O`quvchilar ongida insonning vujudga kelishi haqidagi qarashlar
, hamda nazariyalar haqida tushunchalarni shakllantirish;
O’quv mashg’ulotining natijalari:Diniy qarashlar mohiyatini aytib beradilar; An`anaviy ilmiy
nazariyalarni sanab beradilar. Noan`anaviy ilmiy nazariyalar haqida gapirib beradilar.
Pedagogik vazifalar:
O’quv faoliyati natijala:
Pedagogik vazifalar:
 Insonning kelib chiqishi haqidagi
diniy
qarashlar
mohiyatini
tushuntirish;
 An`anaviy ilmiy nazariyalar
to`g`risida ma`lumot berish.
 Noan`anaviy ilmiy nazariyalar
mazmun mohiyatini tushuntirish.
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
O’quv faoliyati natijalari:
 Diniy qarashlar mohiyatini aytib beradilar;
 An`anaviy ilmiy nazariyalarni sanab beradilar.
 Noan`anaviy ilmiy nazariyalar haqida gapirib
beradilar.
Ma’ruza, savol-javob.
Jamoaviy.
Doska, ma’ruza matni, tarqatma materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
1.1.
Talaba
Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
Tinglaydilar
1.2.
O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar
bilan jonlantiradi
Tinglaydi va savollarga javob
beradi.
1.3.
Yangi mashg’ulot rejasi, uning maqsadlari
va rejalashtirilgan natijalarini aytadi
hamda ularni o’rganishning ahamiyatini
izohlaydi.
Tinglaydi va mavzuni yozib
oladi
17
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
2.1
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2-
ilova)
2.2 Yangi mavzu slaydi (3-ilova)
Talabalar berilgan savollarga
javob beradilar va yozib oladilar
O’z mustaqil fikirlarini yozishadi
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4ilova)
O’z mustaqil fikirlarini
bildirishadi
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
Tinglaydilar va savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
3.3 amaliy mashg’ulot (5-ilova)
3.4 Uyga vazifa beriladi. Mavzuni o’qib islom
dinida insonparvarlik g’oyalari mavzusida yozib
kelib.
(6-ilova)
Berilgan vazifani yozib olishadi.
1-ilova
“Tarbiya” fanidan o’quvchilarning bilimini baholash mezoni
T\R
1
2
3
4
Mezonlar
Xulosa va qaror qabul qilish. Ijodiy fikirlay olish. Mustaqil mushohada
yuritish.
Amalda qo’llay olish. Mohiyatini tuushunish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga
ega bo’lish.
Mustaqil mushohada yuritish. Amalda qo’llay olish. Mohiyatini tuushunish.
Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish.
Mohiyatini tuushunish. Bilish, Aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish.
Aniq tasavvurga ega emaslik. Bilmaslik.
Baho
5
4
3
2
2-ilova
Bilimlarni jonlashtirish uchun savollar.
1.Insonning yaratilishi to’g’risidagi qarashlar?
2. Inson va uning tabiatdagi o’rni?
2. Insonning kelib chiqishi haqidagi diniy qarashlar nimalarni bilasiz?
3.insonning jamiyatdagi o’rni?
4.diniy muqaddas manbaalar qaysilar?
5. Hadis nima?
Yangi mavzu bayoni: Yangi mavzuni o’qituvchi slaydlar orqali tushuntirib
beradi. Tushunchalar izohlanadi.
3-ilova
Yangi o`quv materialini slaydli taqdimoti
1. Insonning kelib chiqishi haqidagi diniy qarashlar.
18
Insonning yaratilishi to`g`risida diniy qarashlar
Nasroniylikning
muqaddas
kitobi “Injil”da aytilishicha
“…Yana xudo: o`z suratimizga
ko`ra,
o`zimizga
o`xshash
odamni yarataylik. U dengizdagi
baliqlar,
ko`k
yuzidagi
parrandalar, chorvalar, ha, butun
yer yuzi va yerda harakat
qiluvchi
barcha maxluqlar
ustidan hokimlik qilsin ”, - dedi.
Shunday qilib xudo o`z suratida,
ilohiy suratda yaratdi. Ularni
erkak
va
xotin
qilib
yaratdi.o`sha paytda Xudovandi
Karim yerning tuprog`idan
odamni yasab, uning dimog`iga
hayot nafasini pufladi. Shu
yo`sinda odam tirik jon bo`ldi.
Qur`oni Karimda bu
jarayon
quyidagicha
ifodalangan:
“…
biz
insonni loyning sarasidan
yaratdik. So`ngra uni
(inson naslini) mustahkam
qarorgoh (bachadon)dagi
maniy qildik. So`ngra
maniyni laxta qon qilib
yaratdik, bas, laxta qonni
parcha
go`sht
qilib
yaratdik, bas, parcha
go`shtni suyaklar qilib
yaratib,suyaklarga go`sht
qopladik, so`ngra (unga
jon
kirgizib,
oldingi
holidan
butunlay
boshqacha bir vujudni
paydo qildik) ”
Buddaviylik dinida
ta`kidlanishicha,
voqelik
nomoddiy
zarracha hisoblangan
draxma
harakatidan
iborat. Bunda har bir
alohida
mavjudotga
doim
harakatda
bo`lgan kuchlarning
o`tkinchi
yig`indisi
sifatida
qaraladi.
Jumladan, hayot ham
abadiy
qonunlarga
ko`ra
va
ularga
bog`liqlikda
paydo
bo`lib yana yo`qolib
turadi.
2. Inson kelib chiqishining an`anaviy ilmiy nazariyalari.
Antropogenez – insonning vujudga kelishi haqidagi masaladir.Unda grekcha “antropos”
iborasi-inson, grekcha “ genesis” iborasi-ildizlar degan ma`noni bildiradi.
Antroposotsiogenez- deb, inson va jamiyatning vujudga kelishi, shakllanishi muammolariga
aytiladi.
Insonning vujudga kelishi, borliqning yuzaga kelishi va yerda hayotning paydo bo`lishi
masalasi bilan bog`liq bo`lgankonsepsiyalar.
Mazkur
konsepsiya hozirgi davr tabiiy-ilmiy va ijtimoiy bilimlar
Fizik-ximik
sohasida eng keng tarqalgan konsepsiya hisoblanadi. Uning ilmiy
evolutsiya
asoslarini I.Kant (1724-1804) va P. Laplasning (1749-1824) quyosh
konsepsiyasi
sistemasining vujudga kelishi to`g`risidagi kosmogonik gipotezalari,
ingliz olimi Charlz Darvinning (1809-1882) 1871-yilda “Insonning
vujudga kelishi va jinsiy tanlanish” asarida olg`a surilgan gipotezalari,
akademik A.I.Oparinning (1894-1980) 1922-yili “Hayotningvujudga
kelishi” asarida olg`a surgan “kooservat moddalar” g`oyasi va
biologiya fanlarining yutuqlari tashkil qiladi.
Dunyoning va insonning vujudga kelishi haqida mavjud dunyoviy va
Kreatsionizm
milliy dinlar o`ziga xos qarashlarini ishlab chiqishgan. Bu
konsepsiyasi
konsepsiyaga ko`ra, hayoy o`tmishga yuz bergan g`ayritabiiy vo`qea
natijasida vujudga kelgan.
Bu konsepsiya notirik jismlardan hayotning paydo bo`lishi mumkinligi
O`z-o`zidan
haqida bo`lib, kreatsionizmga muqobil konsepsiya sifatida Qadimgi
vujudga kelish
Misr, Bobil va Xitoyda tarqalgan edi.
konsepsiyasi.
19
Doimiy (Statsionar) Bu konsepsiyaga muvofiqYer hech qachon paydo bo`lgan emas, u
holatli konsepsiyasi doimo mavjud bo`lgan, u hamma vaqt hayot uchun mos bo`lib, juda
kam darajada o`zgargan. Yerdagi hayot turg`un, doimiy holatdadir.
Panspermiya
konsepsiyasi
Bu konsepsiya o`z e`tiborini hayotning paydo bo`lishi masalasiga
qaratmaydi, balki uning to`satdan vujudga kelishi haqida fikr yuritadi.
Hayot turli davrlarda va koinotning yoki galaktikaning turli qismlarida
bir yoki bir necha marta vujudga kelgan bo`lishi mumkin.
Koinot
Yaqin kosmos
Quyosh
Ekologiya
Tektonizm
Seysmizm
Itilish - insonning
ehtiyoji
Antroposotsiogenez
Vulkanizm
Tabiiy atom reaktorlari
Etologik adaptatsiya
Mutatsiya
Metislashuv va genlar dreyfi
Tabiiy tanlanish
Xromosomalar miqdorining kamayishi
1.
2. Noan`anaviy ilmiy nazariyalar.
Insonning kelib chiqishi to`g`risidagi noananaviy
ilmiy nazariyalar va asosiy tushunchalar:
Quvvat – axborot
nazariyasi
Oqsil
nazariyasi
O`zaro
munosabatlar
nazariyasi
Madaniyat
nazariyasi
Inson kelib
4-ilova
chiqishining
sinergetik
tushuntirilishi
4-ilova
MAVZU: Shaxsning shakllanishida diniy tarbiya va diniy tasavvurlar. Dunyo dinlari
g’oyalarida insonparvarlik.
Reja
1. Insonning kelib chiqishi haqidagi diniy qarashlar.
2. Inson kelib chiqishining an`anaviy ilmiy nazariyalari.
3. Noan`anaviy ilmiy nazariyalar.
20
DIN VA IJTIMOIY HAYOT Din jamiyat hayotida muhim o‘ringa ega. U kishilarda ezgulikka
intilish, o‘zini ruhan va jismonan poklash, atrofdagilarga manfaat yetkazish, hayotni qadrlash kabi
ijobiy xislatlarni shakllantiradi. Dinlar kishilarni hamisha yaxshilikka, ezgu ishlarga chorlab kelgan.
Dunyo xaritasidagi deyarli har bir mamlakatda yashovchi xalq muayyan dinga e’tiqod qiladi, uning
o‘z urf-odat va an’analari mavjud. Dunyo xalqlari tarixini o‘rganishda ularning diniy qarashlari,
e’tiqodlari va diniy amaliyotlarini e’tibordan chetda qoldirish mumkin emas.
Din — arabcha so‘z bo‘lib, o‘zbek tilida ishonch, e’tiqod qilish ma’nolarini anglatadi.
OLAMNI MAHLIYO AYLAGAN DIYOR ...Bir voqea mening ko‘z oldimdan elas-elas o‘tadi.
O‘shanda men chamasi 5—6 yoshlarda edim. Qo‘shnimizning uyida odam gavjum, mahallaning kat
takichigi yig‘ilgan. Kimdir ko‘cha-hovlilarni supurgan, kimdir ayvonga joy solgan, kimdir
poyandoz uchun oq matoni taxlagan. Barcha o‘z ishini bilib-bilib qilar, xullas, jam bo‘lganlarni
ko‘rinmas odam boshqarayotgandek edi. Mana, kutilgan daqiqalar ham keldi. Hamma
darvozaxonaga tizilib turib oldi, yo‘lakka boyagi oq poyandoz ham solindi. Eshikdan Robiya aya
bilan Abdurahmon ota kirib kelishdi. Ular oppoq kiyinishgan. Nazarimda, darvozaxonadan nur
qalqib kelayotganga o‘xshardi. Hovlida yig‘ilganlar ularni xursandchilik bilan kutib olishdi... Duoyi
fotihadan keyin mahallaning kattalaridan: «Ha, davlatimizga rahmat, biz musulmonlarga Haj
amallarini bajarish imkoniyatini berdi-ya. Ota-bobolarimiz buni armon qilib ketishdi. Kim o‘ylabdi
deysiz, bunday imkoniyat bizga berilishini. Yurtimizning tinchligiga ko‘z tegmasin...» degan
gaplarni eshitdim. O‘sha vaqtlarda bu gaplarning mazmuniga tushunmasam-da, qachonlardir og‘ir
kunlar bo‘lganini his qilgandek edim..
2017­yilda o‘tkazilgan «O‘zbekistonning eng yangi tarixi» bo‘yicha esselar tanlovi g‘olibi I.
Obidovaning ishidan
Insonning asosiy vazifasi o‘zini o‘rab turgan olam sirlarini o‘rganishdan iborat. Fanlarning holati
ham ana shunday. Ularni kishining turmushi uchun bo‘lgan ehtiyoj dunyoga keltirdi. Shunga
muvofiq tarzda fan tarmoq otdi. Abu Rayhon Beruniy
Sizlarning yaxshilaringiz dunyo ishini deb oxirat ishini, oxiratni deb dunyo ishini tark qilmaydigan
va odamlarga malolligini tushirmaydiganlaringizdir. Hadis
Ilm-fan, madaniyat, iqtisodiyot va boshqa barcha jab halarning taraqqiy etishi tinchlik, osoyishtalik
bilan bog‘liqdir. Shu sababli ham bugungi kunda xavfsizlik butun dunyoda eng dolzarb masala
bo‘lib qolmoqda. Yil sayin davlatlar tomonidan mudofaa tizimi va harbiy sohaga ajratilayotgan
xarajatlarning oshib borishi fikrimizni tasdiqlaydi. Biroq faqatgina zamonaviy qurol-yaroqqa ega
bo‘lishning o‘zigina tinchlikni ta’minlamaydi. Chunki zamonaviy buzg‘unchi kuchlar ochiqcha jang
qilmay, balki to‘satdan qo‘poruvchilik amaliyotlarini qo‘llash, harbiylar emas, balki tinch aholini
nishonga olish kabi qabih usullardan foydalanmoqdalar. XX asrning ikkinchi yarmida dunyoda 300
dan ortiq tinchlikka raxna soluvchi nizolar qayd qilingani ham afsuslanarli holdir. Har qanday din
o‘z izdoshlarini tinchlik va insonparvarlikka chaqiradi. Hech qaysi din nohaq qon to‘ kish, urush
olovini alanga oldirish va buzg‘unchilikni targ‘ib qilmagan. Xristianlik dunyoda eng keng tarqalgan
din hisoblanadi. Tarixda mazkur dinni niqob qilib buzg‘unchilik, xunrezlik maqsadlarida
foydalanilgani, «Salb yurishlari», «Inkvizitsiya» nomlari ostida ko‘plab shaharlar vayron qilingani,
minglab odamlarning halok bo‘lgani tarixdan ma’lum. Holbuki, xristianlikda hech kimga yomonlik
qilinmaslik haqida ta’lim beriladi. Bu din ham barcha dinlar kabi tinchlikparvarlik, yaxshilik qilish
va ezgulikka chaqiradi. Buddaviylik ta’limotining o‘ziga xos jihatlari barcha jonli narsalarga
muhabbat bilan qarashning targ‘ib etilishida, aql ko‘rsatmalariga qat’iy bo‘ysunish va hissiyotga
berilmaslikda ham aks etgan. Tinchlikparvarlik va ezgulik g‘oyalari buddaviylikning «Pancha
shila» (sanskritcha — besh nasihat) qoidasida ham aks etadi. Unga ko‘ra buddaviy qotillik,
o‘g‘rilik, gumrohlik, yolg‘on so‘z, mast qiluvchi narsalardan saqlanishi lozim. Bu dinga e’tiqod
qilgan har bir rohib o‘zgalar mulkiga ko‘z olaytirmaslik, birovga nafrat bilan qaramaslik, adolat
haqida o‘ylash, munosib insonlardan yaxshilikni ayamaslik, axloqiy xatti-harakat qoidalariga amal
qilishi lozim hisoblanadi. Markaziy Osiyoda yuzaga kelgan zardo‘shtiylik dini ham o‘zining
tinchlikparvarligi bilan alohida ajralib turgan. Bu «Avesto»da aks etgan «Ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu
amal» ta’limotida ham o‘z aksini topgan. Ayni damda, Videvdat kitobining ikkinchi fragardida
tinchlikning muhimligi borasida fikrlar bildirilgan. Yasna kitobining 12-bobida har bir zardo‘shtiy
tiyilishi lo zim bo‘lgan narsalar qatorida chorvani talon-taroj qilish, talafot va vayrongarchilik
keltirishdan tiyilish ham sanab o‘tilgan. Milliy dinlardan bo‘lgan hinduiylik va jayniylikda
tinchlikparvarlik g‘oyalari «ahimsa» — kuch ishlatmaslik ta’limotida o‘z aksini topgan. Unga ko‘ra
21
yer yuzida buzg‘unchilik qilish, nafaqat insonlar, balki barcha jonzotlarga ozor berish taqiqlanadi.
Ayni damda mazkur ta’limot zo‘ravonlikka zo‘ravonlik bilan javob berish, urush qilganga qarshi
urushishni ham qoralab chiqadi. Tinchlik g‘oyasiga eng katta e’tibor qaratgan dinlardan biri islom
dinidir. Zero, «Islom» so‘zining ma’nolaridan biri ham tinchlik demakdir. Tinchlikni qadrlash,
osoyishta hayot uchun shukronalik uni saqlab qolish va mustahkamlashning zaruriy sharti
hisoblanadi. Islom ta’limotida masalaning bu jihatiga ham alohida e’tibor berilgan.
Men senga tinchlikni ko‘paytirib beraman, men tinchligingni qaytarib beraman va himoya
qilaman. Mening saltanatimda na sovuq shamol, na qurg‘oqchilik, na azob va na o‘lim bo‘ladi.
Nazorat uchun savollar?
1. Jahoniy dinlarda inson kelib chiqishi talqinining umumiy va xususiy jihatlarini tushuntirib
bering.
2. Inson paydo bo`lishining fizik-ximik konsepsiyasi qanday asoslarga suyanadi?
3.Shaxsning shakillanishida diniy tarbiya va diniy tasavvurlarni izohlang?
4.Jamiyat rivojiga insonlarning o’rni.
5-ilova
Amaliy mashg’ulot:
Sinf kichik guruhlarga bo’linib har bir qator alohida 1-qarot islom dinida, 2-qator nasroniylik
dinida, 3-qator buddaviylik dinida.
Insonning yaratilishi to’g’risidagi diniy qarashlar haqida ma’lumot yozing..
6-ilova
Uyga vazifa: Mavzuni o’qib islom dinida insonparvarlik g’oyalari mavzusida yozib
kelib
22
3-MAVZU: Diniy manbalarda shaxs tarbiyasi. Jahon dinlarida ilm olishga
targ’ib qilinishi.
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
Dars vaqti: 2 soat
Diniy manbalarning shaxs tarbiyasiga ta’siri. Jahon
dinlari ilm olishga targ’ib qilinishi.
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Mavzu
Ўқув машғулот режаси
1. Islom dinida tarbiyaning o’rni.
2. Muqaddas man’baalarda inson tarbiyasiga e’tibor.
3. Jahon dinlarida ilm olishga e’tibor.
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Insonning kelib chiqishi haqidagi diniy qarashlar mohiyatini
tushuntirish;An`anaviy ilmiy nazariyalar to`g`risida ma`lumot berish.
O’quv mashg’ulotining natijalari Diniy qarashlar mohiyatini aytib beradilar; An`anaviy ilmiy
nazariyalarni sanab beradilar.Noan`anaviy ilmiy nazariyalar haqida gapirib beradilar.
Pedagogik vazifalar:
Insonning kelib chiqishi haqidagi
diniy
qarashlar
mohiyatini
tushuntirish;
 An`anaviy ilmiy nazariyalar
to`g`risida ma`lumot berish.
 Noan`anaviy ilmiy nazariyalar
mazmun mohiyatini tushuntirish.
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari

O’quv faoliyati natijalari:
 Diniy qarashlar mohiyatini aytib beradilar;
 An`anaviy ilmiy nazariyalarni sanab beradilar.
 Noan`anaviy ilmiy nazariyalar haqida gapirib
beradilar.
Ma’ruza, savol-javob.
Jamoaviy.
Doska, ma’ruza matni, tarqatma materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
1.4.
Talaba
Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
23
Tinglaydilar
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
1.5.
O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar
bilan jonlantiradi
Tinglaydi va savollarga javob
beradi.
1.6.
Yangi mashg’ulot rejasi, uning maqsadlari
va rejalashtirilgan natijalarini aytadi
hamda ularni o’rganishning ahamiyatini
izohlaydi.
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2-
Tinglaydi va mavzuni yozib
oladi
2.1
ilova)
2.2 Yangi mavzu slayd (3-ilova)
2.3 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4ilova)
2.4 Mavzu yuzasidan har bir qator savol tuzadi
va o’zaro savol javob qilinadi.
(5-ilova)
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
Talabalar berilgan savollarga
javob beradilar va yozib oladilar
O’z mustaqil fikirlarini yozishadi
O’z mustaqil fikirlarini
bildirishadi
Tinglaydilar va savollar beradi
Berilgan vazifani yozib olishadi.
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni o`qib
kelish, mavzuga oid savollarga javob topish (6ilova)
1-ilova
“Tarbiya” fanidan o’quvchilarning bilimini baholash mezoni
T\R
1
2
3
4
Mezonlar
Xulosa va qaror qabul qilish. Ijodiy fikirlay olish. Mustaqil mushohada
yuritish.
Amalda qo’llay olish. Mohiyatini tuushunish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga
ega bo’lish.
Mustaqil mushohada yuritish. Amalda qo’llay olish. Mohiyatini tuushunish.
Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish.
Mohiyatini tuushunish. Bilish, Aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish.
Aniq tasavvurga ega emaslik. Bilmaslik.
Baho
5
4
3
2
2-ilova
24
Bilimlarni jonlashtirish uchun savollar.
1.Dinning o’zi nima?
2.din qachon va qanday paydo bo’lgan?
3.insonlarni yaxshilikka chorlovchi.
4. dinning paydo bo’lishida insonning o’rdi.
3-ilova
Yangi mavzu bayoni: Yangi mavzuni o’qituvchi slaydlar orqali tushuntirib
beradi. Tushunchalar izohlanadi.
Yangi o`quv materialini slaydli taqdimoti
Дин ва унинг таркибий қисми.
Дин – сўзи араб тилидан олинган бўлиб, унинг
луғавий маъноси “ишонч, эътиқод” дир.
Дин инсонни қуршаб олган атроф – муҳитдан
ташқарида бўлган, уни ва коинотдаги барча
нарсаларни яратган, айни замонда инсонларга
тўғри, ҳақиқий, одил ҳаёт йўлини кўрсатадиган ва
ўргатадиган илоҳий борлиққа ишонч ва ишонишни
ифода этадиган маслак, қараш, таълимотдир.
1. Диннинг келиб чиқиши инсониятнинг пайдо
бўлиши билан бевосита боғлиқ.
Диннинг тарихийлик масаласига
муносабат.
2. Қандайдир муддат инсоният динсиз яшаган
ва жамиятнинг муайян босқичида – юқори
полеолит даврида бундан 20 – 40 минг йил
илгари дин пайдо бўлган. 25
ДИН ТИПОЛОГИЯСИ
I. Тарихий – географик тасниф.
1. Ўрта ер денгизи хавзаси динлари;
а) Грек; б) Рим; в) Эллинистик;
2. Қадимий Яқин ва Ўрта Шарқ динлари;
а) Миср; б) Шумер; в) Аккад; г) Ғарбий – сомий, исломгача араблар динлари.
3. Яқин ва Ўрта Шарқнинг пайғамбарли динлари:
а) Зардуштийлик; б) Яҳудийлик; в) Христианлик; г) Манихеизм; д) Ислом.
4. Ҳиндистон динлари:
А) Ведалар динлари; б) Ҳиндуизм; в) Ҳинд буддизм (теравада, махална);
г) жайнизм.
5. Шарқий ва Жанубий – Шарқий Осиё динлари:
а) Шри – Ланка, Тибет, Жанубий – Шарқий Осиё ҳавзаси буддизм; б) Хитой
динлари (даосизм, конфуцийлик, буддизм мактаблари), Корея ва Япония
динлари.
6. Америка ҳиндулари динлари:
а) Толтек ва ақтеклар динлари; б) инклар динлари; в) майаклар динлари.
II. Этник тасниф.
1. Уруғ – қабила динлари – тотемизм, анимизм, шомонизм, фетишизм.
2. Миллий динлари – яҳудийлик, хиндуизм, конфуцийлик, синтоизм.
3. Жаҳон динлари – буддизм, христианлик, ислом.
Динлар
Монотеистик –
яккахудолик
(яхудийлик, ислом).
Политеистик –
кўпхудолик
(ҳиндуизм,
конфуцийчилик.
26
Дафн
маросими
Оила ва никоҳ
Туғилиш
Диний тасаввур ва эътиқод билан боғлиқ соҳалар.
Овқатланиш
Ўз
хавфсизлигини
таъминлаш
27
Озуқа топиш
2.
Бирлаштирувчилик
Интеграторлик.
1.
Тўлдирувчилик.
Тасалли берувчилик.
Компенсаторлик.
3.Назорат
қилувчилик
Регуляторлик.
ДИННИНГ
ВАЗИФАЛАРИ
5.Легимловчилик.
Қонунлаштирувчи
лик.
4. Алоқа боғловчилик.
Коммуникаторлик.
Фалсафий назарий жиҳати – инсонга яшашдан мақсад, ҳаёт
мазмунига муносабатни тарбиялайди.
MAVZU: Diniy manbalarning shaxs tarbiyasiga ta’siri. Jahon dinlarida ilm
olishga targ’ib qilinishi.
Reja
1. Islom dinida tarbiyaning o’rni.
2. Muqaddas man’baalarda inson tarbiyasiga e’tibor.
3.Jahon dinlarida ilm olishga e’tibor.
Bag‘rikenglik va insonparvarlik madaniyatini rivojlantirish, millatlararo va
fuqarolararo hamjihatlik va totuvlikni mustah kamlash, yosh avlodni shu asosda,
28
Vatanga muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalash O‘zbekistonda davlat siyosatining
eng muhim ustuvor yo‘nalishlaridan biri etib belgilandi. Shavkat Mirziyoyev
Qushlar kabi havoda uchishni o‘rgandik. Baliqlar kabi dengizlarda suzishni
o‘rgandik. Lekin hozirgacha yer yuzida aka-ukadek yashashni o‘rganmadik.
Martin Lyuter King
Din sotsiologiyasi. Din – jamiyat munosabatlari, bu munosabatlar ortidan kelib
chiquvchi natijalarni o‘rganuvchi dinshunoslik sohasi. Bu ilm sohasi dinning davlat,
xalq, oilaga nisbatan munosabatini, din sohasida yuzaga keluvchi ijtimoiy voqea–
hodisalarni, turli diniy jamoalarning jamiyat bilan o‘zaro munosabatlarini tadqiq
qiladi. Din sotsiologiyasi, bir tomondan jamiyatga, boshqa tomondan diniy ilmlarga
tayanadi. Dunyodagi barcha dinlar va ular bilan bog‘liq jarayonlarni xolisona
o‘rganuvchi fan «Dinshunoslik» deb ataladi. Mazkur fanning sohalari juda ko‘p
bo‘lib, ulardan biri «Dunyo dinlari tarixi»dir. Konstantin davrida IV asrda xristian
dini boshqa dinlar bilan bir mavqega ega bo‘ldi. Yevropada xristianlik dinining Rim
imperiyasi tomonidan davlat dini sifatida e’tirof etilishi esa (milodiy IV asr) va
cherkovning asta-sekin hokimimiyatni qo‘lga olishi natijasida, ilm-fan ham
xristianlik ta’siriga tushib qoldi. Bu davrda, dinlarQadimgi Gretsiya va Rim
yozuvchilari asarlaridayoq turli xalqlarning dinlari haqida ma’lumotlar kelgan.
Masalan, «tarix otasi» nomini olgan Gerodot (mil. avv. V asr) ham o‘zi tadqiq
qilgan xalqlarning tarixi haqida ma’lumot berish barobarida, ularning dinlari haqida
ham to‘xtalib o‘tgan. Davlat va din munosabatlarining ildizlari juda qadim
davrlarga borib taqaladi. Ayni paytda, ushbu munosabatlar turli tarixiy davrlarda
turlicha mazmun kasb etgan. O‘rta asrlarda din jamiyatning barcha sohalarida, shu
jumladan, davlat hayotida to‘la hukmronlik qilgan davrlar ham bo‘lgan. Ayrim
davlatlarda din butunlay inkor etilgan, ya’ni ateizm ustunlik qilgan. XXI asr
boshlarida davlat va dinning o‘zaro munosabatlari bo‘yicha davlatlarni quyidagi
guruhlarga bo‘lish mumkin:
• Dinga davlat dini maqomi berilgan davlatlar;
• Cherkov ta’siri doirasidagi davlatlar;
• Dunyoviy yoki diniy munosabatlarda betaraflik yo‘lini tutuvchi davlatlar;
• Rasmiy dinga ega bo‘lmagan davlatlar;
• Din davlatdan ajratilgan davlatlar;
• Katolik cherkovi bilan kelishuvga ega davlatlar;
• Huquqiy e’tirof etilgan diniy guruhlarni muhofaza qiluvchi davlatlar;
• Diniy-jamoaviy tizimli davlatlar DAVLAT VA DIN MUNOSABATLARI
MA’LUMOT UCHUN Har bir davlat o‘zining dinga bo‘lgan munosabatini
muayyan me’yoriyhuquqiy hujjatlar va qonunlar orqali tartibga soladi. 18
Davlatlarni bunday guruhlashtirish nisbiydir. Shunday bo‘lsa-da, u davlat va din
29
o‘rtasidagi munosabatlarining asosiy xususiyatlarini ochib beradi. Shu bilan birga,
bir davlat o‘z belgilari bo‘yicha bir necha guruhlarga ham kirish mumkin.
Modomiki, donolarcha javob berishlarini xohlar ekansan – donolarcha savol ber.
Gyote
(4-ilova)
Nazorat uchun savollar?
1. Jahoniy dinlarda inson kelib chiqishi talqinining umumiy va xususiy jihatlarini
tushuntirib bering.
2. Inson paydo bo`lishining fizik-ximik konsepsiyasi qanday asoslarga suyanadi?
3.Shaxsning shakillanishida diniy tarbiya va diniy tasavvurlarni izohlang?
4.Jamiyat rivojiga insonlarning o’rni.
5. Qur’oni karim muqaddas manbaa.
6Diniy
tasavvur
va
e’tiqod?
5-ilova
Amaliy mashg’ulot:
Mavzu yuzasidan har bir qator savol tuzadi va o’zaro savol javob qilinadi.
6-ilova
Uyga vazifa: O`tilgan mavzuni o`qib kelish, mavzuga oid savollarga javob
toppish
30
4-MAVZU: JAMIYAT RIVOJIGA INSONNING TASIRI.
FUQAROLIK MA’SULIYATI VA DAXLDORLIK.
1.1. Mashg’ulotni olib borish texnologiyasi
Fuqarolik ma’suliyati va daxldorlik
Mavzu
Dars vaqti: 2 soat
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Ўқув машғулот режаси
1. Fuqarolik ma’suliyati.
2. Fuqarolik jamiyatining faol a’zosi
sifatida
biz
nimaga
daxldor
bo‘lishimiz kerak.
O’qitish maqsadi: Inson o‘z burchini anglashi sari uni ng zimmasida mas’uliyat hissi
ortib boradi. Qachonki inson oilasi oldidagi burchni anglab yetsa, u jamiyat oldida
mas’ulligini tushunadi.
O’qitish natijasi: Har bir fuqaro Vatan taqdiriga shaxsiy daxldorlik tuyg‘usi bilan
yashasa, uning jamiyat oldidagi burchi va mas’uliyati ham kuchayib boradi.;
O’quv faoliyati natijalari:
Pedagogik vazifalar:
- Fuqarolik tushunchasining mazmun
mohiyatini ochib berish;
- Fuqarolik
nima
ekanligi,
O’zbekiston Respublikasining fuqarolarini
kimlar tashkil qilishi, fuqarolikka ega
bo’lish va uni yo’qotish haqidagi
ma’lumotlar aytib beriladi;
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
Ma’ruza, savol-javob.
Jamoaviy.
Doska, ma’ruza matni, tarqatma materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
31
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
a. Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradiYo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
b. O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar bilan
jonlantiradi
c. Yangi mashg’ulot rejasi, uning maqsadlari
va rejalashtirilgan natijalarini aytadi hamda
ularni o’rganishning ahamiyatini izohlaydi.
2.1
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2-
ilova)
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
2.3 Mulohaza uchun “hikmatlar hazinasidan” (4ilova)
2.4 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (5ilova)
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
Talaba
Tinglaydilar
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
Tinglaydi va
mavzuni yozib oladi
Talabalar berilgan
savollarga javob
beradilar va yozib
oladilar
O’z mustaqil
fikirlarini yozishadi
Tinglaydilar va
savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni o`qib
kelish, mavzuga oid savollarga javob topish (6ilova)
32
Berilgan vazifani
yozib olishadi.
1-ilova
“Tarbiya” fanidan o’quvchilarning bilimini baholash mezoni
T\R
Mezonlar
Baho
Xulosa va qaror qabul qilish. Ijodiy fikirlay olish.
Mustaqil mushohada yuritish.
1
5
Amalda qo’llay olish. Mohiyatini tuushunish. Bilish,
aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish.
Mustaqil mushohada yuritish. Amalda qo’llay olish.
2 Mohiyatini tuushunish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga
4
ega bo’lish.
Mohiyatini
tuushunish. Bilish,
Aytib
berish.
3
3
Tasavvurga ega bo’lish.
Aniq tasavvurga ega emaslik. Bilmaslik.
4
2
2-ilova
FAOLLASHTIRUVCHI SAVOL VA TOPSHIRIQLAR:
1. Fuqarolik jamiyatining faol a’zosi sifatida biz nimaga daxldor bo‘lishimiz kerak?
2. Bizning mas’uliyatimiz nimalardan iborat?
3. Daxldorlik nima? U qachon vujudga keladi? Burch, majburiyat va daxldorlik birbiridan nima bilan farq qiladi?
4. Fuqarolik daxldorligi, fuqarolik mas’uliyati iborasi bilan ushbu rasmlar o‘rtasida
qanday bog‘liqlik mavjud?
5. 1, 4- va 5-rasmlarda tasvirlangan insonlar o‘rtasida qanday daxldorlik mavjud?
6. 2, 3- va 6-rasmlarda tasvirlangan insonlarning 1-rasmda tasvirlangan insonlar
oldidagi burchlari va mas’uliyatlarini e’tiborga olib, ular o‘rtasidagi daxldorlik
munosabatlarini izohlang.
33
MAVZU : Jamiyat rivojida insonning tasiri. Fuqorolik masuliyati va
daxldorlik
Reja
1. Fuqarolik ma’suliyati.
2. Fuqarolik jamiyatining faol a’zosi sifatida biz nimaga daxldor
bo‘lishimiz kerak.
Inson (arabcha — unutmoq) — olamdagi boshqa biologik mavjudotlardan ajralib
turadigan muhim xususiyatlarga, ya’ni aql, ma’naviyat, madaniyat, axloq, tafakkur,
til va boshqa jihatlarga ega bo‘lgan ijtimoiy mavjudotdir. Insonning o‘ziga xos
bo‘lgan asosiy fazilatlari bu — uning axloqodobi, ta’limtarbiyasi, yurtiga nisbatan
34
muhabbati, uning tinchligi va ravnaqi yo‘lidagi shaxsiy javobgarligi hisoblanadi.
Inson nasliga xos bo‘lgan xususiyat — uning ongliligi, tafakkur qila olishi, axloqiy
normalarni aqlan va jismonan bajara olishidir. Boshqa tirik mavjudotlardan hech
biri insondek o‘z faoliyatini tartibga sola olmaydi. Darhaqiqat, faqat insongagina
ato etilgan bunyodkorlik, yaratuvchanlik fazilatlari uni jamiyat gultojiga aylantiradi.
Jamiyat odamlarning o‘zaro munosabatlari, aloqalari, amalga oshiriladigan guruhlar
majmuyi va jamoasi hamdir. Har qanday jamoa ham jamiyat bo‘lavermaydi. Lekin
istalgan jamiyat jamoa hisoblanadi. Inson jamiyat a’zosi ekan, shu ijtimoiy
shartsharoit muhitida yashaydi. Demak, inson va jamiyat birbiri bilan uzviy bog‘liq:
inson jamiyatdan tashqarida o‘zining haqiqiy mohiyatini yo‘qotadi. Jamiyatdagi
munosabatlar qanchalik boy, xilmaxil bo‘lsa, uning ma’naviymadaniy sifatlari ham
shunchalik mustahkam bo‘ladi. Jamiyat astasekin taraqqiy etib, fuqarolik jamiyatiga
aylanadi. Insonlarning bu jamiyatda yashashdan maqsadi — farovon turmush
kechirishdan iborat. Vatanimizdan yetishib chiqqan qomusiy allomalar Abu Nasr
Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Alisher Navoiy singari ulug‘
mutafakkirlar jamiyatning paydo bo‘lishi, mohiyati va istiqbollari to‘g‘risida ilg‘or
ilmiy qarashlarni ilgari surganlar. Xususan, Alisher Navoiy ijodida dunyodagi eng
katta boylik hazrati inson deyilgan.
Uning fikricha, butun mavjudot, borliq inson uchun, uning baxtu saodati uchun
xizmat qilishi lozim. Bobokalonimizning ushbu fikrlari hozirda ham dolzarb
sanaladi.
Jamiyat — muayyan hududda yashovchi, o‘z ehtiyoj va manfaatlariga ko‘ra
birlashgan kishilardan iborat jamoa.
O‘zbekistonda jamiyat taraqqiyotining asosiy vazifalaridan biri — bu fuqarolarning,
ayniqsa, yosh avlodning ma’naviy dunyosini shakllantirish va boyitish, ularni milliy
g‘oya asosida tarbiyalash, xalqimizning madaniy va ma’naviy merosi hamda
qadriyatlarini egallashlari uchun zarur shartsharoitlar yaratish hisoblanadi.
Buzrugmehrdan so‘rabdilar: — Siz bir vaqtlar Sosoniylar davlatining oqil vaziri
bo‘lgansiz. Hozir ham sizdan haqiqatgo‘y va dono odamni topib bo‘lmaydi.
Aytingchi, Sosoniylar davlati nima sababdan inqirozga uchradi? — Buning
sabablari: birinchidan, podshohlar o‘z atrofidan dono va fozil kishilarni
uzoqlashtirib, davlat ishlarini besavod va salohiyatsiz odamlarning qo‘liga topshirib
qo‘ydilar. Ikkinchidan, podshohlar o‘z farovonliklarini xalq farovonligidan ustun
qo‘ydilar. Xalqni o‘ylamadilar, adolatsizliklarni avj oldirdi lar. Buning natijasida
xalq podshohni qo‘llamadi, bosh-boshdoq bo‘lgan davlat esa dushman tomonidan
osonlik bilan bosib olindi. «Hikmatlar xazinasi»
«Inson o‘z shaxsiy talablari jihatidan boshqalardan ajralgan holda yashay olmaydi,
chunki u insoniyatning boshqa vakillari bilan munosabatdagina ularni qondira olishi
35
mumkin. Jamoa a’zolarining barchasi uchun majburiyhuquqiy qonunlar zarur
bo‘ladi. Jamoaning barcha a’zolari mehnat bilan shug‘ullanmoqlari zarur». Abu Ali
ibn Sino
Fuqarolik jamiyatida inson tafakkuri
Insonning tafakkuri, turmush tarzi, ma’naviy qarashlari o‘zo‘zidan, bo‘sh
joyda shakllanib qolmaydi. Ularning vujudga kelishi va rivojlanishiga aniq
tarixiy, tabiiy va ijtimoiy omillar asos bo‘ladi. Tafakkur jarayoni faqat insonning
ongi bilan emas, balki qalbi va ruhiyati bilan ham uzviy bog‘liqlikda kechadi.
Fikrlovchining ichki dunyosi qanchalik boy bo‘lsa, uning fikrlash saviyasi ham,
xattiharakati ham shunga yarasha bo‘ladi. Undagi fikrmushohada til orqali bayon
etiladi, boshqalar bevosita qabul qila oladigan, his etadigan shaklga kiradi va
odamlarning o‘zaro fikr almashish vositasiga aylanadi. Qomusiy allomalar inson
tafakkur qilish orqali ta’limtarbiyani rivojlantirishi, o‘zini kamolot sari yetaklashini
ta’kidlaganlar. Zero, tafakkur va ma’naviyat o‘zaro bog‘liq hamda birbirini
to‘ldiradi. Abu Nasr Forobiy («Fozil odamlar shahri»), Abu Ali ibn Sino («Tib
qonunlari»), G‘azzoliy («Kimyoi saodat»),
MULOHAZA UCHUN
Matndagi boshqaruv muddati, ezgu ishlar, davlatni idora qilish kabi tushunchalarni
bugungi kundagi xalq hokimiyatchiligi bilan qanday o‘xshashlik tomonlari bor?
«Olis mag‘ribdagi shaharlardan birining aholisi haqida naql qiladilarkim,
zodagonlar va yer egalari mazkur shaharni navbatmanavbat boshqarar ekanlar. U
yerda o‘lkani idora qilish a’yonlar va yer egalari o‘rtasida navbatmanavbat birbiriga
o‘tib turarmish, kimga navbat kelsa, o‘sha uch oy hukm yuritarmish. Muddat
tugashi bilan har qaysi hukmdor o‘zo‘zidan o‘lkani idora qilish amalidan tushib,
minnatdorlik uchun sadaqa beradi va o‘z ahli orasiga qaytadi. U go‘yo kishandan
bo‘shagandek xursand bo‘lar va o‘z ishi bilan mashg‘ul bo‘lar emish. Bu shuning
uchunki, davlatni idora qilish rohatdan mahrum bo‘lish, degan so‘zdir. Bunda u
o‘sha joydagi ezuvchilarni eziluvchilarga nisbatan adolatli qilaman, deb tinkasini
quritish deganidir. Bu esa o‘zini va qo‘l ostidagilarini himoya qilish uchun tadbir
tayyorlash borasida o‘z jonini qiynashdir». Abu Rayhon Beruniy, «Mineralogiya»
3-ilova
IJODIY FAOLIYAT
36
«Fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yig‘imlarni to‘lashga
majburdirlar.»
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 51-moddasida belgilangan ushbu
qoidani daxldorlik tushunchasi bilan bog‘lab tushintiring. Fikringizni misollar bilan
asoslang.
2. Soliqlarni o‘z vaqtida to‘lamaslik jamiyat rivojiga qanday ta’sir ko‘rsatadi?
3. «Iqtisodiy bilim asoslari» fanidan olgan bilimlaringizga tayangan holda quyidagi
savollarga javob bering:
Soliqlar nima uchun yig‘iladi?
Soliqlardan tushgan daromad qanday maqsadlarga sarfl anadi?
Davlat va jamiyatning rivojiga, tinchlik va xavfsizlikni ta’minlashga, ijtimoiy
muhofazani amalga oshirishga soliqlarning qanday daxli bor? Bu jarayonlarning
ta’minlanishi Sizning hayotingizga ta’sir ko‘rsatadimi?
4-ilova
MULOHAZA UCHUN
Yo‘l chetida yoshi chamasi 60 lar atrofi dagi bir kishi daraxtga suyanib turibdi.
Yonidan o‘tayotgan odamlar beparvo o‘tib borar, hech kimning bu kishi bilan ishi
yo‘q edi.
1) Siz ana shunday vaziyatda qanday yo‘l tutgan bo‘lardingiz?
a) Daraxtga suyanib turgan odamning oldiga borib, undan yordam kerakmi, deb
so‘ragan bo‘lardim;
b) E’tibor bermasdim;
d) Vaqtimga qarardim. Vaqtim bemalol bo‘lsa, yordam berardim.
(davomi) Akbarjon maktabdan qaytayotgan edi. U: «Balki o‘sha kishining mazasi
bo‘lmayotgandir? Balki yordam kerakdir?» deb o‘yladi-da, boyagi odamning
oldiga borib, uning ahvolini so‘radi. Daraxtga suyanib turgan odam, yuragi
bezovta qilayotganini aytdi. Akbarjon bekatda turgan odamlar
oldiga borib, vaziyatni bayon qildi. Kimdir qo‘l telefonidan «tez yordam»ga
qo‘ng‘iroq qilgan bo‘lsa, yana kimdir boyagi odamning oldiga kelib, uni qulayroq
joyga o‘tqizishga intildi. Yoshi 40 lardan oshgan bir opa uning kaft ini uqalab,
cho‘ntagidan olgan dorisini ichirmoqchi bo‘ldi. Ko‘p o‘tmay «Tez yordam»
mashinasi ham yetib keldi.
2) Akbarjonning harakatiga munosabat bildiring. Siz bunday holatda qanday yo‘l
tutgan bo‘lardingiz?
Odamzod qayerda tug‘ilgan bo‘lsa, shu joyga nisbatan sadoqat, sulolasiga
munosiblik tuyg‘usi, aka-uka, opasingillariga mehroqibat ramzi ruhida yashashi
kerak.
37
5-ilova
«Kimiki befoyda umrin o‘tkazdi, hech narsa olmasdan oltin ketkazdi».
Sa’diy Sheroziy
6-ilova
BILIB OLING
Dars sabog‘i. Idrok eting! Dunyo faqat tog‘u-tosh lar, qir-u dalalar, bepoyon cho‘lu sahrolardan tashkil topib, uning buyuk ijodkori odamzod yaratilmaganida, olam
bunchalar go‘zal, hayot bunchalar zavqli bo‘lmas edi. Shunday ekan, biz yashayotgan
kurrai zaminning yanada taraqqiy etib, gullab yashnashi faqat o‘zimizga, har
birimizning o‘z maqomimizdagi bunyodkorlik ishlarimizga bevosita bog‘liqdir.
7-ilova
MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN SAVOLLAR
1. Nima deb o‘ylaysiz? Harakatlar strategiyasini o‘z vaqtida va
samarali amalga oshirish uchun
mamlakatimiz fuqarolarining shaxsiy daxdorligi qanday bo‘lishi kerak?
2. Mamlakatimizni yanada rivojlantirishda nima uchun fuqarolar
mas’uliyatiga tayaniladi?
3. Oila, mahalla va davlat, jamiyat o‘rtasidagi daxldorlik mas’uliyati
ro‘yxatini tuzing.
Oila
Daxldorlik mas’uliyati
Mahalla
Davlat
Jamiyat
4. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida fuqarolarining
burchlarini belgilab qo‘yilishidan qanday maqsadlar nazarda tutilgan,
deb o‘ylaysiz?
38
5. Fuqarolarda daxldorlik tuyg‘usi shakllanmagan taqdirda jamiyatning
taraqqiyotida qanday oqibatlar vujudga kelishi mumkin? Ushbu
vaziyatni baholang. O‘quvchilar kelajagining o‘qituvchiga qanday daxli
bor?
N. ismli o‘quvchi darsga tayyorgarliksiz keldi. O‘qituvchi uni sinf oldida
izza qildi. N. esa: «Sizning nima haqingiz bor menga tanbeh bergani,
mening ota-onam bor, xohlasam darsga qatnashaman, xohlamasam
yo‘q», — deb javob berdi.
6. Qadriyatlar va daxldorlik tushunchalarining qanday bog‘liqligi bor?
O‘zbekiston Respublikasini himoya qilish — O‘zbekiston Respublikasi
har bir fuqarosining burchidir. Fuqarolar qonunda belgilangan tartibda
harbiy yoki muqobil xizmatni o‘tashga majburdirlar.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 52-modda
Baholash:
Faol qatnashgan o’quvchilar baholanadi.
8-ilova
Uyga vazifa berish: O`tilgan mavzuni o`qib kelish, mavzuga oid
savollarga javob toppish
5-MAVZU: Vatan oldidagi burch va ma’suliyat. Xalq boyligi.
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
39
Dars vaqti: 2 soat
Vatan oldidagi burch va ma’suliyat. Xalq
boyligi.
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Mavzu
Ўқув машғулот режаси
1. Vatan oldidagi burch.
2. Ma’rifatlilik tinchlik- asosi
3. Moddiy
va
nomoddiy
ne’matlar.Jamoat mulki.
O’qitish maqsadi: Inson o‘z burchini anglashi, uning zimmasida mas’uliyat,inson oilasi
oldidagi burchni anglash, jamiyat oldida mas’ulligini tushuncgasini anglatish.
O’qitish natijasi: Har bir o’quvchi Vatan taqdiriga shaxsiy daxldorlik tuyg‘usini
angladi, jamiyat oldidagi burchi tushundi,o’quvchining mas’uliyati ham kuchaydi.;
O’quv faoliyati natijalari:
Pedagogik vazifalar:
- Inson o‘z burchini anglashi,
Har bir o’quvchi Vatan taqdiriga shaxsiy
daxldorlik tuyg‘usini angladi
jamiyat oldidagi burchi tushundi
- uning zimmasida mas’uliyat,inson
oilasi oldidagi burchni anglash,
- jamiyat oldida mas’ulligini
tushuncgasini anglatish.
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
o’quvchining mas’uliyati ham kuchaydi
Ma’ruza,kichik guruhda ishlash.
Jamoaviy.
Doska, ma’ruza matni, tarqatma materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
d. Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
40
Talaba
Tinglaydilar
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
e. O’tgan
mavzu
bo’yicha
o’quvchilarning bilimlarini suhbat
shaklidagi
savollar
bilan
jonlantiradi
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
Tinglaydi va mavzuni
f. Yangi mashg’ulot rejasi, uning
yozib oladi
maqsadlari va rejalashtirilgan
natijalarini aytadi hamda ularni
o’rganishning
ahamiyatini
izohlaydi.
2.1
Yangi mavzuning bayoni
Talabalar berilgan
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2savollarga javob
ilova)
beradilar va yozib
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
oladilar
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4ilova)
O’z mustaqil
fikirlarini yozishadi
O’z mustaqil
fikirlarini bildirishadi
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
Tinglaydilar va
savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni o`qib
kelish, mavzuga oid savollarga javob topish (5ilova)
41
Berilgan vazifani
yozib olishadi.
1-ilova
“Tarbiya” fanidan o’quvchilarning bilimini baholash mezoni
T\R
1
2
3
4
Mezonlar
Xulosa va qaror qabul qilish. Ijodiy fikirlay olish. Mustaqil
mushohada yuritish.
Amalda qo’llay olish. Mohiyatini tuushunish. Bilish, aytib
berish. Tasavvurga ega bo’lish.
Mustaqil mushohada yuritish. Amalda qo’llay olish. Mohiyatini
tuushunish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish.
Mohiyatini tuushunish. Bilish, Aytib berish. Tasavvurga ega
bo’lish.
Aniq tasavvurga ega emaslik. Bilmaslik.
Baho
5
4
3
2
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar
(2-
ilova)
1. Vatan deganda nimani tushunasiz.
2. Siz vanatiz ravnaqi uchun nima qilyapsiz?
3. Vatan oldidagi burchingizni anglaysizmi?
4. “Masuliyat insonga xos tuyg’u” nimani tushunasiz?
MAVZU: Vatan oldidagi buch va masuliyat Xalq boyligi
Reja:
1. Vatan oldidagi burch.
2. Ma’rifatlilik tinchlik- asosi
3. Moddiy va nomoddiy ne’matlar.Jamoat mulki
Tadbirkor sharbat ishlab chiqaradi. U mas’uliyatni his qilgan holda odamlarning
sog‘lig‘iga ziyon yetkazmaydigan, sara mahsulotlardan foydalanadi. Insonlar
sog‘lig‘ini o‘ylab barcha sanitariya gigiyena va boshqa tartibqoidalarga rioya qiladi.
42
Yaroqlilik muddatini ham qo‘yadi. To‘g‘ri, bu vazifalarini nazorat qilib turadigan
davlat tashkilotlari ham bor, ammo tadbirkor o‘zining jamiyat oldidagi
mas’uliyatini his qilgan holda o‘z ishiga sidqidildan, vijdonan yondashadi.
Fuqaro mas’uliyati deganda jamiyatning axloqiy talablarini kundalik faoliyatida
qo‘llay bilish, ularga rioya etish yoki etmaslik tushuniladi. Bu tushuncha fuqarolar
huquq va majburiyatlarining o‘zaro uyg‘unligini ifodalaydi. Inson o‘z burchini
anglagani sari uning zimmasida mas’uliyat hissi ortib boradi. Qachonki inson oilasi
oldidagi burchni anglab yetsa, u jamiyat oldida mas’ulligini tushunadi. Qachon
inson jamiyat oldidagi burchini anglasa, unda shaxsiy daxldorlik hissi paydo
bo‘ladi. Fuqaro daxldorligi — birorbir faoliyatga, jarayonga aloqadorlik,
sheriklikdir. Har bir fuqaro Vatan taqdiriga shaxsiy daxldorlik tuyg‘usi bilan
yashasa, uning jamiyat oldidagi burchi va mas’uliyati ham kuchayib boradi.
BILIB OLING
Qayerdaki fuqarolar jamiyat oldidagi mas’uliyat va burchni his qilar ekanlar, o‘sha
joyda daxldorlik va faol fuqarolik pozitsiyasi kuchli bo‘ladi.
Shuning uchun daxldorlik va mas’uliyatni kundalik faoliyatiga aylantirgan inson
haqiqiy ma’naviyatli inson hisoblanadi. Otabobolarimizdan qolgan boy moddiy va
ma’naviy merosni asrabavaylab kelgusi avlodlarga yetkazish uchun shu yurtda
yashovchi har bir fuqaro mas’uldir. Bugun mamlakatimizda olib borilayotgan
islohotlar samarasining oshirilishi, davlat va jamiyatning har tomonlama hamda
jadal rivojlanishida har bir fuqaroning shaxsiy mas’uliyati va daxldorligi yotadi.
BILIB OLING
Odamzod qayerda tug‘ilgan bo‘lsa, shu joyga nisbatan sadoqat, sulolasiga
munosiblik tuyg‘usi, akauka, opasingillariga mehroqibat ramzi ruhida yashashi
kerak.
Shu nuqtai nazardan qaraganda, O‘zbekistonda 20172021yillarga mo‘ljallangan
Mamlakatimizni rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida beshta ustuvor
yo‘nalish belgilab berildi. Bular:
— Davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirish;
— Qonun ustuvorligini ta’minlash va sudhuquq tizimini yanada isloh qilish;
— Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirish;
— Ijtimoiy sohani rivojlantirish
; — Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta’minlash, chuqur
o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va amaliy ruhdagi tashqi siyosat yuritish kabi
masalalarni qamrab olgan.
43
Dars sabog‘i. Idrok eting! Dunyo faqat tog‘utosh lar, qiru dalalar, bepoyon cho‘lu
sahrolardan tashkil topib, uning buyuk ijodkori odamzod yaratilmaganida, olam
bunchalar go‘zal, hayot bunchalar zavqli bo‘lmas edi. Shunday ekan, biz
yashayotgan kurrai zaminning yanada taraqqiy etib, gullabyashnashi faqat
o‘zimizga, har birimizning o‘z maqomimizdagi bunyodkorlik ishlarimizga bevosita
bog‘liqdir.
Ijodiy Faoliyat
(3-ilova)
Jadval tuzish qoidasi bilan tanishadilar.
Alohida kichik guruhlarga jadvalni
B/BX/B jadvali
- Bilaman/Bilishni
xoxlayman/Bilib
oldim.
Jadvalning 1-2 bo’limlariga javob
beradilar(oldindagi
ish
uchun
yo’naltiruvchi asos yaratiladi)
Mavzu, matn,
bo’lim bo’yicha
izlanuvchanlikni
olib
boorish
imkonini beradi.
Tizimli
Ma’ruzani
o’qiydilar.
tinglaydilar,
mustaqil
Mustaqil/kichikguruhlarda jadvalning
3 bo’limini to’ldiradilar.
B/BX/B jadvali
Bilaman
Bilishni xohlayman
Mavzuni mustahkamlovchi savollar.
Bilib oldim
(4-ilova)
1. Vatan oldidagi burch deganda nimani tushunasiz?
2. Ma’rifatlilik tinchlik- asosi tushunchani izohlang?
3. Moddiy va nomoddiy ne’matlar nimalardan iborat?
4. Jamoat mulki va hususiy mulk o’rtasidagi farqni tushubtiring?
44
5. “Vatan sajdagoh kabi muqaddas” tushunchaga tariff bering?
(5-ilova)
Uyga vazifa: O`tilgan mavzuni o`qib kelish, mavzuga oid savollarga
javob topish
6-MAVZU: Yoshlar uchun yaratilgan umummilliy imkoniyatlar.
45
Mavzu
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
Yoshlar uchun yaratilgan
umummilliy imkoniyatlar.
Dars vaqti: 2 soat
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Ўқув машғулот режаси
1. Yoshlar jamiyat kelajagi.
2. Umummilliy imkoniyatlar.
3. Halollik
O’qitish maqsadi: Mamlakatimizda yashlar uchun yaratilgan imkoniyatlar haqida
tushuntirish, insoniy tuyg’ulardan biri halollikni o’quvchularga yetkazish.
O’qitish natijasi:Har bir o’quvchi yoshlarga yaratilgan imkoniyatlar haqida
tushunchaga ega bo’lishdi, halollik to’g’risida tushunchaga ega bo’lishdi;
Pedagogik vazifalar: Mamlakatimizda
O’quv faoliyati natijalari: Har bir o’quvchi
yashlar uchun yaratilgan imkoniyatlar
haqida tushuntirish,
yoshlarga yaratilgan imkoniyatlar haqida
tushunchaga ega bo’lishdi,
insoniy tuyg’ulardan biri halollikni
o’quvchularga yetkazish.
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
halollik to’g’risida tushunchaga ega
bo’lishdi;
Ma’ruza, savol-javob.
Jamoaviy.
Doska, ma’ruza matni, tarqatma materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
46
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish qismi.
(15 aqiqa)
2-bosqich.
Asosiy qism.
(55 daqiqa)
1. Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1ilova)
2.1
2
O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar
bilan jonlantiradi
3
Yangi mashg’ulot rejasi, uning maqsadlari
va rejalashtirilgan natijalarini aytadi hamda
ularni o’rganishning ahamiyatini izohlaydi.
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2-
ilova)
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
2.3 Mulohaza uchun “hikmatlar hazinasidan”
(4-ilova)
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (5ilova)
3-bosqich. Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa qilinadi
Talaba
Tinglaydilar
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
Tinglaydi va
mavzuni yozib
oladi
Talabalar berilgan
savollarga javob
beradilar va yozib
oladilar
O’z mustaqil fikirlarini
yozishadi
O’z mustaqil fikirlarini
bildirishadi
Tinglaydilar va savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni o`qib kelish, mavzuga oid
savollarga javob toppish
(6-ilova)
Berilgan vazifani yozib
olishadi.
1-ilova
47
Guruhlarning bilim va ko’nikmalarini baholash mezonlari
Topshiriqlar, baholash ko’rsatkichlari va mezonlari
1- guruh 2- guruh
3- guruh
Maksimal ball – 5
- savol to’liq yoritib berildi (1 ball)
- javoblar etarli darajada asoslab berildi (1 ball)
- guruh ishtirokchilarining faolligi (1 ball)
- berilgan savollarga javob berdi (1 ball)
- reglamentga rioya qildi (1)
Jami: (5 ball)
Yangi mavzuning bayoni
2-ilova
FAOLLASHTIRUVCHI
TOPSHIRIQLAR:
SAVOL
VA
1. Rasmlardan foydalangan holda mamlakatimizda
yoshlarga berilayotgan imkoniyatlar haqida hikoya
qiling.
2. Ta’limni­tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib
bo‘lmaydi, deganda Siz nimani tushunasiz?
3. Komil inson bo‘lish uchun qanday sifatlarga ega
bo‘lish kerak? Javobingizni asoslang.
MAVZU: Yoshlar uchun yaratilgan umumiy imkoniyatlar.
48
Reja:
1. Yoshlar bizning kelajagimiz
2. Halollik tushinchasi
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 19 mart kuni
yoshlarga eʼtiborni kuchaytirish, yosh avlodni madaniyat, sanʼat, jismoniy tarbiya
va sportga keng jalb etish, ularda axborot texnologiyalaridan toʻgʻri foydalanish
koʻnikmasini shakllantirish, yoshlar oʻrtasida kitobxonlikni targʻib qilish, xotinqizlar bandligini taʼminlash masalalariga bagʻishlangan videoselektor yigʻilishi
boʻlib oʻtdi.
Mamlakatimiz aholisining 30 foizi 14 dan 30 yoshgacha boʻlgan yoshlardir.
Ularning taʼlim olishi, kasb-hunar egallashi uchun zamonaviy sharoit va
imkoniyatlar yaratilgan. Shu bilan birga, yoshlarning boʻsh vaqtini mazmunli
oʻtkazishni tashkil etish dolzarb masala hisoblanadi. Yoshlar qanchalik maʼnaviy
barkamol boʻlsa, turli yot illatlarga qarshi immuniteti ham shuncha kuchli boʻladi.
Maʼlumki, davlatimiz rahbari ijtimoiy, maʼnaviy-maʼrifiy sohalardagi ishlarni yangi
tizim asosida yoʻlga qoʻyish boʻyicha 5 ta muhim tashabbusni ilgari surgan edi.
Birinchi tashabbus yoshlarning musiqa, rassomlik, adabiyot, teatr va sanʼatning
boshqa turlariga qiziqishlarini oshirishga, isteʼdodini yuzaga chiqarishga xizmat
qiladi.
Ikkinchi tashabbus yoshlarni jismoniy chiniqtirish, ularning sport sohasida
qobiliyatini namoyon qilishlari uchun zarur sharoitlar yaratishga yoʻnaltirilgan.
Uchinchi tashabbus aholi va yoshlar oʻrtasida kompyuter texnologiyalari va
internetdan samarali foydalanishni tashkil etishga qaratilgan.
Toʻrtinchi tashabbus yoshlar maʼnaviyatini yuksaltirish, ular oʻrtasida kitobxonlikni
keng targʻib qilish boʻyicha tizimli ishlarni tashkil etishga yoʻnaltirilgan.
Beshinchi tashabbus xotin-qizlarni ish bilan taʼminlash masalalarini nazarda tutadi.
Ana shu ezgu gʻoya Prezidentimizning Sirdaryo viloyatiga tashrifi chogʻida
boshlanib, qisqa vaqtda ulkan ishlar amalga oshirildi. Mazkur hududdagi tuman va
49
shaharlar kutubxonalariga 300 ming nusxada badiiy adabiyotlar yetkazib berildi.
Musiqa va sanʼat maktablari cholgʻu asboblari, sport obyektlari jihozlar bilan
taʼminlandi.
Bu ishlar Namangan viloyatida ham davom ettirilib, “Maʼrifat karvoni” tashkil
etildi. Yoshlar uchun 25 ming dona kitob, 80 turdagi sport jihozlari va musiqa
asboblari yetkazib berildi.
Ushbu 5 tashabbus xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz tomonidan katta qiziqish bilan
kutib olindi.
Yigʻilishda bu tajribani Oʻzbekistonning barcha hududlarida keng joriy qilish
masalalari muhokama qilindi.
Bugungi kunda mamlakatimizdagi 800 dan ortiq madaniyat markazi, 312 ta musiqa
va sanʼat maktabiga atigi 130 ming nafar oʻgʻil-qiz qamrab olingani, mazkur
muassasalarning aksariyati oʻquv qoʻllanmalari, notalar toʻplami, musiqa asboblari
va jihozlar bilan yetarli darajada taʼminlanmagani qayd etildi.
Davlatimiz rahbari joylardagi madaniyat markazlari, musiqa va sanʼat
maktablarining moddiy-texnik bazasi va ulardan foydalanish holatini oʻrganib,
faoliyatini yaxshilash boʻyicha topshiriqlar berdi.
Madaniyat vazirligi va Xalq taʼlimi vazirligiga hokimliklar bilan birgalikda tuman
(shahar) madaniyat markazlari va umumtaʼlim maktablarida yoshlarning
qiziqishidan kelib chiqib, qoʻshimcha 1,5 mingta toʻgarak tashkil etish vazifasi
qoʻyildi. Tashabbuskor isteʼdodli yoshlar va mahalliy homiylarni jalb etgan holda,
madaniyat markazlarida badiiy-havaskorlik jamoalari, yoshlar teatr-studiyalari va
“Yoshlar klublari” tashkil qilish zarurligi taʼkidlandi.
Atoqli sanʼatkor va isteʼdodli ijodkorlarni tumanlardagi madaniy ishlarga
koʻmakchi sifatida biriktirish yaxshi natija berayotganini inobatga olib, bu tajribani
butun mamlakatga yoyish boʻyicha koʻrsatmalar berildi. Unga muvofiq, taniqli
artistlar tuman va shaharlarga ijodiy maslahatchi sifatida biriktirilib, oʻsha joylarda
madaniyat va sanʼatni rivojlantirishga masʼul boʻladi, tuman va shaharlar hokimlari
esa ushbu ishlarga moddiy va tashkiliy jihatdan yordam beradi.
Musiqa va sanʼat sohasida oliy maʼlumotli kadrlarni koʻpaytirish masalasiga ham
50
eʼtibor qaratildi.
Oliy va oʻrta maxsus taʼlim hamda Xalq taʼlimi vazirliklariga muayyan mavzular
boʻyicha tarix darslarini muzeylar, tarixiy obidalar, qadamjo va teatrlarda sayyor
oʻtkazilishini tashkil qilish topshirildi.
Ikkinchi tashabbusga doir masalalar muhokama qilinar ekan, yurtimizda 12
mingdan ziyod sport inshooti borligi, lekin yoshlarni jismoniy tarbiya va ommaviy
sportga qamrab olish darajasi yetarli emasligi qayd etildi. Umumtaʼlim
maktablarining sport anjomlari bilan jihozlanish koʻrsatkichi mamlakat boʻyicha 56
foizni tashkil etgani holda, Surxondaryo viloyatida atigi 12 foiz, Xorazmda 14 va
Qoraqalpogʻistonda 15 foiz, xolos.
Yigʻilishda yoshlarni jismoniy tarbiya va sportga keng jalb etish borasidagi choratadbirlar belgilab berildi.
Tuman va shaharlar hokimlarining yoshlar masalalari boʻyicha oʻrinbosarlariga
mutaxassislar bilan birgalikda yoshlarning sport turlariga qiziqishi hamda sport
inshootlarining jihozlanish darajasini oʻrganib, shu asosda takliflar berish, Vazirlar
Mahkamasiga ularni amalga oshirish uchun zarur mablagʻlar manbasini aniqlash
vazifasi yuklatildi.
Olis va chekka qishloqlarda yengil konstruksiyali sendvich panellardan kichik sport
zallari va sunʼiy qoplamali maydonlar qurish, tashabbuskor tadbirkorlarga sport
inshootlari barpo etish uchun yer ajratish zarurligi taʼkidlandi. Bunday
tadbirkorlarga Milliybank tomonidan “Yoshlar – kelajagimiz” Davlat dasturi
doirasida imtiyozli kreditlar ajratiladi.
Joylardagi sport maktablariga taniqli xalqaro musobaqalar gʻoliblarini rahbar etib
tayinlash, shuningdek, sportchilarni oliy oʻquv yurtlarining maxsus sirtqi
boʻlimlarida maqsadli oʻqitish yaxshi natija berishi qayd etildi. Bolalar va oʻsmirlar
sport maktablari sonini koʻpaytirish yuzasidan topshiriqlar berildi.
Videoselektor yigʻilishida yoshlarni internetdagi zararli xurujlardan asrash, ularni
axborot texnologiyalaridan unumli foydalanishga oʻrgatish masalalariga ham
alohida ahamiyat qaratildi.
51
Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligiga ilgʻor
xalqaro tajribalar asosida barcha shaharlarda va tumanlar markazida Raqamli
texnologiyalar oʻquv markazlarini tashkil etish boʻyicha topshiriq berildi. Bu
markazlarda elektron tijorat va dasturlash bepul oʻrgatiladi, axborot texnologiyalari
sohasida biznes boʻyicha innovatsion koʻnikmalar shakllantiriladi, “startap”
loyihalarga yordam koʻrsatiladi.
Bugungi kunda barcha maktablarda kompyuter texnikalari boʻlishiga qaramasdan,
internet xizmatidan yetarli darajada foydalanilmayotgani tanqid qilindi. Xalq taʼlimi
vazirligi, Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligiga
2021 yilgacha barcha maktablardagi kompyuter sinflarini zamonaviy texnologiyalar
va yuqori tezlikdagi internet tarmogʻi bilan taʼminlash boʻyicha chora-tadbirlar
rejasini ishlab chiqish vazifasi qoʻyildi.
Tashabbuskor tadbirkorlarni jalb qilgan holda, kompyuter oʻyinlari markazlarini
tashkil etish, ularda bolalar va yoshlarning bilim va dunyoqarashini kengaytirishga
xizmat qiladigan test, viktorina, rivojlantirish strategiyalari va boshqa foydali
dasturlar boʻlishi zarurligi taʼkidlandi.
Yoshlarda bolalik chogʻidan kitobga mehr uygʻotish, mustaqil fikr va keng
dunyoqarashni shakllantirish ularning hayot yoʻllarida mustahkam zamin boʻladi.
Lekin koʻplab qishloq va mahallalarda buning uchun zarur sharoit mavjud emas.
Ilgarigi kutubxonalar oʻrnida tashkil etilgan Axborot-resurs markazlari oʻzlariga
yuklatilgan vazifalarni bajara olmadi.
Shu holatlarni hisobga olib, yangi tashabbus doirasida yoshlar sonidan kelib
chiqqan holda joylarga qoʻshimcha kitoblar yetkazib berish rejalashtirilgan.
Davlatimiz rahbari mutasaddi vazirlik va idoralarga “Maʼrifat karvoni” loyihasi
doirasida badiiy, maʼrifiy, ijtimoiy mavzularda kitoblar chop etish hamda
Qoraqalpogʻiston Respublikasi va barcha viloyatlarga 1 million nusxadan kam
boʻlmagan miqdorda yetkazib berish boʻyicha topshiriq berdi.
Yigʻilishda mahalliy hokimliklar har bir shahar va tuman markazida bittadan
namunali kitob doʻkoni tashkil etishi kerakligi taʼkidlandi. Axborot va ommaviy
kommunikatsiyalar agentligiga barcha shahar va tumanlarda koʻchma kitob
pavilyonlarini joylashtirish, “Bibliobus”larni yoʻlga qoʻyish orqali qishloq va
ovullar aholisiga kutubxona xizmati koʻrsatish vazifasi yuklatildi.
52
Yigʻilishda xotin-qizlarni ish bilan taʼminlash masalalari ham muhokama qilindi.
Shu maqsadda 2019-2020 yillarda barcha tumanlarda sendvich panellardan 195 ta
tikuv-trikotaj korxonasi tashkil etish belgilangan. Ularni qurish uchun aholi zich
yashaydigan, mehnat resurslari koʻp joylar tanlab olingan. Bu korxonalarni tashkil
etish natijasida xotin-qizlar uchun 24 mingdan ortiq doimiy ish oʻrni yaratish
koʻzda tutilgan.
Prezidentimiz mehnat qilish istagidagi ayollar ish oʻrinlari sonidan ancha koʻpligini
hisobga olib, korxonalarda ishni 2 smenada tashkil etish, ularda xaridorgir
mahsulotlar ishlab chiqarish zarurligini taʼkidladi.
Yigʻilishda qayd etilgan 5 tashabbusni keng joriy qilish maqsadida barcha
hududlarga mutasaddi rahbarlar masʼul qilib biriktirildi. Shuningdek, bu vazifalarga
Qoraqalpogʻiston Respublikasi Joʻqorgʻi Kengesi raisi, viloyatlar, Toshkent shahri,
tuman va shaharlar hokimlari, “Nuroniy”, “Mahalla” jamgʻarmalari, Xotin-qizlar
qoʻmitasi, Yoshlar ittifoqi rahbarlari shaxsan masʼul va javobgar etib belgilandi.
3-ilova
Ijodiy faoliyat
1. Siz onangizning ukalaringizga aytgan allasini eshitganmisiz?
2. Nima uchun bu qo‘shiqni har kuni eshitsak ham yana eshitgimiz kelaveradi,
unga monand erkalanamiz, shirin orzularga berilamiz?
3. Befarqlik, dangasalik, loqaydlik, birovning haqqidan qo‘rqmaslik,
yolg‘onchilik kabi illatlar insonlar kelajagiga qanday ta’sir ko‘rsatadi?
4. Siz bu kabi illatlarga qarshi kurasha olasizmi? Bunday illatlarning oldini
olish uchun qanday yo‘l tutish kerak?
Quyidagi hikoyaning jamiyat rivoji uchun qanday ta’siri bor, deb o‘ylaysiz?
Ko‘chada mazza qilib to‘p tepayotgan Adhamni onasi chaqirib qoldi. Adham
onasining bu chaqirig‘idan norozi bo‘lsa-da, onasining oldiga borib, ular
mahallaga-mahalla futbol o‘ynayotganliklarini, agar u ketsa, mahallasi yutqazib
53
qo‘yishini aytdi. Onasi: «Mayli mana bu chiqindilarni tashlab kelib, o‘yiningni
davom ettirarsan», deb ish buyurdi. Adham onasidan javob tekkanidan xursand
bo‘lib, chiqindi solingan chelakni olib yugurib ketdi-yu, lekin chiqindilarni yo‘l
chetidagi ariqqa to‘kib yubordi.
Mulohaza uchun “hikmatlar hazinasidan”
(4-ilova)
«Inson tabiatini tozalovchi sehrli kuch — hikmatdir».
Abdurahmon Jomiy
Mustahkamlash uchun savollar.
5-ilova
1. «Biz xalqimizning dunyoda hech kimdan kam
bo‘lmasligi, farzandlarimizning bizdan ko‘ra kuchli,
bilimli, dono va albatta baxtli bo‘lib yashashi uchun
bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etayotgan
ekanmiz, bu borada ma’naviy tarbiya masalasi, hech
shubhasiz, beqiyos ahamiyat kasb etadi», degan
fikrning zamirida qanday g‘oyalar yotadi?
Fikringizni amaliy misollar bilan ifodalang.
2. Siz kelajakda o‘zingizning oldingizga qanday maq
sadlar qo‘ydingiz?
3. Sizning komil inson bo’lib yetishishinggiz uchun
mamlakatimizda qanday imkoniyatlar yaratilgan?
Uyga vazifa: O’tgan mavzu asosida savollar tuzib
kelish.
7-MAVZU: Halollik, Do’stlik va bag’rikenglik. Til bilgan – el
biladi.
54
Mavzu
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
Halollik, Do’stlik va bag’rikenglik.
Til bilgan – el biladi.
Dars vaqti: 2 soat
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Ўқув машғулот режаси
1. Millatlararo bag’rikenglik.
2. Til imkoniyatlar eshigi kalitidir.
O’qitish maqsadi: O’quvchilarga do’stlik tuyg’usi va millatlararo totuvlik
tushunchalarini tushuntirish, bugungi rivojlangan davrda til bilishning ahamiyatini
yetkazish.
O’qitish natijasi: Har bir fuqaro Vatan taqdirigaanglashini, shaxsiy daxldorlik tuyg‘usi
bilan yashashi tushuntirildi, uning jamiyat oldidagi burchi va mas’uliyati ham anglatildi;
O’quv faoliyati natijalari:
Pedagogik vazifalar:
- O’quvchilarga do’stlik tuyg’usi va
millatlararo totuvlik tushunchalarini
tushuntirish,
Har bir fuqaro Vatan taqdirigaanglashini,
shaxsiy daxldorlik tuyg‘usi bilan
yashashi tushuntirildi,
- bugungi rivojlangan davrda til
bilishning ahamiyatini yetkazish.
uning jamiyat oldidagi
mas’uliyati ham anglatildi;
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
va
Ma’ruza, savol-javob.
Jamoaviy.
Doska, ma’ruza matni, tarqatma materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
burchi
Faoliyat mazmuni
55
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
a. Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1ilova)
b. O’tgan
mavzu
bo’yicha
o’quvchilarning
bilimlarini
suhbat shaklidagi savollar bilan
jonlantiradi
c. Yangi mashg’ulot rejasi, uning
maqsadlari va rejalashtirilgan
natijalarini aytadi hamda ularni
o’rganishning
ahamiyatini
izohlaydi.
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
2.1
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2-
ilova)
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
2.3 Amaliy mashg’ulot(4-ilova)
Talaba
Tinglaydilar
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
Tinglaydi va
mavzuni yozib oladi
Talabalar berilgan
savollarga javob
beradilar va yozib
oladilar
O’z mustaqil fikirlarini
yozishadi
2.4Dars sabog’i chiqariladi (5-ilova)
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (6ilova)
O’z mustaqil fikirlarini
bildirishadi
Savollar beriladi
Javob beradilar
56
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
Tinglaydilar va savollar
beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni o`qib
kelish, mavzuga oid savollarga javob topish (7ilova)
Berilgan vazifani yozib
olishadi.
1-ilova
“Tarbiya” fanidan o’quvchilarning bilimini baholash mezoni
T\R
Mezonlar
Baho
Xulosa va qaror qabul qilish. Ijodiy fikirlay olish.
Mustaqil mushohada yuritish.
1
5
Amalda qo’llay olish. Mohiyatini tuushunish. Bilish,
aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish.
Mustaqil mushohada yuritish. Amalda qo’llay olish.
2 Mohiyatini tuushunish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga
4
ega bo’lish.
Mohiyatini
tuushunish. Bilish,
Aytib
berish.
3
3
Tasavvurga ega bo’lish.
Aniq tasavvurga ega emaslik. Bilmaslik.
4
2
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2-ilova)
1. Davlat va din munosabatlarining qanday modellarini bilasiz?
2. O‘zbekiston Respublikasi mazkur modellarning qaysi birini qo‘llagan?
3. Mamlakatimiz Konstitutsiyasining 61-moddasida davlat va din
munosabatlariga oid qanday fikr mustahkamlab qo‘yilgan?
O‘zbekiston Respublikasi davlatning din va diniy tashkilotlar bilan o‘zaro
munosabatida qanday prinsiplarga amal qiladi?
57
MAVZU: Halollik, Do`stlik va bag`rikenglik. Til bilgan-el biladi.
Reja:
1. Millatlararo bag’rikenglik.
2. Til imkoniyatlar eshigi kalitidir.
Bugungi kunda xalqlar va dinlar orasidagi bag‘rikenglik, tolerantlik g‘oyasi dunyoda
eng dolzarb masalalardan biridir. Bu borada YUNESKO tomonidan 1995-yil Parijda
“Bag‘rikenglik tamoyillari deklaratsiyasi” qabul qilingan. Birlashgan millatlar
tashkiloti esa 16-noyabr “Bag‘rikenglik kuni” deb e'lon qilgan.
Ma'lumki, bag‘rikenglik g‘oyasi - turli millat va elatlar vakillarining bir zamin, bir
vatanda olijanob g‘oya va niyatlar yo‘lida hamkor va hamjihat bo‘lib yashashini
anglatadi. Qadim-qadimdan milliy qadriyatlarimiz ezgulik g‘oyalariga asoslanib,
yaxshilik, tinchlik, do‘stlik kabi fazilatlarga tayanib kelgan. Odamlarni halollik,
poklik, mehr-oqibat va bag‘rikenglikka chorlagan.
Mustaqillik sharofati bilan 130 dan ortiq millat va elat vakillari yashaydigan
O‘zbekistonda turli millat va elat vakillari farovon yashashi, osoyishta hayot
kechirishi uchun qulay sharoitlar yaratilgan. Etnik munosobatlar va din sohasida olib
borilayotgan izchil va oqilona siyosat tufayli mamlakatimizda millatlararo totuvlik,
dinlar va konfessiyalararo hamkorlik qaror topdi. Konstitutsiyamizda «O‘zbekiston
Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi,
millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e'tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqyeidan qat'i
nazar, qonun oldida tengdirlar», degan tamoyilning mustahkamlab qo‘yilishi esa, bu
boradagi ishlarning qonuniy asosi bo‘lib xizmat qilmoqda.
Milliy qadriyatlar diniy bag‘rikenglikni rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi.
Tolerantlik - o‘zligini anglagan millat vakillarini boshqa millat vakillarining
kamsitishiga yo‘l qo‘ymaslik, ular bilan tinch-totuv hayot kechirishidir. Tolerantlik
tuyg‘usi insonning xulq atvori, odob-axloqi, siyosiy-ma'naviy pokligi, o‘z xalqiga va
milliy-tarixiy qadriyatlariga munosabatini belgilab beradi. Bu xususiyatlar esa har bir
insonda bag‘rikenglik, baynalmilallik tuyg‘ularini uyg‘otadi.
58
Mazkur masalalarni kengroq tushuntirish va bu borada xodimlarning bilim va
madaniyatini yanada oshirish maqsadida bugun Iqtisodiyot vazirligida “O‘zbek
xalqining
bag‘rikenglik
va
olijanoblik
fazilatlarining
ijtimoiy
ahamiyati” mavzusiga bag‘ishlangan ma'naviyat-ma'rifat soati bo‘lib o‘tdi. Unda
vazirlikning markaziy apparati hamda tasarrufidagi tashkilotlari xodimlari ishtirok
etishdi.
Tadbirda O‘zbekiston musulmonlari idorasi rahbarining birinchi o‘rinbosari shayx
Abdulaziz Mansur, Rus pravoslav cherkovining O‘rta Osiyo okrugi Toshkent va
O‘zbekiston Yeparxiyasining vakili Protoiyerey Sergiy Alaxtayev, O‘zbekiston
Respublikasi baynalmilal madaniyat markazi raisi Nasriddin Muhammadiyev, Rus
madaniyat markazining raisi Aleksandr Aristov hamda Qozoq madaniyat
markazining raisi Serikbay Usenovlar O‘zbekistonda bag‘rikenglikka doir
ma'ruzalari bilan qatnashdilar.
Tadbirni vazir o‘rinbosari Sh.Fayzullayev ochib berib, birinchi so‘zni Protoiyerey
Sergiy Alaxtayevga berdi. S.Alaxtayev o‘z ma'ruzasida bag‘rikenglik tushunchasini
Xristian dini nuqtai nazaridan izohlab berib, u, birinchi navbatda, ota-bobolardan
qolgan urf-odatlarga tayanishini, agar insoniyat ham madaniy, ham diniy urfodatlarini saqlab qololmasa, natijada o‘zligini butkul yo‘qotishini aytib o‘tdi.
Navbatdagi so‘z O‘zbekiston Respublikasi baynalmilal madaniyat markazi raisi
Nasriddin Muhammadiyevga berildi. Nasriddin Misriddinovich Respublika
baynalmilal madaniyat markazi haqida gapirib, bu tashkilot mamlakatimizning
Birinchi Prezidenti Islom Karimovning uzoqni ko‘ra bilish siyosati asosida vujudga
kelgan tashabbusi bilan 1992-yil 3-yanvarda ta'sis etilganligini, hamda 2017-yilda
tashkilotning 25 yilligi nishonlanishini aytib o‘tdi. Shuningdek, “baynalmilal”
atamasiga izoh beraturib, bu - “internatsional” so‘zining arab tilidagi tarjimasidan
olinganligini va “millatlararo” ma'nosiga egaligini tinglovchilarga tushuntirdi.
Notiqning ta'kidlashicha, ushbu markazning vazifasi mamlakatimizda faoliyat olib
borayotgan milliy madaniy markazlar ishini muvofiqlashtirish va ularga amaliymetodik yordam ko‘rsatishdan iboratdir. Bugungi kunda Respublika baynalmilal
madaniyat markazi 140 ga yaqin milliy madaniy markazlar ishini
muvofiqlashtirmoqda. N.Muhammadiyev, shuningdek o‘z nutqida respublikada
faoliyat olib borayotgan milliy madaniy markazlar bilan birgalikda yil davomida turli
tadbirlar o‘tkazilishini, jumladan, bu yil “O‘zbekiston umumiy uyimiz” deb
nomlangan do‘stlik va madaniyat festivali oltinchi marotaba tashkil etilayotganligi
haqida so‘zlab berdi.
59
Shayx Abdulaziz Mansur Islom dini bag‘rikenglik dini ekanligi, uning negizida o‘zga
din vakillariga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo‘lish g‘oyasi yotganligini aytib
o‘tdi. Qaysi bir din bo‘lishiga qaramay, ularning barchasi insonlarni ezgulikka
chaqirishini, ammo shunga qaramay turli tajovuzkor kuchlarning qo‘poruvchilik
ishlari natijasida bugungi kunda diniy ekstremizm va terrorizm tushunchalari vujudga
kelganligini, Alqoida, Xizb ut-Tahrir va ISHID kabi terrorchilik tashkilotlarining
tahdidlari haqida to‘xtalib o‘tdi. Til bilgan kishi dunyoni kezadi, dostlar orttiradi,
hamkorlar topadi. Dunyo xalqlarining madaniyatidan, tarixidan xabardor boladi.
Bugun shuni faxr bilan aytishimiz kerakki, yoshlarimizda xorijiy tillarni organishga
qiziqish nihoyatda katta. Prezidentimizning Chet tillarni organish tizimini yanada
takomillashtirish togrisidagi qarori keng qamrovli talim islohotlarining uzviy davomi
boldi.
Ushbu qarorda chet tili oqitishning barcha jihatlari qamrab olingan bolib, unga kora
chet tilini orgatish 1-sinfdan oyin va ogzaki nutq mashgulotlari shaklida, 2-sinfdan
esa alifbo, oqish va sodda grammatik qoidalarni organish bilan boshlanishi
belgilangan.
Malumki, oquvchilar boshlangich sinflarda chet tilini ogzaki nutq orqali organib
borsa, keyinchalik grammatikani ham yaxshi ozlashtiradi. Yuqorida nomi keltirilgan
qaror biz, chet tili fani oqituvchilari zimmasiga ham katta masuliyat yuklaydi.
Endi biz malakamizni oshirishimiz, oquvchilarning chet tiliga bolgan qiziqishlarini
yanada orttirish, darslarni puxta ozlashtirishi uchun yangi pedtexnologiyalardan,
oquv qollanmalardan foydalanishimiz kerak. Oquvchilarning chet tilini organishga
bolgan qiziqishlari va bilimlarini yanada oshirish boyicha doimiy otkaziladigan
seminar-treninglarda qatnashayotganimiz bizga qol kelayapti. Chunki oquvchilarni
darsga
qiziqtirish,
butun
etiborini
jalb
etish
oson
emas.
Tajribamdan kelib chiqib, erkin mavzu tanlab, har bir oquvchining ozlashtirishiga
qarab mashgulotlar olib boryapman. Bunday mashgulotlar oquvchilarni fikrlash, soz
tuzish qobiliyatini oshiradi. Shuningdek, dars vaqtida oquvchilarimdan ingliz tilida
gaplashishlarini talab qilaman. Chunki tilni organishda koproq sozlashuvga etibor
berish kerak. Sozlashuv orqali oquvchi ham sozlarni, ham grammatikani, asosiysi,
togri
va
ravon
gapirishni
organadi.
Chet tilini organishda zamonaviy axborot texnologiyalarning orni beqiyos. Dars
vaqtida multimedia vositasi orqali mavzuga oid video va audio lavhalar namoyish
60
etilib, jonli muloqot otkazilsa, sozlar tola talaffuz qilinsa, yaxshi samara beradi.
Bundan tashqari, oquvchilarning sozlashuv tilini yanada rivojlantirish uchun imkon
qadar poytaxtimizga tashrif buyurgan sayyohlar bilan jonli muloqot otkazishga
alohida etibor beryapmiz. Bu oquvchilarning chet tilini yanada yaxshiroq,
mukammalroq organishida muhim ahamiyatga ega. Zero, chet tilini organish davr
talabi.
Ijodiy faoliyat
3-ilova
Rasmlarga qarab fikr muloxazalaringgizni ayting.
61
Quyidagi hujjatni o‘qing va mazkur qoida milliy qonunchilikda qanday
aks etganligini aniqlang?
«Har bir inson fikrlash, vijdon va din erkinligi huquqiga egadir; bu
huquq o‘z dini yoki maslagini o‘zgartirish, o‘z dini yoki maslagi bo‘yicha
yakka tartibda yoki boshqalar bilan birgalikda ta’lim olish, toat-ibodat,
diniy va marosimlarni ado etishda oshkora yoki xususiy tarzda e’tiqod
qilish erkinligini qamrab oladi».
Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi 18-modda
Amaliy mashg’ulot.
(4-ilova)
Jadval tuzish qoidasi bilan tanishadilar.
B/BX/B jadvali
Bilaman/Bilishni
xoxlayman/Bilib oldim.
Jadvalning
1-2
bo’limlariga
javob
beradilar(oldindagi ish uchun yo’naltiruvchi
Mavzu, matn, bo’lim
bo’yicha
izlanuvchanlikni olib
boorish
imkonini
beradi.
Tizimli
fikrlash,
Ma’ruzani tinglaydilar, mustaqil o’qiydilar.
Mustaqil/kichikguruhlarda
bo’limini to’ldiradilar.
62
jadvalning
3
B/BX/B jadvali
Bilaman
Bilishni xohlayman
Bilib oldim
Dars sabog’i .
(5-ilova)
Inson bag’rikeng va oliyjanod yonidagi kishilarga do’stona munosabatda bo’lsa
yuksaladi, islom dinida ham dininy bag’rikenglik targ’ib qilingan, O’zbekiston
Respblikasi mustaqillikka erishganing dastlabki yilarida baynalminal markazining
tashkil qilingan.
Mustaxkamlash uchun savol javoblar.
6-ilova
Sinf o’quvchilari ixtiyoriy kichik guruhlarga bo’linadilar va savollar tuzishadi
savollar o’zaro almashtiriladi va javoblarning aniqligiga hamda ma’lumotlarning
ko;pligiga qarab baholanishadilar.
Uyga vazifa.
7-ilova
Mavzuni o’qib kelish. Din tarixi darslik 35-39 betlar
63
8-MAVZU: Ma’naviy xavfsizlik. Tinchlik uchun barcha mas’uldir.
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
Dars vaqti: 2 soat
Ma’naviy xavfsizlik. Tinchlik uchun
barcha mas’uldir.
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Mavzu
Ўқув машғулот режаси
1. Ma’naviy xavfsizlik.
2. Ma’naviyatga mafkuraviy tahdit.
O’qitish maqsadi: Jamiyatdagi ma’naviy xurujlarni tushuntirish,tarixiy madaniyatimiz
negizini anglatish, milliy umuminsoniy ruhda tarbiyalash.
O’qitish natijasi: ma’naviyat nima ekanligini tushunishadi, ma’naviyat rivojida tarixiy
madaniyatning o’rnini angladi.
Pedagogik vazifalar:
O’quv faoliyati natijalari:
- Jamiyatdagi ma’naviy xurujlarni
tushuntirish
- tarixiy madaniyatimiz negizini anglatish,
milliy umuminsoniy ruhda tarbiyalash.
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
ma’naviyat
nima
ekanligini
tushunishadi,
ma’naviyat
rivojida
tarixiy
madaniyatning o’rnini angladi.
Ma’ruza, savol-javob.
Jamoaviy.
Doska,
ma’ruza
matni,
materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
tarqatma
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
a. Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
64
Talaba
Tinglaydilar
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
b. O’tgan
mavzu
bo’yicha
o’quvchilarning bilimlarini suhbat
shaklidagi
savollar
bilan
jonlantiradi
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
c. Yangi mashg’ulot rejasi, uning Tinglaydi va mavzuni
maqsadlari
va
rejalashtirilgan
yozib oladi
natijalarini aytadi hamda ularni
o’rganishning
ahamiyatini
izohlaydi.
2.1
Yangi mavzuning bayoni
Talabalar berilgan
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2savollarga javob
ilova)
beradilar va yozib
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
oladilar
2.3 Mulohaza uchun “hikmatlar hazinasidan” (4ilova)
O’z mustaqil
fikirlarini yozishadi
2.5 Dars sabog’i chiqariladi (5-ilova)
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (6ilova)
O’z mustaqil
fikirlarini bildirishadi
Savollar beriladi
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
Javob beradilar
Tinglaydilar va
savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
Berilgan vazifani
yozib olishadi.
65
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni o`qib
kelish, mavzuga oid savollarga javob topish (8ilova)
1-ilova
“Tarbiya” fanidan o’quvchilarning bilimini baholash mezoni
T\R
Mezonlar
Baho
Xulosa va qaror qabul qilish. Ijodiy fikirlay olish.
Mustaqil mushohada yuritish.
1
5
Amalda qo’llay olish. Mohiyatini tuushunish. Bilish,
aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish.
Mustaqil mushohada yuritish. Amalda qo’llay olish.
2 Mohiyatini tuushunish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga
4
ega bo’lish.
Mohiyatini
tuushunish. Bilish,
Aytib
berish.
3
3
Tasavvurga ega bo’lish.
Aniq tasavvurga ega emaslik. Bilmaslik.
4
2
2-ilova
Bilimlarni jonlashtirish uchun savollar.
1. Ma’naviy xavfsizlik tushunchasiga ta’rif bering.
2. Ma’naviy xavfsizlikning ma’naviyat taraqqiyotiga ta’sirini qanday baholaysiz?
3. Til, madaniyatni mustahkam egallagan insonga ma’naviy tahdidlar ta’sir ko‘rsata
oladimi?
4. Rasmlarga qarab bugungi kun yoshlarining ma’naviy qiyofasiga baho bering.
66
Yangi mavzu bayoni: Yangi mavzuni o’qituvchi slaydlar orqali
tushuntirib beradi. Tushunchalar izohlanadi.
MAVZU: Ma`naviy xavfsizlik. Tinchlik uchun barcha mas’uldir.
Reja:
3. Ma’naviy xavfsizlik.
4. Ma’naviyatga mafkuraviy tahdid.
Vatanimizdagi bugungi tinch va osuda hayot, farovonlik xalqimizga mustaqillik
tuhfa etgan aziz ne’matlardandir. Jamiyatimizdagi barqarorlik bois yurtimiz ravnaqi
yo‘lida keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirish, huquqiy demokratik jamiyat
barpo etishdek ezgu niyatlarimizni ro‘yobga chiqarish borasida ulkan, betimsol
ishlarni bajarmoqdamiz.
Xalqimiz azaldan tinchlik va osoyishtalikni Vatan, ona, ozodlik kabi muqaddas
tushunchalar qatorida ulug‘lab, e’zozlab keladi. Vatan ozodligi, tinchligi va
xavfsizligi himoyachilari esa mudom hurmat-e’tiborda.
Ha, dunyoda sharafli vazifalar ko‘p, ammo ular ichida eng sharaflisi kindik qoning
tomgan Vataningni himoya qilishdir. Zotan, Vatan – bu insonga ato etilgan eng
ulug‘ ne’mat, ajdodlarimizning muqaddas ruhi kezib yurgan mo‘tabar zamin,
ularning nafasi ufurib turgan tabarruk tuproqdir.
Inson ma’naviy olamining kuchi, qudrati uning Vatan oldidagi burchi, mas’uliyatini
qanday anglab tushunishida ham namoyon bo‘ladi. Prezidentimiz Islom Karimov
“Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida ma’naviy jasorat tuyg‘usiga alohida
to‘xtalib, “Urganchni bosqinchilardan himoya qilishda bayroq tutib jon bergan
Najmiddin Kubroning qahramonligida, dunyoni to‘fondek bosgan Chingizxon
qo‘shiniga qarshi o‘n bir yil muttasil mardona kurash olib borgan Jaloliddin
Manguberdining jangovar ruhida, yurtimizni istilochilardan ozod qilib, buyuk
davlat barpo etgan Amir Temur bobomizning bunyodkorlik salohiyatida ham
ma’naviy jasorat tuyg‘usi buyuk va ustuvor ahamiyat kasb etgani shubhasiz”, deb
ta’kidlaydi.
Darhaqiqat Vatan tarixini avvalambor shijoat, jasorat, ma’rifatu adolat, elu yurtga
sadoqat bezab turadi. O‘z hayoti davomida ana shunday fazilatlarning eng yuksak
67
namunalarini bizga ibrat sifatida qoldirgan ajdodlarimiz juda ko‘p va ularning
xotirasi mangulikka daxldor.
Yangi yil bayrami shodiyonalari davom etayotgan shu kunlarda yana bir qadrli sana
– 14 yanvar – Vatan himoyachilari kunini nishonlashga qizg‘in tayyorgarlik
ko‘rmoqdamiz. Ushbu kunni umumxalq bayrami sifatida nishonlar ekanmiz, bu
voqeaning tarixiy ildizlarini yana bir bor eslash o‘rinlidir.
Har qanday davlatning mustaqilligini birinchi navbatda uning o‘z armiyasi, Qurolli
Kuchlari himoya qilishi kerak. Yurtboshimiz ta’biri bilan aytganda, “o‘z istiqloli va
ozodligining qadrini bilmaydigan, uni himoya qilolmaydigan, bunga kuch-qurbi
yetmaydigan millat hech qachon erkin yashay olmaydi, kimgadir itoat etishga,
bo‘yin egishga majbur bo‘ladi”. Shu bois istiqlolimizning dastlabki kunlarida –
1991 yil 6 sentabrda O‘zbekiston Respublikasi mudofaa ishlari vazirligi tashkil
etildi. 1992 yil 14 yanvar kuni esa mustaqil davlatimiz tarixida yana bir muhim
qadam qo‘yildi. Shu kuni mamlakatimiz hududidagi barcha harbiy qism va
bo‘linmalarni O‘zbekiston yurisdiksiyasiga o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilindi.
Qurolli Kuchlarning mamlakat suvereniteti va hududiy yaxlitligini saqlash,
xalqimizning tinchligi hamda bunyodkorlik mehnatini himoyalash, yosh avlodni
vatanparvarlik ruhida tarbiyalashdagi ahamiyatini inobatga olib hamda 1992 yil 14
yanvarda mamlakatimiz hududidagi harbiy qism va bo‘linmalarning davlatimiz
tasarrufiga o‘tkazilishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining 1993 yil 29
dekabrda qabul qilingan qonuniga binoan 14 yanvar O‘zbekistonda Vatan
himoyachilari kuni deb e’lon qilindi.
O‘tgan yillar mobaynida yurtimizda davr talabi va jahon andozalariga javob
beradigan Qurolli Kuchlarni barpo etish, mamlakatimiz mustaqilligi, xavfsizligi va
hududiy yaxlitligini ta’minlash, barqaror va izchil demokratik taraqqiyotimizning
ishonchli kafolati bo‘lgan milliy armiyamizni shakllantirish yo‘lida keng ko‘lamli
va mohiyatan ulkan ishlar amalga oshirildi.
Mamlakatimiz Konstitutsiyasida O‘zbekiston Qurolli Kuchlarining huquqiy
maqomi aniq belgilab qo‘yilgan, Qurolli Kuchlarimiz O‘zbekiston suvereniteti va
hududiy yaxlitligi, respublikamiz aholisining osuda hayoti va xavfsizligini
ta’minlash uchun tashkil etilgani ta’kidlangan. “Mudofaa to‘g‘risida” va “Umumiy
harbiy majburiyat va harbiy xizmat to‘g‘risida”gi qonunlar Qurolli Kuchlarimiz
tashkiliy asoslarini o‘zida mujassam etgan.
68
Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan Qurolli Kuchlarimizni isloh qilish
bo‘yicha qabul qilingan dasturga muvofiq amalga oshirilgan keng ko‘lamli ishlar
barcha zamonaviy talablarga javob beradigan milliy armiyamizni shakllantirish va
boshqarishning sifat jihatdan mutlaqo yangi tizimiga o‘tish imkonini berdi. Qisqa
vaqt ichida harbiy okruglar, chegara hududlari va maxsus operatsiyalarga
ixtisoslashtirilgan qismlar tuzildi. Milliy armiyamizni bosqichma-bosqich va tizimli
ravishda shakllantirishda avvalo mamlakatimizning mintaqada va dunyoda tutgan
geostrategik va geosiyosiy o‘rnini, xavfsizligimizga qarshi qaratilgan jiddiy tahdid
va xatarlarni, ayniqsa, xalqaro terrorizm, ekstremizm, narkoagressiya, ommaviy
qirg‘in qurollarining tarqalishi kabi balo-qazolar hisobga olingan holda ish tutildi.
Bugungi kunda milliy armiyamiz jahon harbiy qurilishining eng ilg‘or tajribalarini
o‘zida mujassam etgan bo‘lib, ayni paytda milliy jangovar an’analarimizni yuksak
sadoqat bilan davom ettirmoqda.
Oliy harbiy bilim yurtlarida kadrlar tayyorlash tizimi izchil takomillashtirilmoqda.
Toshkent umumqo‘shin, Chirchiq tank va Samarqand avtomobil oliy harbiy
qo‘mondonlik bilim yurtlari ko‘p tarmoqli ta’lim maskanlariga aylantirildi. Jizzax
oliy harbiy aviatsiya bilim yurti tashkil etildi. Toshkent axborot texnologiyalari
universitetida aloqachi-ofitserlar tayyorlaydigan maxsus fakultet ochildi. 1995 yilda
Markaziy Osiyodagi dastlabki Qurolli Kuchlar akademiyasi tashkil etildi. Axborot
texnologiyalari va modellashtirish uslublaridan foydalangan holda o‘qitishning
yangi shakllari joriy etildi. Tashkilotchilik ko‘nikmalariga ega, bilimdon, mustaqil
harakat qiladigan va har qanday sharoitda to‘g‘ri qarorlar qabul qilishga qodir
yuqori malakali ofitser-mutaxassislarni tayyorlashga qaratilgan o‘quv dasturlari
ishlab chiqildi. Davlatimiz rahbari tashabbusi bilan tashkil etilgan serjantlar
tayyorlash maktablarida sohaning barcha bo‘g‘inlari uchun yuksak ma’naviyaxloqiy va yetakchilik fazilatlariga ega, intellektual salohiyati yuqori kichik
komandirlar tayyorlanmoqda.
O‘zbekiston Qurolli Kuchlarida uch bosqichli tanlov o‘tkazish yaxshi an’anaga
aylangan. Qurolli Kuchlarimizda eng ilg‘or qo‘shilma, serjantlar tayyorlash
maktabi, oliy harbiy bilim yurtini aniqlash bo‘yicha o‘tkazilayotgan tanlovlar harbiy
xizmatchilarning kasb malakasi, jangovar shayligini oshirishga xizmat qilmoqda.
Bugungi kunda bir yillik muddatli harbiy xizmatga chaqiruv tanlov asosida amalga
oshirilmoqda. Harbiy xizmatning yangi turi – safarbarlik chaqiruvi rezervi o‘zining
samarali ekanini isbotladi. 2009 yildan bir yilda bir marta chaqiruvning joriy
69
etilgani askarlarning xizmatni sifatli o‘tashi va harbiy mutaxassislikka o‘qitish
bo‘yicha dasturlarni puxta o‘zlashtirishiga, zamonaviy axborot texnologiyalariga
oid bilimini yuksaltirishga xizmat qilmoqda. Joylardagi mudofaa ishlari boshqarma
va bo‘limlari zamon talablari asosida jihozlanayotgani esa chaqiriluvchilarni sifatli
tibbiy ko‘rik va sinovlardan o‘tkazish uchun zarur qulaylik yaratib, Qurolli
Kuchlarimiz shaxsiy tarkibini yaxshi tayyorlangan, baquvvat va mard yigitlar bilan
to‘ldirish imkonini bermoqda.
Prezidentimizning harbiy xizmatni o‘tash sharoitini yaxshilash hamda Vatan
himoyachilariga qo‘shimcha imtiyozlar berishga qaratilgan qator farmon va
qarorlari qabul qilindi. Muddatli harbiy xizmatni o‘tagan va harbiy qism
qo‘mondonligining tegishli tavsiyanomasini olgan fuqarolar mamlakatimiz oliy
o‘quv yurtlariga o‘qishga kirishda test sinovlarida to‘plash mumkin bo‘lgan eng
ko‘p ballning 25 foizi miqdorida imtiyozli ballga ega bo‘lmoqda. Yana bir muhim
jihati, “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati muddatli harbiy xizmatni o‘tagan va
to‘lov-kontrakt shaklida o‘qishga qabul qilingan talabalarga, ular o‘qish davrida
ushbu harakat faoliyatida faol ishtirok etsa, kontrakt summasining 35 foizini
moddiy yordam tariqasida to‘laydi
IJODIY FAOLIYAT
3-ilova
1. Nima uchun yoshlar tashqi muhit ta’siriga tez tushib qolishi mumkin?
2. Nima sababdan internet yoshlarning ovunchoq maskaniga aylanmoqda?
3. Berilgan matnni o‘qing. Matndagi fikr va mulohazalarni bugungi kundagi
jahon siyosiy maydonida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar, tinchlik va inson
ongi, tafakkuriga qaratilayotgan tah didlar bilan izohlab ko‘ring.
4-ilova
Yolg‘onligi avvaldan ma’lum gapni haqiqat deyishdan ham ortiq xayosizlik yo’q.
“Qobusnoma”
5-ilova
Dars sabog‘i. Inson o‘z mustaqil fikriga, sobit
70
e’tiqodiga, o‘zi tayanadigan hayotiy milliy qadriyatlarga, bunyodkor
dunyoqarashga, mustahkam irodaga ega bo‘lmasa, turli g‘araz niyatli
mafkuralarning bosimiga, tazyiqiga dosh berishi mushkul bo‘ladi. Bu kabi ochiq
yoki pinhona xurujlarga nisbatan yuksak ma’naviyatli insonlargina ziyraklik bilan,
fikrga qarshi fikr, g‘oyaga qarshi g‘oya, jaholatga qarshi ma’rifat bilan kurasha
oladi. Bu toifa insonlarning butun vujudi, ma’naviy olami o‘z xalqining
urfodatlariga, an’analariga, til va madaniyatiga cheksiz mehr va muhabbat tuyg‘usi
bilan sug‘orilgan bo‘ladi.
6-ilova
Nazorat uchun savollar?
1. Bugungi kunda ma’naviy xavfsizlikni ta’minlash borasida yurtimizda qanday
islohotlar amalga oshirilmoqda?
2. Siz o‘zingizni ma’naviy xavfxatardan xoli inson deb baholaysizmi? Fikringizni
asoslang.
7-ilova
Uyga vazifa:10-11 Ma’naviyat asoslari darslikning 40-44 betlarini o’qib kelish.
71
9-MAVZU: Jahon axborot tarmog’idagi tahdidlar.Kiber makon va
biz. Axborot asri tahlikalari.
Mavzu
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
Kiber makon va biz. Axborot asri
tahlikalari.
Dars vaqti: 2 soat
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Ўқув машғулот режаси
1. Hozirgi global muammolar;
2. “Axborot”, “axborotli jamiyat”
tushunchalari.
3. Axborot inqiloblari;
4. Axborot – texnologiya tayanchi.
O’quv mashg’ulotining
maqsadi: Global muammolar, axborot –
texnologik jamiyat to’g’risida olgan bilimlarni mustahkamlash va
chuqurlashtirish.
O’quv faoliyatining natijalari:Hozirgi global muammolar
to’g’risida
tushuntiradilar; “Axborot”, “Axborotli jamiyat” tushunchalariga ta`rif
beradilar;
Pedagogik vazifalar:
 Hozirgi global muammolar
to’g’risida ma’lumot berish;
 “Axborot”, “Axborotli jamiyat”
haqida tushuntirish;
 Axborot inqiloblari haqida
ma`lumot berish;
 Axbotot
texnologiyasining
tayanch jihatlarini sanab berish;
O’qitish metodlari
O’quv faoliyatining natijalari:
 Hozirgi
global
muammolar
to’g’risida tushuntiradilar;
 “Axborot”, “Axborotli jamiyat”
tushunchalariga ta`rif beradilar;
 Axborot
inqiloblarini
tushuntiradilar;
 Axbotot texnologiyasining tayanch
jihatlarini izohlab beradilar.
Ma’ruza, savol-javob.
72
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
Jamoaviy.
Doska, ma’ruza matni, tarqatma materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
d. Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
e. O’tgan
mavzu
bo’yicha
o’quvchilarning bilimlarini suhbat
shaklidagi
savollar
bilan
jonlantiradi
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
Talaba
Tinglaydilar
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
f. Yangi mashg’ulot rejasi, uning Tinglaydi va mavzuni
maqsadlari va rejalashtirilgan
yozib oladi
natijalarini aytadi hamda ularni
o’rganishning
ahamiyatini
izohlaydi.
2.1
Yangi mavzuning bayoni
Talabalar berilgan
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2savollarga javob
ilova)
beradilar va yozib
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
oladilar
2.3 Dars sabog’i chiqariladi (4-ilova)
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (5ilova)
73
O’z mustaqil
fikirlarini yozishadi
O’z mustaqil
fikirlarini bildirishadi
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
Tinglaydilar va
savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. o’tilgan mavzulardan
10ta test tuzib kelish (6-ilova)
Berilgan vazifani
yozib olishadi.
1-ilova
Guruh ish natijalarini baxolash mezonlari
Gurux ishi natijalarining
Ko’ r s a t k i ch l a r
Maks.
baxosi
ball
1
2
3
4
Ma’lumotning to’liqligi
2
Taqdimot (ma’lumotning chizmali tarzda
1
taqdim etilishi)
Guruhning faollik darajasi (qo’shimchalar
2
kiritish, savol-javoblar berish)
5
Ballarning maksimal xajmi
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2-ilova)
1. Hozirgi global muammolar nimalardan iborat?
2. “Axborot”, “axborotli jamiyat” tushunchalari haqida fikrlaringgiz?
3. Axborot inqiloblari nima?
4. Rivojlangan davlatda axborotning o’rni?
5. “O’rimchak to’ri” siz buni qanday baholaysiz?
6. Axborot – texnologiya deganda nimani tushunasiz?
MAVZU: Kiber makon va biz. Axborot asri tahlikalari
Reja:
1. Hozirgi global muammolar;
74
2. “Axborot”, “axborotli jamiyat” tushunchalari.
3. Axborot inqiloblari;
4. Axborot – texnologiya tayanchi
Kiber makon va biz
Ayonki, texnik taraqqiyotni to‘xtatish mumkin emas: biz buni xohlaymizmi-yo‘qmi,
kompyuter texnologiyalari hayotimizda mustahkam o‘ringa ega, kompyuter
savodxonligi ko‘rsatkichi esa ko‘p hollarda insonning yuqori saviyasini belgilab
beruvchi omilga aylanib bormoqda. Bugun kompyuterda ishlashni bilmaydigan
xodimni yaxshi mutaxassis deyish qiyin. Agar o‘tgan asrning 90-yillari o‘rtalarida
yoshlarning eng sevimli mashg‘ulotlari musiqa tinglash va teleko‘rsatuvlar ko‘rish
bo‘lsa, ayni kunda esa kompyuter va internet avvalgi qiziqishlarni yosh avlod
hayotidan siqib chiqardi.
Hozirgi zamon yoshlarining 70 foizi o‘z qiziqish va sevimli mashg‘ulotlari haqida
so‘z yuritganda sport, do‘stlar bilan suhbatlashish, ma'naviy va madaniy hordiq
chiqarish chiqarish bilan bir qatorda kompyuter texnologiyalari, internetga bo‘lgan
qiziqishini birinchi o‘rinda tilga oladi.
Onlayn hayot vakillari
Nielsen/Net Ratings kompaniyasi o‘tkazgan so‘nggi ilmiy tekshiruvlar natijalariga
ko‘ra, butun dunyo tarmog‘iga ulanayotgan yosh bolalarning soni kun emas, soat
sayin oshmoqda: birgina 2007 yili Yevropada o‘sib kelayotgan yosh avlod
75
vakilining uchdan bir qismi onlayn tizimida bo‘lishi kuzatildi. O‘tgan yili dunyo
tarmog‘ida 10 million yoshlar "sayr qilgan" bo‘lsa, hozirda ularning soni allaqachon
13 millionga yetdi. Mutaxassislarning fikricha, bu - tabiiy holat. Negaki, kundankunga internetdan foydalanayotgan oilalar, demak, undan foydalanayotgan
farzandlar soni kupaymoqda. Bunday onlayn hayotda yashaydigan yoshlarning
katta qismi - 4,5 millioni Buyuk Britaniyaga to‘g‘ri keladi. Ular har kuni elektron
manzillarini tekshiradi, turli xil saytlardan ma'lumot izlaydi va chat (global
tarmoqdagi suhbatxona)lar orqali muloqotda bo‘lishadi. Germaniyada hozircha 3 va
Fransiyada 1,5 million yoshlar vaqtini asosan onlayn tizimida o‘tkazadi. Bir yildan
so‘ng esa bu ko‘rsatkich ikki baravarga oshishi kutilmoqda.
Darhaqiqat, XXI asr zamonaviy yoshlar hayotiga sezilarli chizgilarni kiritdi.
O‘tgan asr bolalari maktab, turli to‘garak va sport sektsiyalariga chopgan bo‘lsa,
bugun ular o‘zaro disklar, fleshkalar va axborotni saqlovchi shu kabi boshqa
vositalardan imkon boricha tez foydalanishga shoshiladi. Yosh avlodning otaonalariga nisbatan kompyuter savodxonligi baland, ko‘pgina olti yashar bolalar
blyutuz (bluetooth) va spam nimaligini kattalarga nisbatan yaxshi biladi.
Dunyoning rivojlangan mamlakatlaridan biri Kanadada o‘n yetti yoshgacha bo‘lgan
6 ming bola o‘rtasida o‘tkazilgan tadqiqotlar natijasiga ko‘ra, ular sodda ota-onalari
o‘ylaganidek, internetdan aksariyat, hollarda axborot olish maqsadida foydalanmas
ekan. So‘rovda ishtirok etganlarning 99 foizi internetdan foydalanishini, ularning
har o‘n nafaridan sakkiz nafari uyda ulanish imkoniyatiga ega ekanini bildirdi.
Kanada yoshlarining yarmidan ko‘pi internet va kompyuter texnologiyalarni otaonalaridan yaxshiroq bilishini aytgan. Ularning 80 foizi mustaqil ravishda
internetga ulanishini, ota-onalari kompyuterga himoya vositasi bo‘lgan «filtrlash»
dasturini o‘rnatib qo‘ymaganliklari va farzandlari qanday saytlarga kirishini nazorat
qilmasligini tan olishdi. Umuman olganda, ota-onalarning aksariyat qismi,
aniqrog‘i, 65 foizi farzandlari internetdan faqat uy vazifasini tayyorlash uchun
foydalanadi, degan fikrda, yoshlar esa ilm olishni eng oxirgi o‘ringa qo‘yadilar.
Ular asosan internet orqali musiqa tinglaydi, elektron manzilni tekshiradi, xullas,
vaqtini chog‘ o‘tkazadi. Yoshlarning uchdan ikki qismi internetga yangi do‘stlar
orttirish va kim bilandir suhbatlashish maqsadida ulanadi, ularning 15 foizi
keyinchalik bu munosabatlarni real hayotda davom ettirar ekan.
Muloqotning bu kabi shakllari yaxshi, albatta. Biroq masalaning ikkinchi tomoni
ham borki, unga chuqurroq nazar tashlash lozim. Alohida e'tibor talab etadigan jihat
esa internet orqali ta'qib deb nomlanadi.
76
Virtual ta'qib ommalashmoqda
Tadqiqotlar natijalaridan ma'lum bo‘ldiki, hozirda maktab yoshidagi bolalar
internetdan tobora erta foydalana boshlamoqdalar. Masalan, boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari bemalol maktab yon atrofidagi kafe yoki klubga kirib, internetdan
foydalanishi mumkin. Shu bois ular uyda ham internetga ulanish imkoni bo‘lishini
xohlashi tabiiy. Lekin, mutaxassislarning fikricha, yoshi o‘nga yetmagan bola
odatda mustaqil ravishda internetdan foydalanish uchun zarur bo‘lgan tanqidiy
fikrlash va shu asnoda ma'lumotlarni farqlash, ularni ajrata bilish, boshqacha qilib
aytganda, «filtrlay» olish qobiliyatiga ega emas. Shu sabab, internetdan yolg‘iz
qolganda ham foydalanish ehtimoli bo‘lgan bolani qattiq nazorat ostiga olish kerak,
unga o‘zi haqidagi shaxsiy ma'lumotlarni internet orqali tanishgan odamlarga
aytmaslikni o‘rgatish zarur.
Biroq dunyo tarmog‘idagi qanday axborot maktab yoshidagi bolalar uchun foydali
bo‘lishi mumkin? Kuniga bir necha soatlab kiber makonda «sayohat qiladigan»
o‘smirlar aslida nima bilan shug‘ullanadi va bu holat ularning dunyoqarashi,
xarakterida qanday aks etadi? Zarur hollarda o‘smirlarning axborot xavfsizligini
qay usulda ta'minlash mumkin? Mazkur savollar ko‘pchilik ota-onalar hamda
yoshlar muammolari bilan shug‘ullanuvchi tashkilot xodimlarini tobora ko‘proq
tashvishga solayapti va o‘ylantirmoqda. Bunga jiddiy asos ham bor.
Ijodiy faoliyat
(4-ilova)
Guruhlarda ishlash qoidasi
 Sherigingizni diqqat bilan tinglang.
Guruh ishlarida o’zaro faol ishtirok eting, berilgan topshiriqlarga javobgarlik bilan
yondashing.
Agar yordam kerak bo’lsa, albatta murojaat qiling.
Agar sizdan yordam so’rashsa, albatta yordam bering.
Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi shart.
77
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
- Hozirgi global muammolar qaysilar?
- Global muammolarni bartaraf etish chora-tadbirlarini ayting.
- Ekologik muammoni izohlang.
- Aholi sonining ko`payishi qanday darajada?
- Oziq-ovqat muammosini tushuntiring.
6-ilova
Uyga vazifa: o’tilgan mavzulardan 10ta test tuzib kelish
78
5-ilova
10-Mavzu: Befarqlik va uning oqibatlari. Iroda, mustahkam
ishonch – kuchli ma’naviyat kafolati.
1.1.O`QUV MASHG’ULOTNING O`QITISH TEXNOLOGIYASI.
Mashg’ulot vaqti-2 soat
Talabalar soni: 30 ta
O’quv mashg’ulotining
Nazariy - Yangi bilimlarni egallash bo’yicha
shakli va turi
o’quv mashg’uloti
1. Mustahkam
iroda
O’quv mashg’uloti rejasi
tushuncha.
2
Mustahkam iroda va ishonchga
3 Befarqlik va uning oqibatlari
O’quv mashg’ulotining maqsadi: :Befarqlik. Yomon illat ekanligini tushuntirish,
mustahkam iroda har bir sohada muvaffaqiyatga erishsh yo’li ekanini anglatish.
O’quv faoliyati natijalari: o’quvchilar befarqlik yomon illat ekanini tushunishdi,
mustahkam iroda o’ziga ishonchni orttirishini bilishdi
Pedagogik vazifalar:
O’quv faoliyati natijalari:

Befarqlik.
Yomon illat 
o’quvchilar befarqlik yomon illat
ekanligini tushuntirish, mustahkam ekanini tushunishdi, mustahkam iroda
iroda har bir sohada muvaffaqiyatga o’ziga ishonchni orttirishini bilishdi
erishsh yo’li ekanini anglatish.
O`qitish usullari
O`quv faoliyatini tashkil etish
shakllari
O`qitish vositalari
O`qiyish sharoiti
Qaytar aloqani usul va vositalari
Axborotli-ko’rgazmali ma’ruza, suhbat,
aqliy hujum
Ommaviy, jamoaviy
O’quv qo’llanma, proektor, kompyuter,
kitoblar, yozuv taxtasi, bo`r
Maxsus texnika vositalari bilan
jihozlangan xona
Og’zaki nazorat: qaytar aloqa, savoljavob, kuzatuv
1.2. O’QUV MASHG’ULOTINING TEXNOLOGIK XARITASI
79
Faoliyat
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O`qituvchining
1.1Tashkiliy boshlanish
1-bosqich. 1. O’quv fani bilan tanishtiradi.U to’g’risida umumiy
Mavzuga tasavvurlarni beradi, mavzu doirasidagi uslubiy va
tashkiliy ishlarning xususiyatlarini ochib beradi.
kirish
15 daqiqa
Tayanch bilimni faollashtirish
1.2. Fan bo’yicha o’zlashtiriladigan mavzular bilan
tanishtiradi, ularga qisqa sharh beradi. (1-ilova).
1.3. O’quv mashg’ulotining mavzusi, maqsad va o’quv
faoliyati natijalari bilan tanishtiradi.
Ta’lim oluvchilaruvchilar bilimini faollashtirish
1.4. Aqliy hujum usuli (2-ilova) bilan mavzu bo’yicha
avvaldan ma’lum bo’lgan tushunchalarni aytishni taklif
etadi.
Barcha berilgan javoblarni yozuv taxatasiga yozadi.
1.5. Bu ish o’quv mashg’uloti yakunida oxiriga
etakazilishini ma’lum qiladi.
2.1
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2-ilova)
2-bosqich.
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
Asosiy
55 daqiqa
2.3 Dars sabog’i chiqariladi (4-ilova)
Talabaning
Tinglaydilar
Tinglaydilar va
yozadilar
Tinglaydilar va
yozadilar
Tushunchalarni
aytadilar
Talabalar
berilgan
savollarga
javob beradilar
va yozib
oladilar
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (5-ilova)
O’z mustaqil
fikirlarini
yozishadi
O’z mustaqil
fikirlarini
bildirishadi
3-bosqich.
Yakuniy
bosqich
Yangi o’quv materialini mustahkamlash
3.1. Mavzu bo’yicha talabalarda yuzaga kelgan
savollarga javob beradi, yakunlovchi xulosa qiladi.
80
Savollar
beradilar
(10 daq.)
3.2. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi (4-ilova).
3.3. Talabalar faoliyatini tahlil qiladi va baholaydi
3.4Uyga vazifa beradi(5-ilova)
Vazifani yozib
oladilar.
Tayanch bilimni faollashtirish
1.2. Fan bo’yicha o’zlashtiriladigan mavzular bilan tanishtiradi, ularga
qisqa sharh beradi.
(1-ilova).
Irodasi mustahkam, imon­e’tiqodli insonni har qanday yengil­yelpi
xatti­harakatlar va buzg‘unchi g‘oyalar bilan yo‘ldan ozdirib bo‘lmaydi.
Mustahkam iroda mafkuraviy immunitetning asosidir.
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar
ilova)
1. Mustahkam iroda tushunchalariga izoh bering.
2. Mustahkam iroda va ishonchga ega bo‘lish uchun insonda
qanday fazilatlar mujassam bo‘lishi kerak, deb o‘ylaysiz?
3. Mustahkam irodaga erishishda insonlarning jamiyatdagi
o‘rni qanday bo‘lishi kerak?
4. Qanday insonlar mustahkam irodali insonlar deyiladi?
MAVZU: Barqarorlik va uning oqibatlari . Iroda mustahkam ishonch kuch
manaviyat kafolati
Reja:
1. Mustahkam iroda tushuncha.
2
Mustahkam iroda va ishonchga munosabat
3 Befarqlik va uning oqibatlari
Bugungi kunda shiddat bilan rivojlanayotgan ommaviy axborot vositalari va
ularning xavf-xatarlari, insonlarni yo’ldan ozdirishni ko’zlagan kimsalarning
81
(2-
qilmishlari to’g’risida, jahon axborot tarmog’idagi mafkuraviy hamlalardan
yoshlarni himoya qilish maqsadida 2016 yil 11 fevral kuni Buxoro davlat
universitetining kichik majlislar zalida A.Tulepovning “Internetdagi tahdidlardan
himoya” kitobi asosida davra suhbati o’tkazildi.
adbirda Ma’naviyat va ma’rifat bo’limi xodimlari,fakultet ma’naviy – ma’rifiy
ishlar bo’yicha dekan muovinlari va talabalar, jami 80 nafar qatnashdi. Milliy
g’oya, huquq va ma’naviyat asoslari kafedrasi o’qituvchisi A.Boltaev o’z ma’ruzasi
bilan ishtirok etdi. Tadbir davomida “Odam - virus yoxud to’qlikka
sho’xlik” nomli hujjatli film namoyishi bo’lib o’tdi. Tadbir talabalarning fikrmulohazalari asosida qizg’in ochiq muloqot tarzida o’tdi. Yig’ilish ko’tarinki ruhda
o’tkazildi. Yig’ilganlar mavzu doirasida etarlicha ma’lumotlarga ega bo’ldilar.
Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik — dialektik falsafaning juft tushunchalari.
Barqarorlik narsa va hodisalarga xos muayyanlikni ifodalasa, oʻzgaruvchanlik
ularning maʼlum bir holatdan boshqa bir holatga oʻtish jarayonini bildiradi.
Oʻzgaruvchanlik keng maʼnodagi harakat tushunchasini ifodalab, shu maʼnoda
mutlaq harakterga ega. Tayin narsalarga oid xossa sifatida esa u nisbiydir, chunki
narsalarning oʻzgarishi biron-bir muayyanlikka nisbatangina sodir boʻladi.
Oʻzgaruvchanlikni barqarorlikdan ajratib mutlaqlashtirish skeptitsizm va
relyativizmag olib kelsa, aksincha, barqarorlikni mutlaqpashtirish aqida-parastlikka
olib keladi. Dialektika Barqarorlik va oʻzgaruvchanlikni oʻzaro uzviy birlikda,
mavjud dialektik qaramaqarshiliklar tarzida olib qaraydi. Aniq fanlarda Barqarorlik
va oʻzgaruvchanlik tushunchalari tegishli tayin tushunchalar bilan ifodalanadi va itlarda muhim metodologik ahamiyat kasb etadi.
Ijodiy faoliyat (3-ilova)
1. Inson irodali bo‘lishi uchun nima qilishi kerak?
2. «Irodali insonda barcha ezgu fazilatlar mujassam bo‘ladi», degan fikrga
qanday qaraysiz?
3. Quyidagi matnni o‘qing va o‘z fikringiz bilan izohlang.
82
Inson irodaviy harakatini amalga oshirarkan, o‘ziga hukmron ehtiyoj va
xohish lariga qarshi turadi: Iroda uchun «men xohlayman» degan kechinma
emas, balki «kerak», «bajarishim shart» degan kechinma xosdir.
Inson faoliyatining barcha turlari va har qanday mehnat kishidan
mustahkam irodani talab qiladi. Iroda mehnatda paydo bo‘ladi va toblanadi.
Irodaning ongdagi faoliyati harakat maqsadini belgilashda, maqsadga erishish
vositalari va yo‘l-yo‘riqlarini oldindan aniqlab, ma’lum qarorga kelishda hamda
bu qarorni ijro etishda namoyon bo‘ladi. Odamda irodaning qay darajada
ekanligi maqsadni qanday ro‘yobga chiqarishida ko‘rinadi.
O‘zbekiston Milliy ensiklopediyas
4-ilova
Dara sabog’i:
Dars sabog‘i. Ma’naviyatli inson mustahkam irodaga tayanadi. Jamiyatning ravnaqi
ham ezgu maqsadli insonlarning mustahkam irodasiga bog‘liq. Zero, ma’naviyat,
insonning, xalqning, jamiyatning, davlatning kuch­qudratidir. U yo‘q joyda hech
qachon baxt­saodat
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
(5-ilova)
1. Sizning fuqarolik burchingiz nimalardan iborat?
2. Agar so‘zingizga biroz yolg‘on qo‘shilsa, bu irodangizga qanday ta’sir
qiladi?
3. Sabr­qanoat kabi tushunchalarning iroda bilan qanday bog‘liqligi bor?
4. Irodasi mustahkam insonlarning ibratli hayot yo‘llari haqida hikoyalar
to‘plang.
Uyga vazifa: ma’naviyat
yozish.
asoslari darslik 45-49 betlarni o’qib savollarga javob
83
11-MAVZU: Korrupsiyasiz – jamiyat quramiz.
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
Mavzu
Dars vaqti: 2 soat
Korrupsiyasiz – jamiyat quramiz.
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Ўқув машғулот режаси
1. Korrupsiya nima.
2. Jamiyat rivojiga korrupsiya ulkan
to’siq.
O’qitish maqsadi:.o’quvchi yoshlarga korrupsiyaning yomon illat ekanini tushuntirish,
korrupsiya bor joyda rivojlanish bo’lmasligini anglatish.
O’qitish natijasi: har bir o’quvchi korrupsiy nimaligini tushundi, jamiyat rivoja uchun
korrusiya to’siq ekanini bilishdi.
O’quv faoliyati natijalari:
Pedagogik vazifalar:
Pedagogik vazifalar: o’quvchi yoshlarga
korrupsiyaning yomon illat ekanini
tushuntirish, korrupsiya bor joyda
rivojlanish bo’lmasligini anglatish.
O’quv faoliyati natijalari: har bir
o’quvchi korrupsiy nimaligini tushundi,
jamiyat rivoja uchun korrusiya to’siq
ekanini bilishdi.
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
Ma’ruza, savol-javob.
Jamoaviy.
Doska, ma’ruza matni, tarqatma materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
84
Talaba
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
1.7.
Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1ilova)
Tinglaydilar
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
1.8.
O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar
bilan jonlantiradi
1.9.
Yangi mashg’ulot rejasi, uning
maqsadlari
va
rejalashtirilgan
natijalarini aytadi hamda ularni
o’rganishning ahamiyatini izohlaydi.
Tinglaydi va
mavzuni yozib oladi
2.1
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2-
Talabalar berilgan
savollarga javob
beradilar va yozib
oladilar
ilova)
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4ilova
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
O’z mustaqil fikirlarini
yozishadi
O’z mustaqil fikirlarini
bildirishadi
Tinglaydilar va savollar
beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. Prezident Sh.Mirziyoyev
Berilgan vazifani yozib
olishadi.
asarlarida korrupsiya to’g’risidagi fikrlarini
o’rganib kelish (5-ilova)
1-ilova
85
“Tarbiya” fanidan o’quvchilarning bilimini baholash mezoni
Guruh ish natijalarini baxolash mezonlari
Gurux ishi natijalarining
Ko’ r s a t k i ch l a r
Maks.ball
baxosi
1
2
3
4
Ma’lumotning to’liqligi
2
Taqdimot (ma’lumotning chizmali
1
tarzda taqdim etilishi)
Guruhning
faollik
darajasi
2
(qo’shimchalar kiritish, savol-javoblar
berish)
5
Ballarning maksimal xajmi
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar
(2-ilova)
1. Korrupsiya bu nima?
2. Jamiyatda bunga qarshi olib borilayotgan chora tadbirlar qanday?
3. Jamiyatda insonning roli
4. Korrupsiyaning ilk ko’rinishlarini sanang.
MAVZU: Korrupsiyasiz jamiyat quramiz.
Reja:
1. Korrupsiya nima.
2. Jamiyat rivojiga korrupsiya ulkan to’siq.
Korrupsiya botqogʻiga botgan amaldorlar jamiyat taraqqiyotiga gʻov boʻlib, umri
xalqqa xiyonat qilish, yosh avlod ongini zaharlash bilan oʻtishini endi keng
jamoatchilik yaxshi tushunadi. Bu illatga qarshi kurash – toza vijdonli, oriyatli
ziyolilarning qalb amriga aylanmogʻi lozim. Mirzo Ulugʻbek nomidagi Oʻzbekiston
Milliy universitetida boʻlib oʻtgan “Korrupsiya – taraqqiyot kushandasi” mavzudagi
davra suhbati tinglovchilarni yanada teran fikrlashga undadi.
86
OʻzMU prorektori Najmiddin Qodirov talabalar dunyoqarashini munosib ravishda
shakllantirish, ularning huquqiy madaniyatini oshirib borish qanchalik muhim
ekanligini alohida taʼkidladi. Buning uchun eng avvalo Oʻzbekiston
Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurashish toʻgʻrisida”gi qonunini teran
nigoh bilan oʻqib-oʻrganish zarur.
Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati Qonunchilik va sud-huquq masalalari
qoʻmitasi raisi Botir Matmuratov jamiyatda, ayniqsa, yosh avlod kamolga yetadigan
oliy taʼlim muassasalarida korrupsiya balosiga mutlaqo yoʻl qoʻyib boʻlmasligi, bu
illatni tag-tomiri bilan yoʻqotish zarurligi haqida atroflicha soʻz yuritdi.
Aytish joizki, korrupsiyaga qarshi kurash borasida huquqiy madaniyatni
yuksaltirish, poraxoʻrlik, tamagirlik kabi huquqbuzarliklarni aniqlash va ularga
minbʼad chek qoʻyish, bunday jinoyatlarga qarshi jazo muqarrarligini har bir shaxs
bilishi zarur. Korrupsiya balosining naqadar mudhish illat ekanini tushungan, uni
ongli ravishda idrok etgan odam bu jinoyatga qoʻl urmaydi.
Bugungi kunda har bir davlatda korrupsiyaga qarshi kurash davom etmoqda. Har bir
davlat va jamiyat korrupsiyaga qarshi kurashish yoʻlini oʻzi tanlaydi, aniqrogʻi,
qanday yoʻl toʻgʻri ekanini hayot koʻrsatadi. Qonunda korrupsiyaga qarshi kurashni
keng qamrovda olib borish choralari koʻzda tutilgani, bu borada har bir masalaga
alohida eʼtibor qaratilgani bejiz emas.
Mutaxassislar fikricha, korrupsiya soʻzi “sotish” va “sotilish” degan maʼnolarni
ham anglatar ekan. Korrupsiyaga aloqador odam qonunni buzishdan tashqari,
oʻzining kimligini, eʼtiqodi, maʼnaviyati qay darajada ekanini oshkor qiladi. Bunday
odam nafaqat moliyaviy ziyon-zahmat yetkazadi, balki davlatni, demokratiyani
behurmat qilib, obroʻsini toʻkadi, unga non-tuz berib katta qilgan, ilmu hunar, obroʻ
va mansab bergan el-yurtning yuziga oyoq qoʻyadi. Oliy oʻquv yurtida talabadan yo
uning ota-onasidan pora olgan, tamagirlik qilgan dekan yo boshqa mansabdor shaxs
uchun iymon, vijdon, insoniylik degan tuygʻular boʻlmaydi. Ular xarom-xarish yoʻl
bilan topganlarini oilasida oʻz farzandlariga harom luqma yegizayotganini
tushunmaydi. Bunday oilada oʻsgan oʻgʻil-qizlar ertaga undan battar ochofat,
yulgʻich, poraxoʻr boʻlib oʻsadi va bir kun albatta qopqonga tushib, umri panjara
ortida oʻtadi. Mana shu haqiqatni oliy oʻquv yurtlaridagi har bir mansabdor shaxs
yaxshi bilib olishi zarur. U bugun qilayotgan qingʻirliklarimni hech kim bilmaydi,
sezmaydi, deb oʻylaydi. Vaholanki, bugun odamlarning koʻzi ochilmoqda. Oliy
oʻquv yurtida qaysi dekan yoki boshqa mansabdor shaxs shunaqa qingʻirliklar
87
qilayotganini atrofidagilar yaxshi bilishadi. Oriyatli, vijdonli ziyolilar ular haqda
tegishli idoralarga xabar berib qoʻyishni oʻzlarining vijdoniy burchi, pokiza
yashashga intilgan xalq oldidagi qarzi deb bilmoqdalar. Shunga yarasha oliy oʻquv
yurtlari ham asta-sekin tozalanmoqda!
Korrupsiya balosidan qutulish, islohotlarni uning changalidan qutqarish sharafli
burchimiz ekanligini hamma birdek tushunmogʻi shart. Aks holda, oʻziga tegishli
xulosa chiqarmay, poraxoʻrlik va tamagirlikdan tiyila olmayotgan shaxslar jazoga
tortilishi muqarrar!
Maʼruzada taʼkidlanganidek, oliy oʻquv yurtlarida korrupsiyaga qarshi kurash
borasidagi huquqiy taʼlim va tarbiyani kuchaytirish masalasi dolzarb ahamiyat kasb
etmoqda. Toʻgʻri ishlab, halol yashash saodatini yoshlikdan oʻrgangan odamning
umri halovatda boʻladi. Adolatsizlik, qonunga hurmatsizlik, kasbu amalga,
ishonchga xiyonat qilib boʻlmasligini oʻqib-uqqan, poraxoʻrlik va korrupsiyaga,
suiisteʼmolchilikka qarshi oʻzida immunitet hosil qilgan yoshlar kelajakda jurʼatli,
vijdonli inson boʻlib yetishadi. Halol mehnat bilan topilmagan boylik totli
boʻlmasligini, hech kimga buyurmasligini, yaxshilik emas, yomonlik va kulfat
keltirishini tushunadi. Tanish-bilishchilikdan davlat va jamiyat manfaatlariga ziyon
yetmasligi, qonunlarga, insonning qadr-qimmatiga raxna solinmasligi kerak.
88
Oʻzining gʻarazli maqsadi uchun har qanday tubanlikdan tap tortmaydigan masʼul
shaxs nafaqat oliy oʻquv dargohiga, shu bilan bir qatorda butun jamiyatga ziyon
yetkazadi. Rahbar hammaga oʻrnak boʻlib, halol ishlab, fidoyilik koʻrsatish oʻrniga,
kishi bilmas poraxoʻrlik qilsa, yosh kadrlar undan nimani oʻrganadi? Qanaqa oʻrnak
oladi?
Darhaqiqat, har qanday vaziyatda ham halol odam hayotda gʻolib boʻlib, baxtlisaodatli yashaydi. Bugun butun jamiyatimiz ana shunday pokiza hayotga
intilmoqda.
Ijodiy faoliyat
Jadvalni to’ldiring.
(3-ilova)
Korrupsiyasiz jamiyat qurishda nima ishlar qilyapmiz?
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
Korrupsiyasiz jamiyat qurishda nima ishlar qilishimiz
kerak?
(4-ilova)
1. Bugungi kunda O’zbekistonda barqaror taraqqiyotni ta’minlashda bizning o’rnimiz
qanday bo’lishi kerak?
2. Biz qanday insonlarni aqliy salohiyatli kishilar deb ayta olamiz?
Tuzgan jadvalinggizni izohlab bering.
Uyga vazifa: Prezident Sh.Mirziyoyev asarlarida korrupsiya to’g’risidagi fikrlarini
o’rganib kelish
89
12-MAVZU: Sog’liging o’z qo’lingda.
1.1. Mashg’ulotni olib borish texnologiyasi
Mavzu
Dars vaqti: 2 soat
Sog’liging o’z qo’lingda.
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Ўқув машғулот режаси
O’qitish maqsadi:.o’quvchi yoshlarga korrupsiyaning yomon illat ekanini tushuntirish,
korrupsiya bor joyda rivojlanish bo’lmasligini anglatish.
O’qitish natijasi: har bir o’quvchi korrupsiy nimaligini tushundi, jamiyat rivoja uchun
korrusiya to’siq ekanini bilishdi.
O’quv faoliyati natijalari:
Pedagogik vazifalar:
Pedagogik vazifalar: o’quvchi yoshlarga
korrupsiyaning yomon illat ekanini
tushuntirish, korrupsiya bor joyda
rivojlanish bo’lmasligini anglatish.
O’quv faoliyati natijalari: har bir
o’quvchi korrupsiy nimaligini tushundi,
jamiyat rivoja uchun korrusiya to’siq
ekanini bilishdi.
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
Ma’ruza, savol-javob.
Jamoaviy.
Doska, ma’ruza matni, tarqatma materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
1-bosqich.
Mavzuga
Faoliyat mazmuni
1.10.
O’qituvchi
Talaba
Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
Tinglaydilar
90
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
1.11.
O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar
bilan jonlantiradi
1.12.
Yangi
mashg’ulot
rejasi,
uning
maqsadlari va rejalashtirilgan natijalarini
aytadi hamda ularni o’rganishning
ahamiyatini izohlaydi.
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2-
2.1
ilova)
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4ilova
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
Tinglaydi va mavzuni
yozib oladi
Talabalar berilgan
savollarga javob
beradilar va yozib
oladilar
O’z mustaqil
fikirlarini yozishadi
O’z mustaqil
fikirlarini bildirishadi
Tinglaydilar va
savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. Prezident
Sh.Mirziyoyev asarlarida korrupsiya
to’g’risidagi fikrlarini o’rganib kelish (5-ilova)
Berilgan vazifani
yozib olishadi.
1-ilova
“Tarbiya” fanidan o’quvchilarning bilimini baholash mezoni
Guruh ish natijalarini baxolash mezonlari
Gurux ishi natijalarining
Ko’ r s a t k i ch l a r
Maks.ball
baxosi
1
2
3
4
91
Ma’lumotning to’liqligi
Taqdimot (ma’lumotning chizmali
tarzda taqdim etilishi)
Guruhning
faollik
darajasi
(qo’shimchalar kiritish, savol-javoblar
berish)
Ballarning maksimal xajmi
2
1
2
5
MAVZU : Sog’liging o’z qo’lingda.
Reja:
1. Sog’lik eng kata boylik
2. Inson manaviyatining shakllanishi
Jahon tabiatning mukammalligi. Ammo unga hayotning manfaatlaridan bahramand
bo'lish, uning go'zalligidan bahramand bo'lish uchun salomatlik juda muhimdir.
"Salomatlik hamma narsa emas, lekin sog'liq bo'lmasa ham hech narsa emas", degan
dono Sokrat.
Yaxshi sog'liq - bu hayot tarzidir. Biror kishining qiladigan har qanday narsasi uning
sog'lig'iga ta'sir qiladi, deb ishoniladi. Shu bilan birga, bizning davrimizda sog'lom
bo'lish hali nufuzli bo'lmagan. Shunday qilib, masalan, mening hayotiy
qadriyatlarimdagi tengdoshlarim salomatlikni atigi 7-8 o'rinni egallaydi. Birinchidan,
ular hayotda sog'ayish, kvartiraga ega bo'lish, ma'lumot olish, qimmatbaho
narsalarning egasi bo'lish, muvaffaqiyatli turmush qurish yoki turmushga chiqish
imkoniyatlarini taklif qilishdi.
Sog'liqni saqlash va mustahkamlash uchun nima qilish kerak? Maktab
o'quvchilarining eng ko'p uchraydigan muammolari: pozitsiyani buzish, tekis
oyoqlar, skolyoz. Tug'ilgan paytdan boshlab bizga to'g'ri holat berilmaydi. Uni ishlab
chiqish kerak. Aytishlaricha, bir paytlar yaxshi xizmatkor qizlar ustozlari agar ular
yolg'on gapirishsa, kamarga bog'lab qo'yishgan. Albatta, bu shafqatsiz. Biz o'z
holatimizni kuzatib borishimiz kerak. Yurib, turing va chiroyli o'tiring, uni
92
avtomatizmga keltiring. Orqa egilgan, yelkalari oriq va boshi egilgan odam xunuk
ko'rinadi. Orqangizni to'g'ri ushlab turish tabiiy ehtiyojga aylanishi kerak.
Sog'lom turmush tarzi uchun kundalik tartib ham juda muhimdir. Dam olishsiz
darslarga o'tirolmaysiz. Uy vazifasini tugatmasdan oldin piyoda yurish yaxshidir.
Ko'pincha yurish charchoqni yo'qotib, yanada faol va quvnoq bo'lishni payqadim.
Sog'lik, hayotiylik, yuqori samaradorlik uchun uyqu juda katta ahamiyatga ega. Isroil
olimlari uyqusizlik insonning psixologik va hissiy holatiga yomon ta'sir qilishini
aniqladilar. Bizning tanamizga juda ko'p zarar televizor va kompyuter orqali
etkaziladi. Ular nafaqat "vaqtni yutishadi", balki bizni uzoq vaqt harakatsiz
qoldirishadi. Shuning uchun ushbu texnikani suiiste'mol qilmaslik juda muhimdir.
Masalan, ota-onam menga kundalik tartibni to'g'ri qurish va kuzatishga yordam
beradi.
Oziqlanish inson salomatligiga juda katta ta'sir qiladi. Ishlayotganingizda siz hech
narsani "tutib turolmaysiz". Siz ma'lum bir vaqtda ovqatlanishingiz kerak.
Ovqatlanish to'g'ri bo'lishi kerak. Masalan, chiplardan, krakerlardan, saqichlardan
butunlay voz kechdim.
Sog'lom turmush tarziga xalaqit beradigan yana bir muammoni aytib o'tmoqchiman.
Bu yomon odatlar: chekish, ichish, giyohvandlik. Olimlar allaqachon isbotladilarki,
har bir sigaret hayotni 5-6 daqiqaga qisqartiradi va spirtli ichimliklar aqliy zararga
olib keladi. Chekish, ichish - bu yomon odatlar. Ular kundan-kunga, oydan oyga,
yildan-yilga sog'liqni yashirincha yo'q qilmoqdalar. Giyohvandlik, umuman olganda,
dahshatli narsa. Ammo biz, o'spirinlar, giyohvand moddalarning ta'siri, giyohvandlik
mexanizmi va giyohvand moddalar bilan bog'liq oqibatlar: buzilgan taqdirlar, baxtsiz
onalar, singan oilalar haqida bilishimiz kerak.
Biz, bugungi avlod, "Yo'q!" Sog'lom odam bo'lishimiz uchun bizga ziyon
keltiradigan narsalar. Biz faqat bugun yashamasligimiz kerak, ertangi kun haqida
o'ylashimiz kerak. Sog'lom bo'lib ulg'ayish uchun siz erta bolalikdan sog'lom turmush
tarzini olib borishni o'rganishingiz kerak. Fiziolog va tabiatshunos I. I. Myuller bir
marta aytgan: "O'z sog'lig'iga g'amxo'rlik qilishga vaqtlari bo'lmagan odam,
asboblarini maydalashga vaqt topmaydigan hunarmandga o'xshaydi". Salomatlik
insonning eng muhim boyligidir!
93
Sog'liqni saqlashga bo'lgan munosabatim
Sog'liqni saqlashga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lish kerak deb o'ylayman.
Agar inson sog'lig'i yaxshi bo'lsa, u butun umri davomida baxtli bo'ladi.
Endi tobora ko'proq odamlar bolaligidan chekishni va ichishni boshlaydilar. Keyin
bu odamlar bilan nima bo'ladi? Ular o'sadi va hayotda hech narsaga erishmaydi.
Bunday odamlarning sog'lig'i yomon, ular uni vayron qilishdi: ular tez-tez kasal
bo'lishadi, immuniteti past va ko'pincha ular uzoq umr ko'rishmaydi, o'pka saratoni
xavfi katta. Mening yigirma olti yoshda bo'lgan do'stim bor. Maktabda chekishni va
ichishni boshladi. U hayotida hech narsaga erishmagan. Uning doimiy ishi yo'q,
uning o'z uyi yo'q, yigit yo'q, shuningdek, bolalari yo'q. Menimcha, u yoshligida
hayotini buzganidan afsusda. Uning barcha do'stlari allaqachon oilaga ega, u ularga
hasad qiladi. Uning raqami umuman mukammal emas. Bir paytlar u baletga borgan
va juda chiroyli edi, ammo hozir u o'jar bo'lib, terisi sog'lom emas, u tez-tez kasal
bo'lib qoladi.
Hozirgi kunda sport zaliga borish, sport zalida mashq qilish, to'g'ri ovqatlanish,
kundalik rejimga rioya qilish moda. Ratsionga rioya qilgan va sog'lom turmush
tarzini olib boradigan odamlar chiroyli va baxtli ko'rinadi. Ammo agar sport zaliga
pulingiz bo'lmasa, nima qilishingiz kerak? Ba'zi odamlar erta turishadi va yugurish
uchun borishadi, yoki kechqurun ishdan, o'qishdan keyin. Siz buni uyda qilishingiz,
Internetda video darsini topishingiz va uyda mashq qilishingiz mumkin, natijasi
deyarli bir xil.
Noto'g'ri ovqatlanadigan odamlar ko'pincha ortiqcha vaznga ega. Ular tez
ovqatlanishadi, ko'p shirinliklar iste'mol qilishadi, gazlangan suv ichishadi.
Bularning barchasi ularning sog'lig'i va farovonligiga ta'sir qiladi. Bunday
odamlarda diabetga chalinish xavfi katta: mening yana bir do'stim bor, u sport bilan
shug'ullanadi va yaxshi ovqatlanmoqda. U har kuni mashq qiladi. U ajoyib shaxs,
ko'plab do'stlar va tanishlar bor, uning ruhi hamma uchun ochiqdir. Men uni doim
hayratda qoldirardim. U o'z oldiga maqsad qo'yadi va doim erishadi. Menimcha,
salomatlik yoshligidan himoyalangan bo'lishi kerak. O'zimni yaxshi tutishga, to'g'ri
ovqatlanishga va kundalik tartibni bajarishga harakat qilaman. Men o'zimni juda
yaxshi his qilyapman. Men sog'lig'imni himoya qilaman va buni barchaga tavsiya
qilaman! Estetika (yun. αίσθημα - "his", "tuygʻu") olamning hissiy qabul qilinishini
tadqiq etuvchi fandir. Estetika sanʼat, madaniyat va tabiatning subyektiv qabul
qilinishini oʻrganadi. Estetika falsafaning aksiologiya sohasiga
kiradi. Estetika (yun. — his qiluvchi, hissiy tarbiyaga doir) — inson bilan dunyo
oʻrtasidagi qadriyat munosabatining oʻziga xos tomonlarini va kishilarning badiiy
faoliyati sohasini oʻrganuvchi falsafiy fan. "Estetika" terminini nemis faylasufi
94
A.Baumgarten (1714—62) ilmiy muomalaga kiritgan. Estetikaning sinonimi
sifatida goʻzallik falsafasi, sanʼat falsafasi, badiiy ijod falsafasi iboralari qoʻllanib
kelingan. Keyingi paytlarda nafoyeatshunoslik yoki nafosat falsafasi atamalari ham
Estetikani anglatadigan boʻldi. Estetika oʻz ichiga sanʼat Estetikasi, tabiat
Estetikasi, texnika Estetikasi, dizayn, sport Estetikasi, turmush Estetikasi, atrof
muhitni goʻzallashtirish va boshqalar sohalarni qamrab oladi.
Estetika nafosat, did, goʻzallik, xunuklik, ulugʻvorlik, tubanlik, fojiaviylik,
kulgililik, moʻʼjizaviylik, hayolilik singari kategoriyalar bilan ish koʻradi. Ular
orasida nafosat tushunchasi alohida oʻrin egallaydi. U bir tomondan, estetik
anglashning barcha jihatlarini (estetik hissiyot, estetik zavq, estetik did, estetik
muhokama va boshqalar), ikkinchi tomondan, estetik xususiyatlarni — amaldagi
goʻzallik, ulugʻvorlik, fojiaviylik, kulgililik va h.k. jihatlarni oʻz ichiga oladi. Ana
shu keyingi jihati bilan nafosat baʼzan Estetikaning predmeti sifatida ham qabul
qilinadi.
Estetikaning tadqiqot obʼyektlari ichida sanʼat alohida oʻrinni egallaydi, u qadimdan
to hozirgi kungacha eng koʻp tadqiq etilgan estetik soha hisoblanadi. Estetikaning
bu borada sanʼatshunoslik fanlaridan farqi shundaki, u oʻz obʼyektiga
falsafiynazariy jihatdan yondashadi. Estetika sanʼatni — sanʼatkor, sanʼat asari,
sanʼat asarini idrok etuvchi shaxsdan iborat yaxlit tizimda olib oʻrganadi, barcha
sanʼat turlari uchun zarur boʻlgan umumiy qonunqoidalarni ishlab chiqadi. Mas,
adabiyotshunoslikdatch qofiya nazariyasini musiqaga yoki haykaltaroshlikka
nisbatan qoʻllab boʻlmaydi. Estetikadagi kompozitsiya yoki uslub nazariyasi esa
meʼmorlikdan tortib badiiy suratkashlikkacha boʻlgan hamma sanʼat turlariga
taalluklidir. Ayni paytda Estetika sanʼatning tabiati, uning ijodiyligi va boshqalar
jihatlarini tadqiq etadi; badiiy oqimlar va yoʻnalishlarning , ijodiy uslublarning
mohiyatini oʻrganadi.
95
13-MAVZU: Inson ma’naviyatida etiketning o’rni. Nafosat
(estetika) va ma’naviyat.
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
Dars vaqti: 2 soat
Inson ma’naviyatida etiketning o’rni.
Nafosat (estetika) va ma’naviyat.
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Mavzu
Ўқув машғулот режаси
:
1. Estetik tarbiyaning mohiyati,
maqsadi
va
vazifalari.
2. Estetik tarbiyaning zamonaviy
omillari
va
vositalari.
O’quv mаshg’ulоtining mаqsаdi: “
Estеtikа fаnining prеdmеti, mаqsаdi,
vаzifаlаri vа аhаmiyati ” to’g’risidа yaхlit tаsаvvurni shаkllаntirish, bilim va
ko’nikmalarni chuqurlashtirish
O’quv faoliyati natijalari: Estetikaning boshqa fanlar bilan o’zaro munosabatini aytib
bеrаdilаr. Vаtаnpаrvаr, fidоyi vа bаrkаmоl shахslаrni tаrbiyalаsh dаvr tаlаbi ekаnligini
tushuntirаdi.
Pedagogik vazifalar:
O’quv faoliyati natijalari:
Estеtikа fаnining prеdmеti, mаqsаdi, Estеtikа fаnining prеdmеti, mаqsаdi,
vаzifаlаri vа аhаmiyati xaqida vаzifаlаri vа аhаmiyatini izоhlаb
ma'lumot
bеrаdilаr.
Estetikaning boshqa fanlar bilan o’zaro Estetikaning boshqa fanlar bilan o’zaro
munosabatini o’rganish
munosabatini aytib bеrаdilаr.
Vаtаnpаrvаr, fidоyi vа bаrkаmоl Vаtаnpаrvаr, fidоyi vа bаrkаmоl shахslаrni
shахslаrni tаrbiyalаshning аhаmiyatini tаrbiyalаsh
dаvr
tаlаbi
ekаnligini
tushuntirаdi.
tushuntirаdi.
96
-
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
BBB usuli. Baholash mezonlari
Jamoaviy.
Doska,
ma’ruza
matni,
tarqatma
materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
g. Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
h. O’tgan
mavzu
bo’yicha
o’quvchilarning
bilimlarini
suhbat shaklidagi savollar bilan
jonlantiradi
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
2.1
i. Yangi mashg’ulot rejasi, uning
maqsadlari va rejalashtirilgan
natijalarini aytadi hamda ularni
o’rganishning
ahamiyatini
izohlaydi.
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2-
ilova)
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
97
Talaba
Tinglaydilar
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
Tinglaydi va
mavzuni yozib oladi
Talabalar berilgan
savollarga javob
beradilar va yozib
oladilar
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4ilova)
O’z mustaqil
fikirlarini yozishadi
O’z mustaqil
fikirlarini
bildirishadi
Aqliy hujum
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
Tinglaydilar va
savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni o`qib
kelish, mavzuga oid savollarga javob topish (5ilova)
Berilgan vazifani
yozib olishadi.
1-ilova
Bахs-munоzаrаgа qаtnаshuvchilаrni bаhоlаsh mеzоnlаri
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
1.
2.
3.
Mа’ruzаchilаrning ismi vа shаrifi
1
2
3
4
1
2
3
4
Mа’ruzаning mаzmuni: (1,5)
- mаvzugа to’g’ri kеlаdi (0,5)
- kеtmа-kеt, mаntiqаn vа аniq bаyon
etildi (0,5 bаll)
- аniq хulоsа chiqаrildi (0,5)
Mа’lumоtlаrni
tаqdim
etishdа
vоsitаlаrdаn fоydаlаnildi (ko’rgаzmа)
(0,4)
Rеglаmеntgа riоya etdi (0,1)
Jаmi:
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
98
(2-ilova)
Faollashtiruvchi savollar.
1. Nafosatning inson hayotidagi o‘rni nimada?
2. Qanday insonlarga nisbatan «nafosatli» so‘zini
ishlatamiz?
3. Go‘zallikni siz qanday tushunasiz?
4. Tadbirkorlar, milliy hunarmadlar tomonidan
tayyorlangan buyumlarga nisbatan nafosat bilan
ishlanibdi, degan iboralarni eshitganmisiz?
5. Nafosatning ma’naviyat bilan qanday aloqadorligi
bor?
6. Mazkur rasmlarni nafosat tushunchasi bilan
bog‘lang.
Yangi mavzu bayoni:
MAVZU: Inson manaviyatida estitikani o’rni Nafosat va manaviyat
Reja:
1. Estetik tarbiyaning mohiyati, maqsadi va vazifalari.
2. Estetik tarbiyaning zamonaviy omillari va vositalari.
Nafosat tarbiyasi (estetik tarbiya) — bu o‘quvchilarni voqelikdagi, san’atdagi,
tabiatdagi, kishilarning ijtimoiy va mehnat munosabatlaridagi, turmushdagi
go‘zallikni idrok qilish hamda to‘g‘ri tushunishga o‘rgatish, ularning badiiy didini
o‘stirish, ularda go‘zallikka muhabbat uyg‘otish va hayotiga go‘zallik olib kirish
qobiliyatlarini tarbiyalashdir. Nozik didli bo‘lish, go‘zallikni fahmlay va qadrlay
olish, badiiy madaniyatni tushunish, xullas, o‘z hayotini go‘zallik qonunlari asosida
qura olish komil insonning eng zaruriy fazilatidir. Insonda go‘zallikni tushunish
birdaniga vujudga kelmaydi, balki u jamiyat va odamlar, atrof-muhit ta’sirida
shakllanib boradi. Shunga ko‘ra insoniyatning badiiy rivojlanish qonunlari ijtimoiy
rivojlanish qonunlari bilan bog‘langan. Badiiyat qonunlari esa ijtimoiy-estetik
ideallar orqali namoyon bo‘ladi. Nafosat tarbiyasi, eng avvalo, har bir kishida
badiiy hissiyot tuyg‘ularini, badiiy didni tarbiyalashdir. Bundan yuksak nafosatlilik
aql-zakovatdan xoli bo‘ladi, degan ma’noni tushunmaslik kerak. Shaxsning
barkamol inson bo‘lib shakllanishida bu ikki tomon bir-birini to‘ldiradi. Chinakam
99
san’at asarida hissiyot chuqur g‘oyaviy-aqliy mazmun bilan birikib ketadi. Nafosat
tarbiyasi aql bilan hissiyotni tarbiyalash, yanada aniqroq qilib aytganda, hissiyot
vositasi bilan aqlni tarbiyalashdir. Bu ikki tomon bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir.
Ilmiy dunyoqarashga asoslangan nafosat, did, his-tuyg‘ular va ko‘nikmalarning
o‘sib borishi jarayonida insonning o‘zi ham ma’naviy boyib, oliyjanob bo‘lib
boradi, uning hayoti yanada sermazmun bo‘ladi, yashayotgan zamoniga nisbatan
mehrmuhabbat ortib boradi. Bularning hammasi har bir insonda go‘zallikni
xunuklikdan, jirkanchlikdan farq qila bilish qobiliyatini shakllantiradi, uni yanada
rivojlantiradi. Chinakam nozik did haqiqiy go‘zallikdan lazzatlana olish, mehnatda,
turmushda, yurishturishda, san’atda nafosatni idrok etish va yaratishga ehtiyoj
sezish demakdir. Didsizlik kishining voqelikka bo‘lgan ijobiy munosabatini buzib
yuboradi, natijada u nafosatga loqayd qaray boshlaydi. 24 — Pedagogika 370
Nafosat tarbiyasi bugungi kunda shuning uchun ham muhimki, did-farosatlilik
mehnatda, ishlab chiqarishda, kundalik amaliy faoliyatda har bir inson uchun
hayotiy ehtiyojga aylanib qolgan. Did-farosat har bir insonning xatti-harakatida,
kiyinishida yurish-turishida, kishilarga bo‘lgan munosabatida, jamiyatdagi u yoki
bu voqealarga yondashishida va hokazolarda yaqqol bilinadi. Ba’zan hayotda didi
past, ma’naviy qashshoq kishilarni uchratamiz. Bunday kishilar aqlan, axloqan va
ruhan zaifligini yashirish uchun soxta xatti-harakatlar qiladilar, o‘zlariga
yarashmaydigan ishlar qiladilar, didsiz kiyinadilar, ma’nosiz shovqinsurondan
iborat musiqa va ashulalarni tinglaydilar. Bundaylarni kuzatarkansiz, ularning
mehnat gashtini surmagan, hayot tashvishlariga beparvo, loqayd kimsalar
ekanligiga guvoh bo‘lasiz. ODOB VA NAFOSAÒ ÒARBIYASI Donolardan biri
go‘zallik axloq-odobning tug‘ishgan singlisidir, degan edi. Darhaqiqat, bu juda
to‘g‘ri ta’rif. Odatda odob va nafosat tarbiyasi o‘zaro chambarchas bog‘liq holda
amalga oshiriladi. Chunki nafosat tarbiyasining natijasi axloq-odobda, chiroyli
xattiharakat, go‘zal munosabatda va hayotga, kelajakka, insonlarga, tabiatga
muhabbatda ko‘rinadi. Xalqimiz: „Kamtarlik ham husn“, deydi. Mana shu birgina
iborada chuqur ma’no bor. Nafosat tarbiyasi tufayli yoshlarda kamtarlik xislati
tarkib topadi. Bu xislat kishilarning eng go‘zal, eng chiroyli belgisidir. „Kishining
chiroyi yuzida“, deydi xalqimiz. Bir go‘zal tabassum kishilarga misoli quyosh
bo‘lib, qalblarga iliq nur taratadi. Kishi biror asarni o‘qib, chehrasi yorishib ketadi.
Yoki yoqimli biror kuy, ashula tinglasa, boshi mayin tebranadi, biror go‘zal rasm,
manzarali tasvirga boqib undan ko‘z uzolmay qoladi, qalbi quvonchlarga to‘ladi.
Xunuk xatti-harakatdan nafratlana bilish tuyg‘usini ham nafosat tarbiyasi paydo
qiladi. Bunda badiiy asarning roli muhimdir. Masalan, „Zumrad va Qimmat“
ertagidagi Qimmatning xulqatvori, qiliqlari, xatti-harakati o‘quvchi qalbida nafrat
uyg‘otadi. Zumradning tevarak-atrofga munosabati, mehnatsevarligi, kamtarligi,
100
sezgirligi, shirin so‘zligi kabi xislatlari esa, aksincha, qalblarda qoniqish, quvonch,
iliqlik, tabassum, unga xayrixohlik paydo qiladi. Shuni alohida qayd etish o‘rinliki,
ayrim yoshlar go‘zallikni tor ma’noda tushunadi. Ya’ni chiroyni ko‘pincha husnjamolda 371 deb bilishadi. Bu bir tomonlama tushunchadir. Har tomonlama to‘liq
ma’nodagi chiroy esa, husn-jamol qalb go‘zalligida, ma’noli so‘zdadir. Xalqimiz
ham „Chiroy xusn-u jamolda emas, fazl-u kamolda“, deb bejiz aytmagan! Go‘zallik
tarbiyasida shu narsaga erishish kerakki, tashqi qiyofani haddan tashqari
bezayvermasdan, asosan ma’naviy olamini bezash uchun intilish lozim. Shunday
ekan, bolada juda yoshlikdanoq odob go‘zalligiga erishishimiz zarurdir. Buning
uchun o‘qituvchilarimiz go‘zallik ilmi bilan qurollangan bo‘lishlari muhimdir.
Bundan maqsad yoshlarga go‘zallik asosida tarbiya berishdir. Estetik, ya’ni
go‘zallik tarbiyasini singdirishning ahamiyati katta. Bunday tarbiya, avvalo,
yoshlarni turmushdagi go‘zallik va xunuklikni tushunish, his etish orqali ma’lum bir
kayfiyatni shakllantiradi, ularda go‘zallikdan zavqlanish, xunuk qiliq,
xattiharakatlardan nafratlana olish qobiliyatini paydo qiladi, kishilarni ma’naviy
fazilatli bo‘lishga yetaklaydi. Estetik hissiyot, odob insonni oliyjanob qiladi, uni
yuksaklikka chorlaydi. Ana shu tuyg‘u rivojlangan bo‘lsagina kishilarda chinakam
mehr, samimiyat, oliyjanoblik, kamtarlik kabi fazilatlar va go‘zallikka tashnalik
hosil bo‘ladi. Estetik tuyg‘u: kechinmalar didni o‘stiradi, zehnlilikni kuchaytiradi.
Didi, zehni o‘tkir kishining so‘zi bilan qilgan ishlari o‘zaro monand bo‘ladi, u
intizomlilikda namuna ko‘rsatadi. Yuksak didli inson ichki va tashqi go‘zallikning
birligini anglab yetadi. Har bir narsadagi, hodisa va voqealardagi uzviy
aloqadorlikni chuqur his qila oladi. Yaxshi did, o‘zini tuta bilish va tarbiyalanganlik
bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir. O‘zini tuta bilish, odob, xulq-atvordagi
tarbiyalanganlik esa suhbat va gaplashishdagi yaxshi did-farosat hisoblanadi.
Yaxshi, nozik did kishining yuksak axloqiy sifatlarida ifodalanadi va ularni yanada
rivojlantirishga yordam beradi. Inson ma’naviy madaniyatining umumiy darajasi,
aqliy, estetik va axloqiy rivojlanishi qancha yuqori bo‘lsa, uning ichki ma’naviy
dunyosi tashqi qiyofada shuncha yaqqolroq aks etadi. Zero, ichki go‘zallik tashqi
qiyofada ko‘rinadi. Ichki va tashqi go‘zallik birligi — bu axloqiy kamolotning
go‘zal ifodalanishidir. Inson go‘zal bo‘lishga, go‘zal ko‘rinishga harakat qiladi —
bu tabiiy hol. Ammo uni amalga oshirish axloqiy fazilatga, ya’ni insonning
go‘zalligi uning ijodiy, yaratuvchilik faoliyati mazmuniga bog‘liqdir. Agar inson
o‘zi sevgan faoliyat 372 bilan band bo‘lar ekan, unda ichki ko‘tarinkilik,
oliyjanoblik va ilhombaxsh tuyg‘u paydo bo‘ladi.
101
Ijodiy faoliyat
(3 ilova)
Nafosatni siz qanday tushunasiz? Jadvalni davom ettiring. Har bir tushunchani
nafosat bilan bog‘lab ta’rifab ko‘ring.
Nafosat
Ta’rifi
so‘z san’ati
Orastalik
tashqi ko‘rinish
kiyinish madaniyati
so‘z ustasi
mohir tikuvchi
mohir hunarmand
mohir ...
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
(4-ilova)
1. Badiiy idrok nima?
2. Nafosatli idrok deganda nimalarni tushunasiz?
3. Nafosatli va badiiy tarbiya o‘rtasidagi farq va birlik nimalarda
ifodalanadi?
4. Nima uchun san’atni nafosatli tarbiyaning eng muhim vositasi deyish
mumkin?
5. Nafosatli tarbiyaning vositalari va omillari nima?
102
“AQLIY HUJUM” usuli qoidasi
Hech qanday birga baholash va tanqidga yo`l qo`yilmaydi!
Taklif etilayotgan g`oyani baholashga shoshma, agarda u hattoki ajoyib va g`aroyib
bo`lsa ham –hamma narsa mumkin.
Tanqid qilma-hamma aytilgan g`oyalar qimmatli teng kuchlidir.
O`rtaga chiquvchini bo`lma!
Turtki berishdan o`zingni ushla!
Maqsad miqdor hisoblanadi!
Uyga vazifa
Ma’naviyat asoslari 58-61 betlarni o’qish.
103
5-ilova
14-MAVZU: O’zlikni anglash. Insonning jamiyatdagi o’rni.
O’quv soati: 2 soat
Talabalar soni: 30
O’quv mashg’ulotining shakli va Nazariy - Yangi bilimlar egallash bo`yicha
turi
o`quv mashg`uloti.
1. Ijtimoiylashuv va shaxs “MEN”i.
2. O`z – o`zini anglash tushunchasi.
O’quv mashg’ulot rejasi
3. Begonalashuv tushunchasi.
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Ijtimoiylashuv, o`z-o`zini anglash,
begonalashuv to’g’risidagi tushunchalarni shakllantirish.
Pedagogik vazifalar:
O’quv faoliyatining natijalari:
 Ijtimoiylashuv va shaxs “Men”i  Ijtimoiylashuv va shaxs “MEN”iga
haqida tushuntirish;
ta`rif beradilar;
 O`z-o`zini anglash to’g’risida  O`z-o`zini anglash to’g’risida aytib
tushuncha berish
beradilar;
 Begonalashuv
tushunchasini  Begonalashuv tushunchasini aytib
mohiyatini yoritib berish;
beradilar..
Axborotli-ma’ruza, texnikalar: B/BX/B
O’quv materiali, taqdimot uchun A32
varaqlari, markerlar, skotch, ekspert
varaqlar. slaydlar, kompyuter tizimi, yozuv
taxtasi, bo`r.
O`quv faoliyatini tashkil etish Ommaviy, jamoaviy ish, guruhli ish, o’zaro
o’qish: “O’ylang-juftliklarga bo’liningshakllari
fikrlar bilan almashing”texnikasi
Guruhlarda ishlashga, texnik vositalardan
O’qitish shart-sharoiti
foydalanishga mo’ljallangan auditoriya.
Qaytar aloqaning usul va vositalari Og’zaki nazorat: tezkor-so’rov.
O`qitish metodlari
O`qitish vositalari
1.2. O`quv mashg’ulotining texnologik xaritasi
Faoliyat
bosqichlari
I. Kirish
bosqichi
(10 daqiqa).
Faoliyat mazmuni
O’qituvchining
Talabalarning
1.1. Mavzuning nomi, maqsadi, kutilajak Diqqat qiladilar.
natijalarini e’lon qiladi.
1.2.Ma’ruzani
o’tkazish
shaklini
tushuntiradi.
104
II. Asosiy
bosqich
(65 daqiqa).
2.1. “O’ylang-juftliklarga bo’lining-fikrlar
bilan almashing” texnikasini (1-ilova)
qo’llab
talabalarni
faollashtiradi:
Ijtimoiylashuv nima?
2.2. Berilgan javoblarni qabul qiladi va
uyga berilgan topshiriqni eslatadi: ma’ruza
matnini Insert texnikasini qo’llash bilan
mustaqil o’qib kelish. Talabalarga o’qish
davomida matn hoshiyasida qo’yilgan
belgilardan foydalanib savollarga javob
berishlarini taklif etadi: “Matnni o’qish
davomida sizlarda qanday savollar paydo
bo’ldi”, “Ushbu o’quv mashg’uloti mavzusi
bo’yicha siz avvaldan nimalarni bilasiz?”,
“Siz yana nimalarni bilishni istardingiz?”.
Tezkor-so’rov o’tkazadi. Va bunda bir
necha javoblarni eshitadi va ish kichik
guruhlarda davom etishini ma’lum qiladi.
2.3. Talabalarni ixtiyoriy belgi bo’yicha
kichik guruhlarga bo’ladi va topshiriq
beradi:
(1) B/BX/B (shaklni ekranga chiqaradi)
jadvalini ikki ustunini matnda bayon etilgan
axborotdan yoki (ma’ruza rejasiga muvofiq)
lavhadan foydalanib to’ldirish (2-ilova); (2)
ish natijalari taqdimotiga tayyorlanish
(baholash mezon va ko’rsatkichlari ekranga
chiqariladi) (3-ilova).
2.4. Guruhlarda ish qodasini eslatadi (4ilova.)
2.5. Guruhlarda ish boshlashga ruxsat
beradi.
2.6. Kuzatadi, yo’naltiradi, nazorat qiladi.
2.7. Taqdimot boshlanishini ma’lum qiladi.
2.8. Ma’ruza rejasiga muvofiq mavzuning
umumlashtiruvchi
sharhini
105
Savollarga javob
beradilar.
Diqqat qiladilar.
Kichik guruhlarga
bo’linadilar.
Kichik guruhlarda
taqdimot materialini
tayyorlaydilar. Fikr
almashadilar.
Guruh sardorlari
A32 varag’ida
to’ldirilgan jadvalni
yozuv taxtasiga
biriktiradilar va uni
sharhlaydilar
Tinglaydilar
Jadvalni
to’ldiradilar.
o’tkazadi,taqdimot vaqtida hal etilmagan
savollarga javob beradi, talabalar diqqatini
asosiylarga qaratadi (5-ilova). Javdalni
uchinchi ustunini to’ldirishlarini aytadi.
III.
Yakuniy
bosqich
(15 daqiqa).
3.1. Guruhlarga o’zaro baholash natijalarini
ma’lum qilishlarini so’raydi. Natijalarni
sharhlaydi. Mashg’ulotga yakun yasaydi.
3.2. Nazorat
savollariga tayrlanish
vazifasini beradi (6-ilova).
O’zaro baholash
natijalarini ma’lum
qiladilar.
Vazifani yozib
oladilar.
Bахs-munоzаrаgа qаtnаshuvchilаrni bаhоlаsh mеzоnlаri
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
1.
2.
3.
Mа’ruzаchilаrning ismi vа shаrifi
1
2
3
4
1
2
3
4
Mа’ruzаning mаzmuni: (1,5)
- mаvzugа to’g’ri kеlаdi (0,5)
- kеtmа-kеt, mаntiqаn vа аniq bаyon
etildi (0,5 bаll)
- аniq хulоsа chiqаrildi (0,5)
Mа’lumоtlаrni
tаqdim
etishdа
vоsitаlаrdаn fоydаlаnildi (ko’rgаzmа)
(0,4)
Rеglаmеntgа riоya etdi (0,1)
Jаmi:
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
(2-ilova)
Faollashtiruvchi savollar.
1-ilova
“O’ylang-juftlikda ishlang- fikr almashing” texnikasidan foydalangan holda
guruhlarda ishni tashkil etish jarayonining tuzilishi
1. O’qituvchi savol va topshiriq beradi: oldin o’ylab chiqish, so’ng qisqa javoblar yozish
tartibida.

2. Talabalar jufliklarga bo’linib, bir-biri bilan fikr almashadilar va ikkala javobni mujassam
etgan umumiy javobni ishlab chiqishga harakat
106qiladi.

2-ilova
Jadval tuzish qoidasi bilan tanishadilar.
Alohida
kichik
guruhlarga
jadvalni
B/BX/B jadvali
Bilaman/Bilishni
xoxlayman/Bilib oldim.
Jadvalning 1-2 bo’limlariga javob beradilar(oldindagi
ish uchun yo’naltiruvchi asos yaratiladi)
Mavzu, matn, bo’lim bo’yicha
izlanuvchanlikni olib boorish
imkonini beradi.
Tizimli fikrlash, tuzilmaga
keltirish,
tahlil
qilish
ko’nikmalarini rivojlantiriladi.
Ma’ruzani tinglaydilar, mustaqil o’qiydilar.
Mustaqil/kichikguruhlarda jadvalning 3
bo’limini to’ldiradilar.
B/BX/B jadvali
Bilaman
Bilishni xohlayman
Bilib oldim
3-ilova
Guruhli ish natijalarini baholash mezonlari.
(2 mavzuning 1-ilovasiga qarang.)
4-ilova
Guruhlarda ishlash qoidasi.
107
(2-mavzuning 2-ilovasiga qarang.)
5-ilova
Yangi o`quv materialini slaydli taqdimoti.
1. Ijtimoiylashuv va shaxs “MEN”i.
Ijtimoiylashuv umumiy
ma`noda Insonning bio va ruhiy
ehtiyojlariga, maqsadiga
muvofiq, oqilona ta`sir
o`tkazishdir
Ota-onalar
Qarindosh – urug`lar
Tanish-bilishlar
Mahalla – ko`y
Maktab
“MEN” – inson shaxsining ichki muayyanligini
ifodalaydi va mohiyatan uning belgilovchisidir.
“MEN” – shaxsning o`zi to`g`risidagi tasavvurlarining
barqaror bo`lib, bunda uning o`ziga va boshqalarga
bo`lgan munosabatlari ifodalanadi.
Boshqalarning aynan shu shaxs to`g`risidagi qarashlari asosidagi fikrlar
asosida;
“MEN” quyidagi holatlarda tashkil topadi
Ayni shu shaxsning hatti-harakati va faoliyatini boshqalar tomonidan
baholash bilan bog`liq omillar asosida;
Boshqalarning qarashlari va bergan baholariga javoban qoniqish, g`urur,
o`ziga ishonchning kuchayishi, o`zini bekami-ko`st deb hisoblash, uyalish,
afsuslanish,ehtiyotkorlikka moyillik asosida.
108
Jamoa
2. O`z – o`zini anglash tushunchasi
O`z-o`zini anglash.
Bu shaxsning obyektiv voqeilikka nisbatan turli
darajada va shakllarda ifodalanadigan hatti – harakati,
his tuyg`ulari, fikr – o`ylari, manfaati, o`zi a`zo
bo`lgan eng oddiy guruhdan insoniyat va
jamiyatgacha bo`lgan barcha bosqichlardagi o`rni va
hokazolarni bilib olganligidir. Buning natijasida
shaxsning turmush faoliyatini oqilona boshqarish
yo`lga qo`yiladi. O`z navbatida o`zini – o`zi
boshqarish negizida shaxsning o`zini
takomillashtirish, ro`yobga chiqarish ta`minlanadi.
. Begonalashuv tushunchasi.
BEGONALASHUV
Shaxsni ifodalaydigan muhimjihatlardan ayrimlari ma`lum shart –
sharoitlar ta`sirida shaxsning o`ziga, tabiatiga zid sifatlarda yuzaga
kelishi mumkin. Natijada shaxsiy yaxlitlikda u o`z imkoniyatlarini to`la
– to`kis namoyon qila olmaydi. Boshqacha qilib aytganda shaxsning o`z
– o`zidan begonalashuvi jarayoni boshlanadi.
Shaxs begonalashuvi uning o`z shaxsiy qadriyatlaridan sharoit
va muhit taqazzosi bilan ayrilishini bildiradi.
109
MAVZU: O’zlikni anglash Insonning jamiyatdagi o’rni
Reja
1. Ijtimoiylashuv va shaxs “MEN”i.
2. O`z – o`zini anglash tushunchasi.
3. Begonalashuv tushunchasi.
Mustaqillik haqida o‘ylaganda, avvalo, o‘zlikni anglash, moddiy va nomoddiy
madaniy merosni asrab-avaylash, tarixiy xotirani tiklash borasida qilingan keng
ko‘lamli ishlar ko‘z oldimizdan o‘tadi. Imom Buxoriy, Bahouddin Naqshband,
Abduxoliq o‘ijduvoniy, Burhoniddin Marg‘inoniy, Imom Moturidiy kabi allomalar
qadamjolarini obod hamda mo‘’tabar ziyoratgohlarga aylantirish, Amir Temur,
Jaloliddin Manguberdi, shuningdek, millat ozodligi yo‘lida kurashgan
ma’rifatparvarlar shon-shavkatini ulug‘lashga qaratilgan chora-tadbirlar har bir
insonni hayratga soladi, qalbini faxr va iftixorga to‘ldiradi.
Kechagidek yodimizda, Navro‘z taqiqlanib, sumalak to‘la qozonlar ag‘darib
tashlangan. Chopon kiyganlar ta’qib qilingan, diniy kitoblar yoqilgan. Buyam kamlik
qilgandek, “o‘zbek ishi” degan ayblov bilan “qama-qama” avj olgan. Ota-bobosidan
qolgan udumning boshini tutgan borki, “millatchi” deb ayblangan...
Yurtboshimiz 1989 yil 23 iyun kuni O‘zbekiston rahbari sifatida faoliyat boshlagach,
bunday ishlarga batamom chek qo‘yildi. Millatning qaddini ko‘tarish, himoyasiz
hamda kamsitilgan xalqning dardini eshitish, dil yarasiga malham qo‘yish uchun elulus qalbiga quloq tutdi. Pirovardida shu xayrli harakatlar ko‘ngillarda umid
uyg‘otdi. Shundan so‘ng Navro‘zni umumxalq bayrami sifatida keng nishonlash,
tilimizga davlat tili maqomi berish, toptalgan qadriyatlarimizni tiklash kabi dolzarb
masalalar ilgari surildi...
O‘sha vaqt qilingan sa’y-harakatlarning ko‘lami ulkan. Amalga oshirilgan beqiyos
ezgu ishlar bugungi nurli hayotimizga yo‘l ochdi. Endilikda barcha-barcha
mamlakatimizdagi obodlik va bunyodkorlikka astoydil havas bilan qaramoqda.
Davlatimiz rahbari yaqinda Surxondaryo viloyatiga qilgan safarida ta’kidlaganidek,
xalqimizning halol-pokizaligi, iymon-e’tiqodi hamda yaratuvchanlik salohiyati
bunda muhim o‘rin tutadi, albatta.
Prezidentimiz aytganidek, tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Shu ma’noda, milliy
tariximiz hamda an’analarimizni haqqoniy tahlil va targ‘ib qilish, ajdodlar xotirasini
110
e’zozlash borasida qilingan ishlar g‘oyat serqirra hamda ko‘lamlidir. Bu borada,
ayniqsa, muzeylar faoliyati alohida o‘rin tutadi.
Davlatimiz rahbarining 1998 yil 12 yanvardagi “Muzeylar faoliyatini tubdan
yaxshilash va takomillashtirish to‘g‘risida”gi Farmoni tizimda katta o‘zgarishlarga
sabab bo‘ldi. Jumladan, xalqimiz tarixini to‘laqonli aks ettiruvchi noyob ashyolarni
to‘plash, ularni asl holicha saqlashni ta’minlash, mamlakatimizda shakllangan
muzeylar tizimini takomillashtirish hamda jahon muzeyshunosligi tajribalarini
qo‘llashga zarur shart-sharoit yaratdi.
1996 yilda sohibqiron Amir Temur tavalludining 660 yilligi munosabati bilan
Toshkent shahri markazida Temuriylar tarixi davlat muzeyi tashkil etilishi
hayotimizda unutilmas voqyea bo‘ldi. Yurtboshimiz ushbu maskanning ochilish
marosimida ta’kidlaganidek, “Temuriylar tarixi davlat muzeyi Sohibqiron
shaxsiyatiga nisbatan yurtimizda tarixiy adolat tantana qilganining yana bir amaliy
isbоtidir. Aytish mumkinki, Amir Temur xiyoboni go‘zal bir uzuk bo‘lsa, bu muzey
shu uzukning yoqut ko‘zidir”.
Shuningdek, qisqa vaqt ichida Olimpiya shon-shuhrati muzeyi, O‘zbekiston Tasviriy
san’at galereyasi, O‘zbekiston madaniyati va san’ati ko‘rgazmasi, Qurolli Kuchlar
davlat muzeyi, Kamoliddin Behzod nomidagi memorial bog‘-muzey, Aloqa tarixi
muzeyi, Termiz arxeologiya muzeyi tashkil topishi mamlakatimiz madaniy hayotida
yangi sahifalar ochdi. Xivada Ma’mun akademiyasi tarixi muzeyi, Samarqandda
Mirzo Ulug‘bek rasadxona-muzeyi barpo etildi. Mazkur muzeylar xalqimiz
hayotining turli jabhalarini qamrab olgan bo‘lib, bugun ular yosh avlod ma’naviyma’rifiy tarbiyasiga xizmat qilib kelmoqda.
Mustaqillik tufayli muzeylar fondida saqlanib kelingan noyob va nodir eksponatlar
yana yuzaga chiqdi, ularni dunyo xalqlariga namoyish etish borasida salmoqli ishlar
qilindi. Zero, har bir osoriatiqa milliy g‘urur hamda iftixor manbai, u ozodlik tarixi
va xalqimizning shonli o‘tmishini yodga soladi, Vatanga muhabbat tuyg‘usini
qanotlantiradi. Hozir shu maqsadga xizmat qiluvchi butun bir tizim yuzaga keldi,
desak, mubolag‘a bo‘lmaydi.
111
6-ilova
O’z-o’zini nazorat qilish uchun savol va topshiriqlari.
Savollar:
1. “Inson”va “individ” tushunchalari o`zaro qanday nisbatda?
2. “Individuallik” tushunchasida Insonning salbiy xususiyatlari
ifodalanadimi?
3. Insonning shaxs bosqichi individ bosqichisiz yuz berishi mumkin edimi?
4. Shaxs va sotsium munosabatlari qanday mexanizmda kechadi?
5. Oila ishtirokisiz shaxs shakllana oladimi?
6. Shaxs shakllanishi ijtimoiy omillarsiz ham amalga oshadimi?
7. Shaxsning o`z-o`zini anglashi va refleksiya etishi o`zaro qanday
bog`langan?
8. Begonalashuv shaxs hayotida zaruriy hodisami?
9. Begonalashuvni bartaraf etish mumkinmi?
112
15-MAVZU: Oila ma’naviyati.
1.1. Mashg’ulotni olib borish texnologiyasi
Mavzu
Dars vaqti: 2 soat
Oila ma’naviyati
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy
Ўқув машғулот режаси
1. Oila muqassad.
2. “Oila-Vatan
Vatandir”.
ichidagi
O’qitish maqsadi: Inson o‘z burchi oilasi farovonligi uchun harakat qilishini
tushuntirish, uning zimmasida mas’uliyat hissi ortib borishini anglatish. Qachonki inson
oilasi oldidagi burchni anglab yetsa, u jamiyat oldida mas’ulligini tushunishini
tushuntirish.
O’qitish natijasi: Inson o‘z burchi oilasi farovonligi uchun harakat qilishini tushundi,
uning zimmasida mas’uliyat hissi ortib borishini angladi. Qachonki inson oilasi oldidagi
burchni anglab yetsa, u jamiyat oldida mas’ulligini tushunishini tushundi.
Pedagogik vazifalar:
O’quv faoliyati natijalari:
Pedagogik vazifalar:

Inson o‘z burchi oilasi farovonligi
uchun harakat qilishini tushuntirish;

uning zimmasida mas’uliyat hissi
ortib borishini anglatish;

Qachonki inson oilasi oldidagi
burchni anglab yetsa, u jamiyat oldida
mas’ulligini tushunishini tushuntirish.
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
113
O’quv faoliyati natijalari:

Inson o‘z burchi oilasi farovonligi
uchun harakat qilishini tushundi,

uning zimmasida mas’uliyat hissi
ortib borishini angladi

Qachonki inson oilasi oldidagi
burchni anglab yetsa, u jamiyat oldida
mas’ulligini tushunishini tushundi.
Ma’ruza, savol-javob.
Jamoaviy.
Doska, ma’ruza matni, tarqatma materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
1.13.
Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
1.14.
O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar
bilan jonlantiradi
1.15.
Yangi
mashg’ulot
rejasi,
uning
maqsadlari va rejalashtirilgan natijalarini
aytadi hamda ularni o’rganishning
ahamiyatini izohlaydi.
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2-
2.1
ilova)
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
2.3 Mulohaza uchun fikrlar(4-ilova)
2.4 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (5ilova
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
Talaba
Tinglaydilar
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
Tinglaydi va mavzuni
yozib oladi
Talabalar berilgan
savollarga javob
beradilar va yozib
oladilar
O’z mustaqil
fikirlarini yozishadi
O’z mustaqil
fikirlarini bildirishadi
Tinglaydilar va
savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni
o`qib kelish, mavzuga oid savollarga javob
topish (6-ilova)
114
Berilgan vazifani
yozib olishadi.
1-ilova
“Tarbiya” fanidan o’quvchilarning bilimini baholash mezoni
T\R
Mezonlar
Baho
Xulosa va qaror qabul qilish. Ijodiy fikirlay olish.
Mustaqil mushohada yuritish.
1
5
Amalda qo’llay olish. Mohiyatini tuushunish. Bilish,
aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish.
Mustaqil mushohada yuritish. Amalda qo’llay olish.
2 Mohiyatini tuushunish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga
4
ega bo’lish.
Mohiyatini
tuushunish. Bilish,
Aytib
berish.
3
3
Tasavvurga ega bo’lish.
Aniq tasavvurga ega emaslik. Bilmaslik.
4
2
2-ilova
Bilimlarni jonlashtirish uchun savollar.
1. Rasmlardan foydalangan holda oila ma’naviyati haqida o‘z
tushunchangizni ayting.
115
2. Oilaning muqaddasligi nima bilan o‘lchanadi?
3. Oilaga ta’rif berilganida, «Oila — Vatan ichidagi vatandir»,
deyiladi. Siz bu fikrga qo‘shilasizmi? Javobingizni asoslang.
4. Abdulla Qodiriyning «O‘tkan kunlar» romanidan oilaviy
qadriyatlar yoritilgan qanday matnlarni o‘qigansiz?
MAVZU: Oila manaviyati
Reja
1. Oila muqassad.
2. “Oila-Vatan ichidagi Vatandir”.
Oila deb qon-qarindoshlik, qarindoshchilik (nikoh orqali) yoki birga istiqomat
qilish orqali bogʻlangan odamlardan iborat ijtimoiy guruhdir. Koʻp jamiyatlarda oila
bolalar sotsializatsiyasi uchun asosiy institut vazifasini
oʻtaydi. Antropologlar oilalarni matrilokal (ona va uning bolalari), er-xotin (bolalari
boʻlsa, nuklear oila deyilad) va qon-qarindosh (nuklear oila va qaynata-qaynana
birga yashovchi) tiplarga ajratishadi.
Oila — nikoh yoki tugʻishganlikka asoslangan kichik guruh. Uning aʼzolari
roʻzgʻorining birligi, oʻzaro yordami va maʼnaviy masʼuliyati bilan bir-biriga
boglangan. O.ning eng muhim ijtimoiy vazifalari — inson zotini davom ettirishdan,
bolalarni tarbiyalashdan, O. aʼzolarining turmush sharoitini va boʻsh vaqtini
samarali uyushtirishdan iboratdir. Oilaviy munosabatlar nisbatan mustaqil hodisa
sanalsada, jamiyatdagi mavjud ijtimoiy, iqtisodiy, mafkuraviy munosabatlar bilan
belgilanadi va ular taʼsirida oʻzgarib boradi. Shunga muvofiq, har bir jamiyat
oʻzgarib mos O. tipini, oilaviy munosabatlarni oʻrnatadi.
O. jamiyat tarixida azaldan mavjud boʻlmagan. Ibtidoiy jamoa tuzumining birinchi
bosqichida, kishilar toʻda-toʻda boʻlib yashayotgan davrda jinslar orasidagi
munosabatlar mu-ayyan tartib-qoidaga ega boʻlmay, toʻdadagi barcha erkaklar va
ayollar bir-birlariga umumiy er-xotin hisoblangan. Tarixiy taraqqiyot jarayonida
jinsiy munosabatlar asta-sekin muayyan tartibga solina boshlandi. Dastlab ota-ona
bilan farzandlar, soʻngra aka-uka va opa-singillar orasidagi jinsiy munosabatlar
taqiqlanib guruxli O. paydo boʻlgan. Lekin, bu O.larda hali er-xotin nikohi barqaror alohida xoʻjalikka ega boʻlmagan. Bu davrda tabiiy omil oʻz vazi-fasini
tugalladi, yaʼni jinsiy munosabatlar doirasidan qonqarin-doshlar istisno qilindi,
116
jinsiy munosabatlar faqat bir erkak va bir ayol munosabatiga aylandi (yana k,.
Patriarxal oila, Poliandriya, Poligamiya, Poliginiya).
Ijtimoiy ishlab chiqarish — chorvachilik va dehqonchilikning rivojlanishi bilan
erkaklar mehnatining qadri oshdi, mah-sulot ishlab chiqarishda ulushi ortdi,
binobarin, ularning ijtimoiy mavqei ham tubdan oʻzgardi. Mavjud qoida tartiblar —
farzandlarning onagagina tegishli boʻlishi, ona mulkiga merosxoʻr sanalishi
erkaklarning yangi mavqeiga zid kelib qoldi. Natijada ota xuquqiga asoslangan
patriarxal O. vujudga keldi. Shunday qilib, hozirgi individual O.ning oʻtmishdoshi
— monogam O. vujudga kelgan (k,. Monogamiya).
O. xalqning , jamiyatning hayoti, turmushiga oid urf-odatlarni oʻzida sinovdan
oʻtkazadi. Yaxshilarini oʻz bagʻrida asrab-avaylab kelajak avlodlarga yetkazadi. O.
oʻz farzandlarini tarbiyalab, ularga umuminsoniy qadriyatlarni singdirish bilan
ularga boshlangʻich ij-timoiy yoʻnalish beradi. Oʻz farzandlarini katta oqimga —
jamiyatga qoʻshish bilan esa O. jamiyat yoʻnalishi, iqtiso-diyoti, madaniyati va
maʼrifatini ham belgilashga oʻz taʼsirini koʻrsatadi. Shuning uchun ham Sharqsa O.
qadim-qadimdan muqaddas qoʻrgʻon hisoblanib kelingan. Xususan, oʻzbek
O.larining serildizlik, serbutoklik xususiyatlari hozir ham saqlanib turibdi.
Oʻzbeklarda O.larning muayyan turmush tarzi shakllanib hayotiy tajriba orttirib
borishi, tejamli va sarishta roʻzgʻor tutishi, farzandlarni odobli, maʼna-viy yetuk
boʻlib kamol topishida keksalar, ota-onaning roli katta. oʻzbek O.lari oʻzlarining
mustahkamligi, saran-jom-sarishtaligi, bolajonligi, qarindosh-qondoshlik
rishtalarini hurmat qilishi, mexr-oqibatli va boshqa qadriyatlari bilan ajralib turadi
(qarang Oila tarbiyasi).
Oʻzbekistonning davlat mustaqilligi tufayli xalqimizning azaliy milliy urf-odat va
marosimlari qaytadan tiklana boshlandi, bu udumlar O.ni mustahkamlashda muhim
oʻrin egallaydi. Oʻzbekiston hukumati O. masalalariga davlat siyosati darajasida
bajarilishi lozim boʻlgan ustuvor vazifa sifatida qaraydi. OʻzR Konstitutsiyasining
63-moddasiga kura, O. jamiyatning asosiy boʻgʻini hisoblanadi, u jamiyat xdmda
davlat tomonidan muhofazada boʻlish huquqiga ega. Onalik va bolalikni muhofaza
qilish boʻyicha boshqa qonuniy hujjatlar ham qabul qilinib, amaliy tadbirlar
belgilangan. Jumladan, "Kam taʼminlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilish
choralari toʻgʻrisida" 1994 yil 22 avg .da farmon chiqarilib, muhtoj oilalarga
moddiy va maʼnaviy yordam berishning koʻlami kengaytirildi. O.ni jamiyatning
ravnaq topilishidash tutgan oʻrni va ishtirokini yanada oshirish, O.larning huquqiy,
ijtimoiy, iqtisodiy, maʼnaviy-axloqiy manfaatlarini va farovonligini yaxshilashni
davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlashni kuchaytirish hamda izchil taʼminlash
maqsadida OʻzR Prezidenta 1998 yilni "O. yili" deb eʼlon qildi. Shunga asosan, O.
117
manfaatlarini taʼminlash borasidaamalga oshiriladigan tadbirlar toʻgʻri-sida davlat
dasturi ishlab chiqildi. OʻzR Xotin-qizlar qoʻmitasi huzurida Respublika "Oila"
ilmiyamaliy markazi tashkil etildi. Oilaviy hayot masalalarini huquqiy tartibga
solishga bagʻishlangan Oʻzbekiston Respublikasining Oila kodeksi qabul qilingan.
Ijodiy faoliyat
3-ilova
TOTUV OILA — JAMIYAT TAYANCHI
Oilada ota — fayz­barakat, ibrat timsoli, ona — mehr­muhabbat,
tarbiya o‘chog‘i, farzand esa go‘zal tarbiya merosxo‘ridir. Ayni
shunday xonadonda to‘k in­sochinlik, shod­u xurramlik, o‘zaro
hurmat va totuvlik mujassam. Bunday muhitda voyaga yetgan
farzanddan barcha manfaat topadi. Bunday oilalar kamoli oxir­oqibat
jamiyat farovonligiga munosib hissa qo‘shadi.
1. Sizning oilangizda ushbu qadriyatlarning qaysilari
mavjud?
2. Ushbu hikoyada qanday qadriyatlarimiz tilga
olinadi? Bu qadriyatlarning shakllanish makoni
qayerda?
Mulohaza uchun fikrlar
(4-ilova)
«GIRGITTON BUVINING YAPON NЕVARASI»
«... Xay­xay, girgitton, tеgma, tеgma, yong‘oqqa! — Shunday dеb ildam
kеldi­da, qo‘limdagi yong‘oqlarni olib, pastak dеvor osha naryoqqa uloqtira
boshladi.
So‘ng xazon orasida yotgan boshqa yong‘oqlarni ham enkayib tеrgancha,
dеvor ortiga tashladi. Buvining bunday «qizg‘anchiq»ligiga hayron bo‘lib turib
qoldim. Nihoyat to‘kilgan yong‘oqlar qolmaganiga ishonch hosil qilgach,
qo‘limdan yеtakladi. «Yuraqol, girgitton, sanga boshqa yong‘oq bеraman!»
118
Shunday dеb, pastak bostirmaga olib kirdi­da, savatda uyilib yotgan yong‘oqlardan
hovuchlab olib, do‘ppimni to‘ldirib bеrdi...»
O‘tkir Hoshimov, «Daftar hoshiyasidagi bitiklar»
Kunlarning birida men yaqin do‘stimning uyiga mehmonga bordim. Do‘stim
bilan dasturxon atrofida hol-ahvol so‘rashib ulgurmasimizdan birdaniga yomg‘ir
sharros quyib yubordi. Tarnovga xazon tiqilganmi yoki boshqa sababdanmi,
uyning tomiga tushayotgan yomg‘ir sachrab, darhol hammayoqni ho‘l qildi. Bu
holatni ko‘rgan do‘stim darrov o‘g‘lini chaqirib, tarnovni tuzatib qo‘yish
kerakligini buyurdi. Lekin do‘stimning o‘g‘li otasining gapini eshitib, yana uyga
qaytib kirib ketdi. Bu holatni ko‘rgan do‘stim menga: «Yuring, birpas tashqariga
chiqaylik», — dedi. Biz hovliga chiqqan ham edik, do‘stimning o‘g‘li darhol
tomga chiqib, tarnovni tuzatib tushdi.
1. Ushbu hikoyadan nima xulosa qilish mumkin? Mezbonning o‘g‘li otasining
gapini ikki qildimi? Buning uchun unda qanday asos bor edi? Hikoyani
«Otasi bor uyning tomiga chiqilmaydi», degan maqol bilan bog‘lab
tushuntiring.
2. «Bugungi kunda dunyoning ayrim hududlarida millatning asriy qadriyatlari,
milliy tafakkuri va turmush tarzining izdan chiqayotgani, axloq­odob, oila
va jamiyat hayoti xavf ostida qolayotganini kuzatish mumkin», degan fikrga
munosabatingizni bildiring.
3. «Andisha» deganda nimani tushunasiz? Oilada ota­ona, aka­uka, opa­ sing
il munosabatlari qanday shakllanadi?
4. Oilaning davlat muhofazasida ekanligi aks etgan qonunlar va qonun osti
hujjatlarini toping va munosabat bildiring.
5. Quyida qoldirib ketilgan joylarni kerakli so‘zlar bilan to‘ldiring.
Oila a’zolari o‘rtasida o‘zaro ..., mehr-muruvvat va ... omillari sog‘lom
muhitni yaratadi.
Uyga vazifa:Mavzuni o’lib 5ta test tuzib kelish.Ma’naviyat
asoslari14-19 betlar.
16-MAVZU: Insoniylik ulug’ fazilat.
119
1.1. Mashg’ulotni olib borish texnologiyasi
Mavzu
Dars vaqti: 2 soat
Insoniylik ulug’ fazilat.
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Ўқув машғулот режаси
1. Inson – murakkab mavjudot.
2. Shaxsning tarkib topishiga ta`sir
ko`rsatuvchi omillar. Jamiyat hayotida
insonning o`rni.
O’qitish maqsadi: Inson o‘z burchini anglashi sari uning zimmasida mas’uliyat hissi
ortib boradi. Qachonki inson oilasi oldidagi burchni anglab yetsa, u jamiyat oldida
mas’ulligini tushunadi.
O’qitish natijasi: Har bir fuqaro Vatan taqdiriga shaxsiy daxldorlik tuyg‘usi bilan
yashasa, uning jamiyat oldidagi burchi va mas’uliyati ham kuchayib boradi.;
Pedagogik vazifalar:
O’quv faoliyati natijalari:
Pedagogik vazifalar:

Shaxs va jamiyat fanining
predmeti,
maqsadi,
vazifasini
tushuntirish;

Inson biologik, ijtimoiy va
ma`naviy birlik ekanligini yoritib berish;

Shaxsning tarkib topishiga ta`sir
ko`rsatuvchi omillar haqida tushuncha
berish;.
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
O’quv faoliyati natijalari:

Shaxs va jamiyat fanining predmeti,
maqsadi, vazifasini aytib beradilar;

Inson tabiatni bir qismi ekanligi bilan
birga ijtimoiy va ma`naviy birlik ekanligini
aytib beradilar.

Shaxsning tarkib topishiga ta`sir
ko`rsatuvchi omillarni sanaydilar.
Ma’ruza, savol-javob.
Jamoaviy.
Doska, ma’ruza matni, tarqatma materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
120
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
1.16.
Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1ilova)
1.17.
O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar
bilan jonlantiradi
1.18.
Yangi
mashg’ulot
rejasi,
uning
maqsadlari va rejalashtirilgan natijalarini
aytadi hamda ularni o’rganishning
ahamiyatini izohlaydi.
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2-
2.1
ilova)
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4ilova
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
Talaba
Tinglaydilar
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
Tinglaydi va mavzuni
yozib oladi
Talabalar berilgan
savollarga javob
beradilar va yozib
oladilar
O’z mustaqil
fikirlarini yozishadi
O’z mustaqil
fikirlarini bildirishadi
Tinglaydilar va
savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni
o`qib kelish, mavzuga oid savollarga javob
topish (5-ilova)
121
Berilgan vazifani
yozib olishadi.
1-ilova
“Tarbiya” fanidan o’quvchilarning bilimini baholash mezoni
T\R
Mezonlar
Baho
Xulosa va qaror qabul qilish. Ijodiy fikirlay olish.
Mustaqil mushohada yuritish.
1
5
Amalda qo’llay olish. Mohiyatini tuushunish. Bilish,
aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish.
Mustaqil mushohada yuritish. Amalda qo’llay olish.
2 Mohiyatini tuushunish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga
4
ega bo’lish.
Mohiyatini
tuushunish. Bilish,
Aytib
berish.
3
3
Tasavvurga ega bo’lish.
Aniq tasavvurga ega emaslik. Bilmaslik.
4
2
2-ilova
Bilimlarni jonlashtirish uchun savollar.
1. Insonning ma’rifatli bo‘lish ilmi nimada?
2. Faqat hunar egallab, ilm egallamagan inson ma’rifatli bo‘la oladimi?
3. Komil inson bo‘lish uchun odamlarda qanday sifatlar shakllangan bo‘lishi
kerak?
1. Biz qanday insonni qalbi go‘zal inson deb ataymiz?
2. Agar inson juda boy, chiroyli, ko‘rkam bo‘lsa, u insonni samimiy, dono deb
atash mumkinmi? Javobingizni asoslang.
3. Quyidagi hikoyani o‘qib, insonning ichki va tashqi go‘zalligi haqida fikr
yuriting.
122
PODSHOHNING IKKI XIZMATKORI
Podshohning ikki xizmatkori bor ekan. Biri juda chiroyli bo‘lib, ikkinchisi
uning batamom aksi edi. Bir kuni podshoh ikkisini sinash maqsadida huzuriga
chorladi va chiroyli quliga qarata:
–
Sheriging haqida nima deysan? — dedi. Shunda u:
–
Uning fe’li juda yomon. Ishonchli emas. Qo‘lidan har qanday
razillik ke­lishi mumkin, — dedi.
Podshoh narigi xizmatkorini yoniga chorlab dedi:
–
Sheriging haqida nima deysan?
–
Podshohim! Men sherigim haqida bir og‘iz so‘z aytishga
qodirmasman. Men faqatgina uning yaxshiligini ko‘rdim, — deb javob berdi.
Shunda podshoh yana so‘radi:
–
U sen haqingda yomon fikrda, bunga nima deysan?
–
Podshohim! Hech bir banda aybsiz bo‘lmas. Men o‘z
kamchiliklarimni tan olaman.
Keyin podshoh xulqi yomon xizmatkorini chaqirib, unga shunday dedi:
–
Qalbing toza emas ekan. Menga yordamchi bo‘lolmaysan. Tezda
sa­royimdan ket! Podshoh narigi quliga qarab:
–
Qalbing tashqi ko‘rinishingdan go‘zal ekan. Sen mening ishonchli
kishimsan.
MAVZU: Oila manaviyati
Reja
1. Oila muqassad.
2. “Oila-Vatan ichidagi Vatandir”.
Oila deb qon-qarindoshlik, qarindoshchilik (nikoh orqali) yoki birga istiqomat
qilish orqali bogʻlangan odamlardan iborat ijtimoiy guruhdir. Koʻp jamiyatlarda oila
bolalar sotsializatsiyasi uchun asosiy institut vazifasini
oʻtaydi. Antropologlar oilalarni matrilokal (ona va uning bolalari), er-xotin (bolalari
boʻlsa, nuklear oila deyilad) va qon-qarindosh (nuklear oila va qaynata-qaynana
birga yashovchi) tiplarga ajratishadi.
Oila — nikoh yoki tugʻishganlikka asoslangan kichik guruh. Uning aʼzolari
roʻzgʻorining birligi, oʻzaro yordami va maʼnaviy masʼuliyati bilan bir-biriga
boglangan. O.ning eng muhim ijtimoiy vazifalari — inson zotini davom ettirishdan,
123
bolalarni tarbiyalashdan, O. aʼzolarining turmush sharoitini va boʻsh vaqtini
samarali uyushtirishdan iboratdir. Oilaviy munosabatlar nisbatan mustaqil hodisa
sanalsada, jamiyatdagi mavjud ijtimoiy, iqtisodiy, mafkuraviy munosabatlar bilan
belgilanadi va ular taʼsirida oʻzgarib boradi. Shunga muvofiq, har bir jamiyat
oʻzgarib mos O. tipini, oilaviy munosabatlarni oʻrnatadi.
O. jamiyat tarixida azaldan mavjud boʻlmagan. Ibtidoiy jamoa tuzumining birinchi
bosqichida, kishilar toʻda-toʻda boʻlib yashayotgan davrda jinslar orasidagi
munosabatlar mu-ayyan tartib-qoidaga ega boʻlmay, toʻdadagi barcha erkaklar va
ayollar bir-birlariga umumiy er-xotin hisoblangan. Tarixiy taraqqiyot jarayonida
jinsiy munosabatlar asta-sekin muayyan tartibga solina boshlandi. Dastlab ota-ona
bilan farzandlar, soʻngra aka-uka va opa-singillar orasidagi jinsiy munosabatlar
taqiqlanib guruxli O. paydo boʻlgan. Lekin, bu O.larda hali er-xotin nikohi barqaror alohida xoʻjalikka ega boʻlmagan. Bu davrda tabiiy omil oʻz vazi-fasini
tugalladi, yaʼni jinsiy munosabatlar doirasidan qonqarin-doshlar istisno qilindi,
jinsiy munosabatlar faqat bir erkak va bir ayol munosabatiga aylandi (yana k,.
Patriarxal oila, Poliandriya, Poligamiya, Poliginiya).
Ijtimoiy ishlab chiqarish — chorvachilik va dehqonchilikning rivojlanishi bilan
erkaklar mehnatining qadri oshdi, mah-sulot ishlab chiqarishda ulushi ortdi,
binobarin, ularning ijtimoiy mavqei ham tubdan oʻzgardi. Mavjud qoida tartiblar —
farzandlarning onagagina tegishli boʻlishi, ona mulkiga merosxoʻr sanalishi
erkaklarning yangi mavqeiga zid kelib qoldi. Natijada ota xuquqiga asoslangan
patriarxal O. vujudga keldi. Shunday qilib, hozirgi individual O.ning oʻtmishdoshi
— monogam O. vujudga kelgan (k,. Monogamiya).
O. xalqning , jamiyatning hayoti, turmushiga oid urf-odatlarni oʻzida sinovdan
oʻtkazadi. Yaxshilarini oʻz bagʻrida asrab-avaylab kelajak avlodlarga yetkazadi. O.
oʻz farzandlarini tarbiyalab, ularga umuminsoniy qadriyatlarni singdirish bilan
ularga boshlangʻich ij-timoiy yoʻnalish beradi. Oʻz farzandlarini katta oqimga —
jamiyatga qoʻshish bilan esa O. jamiyat yoʻnalishi, iqtiso-diyoti, madaniyati va
maʼrifatini ham belgilashga oʻz taʼsirini koʻrsatadi. Shuning uchun ham Sharqsa O.
qadim-qadimdan muqaddas qoʻrgʻon hisoblanib kelingan. Xususan, oʻzbek
O.larining serildizlik, serbutoklik xususiyatlari hozir ham saqlanib turibdi.
Oʻzbeklarda O.larning muayyan turmush tarzi shakllanib hayotiy tajriba orttirib
borishi, tejamli va sarishta roʻzgʻor tutishi, farzandlarni odobli, maʼna-viy yetuk
boʻlib kamol topishida keksalar, ota-onaning roli katta. oʻzbek O.lari oʻzlarining
mustahkamligi, saran-jom-sarishtaligi, bolajonligi, qarindosh-qondoshlik
rishtalarini hurmat qilishi, mexr-oqibatli va boshqa qadriyatlari bilan ajralib turadi
(qarang Oila tarbiyasi).
124
Oʻzbekistonning davlat mustaqilligi tufayli xalqimizning azaliy milliy urf-odat va
marosimlari qaytadan tiklana boshlandi, bu udumlar O.ni mustahkamlashda muhim
oʻrin egallaydi. Oʻzbekiston hukumati O. masalalariga davlat siyosati darajasida
bajarilishi lozim boʻlgan ustuvor vazifa sifatida qaraydi. OʻzR Konstitutsiyasining
63-moddasiga kura, O. jamiyatning asosiy boʻgʻini hisoblanadi, u jamiyat xdmda
davlat tomonidan muhofazada boʻlish huquqiga ega. Onalik va bolalikni muhofaza
qilish boʻyicha boshqa qonuniy hujjatlar ham qabul qilinib, amaliy tadbirlar
belgilangan. Jumladan, "Kam taʼminlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilish
choralari toʻgʻrisida" 1994 yil 22 avg .da farmon chiqarilib, muhtoj oilalarga
moddiy va maʼnaviy yordam berishning koʻlami kengaytirildi. O.ni jamiyatning
ravnaq topilishidash tutgan oʻrni va ishtirokini yanada oshirish, O.larning huquqiy,
ijtimoiy, iqtisodiy, maʼnaviy-axloqiy manfaatlarini va farovonligini yaxshilashni
davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlashni kuchaytirish hamda izchil taʼminlash
maqsadida OʻzR Prezidenta 1998 yilni "O. yili" deb eʼlon qildi. Shunga asosan, O.
manfaatlarini taʼminlash borasidaamalga oshiriladigan tadbirlar toʻgʻri-sida davlat
dasturi ishlab chiqildi. OʻzR Xotin-qizlar qoʻmitasi huzurida Respublika "Oila"
ilmiyamaliy markazi tashkil etildi. Oilaviy hayot masalalarini huquqiy tartibga
solishga bagʻishlangan Oʻzbekiston Respublikasining Oila kodeksi qabul qilingan.
Mavzuni mustahkamlash
1.«Ma’rifat» tushunchasiga ta’rif bering.
4-ilova
2.Qanday insonlarni ma’rifatli insonlar deymiz?
Uyga vazifa; Mavzuni o’ib kelish Ma’naviyat asoslari72-76 bet.
125
17-MAVZU: Obod yurt doim faravondir.
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
Mavzu
Dars vaqti: 2 soat
Obod yurt doim faravondir.
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Ўқув машғулот режаси
1. Obod
yurt
tushunchasi.
2. Obodlik
ko’nggildan
boshlanadi.
O’qitish maqsadi: Inson o‘z burchini anglashi sari uning zimmasida mas’uliyat hissi
ortib boradi. Qachonki inson oilasi oldidagi burchni anglab yetsa, u jamiyat oldida
mas’ulligini tushunadi.
O’qitish natijasi: Har bir fuqaro Vatan taqdiriga shaxsiy daxldorlik tuyg‘usi bilan
yashasa, uning jamiyat oldidagi burchi va mas’uliyati ham kuchayib boradi.;
Pedagogik vazifalar:
O’quv faoliyati natijalari:
Pedagogik vazifalar:
mavzunining predmeti, maqsadi,
vazifasini tushuntirish;

Inson biologik, ijtimoiy va
ma`naviy birlik ekanligini yoritib berish;

Shaxsning tarkib topishiga ta`sir
ko`rsatuvchi omillar haqida tushuncha
berish;.
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
O’quv faoliyati natijalari:

Shaxs va jamiyat fanining predmeti,
maqsadi, vazifasini aytib beradilar;

Inson tabiatni bir qismi ekanligi bilan
birga ijtimoiy va ma`naviy birlik ekanligini
aytib beradilar.

Shaxsning tarkib topishiga ta`sir
ko`rsatuvchi omillarni sanaydilar.
Ma’ruza, savol-javob.
Jamoaviy.
Doska, ma’ruza matni, tarqatma materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
126
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish qismi.
(15 daqiqa)
2-bosqich.
Asosiy qism.
(55 daqiqa)
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
1.19.
Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
1.20.
O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar bilan
jonlantiradi
1.21.
Yangi mashg’ulot rejasi, uning maqsadlari va
rejalashtirilgan natijalarini aytadi hamda
ularni o’rganishning ahamiyatini izohlaydi.
2.1
Talaba
Tinglaydilar
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
Tinglaydi va
mavzuni yozib
oladi
Yangi mavzuning bayoni
Talabalar berilgan
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2- savollarga javob
ilova)
beradilar va yozib
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
oladilar
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4-ilova
O’z mustaqil
fikirlarini
yozishadi
O’z mustaqil
fikirlarini
bildirishadi
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
Tinglaydilar va
qilinadi
savollar beradi
127
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
Berilgan vazifani
yozib olishadi.
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni o`qib
kelish, mavzuga oid savollarga javob topish (5ilova)
1-ilova
“Tarbiya” fanidan o’quvchilarning bilimini baholash mezoni
T\R
1
2
3
4
Mezonlar
Xulosa va qaror qabul qilish. Ijodiy fikirlay olish. Mustaqil
mushohada yuritish.
Amalda qo’llay olish. Mohiyatini tuushunish. Bilish, aytib berish.
Tasavvurga ega bo’lish.
Mustaqil mushohada yuritish. Amalda qo’llay olish. Mohiyatini
tuushunish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish.
Mohiyatini tuushunish. Bilish, Aytib berish. Tasavvurga ega
bo’lish.
Aniq tasavvurga ega emaslik. Bilmaslik.
Baho
5
4
3
2
MAVZU: Obod yurt doimo farovon Milliy anana va qadriyatkar millat
kozgusi
Reja
1. Obod yurt tushunchasi.
2. Obodlik ko’nggildan boshlanadi.
Xalqimiz asrlar davomida ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot
orzusida yashab keldi. Bu g’oya xalqimizni o’z mustaqilligidan judo bo’lgan
davrlarda ham tark etmads. Bugungi kunda O’zbekiston xalqining milliy
taraqqiyot yo’lidagi asosiy maqsadi — ozod va obod Vatan, erkin va farovon
hayot barpo etish bo’lib, bu g’oya millatimizning azaliy orzuumidlarini,
intilishlarini, bunyodkorlik faoliyatining ma’nomazmunini ifodalaydi. Moddiy
olamda inson muayyan makonda tugiladi va hayot kechiradi, shaxs sifatida
shakllanadi. Ana shu makon unga Vatan sanaladi. Dilida Vatan tuyg’usi
shakllanmagan, kindik qoni to’kilgan zaminga mehr tuyg’usi jo’sh urmagan
kishini chinakam Inson deb bo’lmaydi. Shu bilan birga, inson baxtsaodat
128
uchun tug’iladi. U ana shu baxtsaodatga o’zi tug’ilibo’sayotgan Vatanida
erishmoqni orzu qiladi. Bu unga o’z baxtsaodatini yurt rivoji, uning ozod va
obodligi bilan uyg’un ko’rishni anglatadi.
2. «Ozod Vatan», «Obod Vatan», «Erkin va farovon hayot» tushunchalari
shu jihatdan o’ziga xos ma’no va mazmun kasb etadi.
Ozod Vatan o’z taqdirini o’zi mustaqil hal etiSh huquqini to’la ro’yobga chiqara
olgan millatning yashash makoni bo’lib, jahon hamjamiyatida o’z o’rniga,
nufuziga va mavqyeiga ega bo’lgan mamlakatdir.
Obod Vatan — fuqarolari erkin va ozod, yaratuvchilyag faoliyati bilan band
bo’lgan, to’la ijtimoiysiyosiy xavfsizlikda farovon hayot qurish ishtiyoqida
yashayotgan hududdir
Erkin va farovon x&yot — odamlarning yuqori darajadagi moddiy va ma’naviy
ne’matlarga erkin tarzda, o’zlarining bor qobshshyatlari va imkoniyatlari evaziga
erishishidir.
3. Mustaqillik milliy qadriyatlar, madaniyat va an’analarni, ma’naviyatni
tiklab, odamlarimiz qalbida milliy gurur va iftixor hamda vatanparvarlik
tuygularini kamol toptirishga zamin yaratdi. Shuningdek mustaqilligimizning
o’ziga xos mafkurasiga aylangan milliy istiqlol g’oyasi ming Yillar davomida
shakllanib, sayqallanib kelgan millatimiz ma’naviyati sarchashmalaridan, butun
insoniyat to’plagan tajriba va qadriyatlardan oziq oladi. Shu boisdan ushbu
g’oyaning milliy va umuminsoniy jihatlari haqida batafsilroq to’xtalib o’tish
joiz.
4. «Bu sohadagi eng asosiy vazifamiz, — deb ta’kidlaydi Prezident Islom
Karimov, — milliy qadriyatlarimizni tiklash, o’zligimizni anglash, milliy roya va
mafkurani shakllantirish, muqaddas dinimizning ma’naviy hayotimizdaga o’rnini
va hurmatini tiklash kabi mustaqillik yillarida boshlagan ezgu ishlarimizni
izchillik bilan davom ettirish, ularni yangi bosqichga ko’tarish va
ta’sirchanligani kuchaytirishdir.
5. Lekin turli qarash va fikrga ega bo’lgan ijtimoiy qatlamlar, siyosiy kuch
va harakatlarning o’ziga xos maqsadlarini uygunlashtiruvchi g’oya — yurt
129
tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq manfaati barchamiz uchun birdek muqaddas
bo’lishi shart.
6. Tom ma’noda mana shunday olijanob tuyg’ular milliy g’oya va milliy
mafkuramizning ma’nomazmuniga, mana shu yurtda yashaydigan har qaysi
insonning hayot dasturiga aylanishiga erishish darkor» '. Yurtimizda yashab ijod
qilgan islom falsafasi namoyandalari — imom Buxoriy, imom AtTermiziy,
Ahmad Yassaviy, Abulqosim Zamaxshariy, Abduxoliq Yeijduvoniy, buyuk
qomusiy olimlar — Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino,
Ulug’bek Mutafakkir shoirlar — Yusuf Xos Hojib, Alisher Navo ulug’
sarkardalar va davlat arboblari Amir Temur,
7. , Abdullaxon ijodida va amaliy faoliyatlarida erkin, farovon jamiyat
royalari aks etganligi bejiz emas. Shu bilan birga, Sharq mutafakkirlari
insonparvar jamiyat qurish toyasini odil shohga bog’laydilar (Farididdin
Attor, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Jaloliddin Rumiy, Bahoviddin
Naqshband, Najmiddin Kubro, Yeazzoliy, Bedil va b.). Bu kabi mutafakkirlar
hokim va xalq, shoh va saltanat munosabatlarida adolatli ish tutish, davlatni
qonunlar orqali boshqarish, qabul qilinayotgan tadbirlarning xalq tomonidan
qo’llanishi kabi ijtimoiy muammolarni ko’taradilar2. Bu ozod Vatan, xalqparvar
tuzum ydeallarini asoslash edi.
8. Tasavvufning ko’pgina namoyandalari ham o’z ilmiy va amaliy
faoliyatlarida erkin jamiyat g’oyasini ilgari surganlar. Xasan Basriy, Abdulla
Ansoriy, Abulhasan Haraqoniy, Bahouddin Naqshband, Abdurahmon Jomiy,
Alisher Navoiy, Xo’ja Ahror Valiy, Mahdumi A’zam Kosoniy adolat, haqiqat
kuychilari bo’ldilar.
9. Darhaqiqat, barcha davrlar va xalqlar mutafakkirlari baxtsaodat
keltiradigan tuzum haqida orzu qilib kelganlar. Bu haqda ko’plab
mutafakkirlarimiz qarashlari to’grisida ko’p va xo’p gapirish mumkin. Lekin
birgina Forobiy qarashlari misolida baxtsaodatga, farovonlikka jamiyat ahli
qanday erishadi, degan yuyaning milliy g’oyamizda aks etgan jihatlariga
to’xtalib o’tish joiz.
10. Forobiy fikriga ko’ra, har bir inson o’z tabiati bilan shunday tuzilganki, u
yashash va oliy darajadagi yetuklikka erishmoq uchun ko’p narsalarga muhtoj
bo’ladi, u bir o’zi bunday narsalarni qo’lga kirita olmaydi, ularga ega bo’lish
130
uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tug’iladi. Shu sababli ko’p kishilarning
birlashuvi orqaligina odam o’z tabiati bo’yicha intilgan yetuklikka erishuvi
mumkin. Bunday jamoa a’zolarining faoliyati bir butun holda ularning har biriga
yashash va yetuklikka erishuv uchun zarur bo’lgan narsalarni yetkazib beradi.
Shu ma’noda, Forobiy fikriga ko’ra, haqiqiy baxtga erishish maqsadida o’zaro
yordam qiluvchi kipshlarni birlashtirgan jamiyat fozil jamiyatdir.
11. Abu Nasr Forobiy o’zining «Talxisu Navolisi Aflotun» («Aflotun
qonunlari mohiyati») asarida fozil jamiyat konsepsiyasini bayon qilishni
qonunlar haqida fikr yuritishdan boshlaydi. Buyuk mutafakkirning fikriga ko’ra,
insonning xavfsiz yashashi uchun birgana farovonlikning o’zi yetishmaydi. Inson
jasorati esa tashqi urushdaga jasorat emas, balki odamlarning o’z illatlari ustidan
rolib kelib, tinchlikni ta’minlashlaridir1. Demak insonlarning o’zaro
munosabatlarini takomillashtirishga qaratilgan harakatidan farovon jamiyat sari
intilishning ilk bosqichi kelib chiqadi.
12. Forobiyning qarashlariga ko’ra, «eng mushkul ish — qonunni joriy
qilishdir. Qonunga shubha bilan qarash hamda qonun ustidan arz qilish esa eng
oson ishdir.» Bugungi huquqiy davlat barpo etish jarayonlarida bu kabi
o’gitlarning o’ziga xos o’rni bor. Ayniqsa, uning qonunga hurmat bilan
qarashning ahamiyati haqidagi fikrlari e’tiborga molik. Buyuk alloma shunday
deb yozadi: «Qonunning o’zi o’z holicha oliyjanob va yuqori martabali bo’lishi
kerak va uning nomidan hamda u (qonun) haqda nimaiki gapirilsa ham mo’tabar
hisoblanishi lozim... Xalq qonunlarga ehtiyoj sezishi va ularni chuqur o’rganishi
zarur, chunki ular keyinchalik xalqning o’ziga foyda keltiradilar. Aks holda
qonundan ko’zlangan maqsadga erishib bo’lmaydi»2.
2-ilova
Bilimlarni jonlashtirish uchun savollar.
1. Jamiyatni insonlarsiz tasavvur qilish mumkinmi?
2. Inson tushunchasiga ta’rif bering.
3. Nega inson jamiyat ijodkori deyiladi?
Rasmlarda kishilik jamiyatining qanday ijodkorlari tasvirlangan?
131
Ijodiy faoliyat
3-ilova
1. Tarix fanidan olgan bilimlaringizga tayanib, quyidagi jadvalni to‘ldiring.
Qadimgi G‘arb va Sharq allomalari qarashlarida insonga xos bo‘lgan
xususiyatlarni aniqlang.
2. Jadvalning 3 qatorini o‘z fikringiz bilan izohlang.
INSON HAQIDA
Qadimgi Sharq allomalarining
qarashlari
Qadimgi G‘arb allomalarining
qarashlari
Mavzuni mustahlash:
4-ilova
O‘xshashlik jihatlar
1. Insonlar o‘zini o‘zi rivojlantirib borishi deganda nimani tushunasiz?
2. Nima uchun Sharqda insoniy fazilatlar haqidagi qarashlar G‘arbga nisbatan
ertaroq uyg‘ongan? Fikringizni asoslang.
Uyga vazifa: mavzu yuzasidan test tuzib kelish.
132
18-MAVZU: Milliy an’ana va qadriyatlar – millat ko’zgusi.
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
Dars vaqti: 2 soat
Milliy an’ana va qadriyatlar – millat
ko’zgusi.
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Mavzu
Ўқув машғулот режаси
1.Milliy
an’analar
tushunchasi.
2. Milliy
an’analarning
insonlar
tomonidan o‘zlashtirilishi
ma’naviy yuksalishi
O’qitish maqsadi: Inson o‘z burchini anglashi sari uning zimmasida mas’uliyat hissi
ortib boradi. Qachonki inson oilasi oldidagi burchni anglab yetsa, u jamiyat oldida
mas’ulligini tushunadi.
O’qitish natijasi: Har bir fuqaro Vatan taqdiriga shaxsiy daxldorlik tuyg‘usi bilan
yashasa, uning jamiyat oldidagi burchi va mas’uliyati ham kuchayib boradi.;
Pedagogik vazifalar:
O’quv faoliyati natijalari:
Pedagogik vazifalar:
mavzunining predmeti, maqsadi,
vazifasini tushuntirish;

Inson biologik, ijtimoiy va
ma`naviy birlik ekanligini yoritib berish;

Shaxsning tarkib topishiga ta`sir
ko`rsatuvchi omillar haqida tushuncha
berish;.
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
O’quv faoliyati natijalari:

Shaxs va jamiyat fanining predmeti,
maqsadi, vazifasini aytib beradilar;

Inson tabiatni bir qismi ekanligi bilan
birga ijtimoiy va ma`naviy birlik ekanligini
aytib beradilar.

Shaxsning tarkib topishiga ta`sir
ko`rsatuvchi omillarni sanaydilar.
Ma’ruza, savol-javob.
Jamoaviy.
Doska, ma’ruza matni, tarqatma materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
133
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
1.22.
Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
1.23.
O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar
bilan jonlantiradi
1.24.
Yangi
mashg’ulot
rejasi,
uning
maqsadlari va rejalashtirilgan natijalarini
aytadi hamda ularni o’rganishning
ahamiyatini izohlaydi.
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2-
2.1
ilova)
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4ilova
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
Talaba
Tinglaydilar
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
Tinglaydi va mavzuni
yozib oladi
Talabalar berilgan
savollarga javob
beradilar va yozib
oladilar
O’z mustaqil
fikirlarini yozishadi
O’z mustaqil
fikirlarini bildirishadi
Tinglaydilar va
savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni
o`qib kelish, mavzuga oid savollarga javob
topish (5-ilova)
134
Berilgan vazifani
yozib olishadi.
1-ilova
“Tarbiya” fanidan o’quvchilarning bilimini baholash mezoni
T\R
1
2
3
4
Mezonlar
Xulosa va qaror qabul qilish. Ijodiy fikirlay olish. Mustaqil
mushohada yuritish.
Amalda qo’llay olish. Mohiyatini tuushunish. Bilish, aytib
berish. Tasavvurga ega bo’lish.
Mustaqil mushohada yuritish. Amalda qo’llay olish. Mohiyatini
tuushunish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish.
Mohiyatini tuushunish. Bilish, Aytib berish. Tasavvurga ega
bo’lish.
Aniq tasavvurga ega emaslik. Bilmaslik.
Baho
5
4
3
2
MAVZU: Milliy anana va qadriyatkar millat kozgusi
Reja
1. Milliy an’analar tushunchasi.
2. Milliy an’analarning insonlar tomonidan o‘zlashtirilishi
ma’naviy yuksalishi
Milliy qadriyat, milliy g'oya, milliy iftixor va tuyg'u, milliy an'ana, millliy
madaniyat, milliy urf-odat, milliy me'morchilik, milliy musiqa, milliy kiyim so'z
birikmalari nutqimizni rang-barangligi va ta'sirchanligini taminlanayotganligi
barchamizga ayon. Qadriyat so'zi xalq boyligi, qimmatbaho buyumlar, qiymat,
ahamiyat kabi ma'nolarni ifoda yetadi. Voqelikdagi muayyan hodisalarning umum
insoniy ishtimoiy-axloqiy, madaniy, ma'naviy ahamiyatini ko'rsatish uchun
qo'llaniladigan tushuncha. Inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo'lgan barcha
narsalar, masalan, yerkinlik, tinchlik, adolat, ma'rifat, haqiqat, yaxshilik moddiy va
ma'naviy boyliklar qadriyat hisoblanadi.
135
Bugungi kunda turli zararli ta'sirlardan saqlanish, har qanday sharoitda ham
xalqimizga azaldan xos bo'lgan milliy qiyofa, betakror fazilatlar yegasi bo'lib
qolishimizda qadimiy an'ana va qadriyatlarimizni asrab-avaylab, ularga amal qilib
yashash o'ta muhim ahamiyat kasb yetadi.
Xalqimizning asrlardan asrlarga o'tib kelayotgan milliy qadriyatlari ham
uzoq tarixiy jarayonda shakllangan. Jumladan, o'zi tug'ilib o'sgan ona yurtiga
yehtirom, o'z taqdirini mana shu yurtsiz tasavvur qila olmaslik, o'tgan ajdodlar
xotirasiga sadoqat, kattalarga doimiy hurmat ko'rsatish, har qanday sharoitda ham
hayo va andishani saqlash, turmushda poklikka alohida ye'tibor berish singari
ko'plab fazilatlar bizning milliy qadriyatlarimiz asosini tashkil yetadi.
Yurtimizda bunyod yetilgan Samarqand, Qarshi, Buxoro, Xiva, Shahrisabz,
Andijon, Marg'ilon, Termiz va Qo'qon singari o'nlab shaharlarning yoshi ming
yillar bilan o'lchanishi ham bejiz yemas. Demoqchimizki, xalqimiz o'zi tug'ilib
o'sgan yer-zaminga qattiq bog'langan, uni ye'zozlashni bolaligidan o'rganib, his
qilib o'sadigan millat sanaladi. Demak, xalqimizning o'z yurtiga cheksiz sadoqati,
yehtiromi bilan bog'liq milliy an'ana va qadriyatlari uning boy tarixi bilan
izohlanadi. Xuddi shuningdek, xalqimizning kattalarga hurmat, kichiklarga izzat
ko'rsatish, mehmondo'stlik, yordamga muhtojlarga shafqatli bo'lish, hayo, ibo va
mehr-oqibat, ahli ayolini - oilasini asrash, maishiy turmushda poklikni yuksak
qadrlash singari an'ana va qadriyatlari ham hayotning uzoq sinovlaridan o'tgan
o'lmas ma'naviy merosimiz sanaladi.
Mustaqillikning dastlabki kunlaridan ye'tiboran xalqimizning xotirasini tiklash,
qadimgi urf-odat va qadriyatlarini ye'zozlash, muqaddas qadamjolarni asl holiga
qaytarish yuzasidan chinakam tarixiy ahamiyatga molik ishlar amalga oshirila
boshlandi. Ushbu keng ko'lamli jarayon birgina o'zbek millatining tili, dini va
qadriyatlarini tiklash, rivojlantirish bilan cheklanib qolmay, balki mamlakatimizda
istiqomat qiluvchi barcha millat va yelatlarning qadriyatlariga yuksak hurmat
ko'rsatish bilan uzviy tarzda olib borilmoqda. Bu yesa O'zbekistonni o'zining
muqaddas Vatani deb barcha fuqarolarimiz orasidagi o'zaro hurmat, birodarlik,
bag'ri kenglik fazilatlarining namoyon bo'lishida, Yurtboshimizning «Shu aziz
Vatan barchamizniki» degan yezgu g'oyasi hayotga izchil tatbiq qilinishi muhim ro'l
o'ynamoqda.
Boshlang'ich va maktabgacha ta'lim uslubiyoti kafedrasi o'qituvchisi Mohichehra
Yoqubovna Ro'zieva rahbarligida 4-kurs BTU talabalar hamkorligida “Keksalarni
e'zozlash yili” davlat dasturi talablarini ijro etish, Konstitutsiyamizning 23 yilligi,
universitetimizning 85 yillik yubleyi munosabati bilan “Milliy qadriyatlar - qadrda”
136
mavzusidagi ma'naviy-ma'rifiy tadbirnining badiiy kompazitsion qismiga navbatni
berib, ishtirokchilar muvaffaqiyatlar tilaymiz. Muxlis va tinglovchilarga esa, a'lo
kayfiyat, ma'naviy estetik zavq yor bo'lsin deymiz”
Boshlang’ich ta’lim asoslari kafedrasida ko’plab yillar davomida o’z faoliyatini
ko’rsatib kelayotgan, yangi avlod darsliklarining muallifi bo’lgan bu inson o’zining
quvonch va hayajonga boy mulohazali fikrlari bilan barcha talaba va ustozlar
yuragida milliy qadriyatlarimizga hurmat, tanlagan kasbidan minnatdorlik hissi va
haqiqiy fahr tuyg’usini uyg’ota oldi. Avvalo barcha ustozlar va talabalar bu
mashaqqatli va sharafli yo’lda hech qachon izlanishdan charchamasliklarini aytdi.
Bu borada uzoq yillar tinimsiz mehnat qilib izlanishlar olib brogan respublikamizda
alohida e’tiborga ega ustoz O.Safarovning faoliyatlari haqida gapirar ekanlar, bu
inson chin ma’noda barchamiz uchun haqiqiy ibrat maktabi ekanligini aytdilar.
Bolalarni qadrlagan, bolalar olami bilan yashay olgan, ularning har bir harakatidan
mazmun topa olgan bu inson ruhlari bugun har qachongidada shod bo’lganligini va
o’z shogirdlaridan mamnun bo’lganligini e’tirof etdilar.
2-ilova
Bilimlarni jonlashtirish uchun savollar.
1. Milliy an’analar deganda nimani tushunasiz?
2. Milliy an’analarning insonlar tomonidan o‘zlashtirilishi
ma’naviy yuksalishga qanday ta’sir etadi?
3. Rasmlarga qarab milliy an’analar bilan moddiy va
ma’naviy manbalarning qanday bog‘liqligi borligini
ayting.
Ijodiy faoliyat.
3-ilova
1. Milliy an’analarning jamiyat rivojiga qanday ta’siri bor, deb o‘ylaysiz?
2. Suqrotning quyidagi fikrini o‘qing va ma’naviy merosning milliy an’analar
bilan bog‘liqligini asoslang:
137
«Men qadimgi donishmandlarning o‘z asarida bizga qoldirib ketgan aql
durdonalarini ko‘zdan kechiraman; agarki, biz ularda nimadir yaxshi bir narsaga
duch kelsak, uni o‘zlashtirib olamiz va juda katta foyda orttirgan hisoblanamiz».
Mavzuni mustahkamlash.
4-ilova
1. Har bir oilada osudalik bo‘lishi uchun oila a’zolari qanday yo‘l tutishi kerak?
2. Siz moddiy qashshoq, lekin ma’naviy fazilatlari yuksak darajada rivojlangan
insonni ko‘z oldingizga keltiring. Bu holatda Siz nimani his qilasiz?
3. Odamzod bu dunyoda baxtli, saodatli va tinch yashashga erishishi uchun
undan nima talab qilinadi?
4. Siz o‘zingizni shu aziz Vatanning faol a’zosi deb bilasizmi? Fikringizni
asoslang.
Uyga vazifa: Mavzuni o’qib kelish.
19-MAVZU: Oila – muqaddas qo’rg’on.
138
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
Oila – muqaddas qo’rg’on.
Mavzu
Dars vaqti: 2 soat
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Ўқув машғулот режаси
1.Oilaviy farovonlik tushunchasi.
2.Bugungi kunda mamlakatimizda oila
masalasiga qanday ahamiyat.
3.«Oila
—
muqaddas
qo‘rg‘on».
O’qitish maqsadi: Oilaviy farovonlik tushunchasi tushuntirish.Bugungi kunda
mamlakatimizda oila masalasiga qanday
ahamiyat anglatish.«Oila —
muqaddas qo‘rg‘on»
O’qitish natijasi: Oilaviy farovonlik tushunchasi tushundi.Bugungi kunda
mamlakatimizda oila masalasiga qanday
ahamiyat angladi.«Oila —
muqaddas qo‘rg‘on»
O’quv faoliyati natijalari:
Pedagogik vazifalar:
O’quv faoliyati natijalari:
Pedagogik vazifalar:
Mavzu
-Oilaviy
farovonlik
tushunchasi
tushuntirish.
-Oilaviy farovonlik tushunchasi tushundi.
-Bugungi kunda mamlakatimizda oila -Bugungi kunda mamlakatimizda oila
masalasiga qanday ahamiyat
masalasiga qanday ahamiyat angladi.
anglatish.
-«Oila — muqaddas qo‘rg‘on»
-«Oila — muqaddas qo‘rg‘on»
O’qitish metodlari
Ma’ruza, savol-javob.
139
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
Jamoaviy.
Doska, ma’ruza matni, tarqatma
materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
1.25. Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
1.26. O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar bilan
jonlantiradi
1.27. Yangi mashg’ulot rejasi, uning maqsadlari
va rejalashtirilgan natijalarini aytadi hamda
ularni o’rganishning ahamiyatini izohlaydi.
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
2.1
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2-ilova)
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4-ilova
Talaba
Tinglaydilar
Tinglaydi va
savollarga
javob beradi.
Tinglaydi va
mavzuni yozib
oladi
Talabalar berilgan
savollarga javob
beradilar va yozib
oladilar
O’z mustaqil
fikirlarini
yozishadi
140
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa qilinadi
O’z mustaqil
fikirlarini
bildirishadi
Tinglaydilar va
savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni o`qib kelish,
mavzuga oid savollarga javob topish (5-ilova)
Berilgan vazifani
yozib olishadi.
1-ilova
“Tarbiya” fanidan o’quvchilarning bilimini baholash mezoni
T\R
1
2
3
4
Mezonlar
Baho
Xulosa va qaror qabul qilish. Ijodiy fikirlay olish. Mustaqil
mushohada yuritish.
5
Amalda qo’llay olish. Mohiyatini tuushunish. Bilish, aytib berish.
Tasavvurga ega bo’lish.
Mustaqil mushohada yuritish. Amalda qo’llay olish. Mohiyatini
4
tuushunish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish.
Mohiyatini tuushunish. Bilish, Aytib berish. Tasavvurga ega
3
bo’lish.
Aniq tasavvurga ega emaslik. Bilmaslik.
2
2-ilova
Bilimlarni jonlashtirish uchun savollar.
1. Oilaviy farovonlik tushunchasiga ta’rif bering.
2. Bugungi kunda mamlakatimizda oila masalasiga
qanday ahamiyat berilmoqda? Bu haqidagi
fikringizni asoslang.
3. «Oila — muqaddas qo‘rg‘on». Mazkur
tushunchaga quyidagi rasmlar orqali ta’rif bering
MAVZU: Oila muqaddas qorg’on
Reja
141
1.Oilaviy farovonlik tushunchasi.
2.Bugungi kunda mamlakatimizda oila masalasiga qanday ahamiyat.
3.«Oila — muqaddas qo‘rg‘on».
Oila – muqaddas dargoh
Oila – nafaqat bir yurtning, balki umuminsoniyatning katta siyosati. Aytish
kerakki - davlat siyosati. Nega deganda, bashariyatning tirikligi, uzluksizligi –
oiladan! Axir oilaning eng birlamchi va bevosita vazifasi, ma’naviyat tili bilan
aytganda, muqaddas vazifasi – insoniyatning zanjirini sog’lom va iqtidorli avlodlar
bilan ulab borishdan iborat –ku! Bu – hamma millat, hamma davlat, hamma xalqlar
zimmasigagi sharafli vazifa.
Oila dastlab ikki kishidan barpo bo’ladi. Shaffof irmoqlar biri biriga qo’shilib
jo’shqin soy, daryolarni tashkil qilgani kabi o’zbeklar uchun katta oilalar urf
hisoblanadi. Qo’shgani bilan q’osha qarishni, serfarzand bo’lishni, hamma bolalari
yig’ilib kelganda uyi to’ydek bo’lib ketishini, chiroyli qarishni orzu qilmagan
o’zbeklar, oila sohiblari topilmasa kerak.
Sharqda oila qadim-qadimdan muqaddas qo’rg’on hisoblangan. O’zbek oilalarining
serildizlik, serbutoqlik xususiyatlari qadim – qadimdan va hozir boshqa millat
kishilarida ham hayrat, ham hurmat uyg’otgan xususiyatdir. O’zbek oilasida ayol,
ona ana shu qo’rg’onning posbonlari, oilaning muqaddasligini ta’minlovchi
mo’tabar insonlardir.
142
Qur’oni karimda, hadislarda ayol – onani ulug’lash kerakligi haqida ko’plab ibratli
ko’rsatmalar bor. Ularning hammasi ayol – onaning oilada tutgan o’rnidan kelib
chiqib aytilgan, albatta. Negaki, dunyoga yangi kelgan farzand uchun oila – ilk
tarbiya maskani , shu muqaddas dargohning ma’naviy – axloqiy muhitini yaratuvchi
mo’tabar zotdir.
Momolarimiz o’z cheklariga tushgan bu qutlug’ vazifani juda sidqidildan bajarib
kelganlar. Ana shu momolar o’gitini eslash, tiklash, rivojlantirish hozirgi kunda
oldimizda turgan eng dolzarb vazifalarning bir uchquni desak to’g’ri bo’lar.Qaysi
yo’nalishda bo’lishidan qat’i nazar, mamlakat taraqqiyotiga oid hamma dasturlarda
millatning yuzi, nozik qalbi, op-nomusi bilan bog’liq ma’naviy qadriyatlarga qaytaqayta murojaat qilinishi, ulardan quvvat olinishi, e’zoz bilan qaralishi bejiz emas.
Oila – bashariyat yaratgan bebaho, yombi ma’naviy qadriyatdir.
Qalbning iymonli va rahmonliligi yoki, aksincha, bag’ritoshlik va iblislik ham
oilada shakllanadi.
Onalarimiz bu muqaddas vazifani juda oddiy yo’l bilan, ya’ni odobi, demakki xalq
odobining eng ibtidoiy, lekin umri boqiy, qadri abad qirralari – kattalarga hurmat,
kichikka izzat, murosai madora, yulduzga yulduzni moslab yashash kabilarni
singdirish, bu fazilatlarni zamonga qarab rivojlantirish, oilaning har bir a’zosi ruhida
turg’un qilish bilan o’taganlar. Oqibatda xalqimizga ulug’ farzandlarni etishtirib
berganlar.
Yuqorida oila – nafaqat bir yurtning, balki umuminsoniyatning katta siyosati, aytish
kerakki – davlat siyosati, dedik. Shuning uchun ham dunyoda necha xalq , necha xil
millat, necha xil mamlakat bo’lsa, ularning nashr etgan behisob adabiyotlari ichida
oila, oilaviy munosabatlar, oilaning jamiyatda tutgan o’rni xususida alohida
varaqlardan tortib, katta-katta ensiklopediyalargacha, hukumat qarorlari,
nizomlardan tortib, kodekslargacha uchratish mumkin.
Oila muqaddas va buyuk ne’mat hisoblangani uchun ham juda ko’p donishmandlar
oilani tuzishni mamlakatni tashkil qilish kabi muhim deb biladilar.Oilaning
barqarorligi va baxtli hayoti – shu mamlakatning yuzi, obro’yi deb qaraladi.
Taraqqiy etgan davlatlarning o’z mamlakatlarida oilaga bunday katta e’tibor berishi,
turli yo’llar bilan uning nufuzini ko’tarishga intilishi also bejiz emas.
Bizda oilalar qurayotganda an’anaviy ko’rsatmalarga amal qilinadi.Asrlar davomida
ma’naviyatimiz boyib borayotganiga, oilalarimiz mustahkamligiga bu
ko’rsatmalarning insonparvarligi, umrboqiyligi sabab bo’layotgani ham sir
emas.Yaxshi oila xushxulqli, iymonli solih kishilarni, ibratli insonlarni tarbiyalaydi.
143
Voyaga yetayotgan har bir kishi oila to’g’risidagi yaxshi ko’rsatma, yo’riq, tuzuk,
qonun- qoidalarni yaxshi bilishi lozim. Ana shu bilim va istak ularning o’z oilalarini
ko’rkam tuzuvlariga, shu kichkina mamlakatlarni to’g’ri boshqaruvlariga yordam
beradi. Oilada pohatli umr kechirish – barakotli umr kechirish demakdir.
Bordi-yu oila tuzuk bo’lmasa, tarbiyaga ham e’tibor berilmasa, qancha buyuk bo’lsa
ham, bunday millat dunyoda uzoq yashay olmaydi.Buni donishmandlar ko’p
ta’kidlashgan: “Millatlar sharafini yuqori martabaga ko’taradigan narsa millionlar
ila sanaladigan askarlar-u, dunyoda eng buyuk va zo’r bo’lgan kemalar emas, balki
eng oz e’tibor beradiganimiz yo bo’lmasa, hech bir zamon e’tibor bermasdan
qoladiganimiz – oiladir. Oila nizomsiz bo’lsa, uning yomon oqibati butun millatga
ta’sir etadi va shu sababdan fazilat yeriga razolat, taraqqiyot o’rniga tubanlik negiz
quradi… Agar bir millatga bunday hol ro’baro’ kelsa, u millat kitobining so’nggi
varag’i ochiladi…”
Shuning uchunham hamma asrlarda, hamma xalq va millatlarda dunyoning buyuk
olim va fuzalolari,taniqli adiblari umrlarining oxirigacha qimmatli soatlarini oilani
yaratish, uni barqarorlashtirish, insonni eng noyob farog’atdan bahramand qilish
baxtiga muyassar etish ustida bosh qotirib o’tkazadilar.
Garchi oila turmushni iqtisodiy tashkil etuvchi ilk uyushma sifatida ibtidoiy
davrlardan boshlab mavjud bo’lib kelayotgan bo’lsa ham, davrlar o’tishi, “zamonlar
144
o’zgarishi” bilan oilaning maqsad va vazifalari ham o’zgarib, tobora takomillashib
boraveradi.
Ijodiy faoliyat.
3-ilova
1. Oilangizda siz yoki uka­singillaringizni erkalab ota­onangiz qanday ezgu
niyatli so‘zlarni aytadi?
2. Quyidagi matnni o‘qing va o‘z oilangizdagi shunday holat bilan solishtiring.
OTA GO‘DAK FARZANDINI SUYGANDA KO‘KKA
OTADI
Bu «mendan-da ulug‘ bo‘l, bolam» degani. Bu haqiqiy g‘amxo‘rlik va
farzandni barcha narsadan, hatto, o‘z-o‘zidan-da aziz bilish ifodasi. Ota
farzandi maktabga borganida uni quchog‘iga olar ekan, peshonasidan o‘padi.
Bu «toleying porloq bo‘lsin» degani. Ertaning umidi bor unda, farzandining
iqboli uchun har narsaga tayyorlik mujassam bo‘ladi ushbu mehrda. Harbiyga
kuzatayotganda ota o‘g‘lining belidan dast ko‘taradi. Bu «Vatan xizmatiga
bog‘lagan beling mustahkam bo‘lsin» degani. O‘qishni bitirib, o‘g‘li qo‘lidan ish
olganida ota duoga qo‘l ochadi: «yo‘ling yorug‘ bo‘lsin, bolam»... O‘shanda
uning ko‘zlari yoshlanganini ko‘rmaysiz, qalbidagi iftixorni tasavvur qila
olmaysiz. Farzandining ulug‘ ishlarni qilganini ko‘rganida esa «otam» deb
suyadi, qiziga esa «ona qizim» deb murojaat etadi... Buning tagida shunday
hikmat bor: «bugun seni suysam ertaga senga suyanaman
145
Mavzuni mystahkamlash.
4-ilova
1. Oilaning to‘kisligi nimaga bog‘liq?
2. Sizning oilangizda oilaviy tadbirkorlik yo‘lga qo‘yilganmi? Nega oilada biror hunar o‘rganish
kerak, deyiladi?
3. «Sen tarixi boy, ulug‘ millatning farzandisan», «Sen ulug‘ mutafakkirlar, allomalar yashab
o‘tgan diyorda tug‘ilgansan», degan gaplarni eshitganingizda qalbingizga shu Vatanda, shu
yurtda yashayotganligingizdan g‘ururlanish tuyg‘usi kechadimi? Fikringizni asoslang.
4. Siz oila a’zolaringiz bilan uy sharoitida kichik biznes boshladingiz. Siz yaratayotgan mahsulotni
sizdan avval mahallangizdagi boshqa bir xonadon boshlagan va bozor bilan aloqani yo‘lga
qo‘yib, o‘z mahsulotining xaridoriga ega. Bunday vaziyatda qanday yo‘l tutgan bo‘lardingiz?
Uyga vazifa; oila mavzusida she’r yodlab kelish.
5-ilova
20-MAVZU: Muloqot va o’zaro munosabatlarda tarbiyaning o’rni.
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
146
Dars vaqti: 2 soat
Muloqot va o’zaro munosabatlarda tarbiyaning
o’rni.
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Mavzu
Ўқув машғулот режаси
1.Muloqot madaniyati
2.Jamiyat madaniyatsiz va ma’naviy­axloqiy
qadriyatlarsiz yashay olmaydi.
O’qitish maqsadi: Oilaviy farovonlik tushunchasi tushuntirish.Bugungi kunda mamlakatimizda oila
masalasiga qanday ahamiyat anglatish.«Oila —
muqaddas qo‘rg‘on»
O’qitish natijasi: Oilaviy farovonlik tushunchasi tushundi.Bugungi kunda mamlakatimizda oila
masalasiga qanday ahamiyat angladi.«Oila —
muqaddas qo‘rg‘on»
O’quv faoliyati natijalari:
Pedagogik vazifalar:
Pedagogik vazifalar:
O’quv faoliyati natijalari:
-Oilaviy farovonlik tushunchasi tushuntirish.
Mavzu
-Oilaviy farovonlik tushunchasi tushundi.
-Bugungi kunda mamlakatimizda oila masalasiga
-Bugungi
kunda
mamlakatimizda
oila qanday ahamiyat anglatish.
masalasiga qanday ahamiyat angladi.
-«Oila — muqaddas qo‘rg‘on»
-«Oila — muqaddas qo‘rg‘on»
O’qitish metodlari
Ma’ruza, savol-javob.
O’qitish shakillari
Jamoaviy.
O’qitish vositalari
Doska, ma’ruza matni, tarqatma materiallar.
O’qitish sharoiti
O’quv xonasi.
Qaytar aloqaning usul va vositalari
Og’zaki nazorat, savol-javob.
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
2-bosqich.
Asosiy
qism.
1.28.
Talaba
Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
Tinglaydilar
1.29.
O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar bilan
jonlantiradi
Tinglaydi va savollarga javob
beradi.
1.30.
Yangi mashg’ulot rejasi, uning maqsadlari va
rejalashtirilgan natijalarini aytadi hamda
ularni o’rganishning ahamiyatini izohlaydi.
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2-
Tinglaydi va mavzuni yozib
oladi
2.1
ilova)
147
Talabalar berilgan savollarga
javob beradilar va yozib
oladilar
(55 daqiqa)
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4-ilova
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
O’z mustaqil fikirlarini
yozishadi
O’z mustaqil fikirlarini
bildirishadi
Tinglaydilar va savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
Berilgan vazifani yozib
olishadi.
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni o`qib
kelish, mavzuga oid savollarga javob topish (5ilova)
1-ilova
“Tarbiya” fanidan o’quvchilarning bilimini baholash mezoni
T\R
1
2
3
4
Mezonlar
Xulosa va qaror qabul qilish. Ijodiy fikirlay olish. Mustaqil mushohada
yuritish.
Amalda qo’llay olish. Mohiyatini tuushunish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga
ega bo’lish.
Mustaqil mushohada yuritish. Amalda qo’llay olish. Mohiyatini tuushunish.
Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish.
Mohiyatini tuushunish. Bilish, Aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish.
Aniq tasavvurga ega emaslik. Bilmaslik.
Baho
5
4
3
2
2-ilova
Bilimlarni jonlashtirish uchun savollar.
1. Muloqot madaniyati deganda nimani tushunasiz?
2. Nima deb o‘ylaysiz? Jamiyat madaniyatsiz va ma’naviy­axloqiy
qadriyatlarsiz yashay oladimi?
3. O‘zaro munosabatlarga kirishning qanday qoidalari mavjud?
4. Do‘stlashish madaniyati deganda nimani tushunasiz? Do‘st tanlashda
nimalarga e’tibor berish kerak?
MAVZU:Muloqot va o’zaro munosabatlarda tarbiyaning o’rni.
Reja
1.Muloqot madaniyati
2.Jamiyat madaniyatsiz va ma’naviy­axloqiy qadriyatlarsiz yashay olmaydi.
TAYANCH TUSHUNCHALAR:
Muloqot, pedagogik muloqot, didaktika, tarbiya nazariyasi, kategoriya, ta‘lim,
bilim, ko‘nikma, malaka, ma‘lumot, rivojlanish, «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»,
Kadrlar tayyorlash miliy modeli, Kadrlar tayyorlash miliy modelining tarkibiy
qismlari, o‘qituvchi shaxsiga qo‘yilayotgan talablar.
Muloqot madaniyatining tarbiyalovchi imkoniyatlarini ro`yobga chiqarish ko`p
148
jihatdan o`qituvchining shaxsiy sifatlari bilan belgilanishini ta`kidlab o`tish lozim.
Pedagogik muloqot madaniyatining har jihatdan to`g`ri tanlangan, o`qituvchining
ma`naviy saviyasi, betakror xususiyatlariga muvofiq keluvchi uslubi quyidagi
vazifalar majmuini hal qilishga yordam beradi:
birinchidan, muloqotda har bir o`quvchiga alohida e`tibor va dilkashlik, sinf jamoasi
bilan umumiy muloqot jarayonini soddalashtiradi, o`qituvchining erkin pedagogik
faoliyati uchun zamin tayyorlaydi, ziddiyatli vaziyatlarni oson hal qiladi;
ikkinchidan, har bir o`quvchi bilan o`zaro munosabatni erkin muloqot asosida tashkil
qilish, ularning yosh xususiyatlariga monand pedagogik va psixologik muloqot
uslublarini tanlash, uning ruhiyatini bilishga, ichki dunyosiga ―kirib borish‖ga yo`l
ochadi;
uchinchidan, pedagogik muloqotda o`qituvchining ma`naviy-axloqiy normalari
muvaffaqiyatlar kaliti bo`lib, ta`lim-tarbiya samaradorligini oshiradi, muloqotning
barcha bosqichlarida o`qituvchining o`z faoliyatidan qoniqish hissini xotirjamligini
ta`minlaydi.
O`qituvchining o`quvchilar bilan muloqot madaniyati individual uslublarini
shakllantirish metodikasi quyidagi bosqichlarni o`z ichiga oladi:
1. O`quvchilar bilan muloqot qilish madaniyatining individual shaxsiy xususiyatlarini
o`rganishi. O`quvchilar shaxsiy xususiyatlarini mustaqil tahlil qilish, har tomonlama
tavsif berish, o`qituvchining muloqotni to`g`ri tashkil etishi asosida amalga oshadi.
2. Shaxsiy muloqotda ro`y beradigan kamchiliklarni aniqlash va darhol ularga barham
berish choralarini izlab topish: muloqotda qo`pollik, mensimaslik va boshqa salbiy
holatlarni yengish.
50
3. O`qituvchi o`zi uchun muloqot madaniyatining qulay bo`lgan uslublarini ishlab
chiqishga doir faoliyatni ishlab chiqishi va o`z-o`zini kuzatish bilan yutuq va
kamchiliklarni taqqoslash.
4. O`zining muloqot madaniyati uslublariga muvofiq keluvchi milliy an`ana va
ma`naviyatimizga xos jihatlardan unumli foydalanish.
5. Muloqot madaniyatida pedagogik faoliyat qonuniyatlaridan chetga chiqmaslik, bu
uslubni mustahkamlash (pedagogik amaliyot va malaka oshirish jarayonida).
Pedagogik faoliyatni endigina boshlayotgan yosh o`qituvchilar o`z kasbiy
mahoratlarini
oshirish
maqsadida o`quvchilar
bilan
muloqot
madaniyatini
shakllantirish ustida muntazam ish olib borishlari zarur. Ta`lim-tarbiyaviy jarayonni
tashkil etishda pedagogik muloqot madaniyati o`qituvchi va o`quvchilarning bevosita
o`zaro munosabatini ma`lum bir maqsad sari hamjihatlikka yo`naltiruvchi kuchdir. Bu
o`rinda o`qituvchi quyidagi vaziyatlarni e`tiborga olishni alohida ta`kidlash lozim:
- o`qituvchining ilk tarbiyaviy faoliyatidan boshlab muloqot madaniyatiga rioya
qilishi, bu jarayonda o`qituvchi va o`quvchilar jamoasi bilan har kungi muomalani
vaziyatga qarab rejalashtirishi, har bir harakat, so`z ohangiga e`tibor, an`anaviy
muloqotning eng yaxshi xususiyatlarini o`zlashtirishi;
- muloqot asosida sinf jamoasidagi turli vaziyatlarni qayd etish, o`quvchilar hatti149
harakatining oldingi holati bilan, tarbiyaviy faoliyatdan keyingi holatini qiyoslab
chiqib baho berish;
- o`z muloqot uslubi natijalarini tanqidiy nuqtai nazardan tahlil qilib, kamchiliklarni
uzluksiz bartaraf etib borish. Zarur so`z, ovozdagi yoqimli ohang, hulq-atvorni
vujudga keltirish;
- pedagogik muloqot madaniyatining samarali kechishi uchun uning shart- sharoitlarini
bilib olishning o`zi kifoya qilmaydi, o`quvchilar bilan o`zaro muomalaning ―ustozshogird‖ an`analariga xos boshlanishi va o`zaro fikr almashish asosida muhim
vazifalarni hal qilish bilan muomala ob`ektining diqqatini o`ziga jalb qilish;
- muloqot ob`ekti, ya`ni o`quvchining diqqatini o`ziga jalb qilish deganda nimani
anglash kerak? Buning ma`nosi o`qituvchi o`zining xushmuomalaligi, madaniyati,
go`zal xulqi, muloqotda o`quvchilar qalbiga yo`l topa olishi bilan o`z mahoratini
namoyish qilib, muloqot madaniyatining tashkiliy shakllariga ijtimoiy- psixologik
negizni asos qilib olishidir. Ko`rsatib o`tilgan vaziyatlar asosida pedagogik ta`sir
ko`rsatish uchun, o`qituvchining pedagogik muloqot madaniyatiga, etikasi va odobaxloqiga, dilkashligiga, muosharat odobiga alohida talablar qo`yiladi. Ushbu fazilatlar
o`qituvchining sinf jamoasida, ota-onalar bilan muloqot qila bilishida, o`quvchilar
bilan aniq maqsadni ko`zlagan holda tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishida va ularni
boshqara olishida muvaffaqiyatlar garovidir. Kasbiy faoliyatning noyob fazilati
bo`lmish pedagogik muloqot madaniyatiga amal qiladigan yosh o`qituvchi quyidagi
xususiyatlarni o`zida mujassamlashtirishi lozim:
- mamlakatimizning ijtimoiy-siyosiy talablari va ehtiyojlariga mos bo`lgan yuksak
ma`naviyat darajasidagi qarashlar, kuchli va barqaror e`tiqod, davlatimiz ideallari,
milliy g`oya va istiqlol mafkurasiga sodiqlik, vatanparvarlik, fidoyilik tuyg`ulari
shakllangan ijtimoiy-siyosiy faol shaxs;
- o`quvchilarga samimiy mehr–muhabbat, ularning har qanday ehtiyojlari, qiziqishlari,
hatti-harakatlari motivlarini, xulq-atvorlarini tushunish ko`nikmasi va malakasining
51
shakllanganligi;
- jamiyatda ro`y berayotgan hodisalar, jahonda ro`y berayotgan voqealar, tabiatga,
borliqqa, shaxslararo, guruhlararo, millatlararo munosabatlarga nisbatan pedagogik
kuzatuvchanlik, yangilikka, ijodiy izlanishga nisbatan intilish qobiliyatining
mavjudligi;
- pedagogik faoliyatning
barcha
jabhalarida odamlarning
hatti-harakatlari,
munosabatlaridagi xususiyatlarni oqilona tushunish, o`z faoliyatiga nisbatan refleksiv
munosabatni tarkib toptirish;
- har qanday favqulotda vaziyatlarga, jamiyatda ro`y berayotgan yangiliklarga nisbatan
hamda ijtimoiy – iqtisodiy o`zgarishlarga omilkorlik va aql idrok bilan munosabatda
bo`lish, o`z oldiga to`g`ri maqsad qo`ya olish, reja tuzish, bevosita nazorat qilish,
boshqarish va o`z imkoniyatlarini namoyon eta olish;
- pedagogik faoliyatlarda, jamoatchilik tizimida muvaqqat guruhiy munosabatlarda
ommaviy harakatlarda tashkilotchilik va boshqaruvchanlik qobiliyatini namoyish
etishi;
- dunyoqarashi va tafakkur ko`lamining kengligi, dunyoviy bilimlarni bilishga nisbatan
qiziqishining serqirraligi, ilmiy izlanishlarga moyilliligi, muayyan ilmiy salohiyat va
pedagogik mahorat darajasini muntazam oshirib borishi;
- o`quvchilar bilan muloqotda layoqatliligi, nutq madaniyatining mantiqan ixcham,
150
ma`noli, ta`sirchan kuchga egaligi, psixologik ta`sir o`tkazish bilan qurollanganligi.
Har bir o`qituvchi uchun o`quvchilarga to`g`ri, omilkor axborot uzatish va unga
suhbatdoshini ishontira olishi kasbiy zaruriyat hisoblanadi. Bunda o`qituvchining
muloqot madaniyati, ma`naviy olamining kengligi muhim ahamiyatga ega.
O`qituvchining pedagogik faoliyati uzluksizdir, shu sababli u pedagogik muloqot
madaniyatini ham muntazam shakllantirib borishida quyidagi yo`nalishlarga e`tibor
berishi lozim:
1. yuksak pedagogik faoliyat nuqtai nazaridan o`z-o`zini anglashi, (muomalada
o`zining o`zaro fikr almashishga doir sifatlarini, ijobiy va zaif tomonlarini bilishi) va
shu asosda o`zaro fikr almashish yo`li bilan o`z-o`zini tarbiyalashi.
2. Kishilar bilan o`zaro munosabatda kommunikativ iqtidorini shakllantirib borishi,
muloqot asosida to`g`ri bashorat qilish sezgilarini mashq qildirishi, muloqotda
o`zining ideal tasavvurlarini, imkoniyatlarini boshqalar (o`qituvchilar jamoasi,
o`quvchilar, ota-onalar) qanday baholashi haqidagi refleksiv tasavvurlarini tahlil
qilishi.
3. O`zida muosharat odobining muhim xususiyatlarini rivojlantirish yuzasidan
ixtisoslashtirilgan mashqlar asosida ishlashi.
4. O`quvchilar va ota-onalar bilan tarbiyaviy maqsadlarga qaratilgan turli jamoat
ishlarini olib borishi, bunda o`zaro fikr almashish asosida pedagogik tashkilotchilik
qobiliyatini takomillashtirib borishi.
5. Muloqot jarayonida paydo bo`ladigan salbiy holatlarni yengish ko`nikmalarini
shakllantirishi, dilkashlik va xushmuomalalikni rivojlantiradigan vaziyatlar tizimini
yaratishi.
O`qituvchi muloqot madaniyati asosida faoliyat olib borgan taqdirda ham,
o`quvchilar jamoasi orasida turli tushunmovchiliklar, ziddiyatlar paydo bo`lishi tabiiy
hol. Har qanday tajribali o`qituvchining pedagogik muloqoti jarayonida o`ziga xos
qiyinchiliklar yuzaga keladi.
Ijodiy faoliyat.
3-ilova
1. Do‘st tanlashda nimalarga e’tibor berish kerak? Ma’naviyatli inson qanday insonlar bilan do‘st
tutinadi?
2. Quyidagi hikoyani o‘qing.
Bir yaqin do‘stim bor. U hamisha orasta kiyinadi: egnidagi kiyim-bosh toza, dazmollangan.
Xulq-atvori go‘zal: odob bilan boshqalarni eshitadi, xayrli, ta’sirli gaplarni so‘zlaydi. Ibodati
ajoyib: insonlarga faqat quvonch ulashib, ularga manfaati tegib yashaydi. Niyati xayrli: kishilar
o‘rtasidagi munosabatlarda xiyonat, kibr, adovat, johillik, yolg‘onchilik kabi illatlarning
yo‘qolishini istaydi... Mening, bundan murod ne, degan savolimga do‘stim biroz o‘ylanib, javob
qaytardi: «G‘animat umrimni xayrli va ezgu ishlarga sarflab, o‘zimdan yaxshi nom qoldirsam...»
Mavzuni mustahkamlash
4-ilova
1.Muloqot madaniyati nima uchun kerak?
2. Muloqot madaniyati yuksak rivojlangan inson bilan ma’rifatli insonning farqi nimada? Fikringizni
asoslang?
Uyga vazifa; O’tilgan mavzuni o’qib kelish.
5-ilova
151
21-MAVZU: Ma’rifat bilimlilik va ezgulik yo’li. Manaviy meros qudrati
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
Dars vaqti: 2 soat
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Ўқув машғулот режаси
1.Ma’rifat tushinchasi va ma’rifatparvarlik
g’oyalari
2. Madaniyat tushinchasi.
3. Bilim olish
152
O’quv mаshg’ulоtining mаqsаdi: “ Ma’rifat bilimlilik va ezgulik yo’li. Manaviy
meros qudrati ” to’g’risidа yaхlit tаsаvvurni shаkllаntirish, bilim va ko’nikmalarni
chuqurlashtirish
O’quv faoliyati natijalari: Ma’rifat bilimlilik va ezgulik yo’li. Manaviy meros
qudrati haqida aytib bеrаdilаr.
O’quv faoliyati natijalari:
Pedagogik vazifalar:
Ma’rifat bilimlilik va ezgulik yo’li. Ma’rifat bilimlilik va ezgulik yo’li.
Manaviy meros qudrati
xaqida Manaviy meros qudrati
izоhlаb
ma'lumot
bеrаdilаr.
Vаtаnpаrvаr, fidоyi vа bаrkаmоl Vаtаnpаrvаr, fidоyi vа bаrkаmоl shахslаrni
shахslаrni tаrbiyalаshning аhаmiyatini tаrbiyalаsh
dаvr
tаlаbi
ekаnligini
tushuntirаdi.
tushuntirаdi.
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
BBB usuli. Baholash mezonlari
Jamoaviy.
Doska,
ma’ruza
matni,
tarqatma
materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
Talaba
Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar bilan
jonlantiradi
2-bosqich.
Asosiy
qism.
2.1
Tinglaydilar
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
Yangi mashg’ulot rejasi, uning
Tinglaydi va
maqsadlari va rejalashtirilgan natijalarini
mavzuni
yozib oladi
aytadi hamda ularni o’rganishning
ahamiyatini izohlaydi.
Yangi mavzuning bayoni
Talabalar berilgan
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2savollarga javob
ilova)
153
(55 daqiqa)
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
beradilar va yozib
oladilar
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4ilova)
O’z mustaqil
fikirlarini yozishadi
O’z mustaqil
fikirlarini
bildirishadi
Aqliy hujum
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
Tinglaydilar va
savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni o`qib
kelish, mavzuga oid savollarga javob topish (5ilova)
Berilgan vazifani
yozib olishadi.
1-ilova
Bахs-munоzаrаgа qаtnаshuvchilаrni bаhоlаsh mеzоnlаri
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
1.
2.
3.
Mа’ruzаchilаrning ismi vа shаrifi
1
2
3
4
1
2
3
4
Mа’ruzаning mаzmuni: (1,5)
- mаvzugа to’g’ri kеlаdi (0,5)
- kеtmа-kеt, mаntiqаn vа аniq bаyon
etildi (0,5 bаll)
- аniq хulоsа chiqаrildi (0,5)
Mа’lumоtlаrni
tаqdim
etishdа
vоsitаlаrdаn fоydаlаnildi (ko’rgаzmа)
(0,4)
Rеglаmеntgа riоya etdi (0,1)
Jаmi:
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
(2-ilova)
Faollashtiruvchi savollar.
Nafosatning inson hayotidagi o‘rni nimada?
Qanday insonlarga nisbatan «nafosatli» so‘zini ishlatamiz?
Go‘zallikni siz qanday tushunasiz?
Tadbirkorlar, milliy hunarmadlar tomonidan tayyorlangan buyumlarga nisbatan nafosat bilan ishlanibdi,
degan iboralarni eshitganmisiz?
Nafosatning ma’naviyat bilan qanday aloqadorligi bor?
Mazkur rasmlarni nafosat tushunchasi bilan bog‘lang.
154
Yangi mavzu bayoni:
MAVZU: Ma’rifat bilimlilik va ezgulik yo’li. Manaviy meros qudrati
Reja:
1.Ma’rifat tushinchasi va ma’rifatparvarlik g’oyalari
2. Madaniyat tushinchasi.
3. Bilim olish
Marifat tushunchasi bilish,bilim,ma’lumot,tanish,tanishish manolarini bildiradi.Umuman,uning
lug’aviy manosi bilimdir.Atama sifatida esa u ta’biyat,jamiyat va inson mohiyati haqidagi turli-tuman
bilimlar ,ma’lumotlar majmuasini bildiradi .Ma’rfat degani bilimli ,muayyan sohada ma’lumoti bor
,degani bo’lib,insonparvarlik ma’naviyati zaminidagina o’z mohiyatiga ega bo’ladi.Kishilarning
bilimini, madaniyati oshirishga qaratilgan ta’lim –tarbiyaga ham ma’rifat deb ham qaraladi.Bu so’z
ilm-u urfon ma’nolarida ham ishlatiladi.
Ma’rifat –kishilarning ong –bilimini ,madanyatini oshirishga qaratilgan ta’lim –tarbiya ,maorif
hamdir.Maorif umumiy va o’rta mahsus ta’lim beruvchi maktab va o’quv yurtlari tarmoqlarini qamrab
oladi.
Ma’rfat tushunchasi kenroq bo’lib ,blim va ma’naviyatni yoyish va yuksaltirishning hamma turlari va
sohalarini o’zida uyishtirgan.Lekin ma’naviyat bilan ma’rifat,maorif tushichalarini izoxlaganda,ular
o’rtasiga “Xitoy devori” ni qo’yib ham bo’lmaydi,ya’ni ular bir-birini
to’ldiruvchi,mukammallashtiruvchi tushichalardir.
Prezidentmiz I.Karimov “…Ma’naviy jihatdan mukammal rivojlangan insonni tarbiyalash,ta’lim va
maorifni yuksaltirish,milliy uyg’onish g’oyasini ro’yabga chiqaradigan yangi avlodni voya\ga
yetqazish davlatimizning eng muhim vazifalaridan biri bo’lib qoladi “ ,deya ta’kidlab, “bizga
bitiruvchilar emas ,maktab ta’limi va tarbiyasini ko’rgan shahislar kerak “lidini aytgan edi.
Ma’rifat tushinchasi bilan bo’liq ma’rifatchilik Garbda XVIII asrda yaxlit oqm sifatida shakillangan
bo’lsa, “ma’rifat “ atamasi mashhur nemis atamasi Immanuel Kantning “Ma’rifat nima ?” nomli
maqolasidan (1784-yil) so’ng ilm –fanlar uzul-kesil qaror topgandir.G’arbning tarixiy va falsafiy
fanida “ma’rifat” deganda inson aql-idroki,kuch va bilimlari tantanasiga cheksiz ishonch anglashilgan.
O’rta asr musulmon olami olimlari nuqtayi nazariga ko’ra,kishining odobi ,hulqi unng
ma’rifati,bilimdonligi bilan chambarchas bog’yiq bo’lib ,inson qanchalik ma’rifatli bo’lsa ,uning hulqi
shunchalik yaxshi va mukammal hisoblangan.Ma’salan,Rohib Isfaxoniyning fikicha,ilim,amal ,adab
yuksak mnvonga ,oliy janob nasabga va boylikka tengdir.
Madaniyat tushinchasi ham ma’rifat bilan chambarchas bog’liq bo’lib ,u keng va tor ma’noda
ishlatiladi .
Keng ma’noda: madaniyat-insoniyatning butun tarixiy taraqqiyot jarayonida yaratgan moddiy va
ma’naviy boyliklarining yig’idisidir.
Torma’noda ; <> tushinchasi jamyatning ma’naviy hayotini ko’rsatish uchun qo’llaniladi .Madaniyat
atamasi keng ma’noda qo’llanilib ,jamiyatning ishlab chiqrish ,ijtimoiy va ma’naviy hayotida qo’lga
kiritilgan yutuqlar majmuini ,biror ijtimoiy guruh yoki xalqning ma’lum davrda qo’lga kiritgan
shunday yutuqlari darajasini ,o’qimishlilik ,ta’lim –tarbiya ko’rganlik,ziyolilik va ma’rifatlilik hamda
turmishning ma’rifatli kishi ehtiyojlariga mos keladigan sharoitlari majmuini bildiradi .
Demak ,ma’danyat so’zi ,tushunchasi ham ma’rifat sigari ma’naviyatni mukammallashtirishga xizmat
qiladi va bir-birini to’ldiruvchi , boyituvchi, shaxsning komil inson bo’lib voyaga yetishivudagi asosiy
155
shartlardan biridir .Ma’naviy nur ,ma’naviyatli shaxs –dilida haqiqat nuri aks etgan,o’zligini anglagan
,o’zining borliqdagi o’rni va vazfasini tushinib yetgan ,haqiqat oldidagi o’z maqomiga loyiq bo’lish va
burchini ijro etish mas’ulyatini zimmasiga ola biladigan inondir.Millat ma’naviyatini tarixiy
shakillangan o’z qiyofasiga ega ,shu bilan birga ,mohiyatan umumbashariy qadiryatlarga also zid emas
,balki muvofiqdir.
Jahon madanyati silizatsiyasiga buyuk hissa qo’shgan O’rta Osiyolik allomalar ,islom olamidagi buyuk
zodlar bilim masalasiga jiddiy e’tibor berib qaraganlar.Komil insonni tarbiyalashning birdan-bir yo’li
ana shu bilimda, deb bilganlar.Bu haqda ko’plab ma’lumotlar keltirish mumkin.
<> da musulmonlarga narsani dalil –isbotsiz qabul qilmaslik buyiriladi,ilm doimo aniqlikni ta’lab
etishi ,haqiqiy ilmiy narsalarga tayanishi kerakligi ,gumonga ergashmaslik haqida ta’lim beriladi
.<>insonni aql ishlatishga chaqiradi.Unda aql insonga berilgan buyuk ne’mat,deb ta’riflanadi .
Qur’oni karimda <> so’zi- > - bilmoq feli negiziga tayangan kalimalar 750 maratoba uchrashi ilmiy
tadqiqotlrda aytilgan.
Hadisi sharifda ; “Kimki dunyoni xohlasa ,ilm olsin, kimki ohiratni xohlasa ,ilm olsin “deyiladi.Aslida ,hadislar o’z mohiyatiga ko’ra Qur’ondan keyoigi ikkinchi muqqaddas manba ,eng
mo’tabar va bebaho hikmatlar majmuasidir .Shuningdek,hadislar ko’p hollada Qur’onning turli
oyatlarini tushitirib,ularni to’ldirib ham beradi.
Hadislar; ilm poklik ,hallollik,kishilarni yaxshilik sari boshlovchi ,qorong’ilikda yo’l ko’rsatuvchi
mash’al tariqasida talqin qilinadi .Ilm –bu hikmat ,poklik ramzi ,ilomsizlik
johillikir.Ilm,avvalo,etiqotdir .Iymon bilan ilm egizak.Harqanday ilmli odam o’z bilimiga amal qilishi
,undan kelib chiqib ,kishilarga to’g’ri yo’l ko’rsatishi maslahat beriladi .
Dinning asosini iymon ,e’tiqot tashkil etadi.Shuning uchun hadslarda dinning ofati 3 ta ,deb
ko’rsatilgan .1) Beamal olim 2)Zolim hokim 3) Bilomasdan fatvo aytuvchi ulamo .
Ilm kishilarga naf keltirish lozim.Olimlar bu yo’lda rahnoma bo’lishi kerak .<> .Ilm foydali bo’lishi
uchun u odamlarga o’rgatilishi kerak. Ilmli inson sadoqatli bo’lishi,kishilarga yaxshilikni
o’rgatishikerak.Ilm bilimli sadoqatli inson uchun fazilat bo’lsa ,bu holatni u boshqalarga singdirishi
zarur.Hadislarda ilmnli kishi mevali daraxtlarga o’xshatiladi .Ilm-bu ma’rifat ,fazilat. Ilmsiz
mamlakatda fitnalar kuchayadi,qotillik avcj oladi.
Umuman,islomda ilm fanni egallash,ma’rifatli bo’lish juda savobli ish ekani qayta-qaytata’kidlanadi
.Beshikdan to qabirgacha ilm izlash lozimligi qayt qilinishining o’zi katta tarbiyaviy ahamyatga ega .
MuhammatXorazmiy,Ahmad Farg’oniy ,Abu NasrFarobiy ,Beruniy,Ibn Sino ,Imom al-Buxoriy ,Imom
at-Termiziy ,Abu Yazid Tayfur al-Bistomiy,Imom G’azzoliy ,Mahmud Koshg’ariy,Yusuf Xos Hojib,
Ahmat Yassaviy ,Yusuf Hamadoniy ,Xo’ja Abdulxoliq G’ijdivoniy ,Bahoudun Naqishbandiy ,Mirzo
Ulug’bek ,Ali Qushchi ,Mirzo Bobur ,Alisher Navoiy, Behbudiy ,Munavvar Qori kabi ulug’zotlar
hayot tarzi, ilm uchun fidoyiligi ,e’tiqodining pokligi bilan barchaga ibrat bo’lgamligini bilib olish
mumkin .Demak,diniy va dunyoviy ma’rifatni jam qilgan,ana shu ikki ilmni egallagan kishining ikki
dunyosi oboddir.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
156
(4-ilova)
1. Marifat nima?
2. Manaviy meros qudrati deganda nimani tushunasiz?
3.Qanday ma’naviy meroslarimiz bor?
4. Bilim olishning inson ma’naviyatiga ta’siri qanday?
22-MAVZU: Yaxshilikka intilish
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
Mavzu
Dars vaqti: 2 soat
Inson ma’naviyatida etiketning o’rni.
Nafosat (estetika) va ma’naviyat.
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Ўқув машғулот режаси
1.
Yaxshilik
haqida
2. Yaxshilikning diniy tavsifi
O’quv mаshg’ulоtining mаqsаdi: “
Yaxshilikka intilish” to’g’risidа yaхlit
tаsаvvurni shаkllаntirish, bilim va ko’nikmalarni chuqurlashtirish
O’quv faoliyati natijalari: caytib bеrаdilаr. Yaxshikining foydasi haqida tushuntirаdi.
Pedagogik vazifalar:
O’quv faoliyati natijalari:
Yaxshilikka intilish xaqida ma'lumot
Yaxshilik haqida izоhlаb bеrаdilаr.
Vаtаnpаrvаr, fidоyi vа bаrkаmоl Vаtаnpаrvаr, fidоyi vа bаrkаmоl shахslаrni
shахslаrni tаrbiyalаshning аhаmiyatini tаrbiyalаsh
dаvr
tаlаbi
ekаnligini
tushuntirаdi.
tushuntirаdi.
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
BBB usuli. Baholash mezonlari
Jamoaviy.
Doska,
ma’ruza
matni,
tarqatma
materiallar.
157
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
Talaba
Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar bilan
jonlantiradi
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
Tinglaydilar
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
Yangi mashg’ulot rejasi, uning
Tinglaydi va
maqsadlari va rejalashtirilgan natijalarini
mavzuni
yozib oladi
aytadi hamda ularni o’rganishning
ahamiyatini izohlaydi.
2.1
Yangi mavzuning bayoni
Talabalar berilgan
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2savollarga javob
ilova)
beradilar va yozib
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
oladilar
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4ilova)
O’z mustaqil
fikirlarini yozishadi
O’z mustaqil
fikirlarini
bildirishadi
Aqliy hujum
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
Tinglaydilar va
savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni o`qib
kelish, mavzuga oid savollarga javob topish (5ilova)
Berilgan vazifani
yozib olishadi.
1-ilova
Bахs-munоzаrаgа qаtnаshuvchilаrni bаhоlаsh mеzоnlаri
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
Mа’ruzаchilаrning ismi vа shаrifi
158
1.
2.
3.
1
2
3
4
1
2
3
4
Mа’ruzаning mаzmuni: (1,5)
- mаvzugа to’g’ri kеlаdi (0,5)
- kеtmа-kеt, mаntiqаn vа аniq bаyon
etildi (0,5 bаll)
- аniq хulоsа chiqаrildi (0,5)
Mа’lumоtlаrni
tаqdim
etishdа
vоsitаlаrdаn fоydаlаnildi (ko’rgаzmа)
(0,4)
Rеglаmеntgа riоya etdi (0,1)
Jаmi:
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
(2-ilova)
Faollashtiruvchi savollar.
Nafosatning inson hayotidagi o‘rni nimada?
Qanday insonlarga nisbatan «nafosatli» so‘zini ishlatamiz?
Go‘zallikni siz qanday tushunasiz?
Tadbirkorlar, milliy hunarmadlar tomonidan tayyorlangan buyumlarga nisbatan nafosat bilan ishlanibdi,
degan iboralarni eshitganmisiz?
Nafosatning ma’naviyat bilan qanday aloqadorligi bor?
Mazkur rasmlarni nafosat tushunchasi bilan bog‘lang.
Yangi mavzu bayoni:
MAVZU: Yaxshilikka intilish
Reja:
1. Yaxshilikka intilish haqida.
2. Yaxshilikning diniy tavsifi
Банданинг ҳаётда қилган барча ишлари, ҳатти-ҳаракатлари, интилишлари амал саналади.
Исломда амаллар учга тақсимланади: 1. Буюрилган амаллар. Буларни қилишда Аллоҳ
таолонинг розилигини кўзлаш шарт. Агар ният сал бошқача бўлса, риёга айланади.
2. Қайтарилган амаллар. Бундай амалларни ният қилмай тарк этса, уларнинг зараридан
қутулади, аммо савоб олмайди. Лекин ният қилиб, Аллоҳ таолонинг розилиги учун у ишларни
ташласа, ажр олади.
3.Мубоҳ амаллар. Ейиш-ичиш, оила ҳаётини юритишга ўхшаш иш-лар. Бу амалларни ниятсиз
қилса, ажр олмайди, Аллоҳ таолонинг розилигини олиш ниятида қилса, ажр олади. Ҳар бир
мубоҳ амал Аллоҳ таолонинг розилигини ният қилишила ибодатга айланади. Ибодатга қувват
бўлсин деган ниятда овқатланиш ҳам ибодат. Қалбдаги нарсани амал юзага чиқаради. Исломда
Аллоҳ Таолога қалбни таслим қилиш билан бирга бутун аъзоларини амал билан таслим қилиш
ҳам бор. Мусулмон уммати имонига қанчалик содиқ бўлса, Аллоҳ таолонинг ёлғиз ўзига
қанчалик сидқидилдан ибодат этса, динга қанчалик кўп амал қилса, ерюзини обод қилишда
шунчалик пешқадам бўлгани Ислом тарихидан маълум. Чунки бу нарса ваъда қилинган . Аллоҳ
таоло ваъдасининг устидан чиққан. Аллоҳ таоло ҳидоятни хоҳлаб унга интилган одамга ҳидоят
нурини атоэтади. Ким иймон учун ҳаракат қилса, Оламлар Парвардигори
уни умидсиз қўймайди.
«Аллоҳ қилинаётган амаллардан хабардордир» (Ҳашр, 18).
159
Ким (хоҳ кофир, хоҳ мусулмон) бу дунёда қўлидан келадиган ҳаракатни қилса, амалига яраша
самарасини камситилмасдан тўлиқ олишини Аллоҳ таоло кафолатлаган.
Охират учун ҳаракат ҳеч қачон бу дунёни тарк этишни талаб этмайди. Инсон иймонли бўлса,
дунё учун қилган амалларини иймонли ҳолда бажариб, охиратда ҳам,бу дунёда ҳам улуғ
мақомга эришади. Исломда қуруқ гап(ёки ният)нинг эътибори йўқ, балки айтилган гап (ёки
ният)ни амал билан тасдиқлаган, яъни, фақат Парвардигорга ибодат қилиб, фақат Унга
суянганларнинг мукофоти жаннатда мангуқолишдир.
Тиллари билан айтган гапларга амал қилиш керак бўлганида юз ўгириб бошқа томонга
кетадиганлар мўмин эмас, мунофиқдирлар .
Аллоҳ таолога ва Пайғамбарга ишонмай, фақат бу дунё ҳаёти ва
зийнатини хоҳлаб амал қилганлар (таъкидланганидек) будунёда орзуларига эришадилар, аммо
охиратда улар учун«дўзах оловидан бошқа ҳеч вақо йўқдир» (Ҳуд, 16-17), чунки улар охират
ҳаёти учун ҳеч амал қилишмаган. Ҳар бир инсон яхшими, ёмонми амал қилса, унинг амалиўзи
билан бўлади, ундан ажрамайди.
Ундан тониб, мен қилганим йўқ, деб қутулишнинг имкони йўқ. Бу дунёдаги ҳамма ишлар амал
дафтарига битилади ва ўшанга кўра ҳисоб-китоб бўлади. Тарози паллаларида бу дунёдаги
ишларнинг савоблари оғир келиши ё гуноҳлари оғир келиши ила банданинг бахтли (жаннатий)
ёки бадбахт (дўзахий) экани кўринади. Аллоҳ таоло «яхшиликка буюриб, ёмонликдан
қайтарувчилар»ни мўминлар (Тавба, 71), «ёмонликка буюриб, яхшиликдан қайтарувчилар»ни
фосиқ, мунофиқлар (Тавба,67) деб таърифлаган.
Пайғамбар (алайҳиссалом): «Огоҳ бўлинглар, дин самимиятдир», дедилар. «Эй Расулаллоҳ, ким
учун самимият?» деб сўрашди. «Аллоҳ учун, Расули, Китобива барча мусулмонлар учун
самимият», деб жавоб қилдилар.
Уламоларимиз ушбу ҳадиси шарифни шарҳлаб: «Аллоҳ учун самимият – Аллоҳга имон
келтириш, одамларни ҳамиймонга чақириш ва одамларнинг ҳаммаси мўмин бўлишини орзу
қилишдир. Пайғамбар (алайҳиссалом) учун самимий бўлиш эса, у кишига Аллоҳ таолодан нима
келган бўлса, тасдиқлаш, суннатларга амал қилиш ва одамларни ҳам буишга бошлашдир.
Китоби учун самимият уни ўқиш, ундабор нарсаларга амал қилиш ва одамларнинг ҳаммаси
ўқишини ҳамда амал қилишини орзу этишдир.
Мусулмонларнинг уламоларига самимият уларнинг буюрганларига итоат қилиш,
қайтарганларидан қайтиш ва уларга қилич билан
Қарши чиқмасликдир. Мусулмонлар учун самимий бўлиш ўзи яхши кўрган нарсаларни
бошқаларга ҳам раво кўриш, ўзи ёмон кўрган нарсани бошқаларга ҳам раво кўрмаслик,
мусулмонлар орасида дўстлик ва иноқлик бўлишини хоҳлашдир», дейишган.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
1Yaxshilik haqida nimalar bilasiz?
2. Yaxshilikning qanday turlari bor?
3Inson qachon yaxshilikka intiladi?
4. Yaxshilik haqida diniy kitoblarda nima bayon etilgan?
160
(4-ilova)
23-MAVZU: Hozirgi davrda davlat va din munosabatlarida inson omillarining
o’rni.
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
Dars vaqti: 2 soat
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Ўқув машғулот режаси
:
1. Davlat va din o‘rtasidagi
munosabatlarni tartibga solishning tiplari.
2.O‘zbekistonda vijdon erkinligini
qonunanta’minlanishi.
3.O‘zbekistonda davlat va diniy
tashkilotlar o‘rtasidagi munosabatlar.
O’quv mаshg’ulоtining mаqsаdi: Hozirgi davrda davlat va din munosabatlarida
inson omillarining o’rni. to’g’risidа yaхlit tаsаvvurni shаkllаntirish, bilim va
ko’nikmalarni chuqurlashtirish
O’quv faoliyati natijalari: Hozirgi davrda davlat va din munosabatlarida inson
omillarining o’rni to’g’risida aytib bеrаdilаr.
O’quv faoliyati natijalari:
Pedagogik vazifalar:
Hozirgi davrda davlat va din Hozirgi davrda davlat va din
munosabatlarida inson omillarining munosabatlarida inson omillarining
o’rni xaqida ma'lumot berish
o’rni izоhlаb bеrаdilаr.
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
BBB usuli. Baholash mezonlari
Jamoaviy.
Doska,
ma’ruza
matni,
tarqatma
materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
Talaba
Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
161
Tinglaydilar
O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar bilan
jonlantiradi
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
Yangi mashg’ulot rejasi, uning
Tinglaydi va
maqsadlari va rejalashtirilgan natijalarini
mavzuni
yozib oladi
aytadi hamda ularni o’rganishning
ahamiyatini izohlaydi.
2.1
Yangi mavzuning bayoni
Talabalar berilgan
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2savollarga javob
ilova)
beradilar va yozib
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
oladilar
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4ilova)
O’z mustaqil
fikirlarini yozishadi
O’z mustaqil
fikirlarini
bildirishadi
Aqliy hujum
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
Tinglaydilar va
savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni o`qib
kelish, mavzuga oid savollarga javob topish (5ilova)
Berilgan vazifani
yozib olishadi.
1-ilova
Bахs-munоzаrаgа qаtnаshuvchilаrni bаhоlаsh mеzоnlаri
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
1.
2.
3.
Mа’ruzаchilаrning ismi vа shаrifi
1
2
3
4
1
2
3
4
Mа’ruzаning mаzmuni: (1,5)
- mаvzugа to’g’ri kеlаdi (0,5)
- kеtmа-kеt, mаntiqаn vа аniq bаyon
etildi (0,5 bаll)
- аniq хulоsа chiqаrildi (0,5)
Mа’lumоtlаrni
tаqdim
etishdа
vоsitаlаrdаn fоydаlаnildi (ko’rgаzmа)
(0,4)
Rеglаmеntgа riоya etdi (0,1)
Jаmi:
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
(2-ilova)
162
Faollashtiruvchi savollar.
Nafosatning inson hayotidagi o‘rni nimada?
Qanday insonlarga nisbatan «nafosatli» so‘zini ishlatamiz?
Go‘zallikni siz qanday tushunasiz?
Tadbirkorlar, milliy hunarmadlar tomonidan tayyorlangan buyumlarga nisbatan nafosat bilan ishlanibdi,
degan iboralarni eshitganmisiz?
Nafosatning ma’naviyat bilan qanday aloqadorligi bor?
Mazkur rasmlarni nafosat tushunchasi bilan bog‘lang.
Yangi mavzu bayoni:
MAVZU: Hozirgi davrda davlat va din munosabatlarida inson omillarining o’rni
Reja:
Davlat va din o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solishning tiplari.
O‘zbekistonda vijdon erkinligini qonunanta’minlanishi.
O‘zbekistonda davlat va diniy tashkilotlar o‘rtasidagi munosabatlar.
Tayanch tushunchalar: diniy tashkilotlar, diniy tashkilotlarning markaziy boshqaruv organlari,
konfessiya, masjid, vijdon erkinligi, e’tiqod erkinligi, dahriy – ateist, dinning davlatdan ajratilish,
sekulyarizm.
Mavzu o‘quv maqsadi: Talabalarda davlat va din munosabatlarining jahonda tarqalgan shakllari,
O‘zbekiston Respublikasida davlat va din munosabatlarining o‘ziga xos jihatlari, vijdon erkinligining
mazmun-mohiyati, O‘zbekiston Respublikasida diniy tashkilotlar faoliyatining qonunchilik asoslari
haqida bilimlarini oshirish.
1. Din va davlat o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solishning tiplari. Rivojlangan demokratik yo‘ldan
ketayotgan davlatlarning hozirgi zamonda dinga munosabati asosan vijdon erkinligini ta’minlash va
diniy bag‘rikenglikka asoslangan. Shunga qaramay, bugungi kunda davlat va din o‘rtasidagi
munosabatlar o‘z mazmuni, mohiyati, shakllari va usullariga ko‘ra turli davlatlarda o‘ziga xoslikka
ega. Shu munosabat bilan din va davlat o‘rtasidagi munosabatning tiplari, modellari haqida fikr
yuritish mumkin.
Hozirda davlat bilan din (diniy tashkilotlar) o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solishning turli
shakllari mavjud bo‘lib, ular bugunga kelib quyidagi uchta asosiy turkumga ajratiladi:
1. Davlat-diniy tashkilot modeli – identifikatsion model. Bunday modelni biz, misol uchun, Daniya,
Angliya, Gretsiya, Shvetsiya, Finlyandiya, Norvegiyada (Ya’ni Evropa ittifoqining deyarli uchdan bir
qismida), Saudiya Arabistoni, Bruney qirolligi, Qatar, Eron islom respublikasida kuzatishimiz
mumkin.
2. Separatsion, ya’ni davlat dindan ajratilganligiga asoslangan model. Davlat bilan din o‘rtasidagi
munosabatlarni tartibga solishning bu turiga AQSH, Fransiya, Niderlandiya, Turkiya, MDH davlatlari,
jumladan O‘zbekiston Respublikasi kabi davlatlarni misol sifatida keltirish mumkin.
3. Kooperatsion – neytralitet modeli. Germaniya, Ispaniya, Italiya, Belgiya, Lyuksemburg, Avstriya
kabi mamlakatlarida o‘z aksini topgan.
Identifikatsion model muayyan tarixiy shart-sharoitlardan kelib chiqqan holda, Evropaning ayrim
mamlakatlarida davlat dinini rasmiy belgilash prinsipiga amal qiladi. Jumladan, hozirgi kunda
163
anglikan Cherkovi (rasmiy nomlanishi – Angliya Cherkovi) davlat maqomiga egadir. Qirolikdagi diniy
tashkilotlarning o‘rni-mavqei bir qator parlament tomonidan qabul qilingan qonunlar hamda davlat va
diniy tashkilot o‘rtasidagi keliShuv-bitimlari bilan belgilanadi. Shunday hujjatlardan eng muhimi –
1534 yili qabul qilingan «Suprematiya (ustuvorlik) to‘g‘risidagi akt»dir. Unga binoan qirol anglikan
Cherkov rahbari hisoblanadi (1952 yildang buyon qirolicha). Monarx hukumat tavsiyasiga binoan
episkoplarni tayinlaydi. Bunday episkoplarning aksariyat qismi lordlar palatasining a’zolaridir.
Barcha din xizmatchilaridan san (diniy unvon)ga bag‘ishlash jarayonida qirolga itoatkorlik to‘g‘risida
qasamyod qilishi talab etiladi. Shuningdek, Cherkovning muhim hujjatlari, shuningdek anglikan
Cherkovining Bosh sinodi qarorlari, qonuniy kuchga kirishidan avval, parlament tomonidan
tasdiqlanishi va qirol tomonidan ma’qullanishi lozim. Anglikan Cherkovi xizmatchilari tomonidan
rasmiylashtirilgan nikohlar yuridik kuchga ega. Diniy tashkilot o‘zining barcha mablag‘larini bevosita
emas, balki «Cherkov vakolatdorlari» nomli davlat moliyaviy tashkiloti orqali tasarruf etadi. Bu
tashkilot qo‘lida Angliya Cherkoviga rasmiy tegishli bo‘lgan barcha moliya-mablag‘lar to‘planadi.
Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarining aksariyatida davlat dini sifatida islom dini e’tirof etilgan
bo‘lib, ko‘pincha, bu haqda ularning nomlarida ham ko‘rsatiladi: Pokiston Islom Respublikasi, Eron
Islom Respublikasi. Shu bilan birga islom Afg‘oniston, Misr, Iroq, Jazoir, Tunis va Iordaniyada ham
davlat dini sifatida e’tirof etilgan.
1979 yili 23 dekabrda tasdiqlangan Eron Islom Respublikasining Konstitutsiyasida aytilishicha,
«Eronda 12 ta imomlarning mavjudligini nazarda tutuvchi ja’fariya mazhabi rasmiy din sifatida e’tirof
etiladi hamda bu qoida abadiy o‘zgarmas bo‘lib qoladi» (12-modda). «Barcha fuqarolik, moliyaviy,
iqtisodiy, ma’muriy, madaniy, harbiy, siyosiy va boshqa qonun-qoidalar islom normalari asosida
belgilanishi lozim» (4-modda).
Qirol bir vaqtning o‘zida hukumat rahbari, oliy bosh qo‘mondon va diniy rahbar sifatida namoyon
bo‘ladigan, mutlaq teokratik monarxiyaga Saudiya Arbistonini misol qilib keltirsa bo‘ladi. Bu
mamlakat Konstitutsiyada Qur’oni karim va Payg‘ambar alayhis-salom sunnatlari har qanday
normadan ustun ekani e’tirof etilgan. Saudiya Arabistonida mahalliy aholi to‘liq islom diniga e’tiqod
qiladi. Shuningdek, Makka va Madina shaharlariga islomdan boshqa dinga e’tiqod qiluvchi Shaxsning
kirishi taqiqlanadi. Qirollikda sud hokimiyati asosan shariat sudlari tomonidan Qur’on ko‘rsatmalariga
amal qilgan holda amalga oshiriladi.
Isroilda esa yahudiylik davlat dini bo‘lib, bu mamlakatda din davlat mexanizmining bir qismi sifatida
o‘z aksini topgan. Mamlakatda yagona konstitutsiya mavjud bo‘lmay, uning o‘rniga Knesset
tomonidan qabul qilinadigan qonunlar amal qiladi. 1952 yilgi qonunga binoan Isroil fuqaroligi
yahudiylikdan boshqa dinga e’tiqod qiluvchi yoki umuman dinsiz yahudiylarga berilmaydi. Sinagoga
va ravvinatning jamiyat turli sohalardagi aralashuvi nihoyatda keng bo‘lib, ular o‘zlari tomonidan
chiqarilgan turli ko‘rsatmalar orqali e’tiqod qiluvchi hayotining turli jabhalarini tartibga soladi.
Ayrim mamlakatlarning konstitutsiyalarida diniy tashkilotning davlatdan ajratilganligi (separatsion
model) mustahkamlangan bo‘lib, bunda davlat dinni o‘z fuqarolarining shaxsiy ishi sifatida ko‘radi.
Bunday holatni «erkin jamiyatda erkin e’tiqod» degan ibora bilan izohlasa bo‘ladi.
Separatsion model vakillaridan bo‘lgan AQSHda davlat va dinning bir-biri ishlariga ikki tomonlama
aralashmaslik, diniy jamoalarning erkinligi, diniy konfessiyalar o‘rtasida davlatning betaraf ekanini
nazarda tutuvchi diniy tashkilotning davlatdan qat’iy ajratilishi tamoyili keng yoyilgan.
Diniy tashkilotning davlatdan ajratilishi prinsipi boshqa shaklda ham namoyon bo‘lishi mumkin.
Evropada bunday tizim diniy tashkilotga qarshi kurash jarayonlari natijasi sifatida shakllandi. XIX asr
davomida Fransiyada davlat-din munosabatlari hamkorlikdan butunlay uzilishga qadar o‘zgarib, 1905
164
yildan cherkov davlatdan rasmiy ravishda ajratiladi. Shunga bog‘liq ravishda 1905 yili Fransiyada
qabul qilingan qonun quyidagilarni tan oladi:
Vijdon va e’tiqod erkinligi;
Davlat tomonidan diniy tashkilotlar va ularni moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlanishining
taqiqlanishi;
Barcha dinlarga, hech bir istisnosiz teng munosabatda bo‘lish.
Fransiyada qabuli qilingan dinning davlatdan ajratilishi to‘g‘risidagi qonun diniy marosim va urfodatlarni bajo keltirish davlat hokimiyati ruxsati va nazorati bilan amalga oshirilishini belgilab qo‘ydi.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
(4-ilova)
1. O’zbekistonda davlat va din munosabatlari qanday?
2. Din nima?
3. Vijdon erkinligi deganda nimani tushunasiz?
4. Konstitutsiyamizda vijdon erkinligi haqida nima deyilgan?
5.Davlat va din munosabatlarida insonning omili qanday?
24-MAVZU: Shaxslar o’rtasidagi munosabatlar va din. Dinning jamiyatdagi
ijtimoiy funksiyalari.
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
Dars vaqti: 2 soat
Talabalar soni 30 nafagacha
165
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Ўқув машғулот режаси
1. Din jamiyatda to’ldiruvchilik, tasalli
beruvchilik–kompensatorlik funksiyasi
2. Birlashtiruvchilik–integratorlik, tartibga
solib, nazorat qiluvchilik–regulyatorlik
funksiyalari.
3.Aloqa bog’lashlik, legitimlovchilik–
qonunlashtiruvchilik
funksiyalari
O’quv mаshg’ulоtining mаqsаdi: “ Shaxslar o’rtasidagi munosabatlar va din.
Dinning jamiyatdagi ijtimoiy funksiyalari.
to’g’risidа yaхlit tаsаvvurni
shаkllаntirish, bilim va ko’nikmalarni chuqurlashtirish.
O’quv faoliyati natijalari: Shaxslar o’rtasidagi munosabatlar va din. Dinning
jamiyatdagi ijtimoiy funksiyalari haqida aytib bеrаdilаr.
Pedagogik vazifalar:
O’quv faoliyati natijalari:
Shaxslar o’rtasidagi munosabatlar va
din. Dinning jamiyatdagi ijtimoiy
funksiyalari xaqida ma'lumot aytib
berish
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
Shaxslar o’rtasidagi munosabatlar va
din. Dinning jamiyatdagi ijtimoiy
funksiyalari izоhlаb bеrаdilаr.
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
BBB usuli. Baholash mezonlari
Jamoaviy.
Doska,
ma’ruza
matni,
tarqatma
materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
Talaba
Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar bilan
jonlantiradi
Tinglaydilar
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
Yangi mashg’ulot rejasi, uning
Tinglaydi va
maqsadlari va rejalashtirilgan natijalarini
aytadi hamda ularni o’rganishning mavzuni yozib oladi
ahamiyatini izohlaydi.
166
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
2.1
Yangi mavzuning bayoni
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2-
ilova)
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4ilova)
Talabalar berilgan
savollarga javob
beradilar va yozib
oladilar
O’z mustaqil
fikirlarini yozishadi
O’z mustaqil
fikirlarini
bildirishadi
Aqliy hujum
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
Tinglaydilar va
savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni o`qib
kelish, mavzuga oid savollarga javob topish (5ilova)
Berilgan vazifani
yozib olishadi.
1-ilova
Bахs-munоzаrаgа qаtnаshuvchilаrni bаhоlаsh mеzоnlаri
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
1.
2.
3.
Mа’ruzаchilаrning ismi vа shаrifi
1
2
3
4
1
2
3
4
Mа’ruzаning mаzmuni: (1,5)
- mаvzugа to’g’ri kеlаdi (0,5)
- kеtmа-kеt, mаntiqаn vа аniq bаyon
etildi (0,5 bаll)
- аniq хulоsа chiqаrildi (0,5)
Mа’lumоtlаrni
tаqdim
etishdа
vоsitаlаrdаn fоydаlаnildi (ko’rgаzmа)
(0,4)
Rеglаmеntgа riоya etdi (0,1)
Jаmi:
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
167
(2-ilova)
Yangi mavzu bayoni:
MAVZU: Shaxslar o’rtasidagi munosabatlar va din. Dinning jamiyatdagi ijtimoiy
funksiyalari.
Reja:
1. Din jamiyatda to’ldiruvchilik, tasalli beruvchilik–kompensatorlik funksiyasi
2. Birlashtiruvchilik–integratorlik, tartibga solib, nazorat qiluvchilik–regulyatorlik funksiyalari.
3.Aloqa bog’lashlik, legitimlovchilik–qonunlashtiruvchilik funksiyalari
Din jamiyatda to’ldiruvchilik, tasalli beruvchilik–kompensatorlik, birlashtiruvchilik–integratorlik,
tartibga solib, nazorat qiluvchilik–regulyatorlik, aloqa bog’lashlik, legitimlovchilik–
qonunlashtiruvchilik kabi vazifalarni bajaradi
Har qanday din o’z e’tiqod qiluvchilari uchun to’ldiruvchilik, tasalli beruvchilik–kompensatorlik
vazifasini bajaradi. Masalan, insonda doimiy ehtiyoj xosil bo’lishi hodisasini olaylik. Inson o’z hayoti,
turmush tarzi, tabiat va jamiyat bilan bo’lgan munosabatlari jarayonida hayotiy maqsadlariga erishishi
ilojsiz bo’lib ko’ringanida, unda qandaydir ma’naviy–ruhiy ehtiyojga zarurat tug’ilgan. Din ana
shunday ehtiyojni qondiruvchi, tasalli beruvchi vazifasini bajargan va hali ham bajarmoqda.
Masalan, buddaviylik dini rohiblikni targ’ib qilar ekan, bu dunyoda orzu– havaslardan, rohat –
farog’atdan voz kechgan inson nirvana holatiga erishgach, abadiy rohatda bo’lishini ta’kidlaydi.
Shuningdek, xristianlikda har bir xristian Iso Masihning qaytishiga umid qilgan holda hayotning turli
muammolarini engib, sabr– bardosh bilan hayot kechiradi. Chunki xristianlik Iso Masih qaytib
kelgach, barcha izdoshlarini saodatli hayotga etkazishi haqidagi ta’limotni ilgari suradi.
Shuningdek, Islom dinida ham har bir musulmon bu dunyoda erishmagan moddiy yoki ruhiy orzu –
istaklariga oxiratda erishishiga ishongan holda dunyo orzu – havaslariga ortiqcha berilmay, turmush
mashaqqatlariga sabr qiladi.
Muayyan din o’z ta’limot tizimini vujudga keltirgach, o’ziga e’tiqod qiluvchilar jamoasini shu ta’limot
doirasida saqlashga harakat qilgan va hozirda ham shunday. Bu ijtimoiy hodisa dinning
birlashtiruvchilik– integratorlik vazifasi deb ataladi. Din hamisha muayyan ijtimoiy va ma’naviy
hayotning o’z ta’sirida bo’lishiga intiladi. Bu ta’sirning muntazamligini ta’minlash maqsadida din
xalqlarning ijtimoiy hayotiga, axloqiy munosabatlariga, shuningdek, adabiyoti va san’atiga ham ta’sir
o’tkazadi.
Masalan, yahudiylikda mazkur din vakillarining bir mafkura atrofida saqlab turish uchun ularni bir
millat va yagona maslak egalari ekanliklari, yagona xudo – Yahvening eng sevimli bandalari
ekanliklari uqtiriladi.
Xristianlikda ham e’tiqod qiluvchilarni bu dinga yanada ko’proq jalb etish uchun diniy me’moriy,
tasviriy, musiqa san’ati turlaridan unumli foydalaniladi. Xristianlikda maxsus ikona chizuvchilik
maktablari faoliyat olib boradi.
Har bir din o’z qavmlari turmushini tartibga solib, nazorat qiluvchilik – regulyatorlik vazifasini
bajaradi. Dinlar o’z urf–odatlarining, marosim va bayramlarining qavmlari tomonidan o’z vaqtida,
qat’iy tartibda amal qilgan holda bajarilishini shart qilib qo’yadi.
168
Masalan, islomda kuniga 5 mahal namoz o’qilishi, har hafta juma namozini jo’me masjidlarida ado
etilishi, Ramazon oyida bir oy ro’za tutilishi, Ro’za (iyd al–fitr) va Qurbon (iyd al–adho) hayitlarining
nishonlanishi musulmonlarning hayot tarzini tartibga solib turadi.
Din aloqa bog’lashlik, birlashtiruvchilik – integratorlik vazifasini ham bajaradi, ya’ni har bir din o’z
qavmlarining birligini, jamiyat bilan shaxsning o’zaro aloqadorlikda bo’lishini ta’minlashga intiladi.
Bunda u yoki bu dinga e’tiqod qiluvchi kishilarning o’z dinidagi boshqa kishilar bilan aloqador
ekanligi, o’zaro huquq va burchlarning birligi. Urf – odat va ibodatlarning jamoa bo’lib bajarilishi
lozimligi nazarda tutiladi.
Dinning integratorlik vazifasi bilan legitimlovchilik –qonunlashtiruvchilik vazifasi chambarchas
bog’liq. Dinning bu funksiyasi nazariy asosini yirik amerikalik sociolog T.Parsons ishlab chiqdi.
Uning fikricha, “Har qanday ijtimoiy tizim muayyan cheklovlarsiz mavjud bo’la olmaydi. Buning
uchun u qonun darajasiga ko’tarilgan axloq me’yorlarini ishlab chiqishi kerak. Din bunday me’yorlarni
qonunlashtiribgina qolmay, ularga bo’lgan munosabatni ham belgilaydi”.
Din vazifalarining falsafiy, nazariy jihatlari ham mavjud. Bu vazifa insonga yashashdan maqsad, hayot
mazmunini, dorulfano va dorulbaqo dunyo masalariga o’z munosabatini bildirib turishdan iboratdir.
Har bir kishining, xalqning, yaxshi – yomon qilmishi tabiatga, dunyo faoliyatiga ta’sir etmay
qo’ymaydi. Inson abadiy yashamaydi, ammo u umrini uzaytirish uchun sog’lom hayot kechirishga
urinib, o’z hayotini cho’zishga harakat qiladi.
Shu o’rinda din yordamga kelib, bunday hayotga ma’naviy poklanish, ruhiy tozalanish orqali etishish
mumkin, deya insonga yo’l ko’rsatadi.
Ana shunday mulohazalarni nazarga olgan holda zamon talabiga ko’ra, dinshunoslik fanini o’rganish
muhimdir.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
(4-ilova)
1. Din jamiyatda to’ldiruvchilik funksiyasi haqida nimani bilasiz?
2. Tasalli beruvchilik–kompensatorlik funksiyasi haqida nimalarni tushunasiz?
3. Dinning yana qanday funksiyalari mavjud?
4. Inson uchun din nima uchun kerak?
5. Dinning ijtimoiy vazifasi nima?
169
25-MAVZU: O’zbekistonning xalqaro terrarizm va ekstrimizmga qarshi
kurashdagi o’rni.
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
Dars vaqti: 2 soat
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Ўқув машғулот режаси
1. Terorizm va ekstrimizm.
2. Terorizm va ekstrimizmga qarshi
kurashda O’zbekiston tajribasi
O’quv mаshg’ulоtining mаqsаdi: Terorizm va ekstrimizm to’g’risidа yaхlit
tаsаvvurni shаkllаntirish, bilim va ko’nikmalarni chuqurlashtirish
O’quv faoliyati natijalari: O’zbekistonning xalqaro terrarizm va ekstrimizmga
qarshi kurashdagi o’rni haqida aytib bеrаdilаr. Vаtаnpаrvаr, fidоyi vа bаrkаmоl
shахslаrni tаrbiyalаsh dаvr tаlаbi ekаnligini tushuntirаdi.
Pedagogik vazifalar:
O’quv faoliyati natijalari:
O’zbekistonning xalqaro terrarizm va O’zbekistonning xalqaro terrarizm va
ekstrimizmga qarshi kurashdagi o’rni ekstrimizmga qarshi kurashdagi o’rnini
xaqida ma'lumot berish
izоhlаb bеrаdilаr.
Xalqaro terrarizm va ekstrimizm Xalqaro terrarizm va ekstrimizm haqida
haqida tushuncha berish
aytib bеrаdilаr.
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
BBB usuli. Baholash mezonlari
Jamoaviy.
Doska,
ma’ruza
matni,
tarqatma
materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
Talaba
Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar bilan
jonlantiradi
170
Tinglaydilar
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
Yangi mashg’ulot rejasi, uning
Tinglaydi va
maqsadlari va rejalashtirilgan natijalarini
mavzuni
yozib oladi
aytadi hamda ularni o’rganishning
ahamiyatini izohlaydi.
2.1
Yangi mavzuning bayoni
Talabalar berilgan
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2savollarga javob
ilova)
beradilar va yozib
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
oladilar
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4ilova)
O’z mustaqil
fikirlarini yozishadi
O’z mustaqil
fikirlarini
bildirishadi
Aqliy hujum
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
Tinglaydilar va
savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni o`qib
kelish, mavzuga oid savollarga javob topish (5ilova)
Berilgan vazifani
yozib olishadi.
1-ilova
Bахs-munоzаrаgа qаtnаshuvchilаrni bаhоlаsh mеzоnlаri
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
1.
2.
3.
Mа’ruzаchilаrning ismi vа shаrifi
1
2
3
4
1
2
3
4
Mа’ruzаning mаzmuni: (1,5)
- mаvzugа to’g’ri kеlаdi (0,5)
- kеtmа-kеt, mаntiqаn vа аniq bаyon
etildi (0,5 bаll)
- аniq хulоsа chiqаrildi (0,5)
Mа’lumоtlаrni
tаqdim
etishdа
vоsitаlаrdаn fоydаlаnildi (ko’rgаzmа)
(0,4)
Rеglаmеntgа riоya etdi (0,1)
Jаmi:
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
(2-ilova)
171
Yangi mavzu bayoni:
MAVZU: O’zbekistonning xalqaro terrarizm va ekstrimizmga qarshi kurashdagi o’rni.
Reja:
1. Terorizm va ekstrimizm.
2. Terorizm va ekstrimizmga qarshi kurashda O’zbekiston tajribasi
Ekstremizm va terrorizm insoniyat bilan birga XXI asrga kirib kelgan eng xavfli ijtimoiy illatlardan
biriga aylandi. ekstremizm bag'rikenglik, rang-baranglik va hamfikrlilikni rad etishi bilan mamlakat
taraqqiyoti va fuqarolararo hamjihatlikka raxna soladi.
Aqidaparastlar nafaqat ijtimoiy hayotning siyosiy, iqtisodiy yoki madaniy sohalariga zarar etkazadilar,
balki jamiyatga ommaviy tarzda psixologik bosim o'tkazib, eng mudhish shakllardagi zo'ravonlik va
agressivlik mafkurasini yoyadilar. Shu nuqtai-nazardan, jamiyatda diniy asosda nizolar chiqishiga yo'l
qo'ymaslik, dinni siyosiylashtirish va soxtalashtirish orqali mamlakatdagi ijtimoiy barqarorlikni izdan
chiqarishga qaratilgan har qanday harakatning oldini olish davlat va jamiyatning oldida turgan hayotiy
muhim masalalardan biri hisoblanadi.
Bugungi kunda ekstremizm va terrorizm alohida mamlakatlarning milliy xavfsizligi va umuman jahon
hamjamiyatiga jiddiy tahdid uyg'otayotgan omilga aylandi. Umumbashariy muammoga aylangan
ekstremizm va terrorizmni jahon hamjamiyati faqat birgalikda, turli tor geosiyosiy manfaatlardan voz
kechgan holda harakat qilibgina enga olishi mumkinligi aksariyat davlatlar tomonidan tan olingan ayni
haqiqatdir.
ekstremizm va terrorizm illatining so'nggi paytlarda tobora kuchayib borayotgani mazkur
muammoning naqadar dolzarb ekanini ko'rsatadi. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev ham bu masala
yuzasidan: “Ayni vaqtda dunyoning ba'zi mintaqalarida yuzaga kelgan notinch vaziyat aholi
migratsiyasi kuchayishiga, bu esa, o'z navbatida, terrorizm va ekstremizmning tarqalishiga hamda
ularning global muammolardan biriga aylanishiga olib kelmoqda. Bunday vaziyatda milliy
davlatchiligimiz, mustaqilligimiz, aholimizning tinch va osoyishta hayoti va xavfsizligimizni saqlash
biz uchun eng ustuvor vazifaga aylanib bormoqda” deb so'zlaganlar.
Ta'kidlash joizki, turli ekstremistik va terroristik tashkilotlar Markaziy Osiyo davlatlaridagi ijtimoiysiyosiy vaziyatni izdan chiqarishga qaratilgan faoliyatini davom ettirmoqda. Shu nuqtai-nazardan,
muhtaram Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev jahon hamjamiyati e'tiborini Markaziy Osiyoda xavfsizlik va
barqarorlikni ta'minlash maqsadida amaliy hamkorlikni yanada mustahkamlash, terrorizm va
ekstremizm, transmilliy jinoyatchilik va narkotrafik tahdidlariga qarshi samarali kurashishni BMT
preventiv diplomatiya usullaridan foydalangan holda, shuningdek, MDH, ShHT, EXHT va boshqa
nufuzli xalqaro hamda mintaqaviy tuzilmalar mexanizmlari doirasida ta'minlash mumkin ekaniga,
xavfsizlikka tahdidlarni “o'ziniki va o'zgalarniki” deb ajratishdan voz kechish, “yaxlit xavfsizlik”
tamoyiliga amalda rioya qilish zarurligiga qaratmoqda.
O'zbekiston ekstremizm va terrorizm tahdidlari va zararlarini boshidan kechirgan mamlakat
hisoblanadi. Yurtimizda ushbu illatlarga qarshi kurashish, uning sabablarini oldini olish bo'yicha jahon
hamjamiyatiga namuna bo'la oladigan darajada o'ziga xos tajriba shakllangan.
Respublikamizda Prezidentimiz boshchiligida hukumatimiz tomonidan ekstremizm va terrorizmga
qarshi kurash borasida jahon hamjamiyati uchun namuna bo'lishi mumkin bo'lgan samarali ishlar
qatorida quyidagilarni qayd etish mumkin:
172
To'g'ri yo'ldan adashganlarni ijtimoiy reabilitatsiya qilish va ularni sog'lom hayotga qaytarish
maqsadida mazkur shaxslar bilan keng jamoatchilikni jalb etgan holda tushuntirish-profilaktika
ishlarini tizimli tashkil qilish, ularni maxsus ro'yxatdan chiqarish bo'yicha mexanizm yaratildi. Mazkur
mexanizmning samarasi sifatida aqidaparastlik g'oyalari ta'siriga tushgan 16 mingdan ziyod
fuqarolarning ichki ishlar organlarining maxsus hisobidan chiqarilishi jamiyatda katta ijobiy rezonans
berdi.
Yoshlarni ilm-ma'rifatga o'rgatish, ularga islom dinining insonparvarlik mohiyati, islom
madaniyatining asl qadriyatlarini etkazish, ma'rifiy islom ta'limoti, buyuk ajdodlarimizning ulkan
ma'naviy merosini chuqur o'rganish, jamiyatda diniy va milliy bag'rikenglik va hamkorlikni
mustahkam qaror toptirish orqali aholi, ayniqsa, yoshlarda aqidaparast g'oyalarga nisbatan mustahkam
ma'naviy himoya qobig'i shakllantirish maqsadida Imom Buxoriy va Imom Termiziy xalqaro ilmiytadqiqot markazlari faoliyati yo'lga qo'yildi. Samarqandda hadis va kalom ilmi maktabi, Buxoroda
tasavvuf maktabi, Qashqadaryoda aqida maktabi, Farg'onada islom huquqi (fiqhi) ilmiy maktablari
ochildi. Shuningdek, Davlat Rahbari darajasida respublikada mavjud diniy konfessiya rahbarlari bilan
muloqotlar uyushtirilib, barcha din vakillariga keng imkoniyatlar yaratib berilmoqda.
Har yili O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining diniy ekstremizmga qarshi kurash,
millatlararo va konfessiyalararo hamkorlikni yanada kuchaytirishga yo'naltirilgan kompleks tadbirlar
dasturi qabul qilinadi. Ushbu dastur doirasida davlat va jamoat tashkilotlari, mahalla yig'inlarida,
aholining turli qatlamlari orasida ekstremizm va terrorizm bilan bog'liq tahdidlarning oldini olishga
qaratilgan seminar, uchrashuv va davra suhbatlari o'tkazish yo'lga qo'yilgan.
Aqidaparastlik g'oyalari tarqalishini oldini olish uchun OAV va boshqa axborot etkazish vositalaridan
samarali foydalanishga urg'u berilmoqda. Xususan, “Diniy ekstremizm – kelajakka tahdid”,
“ekstremizm va terrorizm – taraqqiyot kushandasi”, “Ogoh bo'ling “Sekta”, “Din niqobi ostidagi
axborot xurujlari” nomli bukletlar tayyorlanib, mahallalarga, turli vazirlik, tashkilot va idoralar orqali
aholiga etkazilmoqda.
Xorijdagi mehnat migrantlari, talabalar va vaqtincha istiqomat qilayotgan vatandoshlarimizni
ekstremistik oqimlar ta'siriga tushib qolishini oldini olish yuzasidan zarur tadbirlar amalga
oshirilmoqda. Respublikamizning taniqli ulamolari Rossiya Federatsiyasining Moskva, SanktPeterburg, Ekaterinburg, Novosibirsk va Qozon shaharlari, Chuvash Respublikasi, Sibir o'lkasi,
Sverdlovsk va Omsk viloyatlariga Ukrainaning Kiev shahriga xizmat safariga yuborilib, mazkur
tashriflar davomida o'tkazilgan diniy-ma'rifiy uchrashuvlarda ma'rifiy islom ta'limoti hamda hozirda
buzg'unchi oqimlar tomonidan noto'g'ri talqin qilinayotgan “hijrat”, “jihod”, “shahidlik” kabi
tushunchalarning asl mohiyati haqida keng tushunchalar berilmoqda.
Prezidentimizning BMT Bosh Assambleyasi 72-sessiyasidagi nutqida xalqaro terrorizm va
ekstremizmning ildizini boshqa omillar bilan birga, jaholat va murosasizlik tashkil etishi, shu
munosabat bilan odamlar, birinchi navbatda, yoshlarning ongu tafakkurini ma'rifat asosida
shakllantirish va tarbiyalash eng muhim vazifa ekaniga e'tibor qaratildi.
“ekstremizm g'oyalari ta'siriga tushib qolgan, to'g'ri yo'ldan adashgan fuqarolar ijtimoiy reabilitatsiya
qilinmoqda, ularni sog'lom hayotga qaytarish uchun zarur sharoitlar yaratilmoqda.
Dunyoda terrorizm tahdidlari, ayniqsa, so'nggi yillarda kuchayib borayotgani ularga qarshi, asosan,
kuch ishlatish yo'li bilan kurashish usuli o'zini oqlamayotganidan dalolat beradi.
Bu borada ko'p hollarda tahdidlarni keltirib chiqarayotgan asosiy sabablar bilan emas, balki ularning
oqibatlariga qarshi kurashish bilangina cheklanib qolinmoqda. Shu munosabat bilan odamlar, birinchi
navbatda, yoshlarning ongu tafakkurini ma'rifat asosida shakllantirish va tarbiyalash eng muhim
vazifadir.
Shu nuqtai-nazardan, Prezidentimizning ikki global ahamiyatga ega, ya'ni yoshlarga oid siyosatni
shakllantirish va amalga oshirishga qaratilgan umumlashtirilgan xalqaro huquqiy hujjat — BMTning
“Yoshlar huquqlari to'g'risidagi xalqaro konventsiya”sini ishlab chiqish hamda BMT Bosh
173
Assambleyasining «Ma'rifat va diniy bag'rikenglik» deb nomlangan maxsus rezolyutsiyasini qabul
qilish haqidagi takliflari barcha mamlakatlar tomonidan katta qiziqish bilan qabul qilindi va qo'llabquvvatlandi.
Xulosa sifatida ta'kidlash joizki, mintaqa va umuman dunyodagi vaziyatning murakkabligiga qaramay,
mamlakatimizning yangi islohotlar va rivojlanish davrida Prezident Shavkat Mirziyoev rahnamoligida
amalga oshirib kelinayotgan oqilona ichki va tashqi siyosat hamda xalqimizning kuchli irodasi,
mehnatsevarligi, bag'rikengligi va ma'rifatparvarligi tufayli mamlakatimizda tinchlik va barqarorlik
ta'minlanib kelinmoqda.
Shunday ekan, yurtimizda hukm surayotgan tinch va osuda hayotni asrash, uning mustaqilligi va
barqarorligiga munosib hissamizni qo'shish – har birimizning, shu aziz Vatanda yashayotgan turli
millat va din vakillarining eng asosiy vazifalaridan bo'lmog'i lozim.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
1. Terorizm nima?
2. Ekstrimizm deganda nimalarni tushunasiz?
3. Terorizm va ekstrimizmning xavfi nimada?
4. O’zbekiston terorizmga qarshi kurash yo’lida nima ishlar qilmoqda?
5. Terorizm va Ekstrimizmni oldini olish uchun nimalar qilish zarur?
174
(4-ilova)
26-MAVZU: Tariqatchilik. Din va madaniyat
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
Dars vaqti: 2 soat
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Ўқув машғулот режаси
1.Tariqatchilik
2.Dinvamadaniyat
O’quv mаshg’ulоtining mаqsаdi: “ Tariqatchilik. Din va madaniyat ” to’g’risidа
yaхlit tаsаvvurni shаkllаntirish, bilim va ko’nikmalarni chuqurlashtirish
Pedagogik vazifalar:
O’quv faoliyati natijalari:
Tariqatchilik. Din va madaniyat
haqida ma'lumot
Tariqatchilik. Din va madaniyat
izоhlаb bеrаdilаr.
Vаtаnpаrvаr, fidоyi vа bаrkаmоl Vаtаnpаrvаr, fidоyi vа bаrkаmоl shахslаrni
shахslаrni tаrbiyalаshning аhаmiyatini tаrbiyalаsh
dаvr
tаlаbi
ekаnligini
tushuntirаdi.
tushuntirаdi.
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
BBB usuli. Baholash mezonlari
Jamoaviy.
Doska,
ma’ruza
matni,
tarqatma
materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
Talaba
Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar bilan
jonlantiradi
175
Tinglaydilar
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
Yangi mashg’ulot rejasi, uning
Tinglaydi va
maqsadlari va rejalashtirilgan natijalarini
mavzuni
yozib oladi
aytadi hamda ularni o’rganishning
ahamiyatini izohlaydi.
2.1
Yangi mavzuning bayoni
Talabalar berilgan
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2savollarga javob
ilova)
beradilar va yozib
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
oladilar
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4ilova)
O’z mustaqil
fikirlarini yozishadi
O’z mustaqil
fikirlarini
bildirishadi
Aqliy hujum
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
Tinglaydilar va
savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni o`qib
kelish, mavzuga oid savollarga javob topish (5ilova)
Berilgan vazifani
yozib olishadi.
1-ilova
Bаhs-munоzаrаgа qаtnаshuvchilаrni bаhоlаsh mеzоnlаri
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
1.
2.
3.
Mа’ruzаchilаrning ismi vа shаrifi
1
2
3
4
1
2
3
4
Mа’ruzаning mаzmuni: (1,5)
- mаvzugа to’g’ri kеlаdi (0,5)
- kеtmа-kеt, mаntiqаn vа аniq bаyon
etildi (0,5 bаll)
- аniq хulоsа chiqаrildi (0,5)
Mа’lumоtlаrni
tаqdim
etishdа
vоsitаlаrdаn fоydаlаnildi (ko’rgаzmа)
(0,4)
Rеglаmеntgа riоya etdi (0,1)
Jаmi:
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
176
Yangi mavzu bayoni:
MAVZU: Tariqatchilik. Din va madaniyat
Reja:
1. Tariqatchilik
2. Din va madaniyat
Tariqat (arabcha — yoʻl, usul) — tasavvufga xos tushuncha. Unga koʻra, sufiy yoki solik
tirikchilikning barcha tashvishlaridan voz kechishi, doim kambagʻallikda qanoat qilib yashashi,
tarkidunyo qilishi, har narsani xudodan deb bilishi, xudoni sevishi va unga intilishi, ixtiyorini pir,
murshidga topshirishi lozim. Bundan tashqari T. tushunchasi koʻproq tasavvuf yoʻnalish (suluk)i,
tarmogʻi maʼnosida qoʻllaniladi. Tarixda tasavvuf tariqatlarini notoʻgʻri tushunish va talqin qilish
natijasida baʼzi mutaassiblikka berilish holatlari ham kuzatilgan. Tasavvufda T. koʻp boʻlgan, mas.,
tayfuriya, qodiriya, suhravardiylik, bektoshiya va boshqa Oʻrta Osiyoda naqshbandiya, kubroviylik,
yassaviylik T.lari tarqalgan.
Tariqat (arabcha: ‫ طري قه‬yoʻl, usul) — so’fiylikka xos tushuncha. Uch maʼnoda ishlatiladi: 1) umuman
soʻfiylik yoʻli; 2) soʻfiylikning muayyan tarmogʻi, yoʻnalishi; 3) soʻfiylik bosqichlaridan biri. Lekin
Tariqatni soʻfiylik yoʻnalishlari (suluklari), tarmoqlari maʼnosida qoʻllash kengroq tarqalgan.
Soʻfiylikning bosqichi sifatida Tariqat soʻfiylar oldiga qoʻyiladigan oʻziga xos talablar majmuasini,
xilma-xil ruhiy-jismoniy xatti-harakatlarni oʻz ichiga oladi. Tariqatga qadam qoʻyish — tirikchilikning
barcha tashvishlaridan voz kechish hamda ixtiyorni pir-murshid (eshon)ga topshirishdan boshlanadi.
Undan keyin Tariqat yoʻlida soʻfiy yana bir necha bosqich (maqom)larni, jumladan doim
kambagʻallikda, tasodifiy rizq hisobiga yashash (faqr), tarki dunyo qilish (zuhd), har narsani faqat
xudoga solish (tavakkul), uni sevish va unga intilish (muhabbat, shavq) va boshqa bosqichlarni oʻtaydi.
Soʻfiylikning baʼzi yoʻnalishlari insonni nafaqat zohidlik, balki mutaassiblik yoʻliga ham yetaklaydi.
Soʻfiylikda Tariqatlar gʻoyatda koʻp boʻlgan. Hozirgacha ayrim Sharq mamlakatlarida saqlanib
kelayotgan qodiriya (Eron va Afgʻonistonda), rifoiya (Eron), tayfuriya (arab mamlakatlari), mavlaviya
(Turkiya), chishtiya (Hindiston, Pokiston), bektoshiya (Turkiya), safaviya (Eron) va boshqa shular
jumlasidandir. Oʻrta Osiyoda esa, ilgaridan naqshbandiylik, kubroviylik,yassaviylik tariqatlari
tarqalgan.
Din (arab. — eʼtiqod, ishonch, itoat) — Alloh ga, gʻayritabiiy kuchlar mavjudligiga ishonish. D.
muayyan taʼlimotlar, his-tuygʻular, toat-ibodatlar va diniy tashkilotlarning faoliyatlari orqali namoyon
boʻladigan, olam, hayot yaratilishini tasavvur qilishning alohida tarzi, uni idrok etishning oʻziga xos
usuli. D.ning paydo boʻlishi haqida yagona fikr yoʻq. Islom dini taʼlimotiga koʻra, D. — Alloh
tomonidan oʻz paygʻambarlari orqali bashariyat olamiga joriy etilajagi zarur boʻlgan ilohiy
qonunlardir. Tabiat va insonni yaratgan, ayni vaqtda insonga toʻgʻri, haqiqiy hayot yoʻlini
koʻrsatadigan va oʻrgatadigan ilohiy qudratga ishonchni ifoda etadigan taʼlimotdir.
Madaniyat inson faoliyati va shu faolliyatning ahamiyatini belgilovchi ramziy qurilmalar va asarlar
majmuidir. Madaniyat musiqa, adabiyot, badiiy tasvir, meʼmorchilik, teatr, kinematografiya, turmush
tarzi kabi faoliyatlarda namoyon boʻlishi mumkin. Antropologiyada "madaniyat" atamasi ostida
mahsulotlar va ularni ishlab chiqarish, estetik maʼno berish, hamda shu jarayonlarga bogʻlangan
ijtimoiy munosabatlar tushuniladi. Bu maʼnoda madaniyat oʻz ichiga sanʼat, fan va maʼnaviy tizimlarni
oladi.
Madaniyat — jamiyat, inson ijodiy kuch va qobiliyatlari tarixiy taraqqiyotining muayyan darajasi.
Kishilar hayoti va faoliyatining turli koʻrinishlarida, shuningdek, ular yaratadigan moddiy va maʼnaviy
boyliklarda ifodalanadi. "M." tushunchasi muayyan tarixiy davr (antik M.), konkret jamiyat, elat va
millat (oʻzbek M.i), shuningdek, inson faoliyati yoki turmushining oʻziga xos sohalari (mas, mehnat
M.i, badiiy M., turmush M.i)ni izoxlash uchun qoʻllaniladi. Tor maʼnoda "M." atamasi kishilarning
faqat maʼnaviy hayoti sohasiga nisbatan ishlatiladi.
177
Ijodiy faoliyat
(3 ilova)
Tariqatni siz qanday tushunasiz?
Tariqat
27-MAVZU: Zamonaviy axborot tarmoqlari va din omili
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
Dars vaqti: 2 soat
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Ўқув машғулот режаси
1. Zamonaviy axborot tarmoqlari
2.Din omili
O’quv mаshg’ulоtining mаqsаdi: Zamonaviy axborot tarmoqlari va din omili”
to’g’risidа yaхlit tаsаvvurni shаkllаntirish, bilim va ko’nikmalarni chuqurlashtirish
O’quv faoliyati natijalari:
Pedagogik vazifalar:
Zamonaviy axborot tarmoqlari va din
omili haqida ma'lumot
Zamonaviy axborot tarmoqlari va din omili
izоhlаb bеrаdilаr.
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
BBB usuli. Baholash mezonlari
Jamoaviy.
Doska,
ma’ruza
matni,
tarqatma
materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
178
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
Talaba
Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar bilan
jonlantiradi
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
Tinglaydilar
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
Yangi mashg’ulot rejasi, uning
Tinglaydi va
maqsadlari va rejalashtirilgan natijalarini
aytadi hamda ularni o’rganishning mavzuni yozib oladi
ahamiyatini izohlaydi.
2.1
Yangi mavzuning bayoni
Talabalar berilgan
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2savollarga javob
ilova)
beradilar va yozib
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
oladilar
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4ilova)
O’z mustaqil
fikirlarini yozishadi
O’z mustaqil
fikirlarini
bildirishadi
Aqliy hujum
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
Tinglaydilar va
savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni o`qib
kelish, mavzuga oid savollarga javob topish (5ilova)
Berilgan vazifani
yozib olishadi.
1-ilova
Bахs-munоzаrаgа qаtnаshuvchilаrni bаhоlаsh mеzоnlаri
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
Mа’ruzаchilаrning ismi vа shаrifi
1
1.
Mа’ruzаning mаzmuni: (1,5)
- mаvzugа to’g’ri kеlаdi (0,5)
179
2
3
4
- kеtmа-kеt, mаntiqаn vа аniq bаyon
etildi (0,5 bаll)
- аniq хulоsа chiqаrildi (0,5)
Mа’lumоtlаrni
tаqdim
etishdа
vоsitаlаrdаn fоydаlаnildi (ko’rgаzmа)
(0,4)
Rеglаmеntgа riоya etdi (0,1)
Jаmi:
2.
3.
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
1
2
3
4
(2-ilova)
.
Yangi mavzu bayoni:
MAVZU: Zamonaviy axborot tarmoqlari va din omili
Reja:
1. Zamonaviy axborot tarmoqlari
2. Din omili
Radio, televideniye, telefon, internet kabi axborot tarmoqlari orqali uzatilayotgan ma’lumotlar turli
ko‘rinishga ega. Ular orasida matn, surat, video, turli belgilar tizimi va boshqalar mavjud.
Kinematografiya bugungi kunda ma’lumot uzatishning eng intensiv usuliga aylandi. Kino nafaqat
ma’lumot uzatish, balki tarbiyalash, mafkura, dunyoqarash va e’tiqodni shakllantirish vazifasini
bajarmoqda. Yurtimizda mustaqillik yillarida yosh avlodni yuksak insoniy fazilatlar ruhida
tarbiyalashga qaratilgan ko‘plab filmlar yaratildi. Ular, asosan, alloma ajdodlarimiz hayoti, ilmiy
faoliyati, fikriy-ma’rifiy merosini xalqimizga yetkazib berishga, zamondoshlarimizning o‘z Vatani,
xalqi, insoniy qadriyatlarini himoya qilishdagi ko‘rsatgan qahramonliklarini yoritib berishga
bag‘ishlangan. Mazkur kinofilmlarni ko‘rgan tomoshabinlar ulardan estetik zavq, ilm-ma’rifat bilan
birga xayrli ishlarga shijoat va kuch-g‘ayrat oladilar. Ammo guruch kurmaksiz bo‘lmaganidek, barcha
kinofilmlar har doim ham insonlarga ilm-ma’rifat tarqatish, yaxshi ishlarga undash, umuminsoniy
qadriyatlarni targ‘ib etishga xizmat qilmayapti.
Bugungi kunda kino olami va ularning insonlar ongiga ta’siri ortib bormoqda. Kinoning odamlarga
ijobiy ta’siri bisyor. Ammo «parda ortida» ular bilan bog‘liq bo‘lgan qator salbiy jihatlar ham mavjud.
Chunki tomoshabin kinoni ko‘rib o‘tirar ekan, uning umumiy ma’nosini tushunishdan tashqari, botiniy
ma’no ham kasb etishini, to‘g‘risi, ko‘pchiligimiz tasavvur qilmaymiz. Eng qizig‘i, voqea va hodisalar
tomoshabinning ongiga xuddi real voqelikda bo‘layotgan hodisalardek kirib keladi. Asta-sekin, ya’ni
kino voqealarining davomida tomoshabin xayoliga ham kelmaydigan holatlarni shunaqa ideallikda
gavdalantiradiki, natijada u kinodagi voqelikka ishonib ketadi. Agar 3D formatidagi filmlar bo‘lsa,
filmning ishtirokchisiga aylanadi. Texnika taraqqiyotidan salbiy maqsadlarda foydalanadigan kimsalar
ham bor. Ular hali dunyoqarashi to‘liq shakllanmagan bolalarning ongini zaharlashga urinishadi.
Masalan, ayrim multfilmlarning asosiy mazmuni yovuz hislatga ega pastkash, xudbin odamning to‘g‘ri
yo‘lga qaytishi, mehribon odamga aylanishi haqida bo‘lsa-da, lekin tub ma’nosida bolada
buzg‘unchilik, hayosizlik, yovuzlik qilishga osongina kirishib ketishga moyil bir qancha jihatlar
bo‘lishi ko‘zga tashlanadi. Yana shunaqangi filmlar borki, ularni ko‘rgan bolalarda suitsidga moyillik
kuchayadi,
ular xayolparast bo‘lib qoladilar.
180
Hozir g‘oyaviy qarama-qarshiliklar murakkab tus olgan, mafkura poligonlari yadro poligonlaridan
kuchliroq bo‘lib borayotgan davrdir. Yuzdan ortiq xalqaro kanallar oynayi jahon hamda global tarmoq
orqali mafkuraviy xurujlar bilan tahdid solib turgan davrda yashamoqdamiz. Internet virtual, ammo
obyektiv hodisadir. Uning hayotimizga kirib kelishiga to‘siq qo‘yib bo‘lmaydi. Shuningdek, virtual
messenjerlar orqali tarqatiladigan mafkuraviy tahdidlarga hech qanday chegara to‘sqinlik qila olmaydi.
Internet orqali ijobiy ma’lumotlar bilan birga inson xulq-odobiga salbiy ta’sir etuvchi axborotlar ham
uzatilayotgani aniq. Axborot vositalaridan g‘arazli maqsadda foydalanish, aholi ongiga salbiy ta’sir
o‘tkazish orqali siyosiy va iqtisodiy hukmronlikka erishishga urinish axborotlar urushi deyiladi.
Axborotlar urushi shaxs yoki mamlakatning tinchligiga tahdid solgan holda, unga bosim o‘tkazishda
namoyon bo‘ladi. Axborotlar urushi ijtimoiy, siyosiy, etnik va boshqa tizimlarning o‘z manfaatlari
yo‘lida bir-birlariga ochiq va yashirin maqsadli ta’sirlarini ham qamrab oladi. Masalan, jangarilar
o‘zlarining qabih maqsadi yo‘lida internetdan ustalik bilan foydalanmoqda. Buzg‘unchi guruhlar
tomonidan amalga oshirilayotgan insoniyatga qarshi jinoyatlar ommaviy axborot vositalari, ayniqsa,
internet orqali ko‘p namoyish etilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014-yil 20-yanvardagi «Diniy mazmundagi
materiallarni tayyorlash, olib kirish va tarqatish sohasidagi faoliyatni amalga oshirish tartibini
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 10-sonli qarori bilan «O‘zbekiston Respublikasi
hududida diniy mazmundagi materiallarni tayyorlash, olib kirish va tarqatish faoliyatini amalga
oshirish tartibi to‘g‘risida»gi hamda «Diniy mazmundagi materiallarni davlat dinshunoslik
ekspertizasidan o‘tkazish tartibi to‘g‘risida»gi nizomlar tasdiqlandi. Ushbu nizomlar O‘zbekiston
Respublikasi hududida diniy mazmundagi materiallarni tayyorlash, olib kirish va tarqatish bo‘yicha
faoliyatni amalga oshirish tartibini, diniy mazmundagi materiallarni davlat dinshunoslik
ekspertizasidan o‘tkazish tartibi, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi hududida tayyorlash, olib
kirish va tarqatishga mo‘ljallangan diniy mazmundagi materiallarning davlat dinshunoslik
ekspertizasini amalga oshirishda ishtirok etuvchi tomonlarning huquq va majburiyatlarini belgilaydi.
Savol va topshiriqlar
1. Axborot deganda nimani tuhundingiz? Axborotning qanday salbiy va ijobiy tomonlari mavjud?
2. Inson ongi uchun kurashda axborotlarning o‘rni nimada?
3. Nima deb o‘ylaysiz, inson axborot iste’moli madaniyatiga ega bo‘lishi shartmi?
4. Kinofilmlarning inson hayotiga ta’siri qanday?
5. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014-yil 20-yanvardagi «Diniy mazmundagi
materiallarni tayyorlash, olib kirish va tarqatish sohasidagi faoliyatni amalga oshirish tartibini
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 10-sonli qarori bilan «O‘zbekiston Respublikasi
hududida diniy mazmundagi materiallarni tayyorlash, olib kirish va tarqatish faoliyatini amalga
oshirish tartibi to‘g‘risida»gi hamda «Diniy mazmundagi materiallarni davlat dinshunoslik
ekspertizasidan o‘tkazish tartibi to‘g‘risida»gi nizomlar qanday harakatlarni tartibga solar ekan?
Mazkur nizomlarning matnlarini olib o‘qing va mazmunini tushuntirib bering.
Ijodiy faoliyat
(3 ilova)
181
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
(4-ilova)
1. Zamonaviy axborot tarmoqlariga nimalar kiradi?
2. Din deganda nimalarni tushunasiz?
3. Dunyo dinlari haqida nimalarni bilasiz?
28-MAVZU: Missionerlik va prozelitizmning yoshlar ongi va kelajakka ta’siri
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
Dars vaqti: 2 soat
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
Ўқув машғулот режаси
1.Missionerlik haqida tushuncha
2.Prozelitizm
3.Missionerlik va prozelitizmning
yoshlar ongi va kelajakka ta’siri
O’quv mаshg’ulоtining mаqsаdi: Missionerlik va prozelitizmning yoshlar ongi va
kelajakka ta’siri” to’g’risidа yaхlit tаsаvvurni shаkllаntirish, bilim va ko’nikmalarni
chuqurlashtirish
O’quv faoliyati natijalari:
Pedagogik vazifalar:
Missionerlik va prozelitizmning yoshlar Missionerlik va prozelitizmning yoshlar
ongi
va
kelajakka
ta’siri ongi
va
kelajakka
ta’siri
xaqida ma'lumot
izоhlаb bеrаdilаr.
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
BBB usuli. Baholash mezonlari
Jamoaviy.
Doska,
ma’ruza
matni,
tarqatma
materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
Talaba
Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
182
Tinglaydilar
O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar bilan
jonlantiradi
2-bosqich.
Asosiy
qism.
(55 daqiqa)
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
Yangi mashg’ulot rejasi, uning
Tinglaydi va
maqsadlari va rejalashtirilgan natijalarini
mavzuni
yozib oladi
aytadi hamda ularni o’rganishning
ahamiyatini izohlaydi.
2.1
Yangi mavzuning bayoni
Talabalar berilgan
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2savollarga javob
ilova)
beradilar va yozib
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
oladilar
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4ilova)
O’z mustaqil
fikirlarini yozishadi
O’z mustaqil
fikirlarini
bildirishadi
Aqliy hujum
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
Tinglaydilar va
savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni o`qib
kelish, mavzuga oid savollarga javob topish (5ilova)
Berilgan vazifani
yozib olishadi.
1-ilova
Bахs-munоzаrаgа qаtnаshuvchilаrni bаhоlаsh mеzоnlаri
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
1.
2.
3.
Mа’ruzаchilаrning ismi vа shаrifi
1
2
3
4
1
2
3
4
Mа’ruzаning mаzmuni: (1,5)
- mаvzugа to’g’ri kеlаdi (0,5)
- kеtmа-kеt, mаntiqаn vа аniq bаyon
etildi (0,5 bаll)
- аniq хulоsа chiqаrildi (0,5)
Mа’lumоtlаrni
tаqdim
etishdа
vоsitаlаrdаn fоydаlаnildi (ko’rgаzmа)
(0,4)
Rеglаmеntgа riоya etdi (0,1)
Jаmi:
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
(2-ilova)
183
Faollashtiruvchi savollar.
Nafosatning inson hayotidagi o‘rni nimada?
Qanday insonlarga nisbatan «nafosatli» so‘zini ishlatamiz?
Go‘zallikni siz qanday tushunasiz?
Tadbirkorlar, milliy hunarmadlar tomonidan tayyorlangan buyumlarga nisbatan nafosat bilan ishlanibdi,
degan iboralarni eshitganmisiz?
Nafosatning ma’naviyat bilan qanday aloqadorligi bor?
Mazkur rasmlarni nafosat tushunchasi bilan bog‘lang.
Yangi mavzu bayoni:
MAVZU: Missionerlik va prozelitizmning yoshlar ongi va kelajakka ta’siri
Reja:
1. Missionerlik haqida tushuncha
2. Prozelitizm
3. Missionerlik va prozelitizmning yoshlar ongi va kelajakka ta’siri
Missionerlik so‘zi asli lotincha bo‘lib, «yuborish», «vazifa topshirish» degan ma’nolarni anglatadi.
Missionerlik bilan yonma-yon ishlatiladigan prozelitizm esa, to‘g‘ridan-to‘g‘ri biron bir
dinga ishongan fuqaroni o‘z dinidan voz kechishga va o‘zga dinni qabul qilishga qaratilgan
harakatlarni anglatadi. U o‘z mohiyatiga ko‘ra missionerlikning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Ma’lumotlarga ko‘ra, dunyodagi umumiy missionerlarning 2/3 qismini xristian
missionerlari tashkil etadi. Dastlabki xalqaro xristian missiyalari, 1910 yilda SHotlandiyaning
Edinburg shahrida paydo bo‘lgan edi. Bugungi kunda yuzlab shunday maqomga ega missiyalar
faoliyat ko‘rsatmoqda. Ularni yanada rivojlantirish, etarli moddiy, ma’naviy va inson resurslari
bilan ta’minlash juda yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Odatda, xalqaro missiyani tashkillashtirishda
ma’lum bir konfessiyaning barcha shaxobchalari qatnashadi. Masalan, tashkilotning nashriyoti
uni tegishli adabiyotlar bilan ta’minlasa, tadqiqot markazi muayyan mamlakat aholisi, uning
hayot tarzi, urf-odatlari, zaif tomonlari haqidagi ma’lumotlarni yig‘ish va diniy adabiyotlarni
mahalliy tillarga tarjima qilish bilan shug‘ullanadi. Missiyani moddiy-moliyaviy ta’minlashda
ishlab chiqarish tuzulmalarining, missioner kadrlar tayyorlash va ko‘ngilli homiylarni topishda
missionerlik bazalarining ahamiyati beqiyosdir. Mana shunday kuch va tayyorgarlik bilan
xalqaro missiya istalgan mamlakatda tegishli targ‘ibot-tashviqot ishlarini samarali tashkil
etishiga shubha qilmasa ham bo‘ladi.
Ayni damda, missionerlik faoliyati bilan faol shug‘ullanishga harakat qilayotganlar
orasida bahoiylar, krishnachilar bilan bir qatorda yangi paydo bo‘lgan sektalar borligini ham
ta’kidlash zarur. Sekta bu – faqat o‘zini haq din, insonlarni najotga etkazuvchi deb da’vo
qiladigan, aslida esa muayyan siyosiy va iqtisodiy maqsadlarni ko‘zlaydigan guruh hisoblanadi.
Psixologlar mazkur sektalarni «ommaviy ijtimoiy-psixologik qirg‘in quroli» deb ta’riflaydilar.
Diniy sekta deganda ma’lum bir dindagi rasmiy aqidalarga zid ravishda ajralib chiqqan
yoki mavjud dinlar va konfessiyalarga umuman aloqasi bo‘lmagan holda din bayrog‘i ostida
faoliyat ko‘rsatadigan guruhlar tushuniladi. Bugungi kunda missionerlik faoliyati bilan asosan
turli sektalar shug‘ullanadi. Hozirgi kunda taxminan 5000 ta sektaning faoliyati aniqlangan.
Ma’lumotlarga ko‘ra, mamlakatimiz bilan chegaradosh bo‘lgan davlatlarda «Bogorodichiy
sentr», «Serkov ob’edineniya», «Serkov Iisusa», «Serkov Novogo Zaveta», «Beloe bratstvo»,
«Bojestvennыy orden Pervogo Angela», «Farxat ata», «Dianetika» kabi yuzlab diniy sektalar
faoliyat olib bormoqda. Iblisga ibodat qilishga asoslangan «Satanizm» sektasi ham ayrim qo‘shni
respublikalarda keng tarqalmoqda. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra, o‘ta xavfli bo‘lgan mazkur
sektaning Rossiyada 100 ming, Er yuzida 5 milliondan ortiq tarafdori bor.
Mazkur sektalar aholining diniy bilimlari pastligidan foydalanib, oxiratning yaqinligi
184
bilan qo‘rqitish hamda asosan yoshlar va moddiy ahvoli nochor bo‘lganlar ichida tashviqot olib
borish yo‘li bilan o‘z tarafdorlarini ko‘paytirishga harakat qilmoqda.
2. Missionerlik faoliyatida ijtimoiy tabaqalar bilan ishlash strategiyasi. Missionerlar
makon va zamonga moslashgan holda o‘z uslub va vositalarini doimiy takomillashtirib
kelganlar. So‘nggi vaqtlarda ular ma’lum bir ijtimoiy qatlamni ajratib olib, maqsadli ish olib
borishga intilmoqdalar. Jumladan, missionerlar asosiy e’tiborni aralash millat vakillaridan iborat
oilalarning a’zolari, ilgari hech bir dinga e’tiqod qilmagan, og‘ir xastalikka, judolikka, moddiy
qiyinchilikka duch kelgan, axloq tuzatish muassasalaridan chiqib kelgan, ya’ni moddiy va
ma’naviy ko‘makka muhtoj kishilarga qaratmoqdalar.
Ziyolilarning turli qatlamlari ichida san’at sohasi xodimlari, kutubxonachilar, o‘rta
maktab o‘qituvchilari, turli idoralar xizmatchilari faol missionerlik targ‘iboti ob’ekti sifatida
tanlanayotganini ham qayd etish lozim. Bunday yondashuvda o‘ziga xos mantiq bor. Masalan,
prozelit san’atkor san’atning hissiy-emotsional ta’sir quvvatidan foydalanib, e’tiqodiy bosim
o‘tkazishda yuqori samaradorlikka erishishi mumkin bo‘lsa, e’tiqodini o‘zgartirgan
kutubxonachida esa «o‘lja» sifatida tanlanganlar bilan yakka tartibda ishlash imkoniyati
mavjud bo‘ladi.
Missionerlarga tabiatan ishonuvchan, tashqi ta’sirga moyil bo‘lgan va ayni paytda,
hayotda sabr-bardoshli va fidoiy bo‘lish bilan bir qatorda hamisha ma’naviy-ruhiy
ko‘makka, qo‘llab-quvvatlashga ehtiyoj sezadigan ayollarga ham alohida e’tibor bilan
qaramoqdalar. Ularning maqsadi jamiyatda beqarorlikni keltirib chiqarish, ijtimoiy va
milliy totuvlik asoslariga rahna solishdir.
Qayd etilgan misollar ham missionerlik ob’ekti sifatida tanlanayotgan qatlamlar doirasi
muntazam ravishda kengayib borayotganini ko‘rsatadi.
Missionerlikda yoshlarga alohida e’tibor berilishining sabablari. YOshlarning faol
ijtimoiy kuchga aylanib borayotgani bugungi kunda ularning turli mafkuraviy ta’sir va
tazyiqlarning asosiy ob’ektiga aylanishiga olib keldi. Bunda ularning jamiyatning hali etarli
tajribaga ega bo‘lmagan, tashqi ta’sirlarga tez beriluvchan va ayni paytda, eng harakatchan
qatlami ekani inobatga olinmoqda.
Missionerlikning taniqli nazariyotchisi Patrik Djonstoun talaba yoshlarni missionerlik
faoliyatining asosiy ob’ekti deb qarab, o‘zining «Dunyo operatsiyasi» kitobida shunday yozadi:
«Butun dunyoda universitet va kollejlarda 37 million talaba tahsil oladi. Ularning ko‘plari 20
yildan so‘ng yirik mansablarni egallashadi». Ushbu fikrlar missionerlarning jamiyatning ertangi
kunini belgilab beradigan avlod ongini egallash, nazorat qilishni ko‘zlab ish yuritayotganini
anglash imkoniyatini beradi.
Xayriya yordamlari ko‘rsatish ham missionerlikdagi eng qadimiy va samarali usullardan
biri hisoblanadi. Bunda turli tadbirlar uyushtirilib, ularga asosan yoshlar jalb etiladi. Beg‘araz
deya taqdim etilayotgan, aslida jamiyatning yordamga muhtoj qatlamlarini aniqlash va so‘ngra
ular bilan maqsadli ish olib borishni ko‘zlaydigan bunday harakatlar hatto «YAngi yil»,
«Navro‘z», «Xotira va qadrlash kuni» kabi xalqimizda keng nishonlanadigan bayramlar
davomida ham g‘arazli maqsadlarda amalga oshirilishi kuzatilgan. Missionerlar o‘zlari
ko‘rsatayotgan «yordamni» shu bayramlar ruhiga moslashtirishga ham harakat qilmoqda.
Uyma-uy yurib «Xushxabar» etkazish usulining o‘ziga xos xususiyatlari. Bu usul
missionerlarga odamlar bilan kunning dolzarb masalalari haqida suhbatlashish, ularning
dardlariga qiziqish bildirish va ushbu muammolardan chiqish yo‘llarini ko‘rsatib berishni taklif
qilib, o‘z tashkilotlariga jalb qilishga asoslanadi. Bu missionerlikni amalga oshirishda eng yaxshi
samara beradigan va katta mablag‘ talab qilmaydigan usullardan biri hisoblanadi. Masalan,
ushbu usuldan faol foydalayotgan «Iegovo shohidlari» oqimi a’zolari, o‘zlarini go‘yoki, Iso
Masih o‘z havoriylariga buyurgan yo‘ldan foydalanayotganlarini da’vo qilib, muayyan hududda
«tayanch nuqta»ni shakllantirish va unga suyangan holda yaqin qo‘shnilar orasida uyma-uy yurib
adabiyotlarni tarqatish, maktab o‘quvchilari va yoshlar orasida targ‘ibot ishlarini olib borishga
alohida e’tibor bermoqda. Bunday maqsadli faoliyat natijasida iegovochilar soni yildan yilga
185
ortib bormoqda va bugungi kunda dunyo bo‘yicha qariyb 7 millionni tashkil etmoqda.
Ta’lim-tarbiya sohasidagi missionerlikdan ko‘zlangan maqsadlar. Ta’lim tizimi
bosqichlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik tufayli g‘oya va qarashlarni singdirishdagi tadrijiylik
ta’minlanadi. SHu bilan birga, talim jarayonida amalga oshirilgan targ‘ibot natijalarini bevosita
tekshirib ko‘rish va uni takomillashtirib borish imkoniyati ham mavjud. Bu kabi xususiyatlar
missionerlarning ta’lim tizimiga alohida e’tibor bilan qarashini keltirib chiqarmoqda.
Adventistlarning dunyo bo‘yicha 5000 dan ortiq o‘quv markazlariga, pyatidesyatniklikning eng
yirik oqimlaridan biri – «Xudo assambleyalari» cherkovlari bir necha kollej va Bibliya
maktablariga egalik qilayotgani ham aynan shu bilan izohlanadi.
Jumladan, O‘zbekiston istiqlolining dastlabki yillarida missionerlar turli volantyor
tashkilotlar niqobi ostida mamlakatimiz ta’lim tizimiga kirib olishga uringanlari kuzatilgan. Ular
yurtimizdagi mavjud ta’lim muassasalarida turli til, kompyuter, sport to‘garaklari tashkil etish
niqobi ostida talaba va o‘quvchilar orasida o‘z dinlarini targ‘ib qilishga harakat qilgan.
SHuningdek, missionerlik tashkilotlari o‘z dinlarini targ‘ib qilishda audio, video va
elektron mahsulotlar, gazeta va jurnallar, teledasturlar, internetda onlayn o‘quv kurslari tashkil
etish yo‘llaridan ham foydalanmoqda. Ommaviylik, davriylik, o‘quvchilar auditoriyasining
kengligi tufayli gazeta va jurnallar missionerlar tomonidan o‘z qarash va g‘oyalarini singdirish
quroli sifatida qo‘llanilmoqda.
Ijodiy faoliyat
(3 ilova)
Missionerlikni siz qanday tushunasiz?
Ta’rifi
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
(4-ilova)
1. Missionerlik nima?
2. Prezelitizm haqida nimalarni bilasiz?
29-MAVZU: Diniy bag’rikenglik madaniyati va konfessiyalararo muloqot.
1.1. Mashg’ulotni olib boorish texnologiyasi
Dars vaqti: 2 soat
Talabalar soni 30 nafagacha
Mashg’ulot shakli
Nazariy, amaliy
186
Ўқув машғулот режаси
1. Diniy bag’rikenglik
madaniyati
2.Konfessiyalararo
muloqot.
O’quv mаshg’ulоtining mаqsаdi: Diniy bag’rikenglik
madaniyati va konfessiyalararo muloqot” to’g’risidа yaхlit
tаsаvvurni shаkllаntirish, bilim va ko’nikmalarni chuqurlashtirish
O’quv faoliyati natijalari: Estetikaning boshqa fanlar bilan o’zaro
munosabatini aytib bеrаdilаr. Vаtаnpаrvаr, fidоyi vа bаrkаmоl
shахslаrni tаrbiyalаsh dаvr tаlаbi ekаnligini tushuntirаdi.
Pedagogik vazifalar:
O’quv faoliyati natijalari:
Diniy bag’rikenglik madaniyati va konfessiyalararo muloqot Diniy bag’rikenglik madaniyati
xaqida ma'lumot
va konfessiyalararo muloqot
izоhlаb bеrаdilаr.
O’qitish metodlari
O’qitish shakillari
O’qitish vositalari
O’qitish sharoiti
Qaytar aloqaning usul va vositalari
BBB usuli. Baholash mezonlari
Jamoaviy.
Doska, ma’ruza matni, tarqatma
materiallar.
O’quv xonasi.
Og’zaki nazorat, savol-javob.
1.2. Mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’qituvchi
1-bosqich.
Mavzuga
kirish
qismi.
(15 daqiqa)
Talaba
Tashkiliy qism:
O’quvchiar bilan salomlashadi
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini
tekchiradi
Yo’qlama qiladi
Baholash mezonlarini yetkazadi (1-ilova)
O’tgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning
bilimlarini suhbat shaklidagi savollar bilan
jonlantiradi
2-bosqich.
Asosiy
qism.
2.1
Tinglaydilar
Tinglaydi va
savollarga javob
beradi.
Yangi mashg’ulot rejasi, uning
Tinglaydi va
maqsadlari va rejalashtirilgan natijalarini
aytadi hamda ularni o’rganishning mavzuni yozib oladi
ahamiyatini izohlaydi.
Yangi mavzuning bayoni
Talabalar berilgan
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar (2savollarga javob
ilova)
187
(55 daqiqa)
2.2 Ijodiy faoliyat (3-ilova)
beradilar va yozib
oladilar
2.6 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar (4ilova)
O’z mustaqil
fikirlarini yozishadi
O’z mustaqil
fikirlarini
bildirishadi
Aqliy hujum
3-bosqich.
Yakuniy
qism.
(10 daqiqa)
3.1. Mavzuning yakuniy qismi bo’yicha xulosa
qilinadi
Tinglaydilar va
savollar beradi
3.2 Talabalarning faoliyati tahlil qilinadi va
baholanadi
3.3 Uyga vazifa beriladi. O`tilgan mavzuni o`qib
kelish, mavzuga oid savollarga javob topish (5ilova)
Berilgan vazifani
yozib olishadi.
1-ilova
Bахs-munоzаrаgа qаtnаshuvchilаrni bаhоlаsh mеzоnlаri
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
Mа’ruzаchilаrning ismi vа shаrifi
1
2
3
4
1
2
3
4
Mа’ruzаning mаzmuni: (1,5)
- mаvzugа to’g’ri kеlаdi (0,5)
- kеtmа-kеt, mаntiqаn vа аniq bаyon
etildi (0,5 bаll)
- аniq хulоsа chiqаrildi (0,5)
Mа’lumоtlаrni
tаqdim
etishdа
vоsitаlаrdаn fоydаlаnildi (ko’rgаzmа)
(0,4)
Rеglаmеntgа riоya etdi (0,1)
Jаmi:
1.
2.
3.
Bаhоlаsh mеzоnlаri vа ko’rsаtkichlаri
(2-ilova)
\.
Yangi mavzu bayoni:
MAVZU: Diniy bag’rikenglik madaniyati va konfessiyalararo muloqot.
Reja:
1. Diniy bag’rikenglik madaniyati
2. Konfessiyalararo muloqot.
188
Har qanday mamlakatda jamiyat xavfsizligi va mamlakat barqarorligini ta’minlashda eng
avvalo, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Xususan,
mazkur holatlar yurtimizda o‘ziga xos yondashuvni taqoza etadi. Ayniqsa, ko‘p millatli
mamlakatimizda tinchlik, xotirjamlik va barqarorlikni ta’minlanishi o‘z navbatida osuda hayotni hukm
surishiga zamin yaratadi. Millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglik milliy mafkuramizning asosiy
g‘oyalaridan biri hisoblanadi. O‘tmishdan ma’lumki, yurtimizda azaldan zardushtiylik, buddaviylik,
nasroniylik, moniylik hamda islom dini vakillari o‘zaro inoq va tinch – totuvlikda istiqomat qilishgan.
Xususan, yurtimizdagi madaniyat markazlari hisoblangan ko‘plab shaharlarda masjid, cherkov,
sinagoglar faoliyat ko‘rsatgan. O‘z navbatida, ushbu muqaddas maskanlarda turli dinga mansub millat
va elatlar o‘zlarining diniy marosimlarini emin-erkin ado etishi milliy xavfsizlikni ta’minlashga zamin
yaratadi. O‘zbekiston Respublikasi o‘zining davlat mustaqilligini e’lon qilgach, millatlararo totuvlik,
diniy bag‘rikenglikni ta’minlash orqali tinchlik va barqaror taraqqiyot asoslarini mustaxkamlashda
barcha din vakillari orasida diniy asosda mojarolar bo‘lmaganligiga tarix guvohdir.
Mazkur sohada amalga oshirilayotgan ishlarning ijobiy davomi sifatida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi qabul qilingan farmoni muhim ahamiyat
kasb etadi. Mazkur farmonga muvofiq 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasining “Xavfsizlik,
millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta’minlash, chuqur o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va amaliy
ruhdagi tashqi siyosat yuritish” deb nomlangan beshinchi yo‘nalish doirasida davlatimiz mustaqilligi
va suverenitetini mustahkamlash, O‘zbekistonning yon – atrofida xavfsizlik, barqarorlik va ahil
qo‘shnichilik muhitini shakllantirish, mamlakatimizning xalqaro nufuzini mustahkamlash strategik
vazifa sifatida belgilanganligini aytib o‘tish lozim.
Ayniqsa, mazkur yo‘nalish doirasida respublikaning konstitutsiyaviy tuzumini, suverenitetini, hududiy
yaxlitligini himoya qilishga doir chora-tadbirlarni ro‘yobga chiqarish, kiberxavfsizlik sohasida
axborot, normativ-huquqiy asoslar tizimini takomillashtirish, aholini favqulodda vaziyatlardan
xabardor qilish tizimini tashkil etish va rivojlantirish, Orol fojiasining oqibatlarini yumshatish,
shuningdek Millatlararo munosabatlar sohasidagi siyosatning ustuvor yo‘nalishlari konsepsiyasini
hamda Diniy sohadagi davlat siyosati konsepsiyasini ishlab chiqish nazarda tutilgan edi.
Aynan, mazkur omillar yurtimizda jamiyat xavfsizligi va mamlakat barqarorligini ta’minlashda
millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglik holatini ijobiy ko‘rinishda ekanligini namoyon etadi. Bu
borada, fikr yuritganda O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat
Mirziyoev qayd etganidek: “Ma’lumki, bizning qadimiy va saxovatli zaminimizda ko‘p asrlar
davomida turli millat va elat, madaniyat va din vakillari tinch-totuv yashab kelgan. Mehmondo‘stlik,
ezgulik, qalb saxovati va tom ma’nodagi bag‘rikenglik bizning xalqimizga doimo xos bo‘lgan va uning
mentaliteti asosini tashkil etadi” -, deya bejiz ta’kidlamagan edi.
Mazkur holat, o‘z navbatida O‘zbekistonda millatlararo totuvlik, diniy bag‘rikenglik inoqlik va
birdamlikning nodir timsoli sifatida namoyon bo‘lib, barcha din vakillariga nisbatan bag‘rikenglikning
ijobiy namunasi ekanligidan dalolat beradi. Binobarin, dunyodagi mavjud dinlar o‘z mohiyatiga ko‘ra,
o‘zida ezgulik, tinchlik, yaxshilik, do‘stlik hamda bunyodkor g‘oyalarni mujassam etadi. Ayniqsa, din
insonlarni halollik va poklikka, mehr-shafqat, birodarlik va bag‘rikenglikka da’vat etadi.
Bugungi kunda yurtimizda 130 dan ortiq millat va elatlar o‘zaro inoq, totuvlikda yashab kelmoqda.
Respublika ko‘p konfessiyali mamlakatdir, hozirda O‘zbekistonda 16 ta konfessiyaga mansub 2 ming
243ta diniy tashkilotlar rasman faoliyat ko‘rsatmoqda. O‘z navbatida, mazkur konfessiyalarning o‘z
faoliyatini amalga oshirish va mamlakat hayotida faol ishtirok etishi uchun hamma imkoniyatlar
mavjud. Ayniqsa, yurtimizda ko‘plab millat va elatlar madaniy markazlarining erkin faoliyat olib
189
borayotganligi fikrimizning tasdig‘idir. O‘zbekistonda vijdon erkinligi, har kimning xohlagan diniga
e’tiqod qilishi yoki qilmaslik huquqi to‘liq ta’minlangan va qonuniy kafolatlangan. Mazkur holat, ko‘p
millatli, ko‘p konfessiyali bo‘lgan mamlakatda o‘ziga xos yondashuv bo‘lib, shu ma’noda ijtimoiy
munosabatlarni tartibga solishda O‘zbekiston o‘ziga xos boy tajriba ortirganligini ta’kidlash o‘rinlidir.
Ta’kidlash joizki, mustaqillik yillarida ijtimoiy hayotning barcha sohalari qatori O‘zbekistonning
diniy-madaniy hayotida ham ijobiy o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. O‘tgan qisqa davr mobaynida
ko‘plab masjid, cherkov, sinagoga va ibodatxonalar qurildi va qayta ta’mirlandi. Ayniqsa, shular
qatoriga Toshkent, Samarqand, Navoiy shaharlaridagi pravoslav cherkovlari, Toshkentdagi katolik
kostyoli, Samarqanddagi arman apostol cherkovi, Toshkentdagi
Budda ibodatxonasini aytib o‘tish lozim.
Mazkur ijobiy ishlar samarasi Respublikada barcha din vakillari uchun diniy bag‘rikenglik muhitini
mustahkamlash, mamlakat fuqarolari o‘rtasidagi o‘zaro birdamlik, totuvlik va inoqlikni ta’minlashda
muhim ahamiyat kasb etmoqda. Binobarin, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglik, tinchlik va
barqarorlikni ta’minlash va mustahkamlash, mamlakat milliy g‘oyasi – “Ozod va obod Vatan, erkin va
farovon hayot barpo etish” ning muhim tarkibiy qismi va shartidir.
O‘z navbatida, davlat turli dinlarga e’tiqod qiluvchi va ularga e’tiqod qilmaydigan fuqarolar, har xil
e’tiqodlarga mansub diniy tashkilotlar o‘rtasida o‘zaro murosa va hurmat o‘rnatilishiga ko‘maklashadi,
diniy va o‘zga mutaassiblikka hamda ekstremizmga munosabatlarni qaramaqarshi qo‘yish va
keskinlashtirishga, turli konfessiyalar o‘rtasida adovatni avj oldirishga qaratilgan xatti-harakatlarga
yo‘l qo‘ymaydi.
Ayniqsa, mazkur holat O‘zbekistonda barcha dinlararo munosabatlarda bag‘rikenglikning
ta’minlanishi, avvalo, dinlararo ziddiyatlarni oldini olishda muhim ahamiyat kasb etib, turli din
vakillarida o‘zaro hamkorlik, birdamlik va hamjihatlikning shakllanishiga zamin yaratadi. Mazkur
omil yurt tinchligi va taraqqiyotiga, umuminsoniy madaniyat va ma’naviyat rivojiga bevosita xizmat
qiladi.
Zero, O‘zbekiston Respublikasida diniy maqsadlarni o‘zida namoyon etuvchi siyosiy partiya va jamoat
harakati, shuningdek, respublikadan tashqarida tuzilgan diniy partiyalarning filiallari va bo‘limlarini
tuzishga va ularning faoliyat yuritishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Binobarin, diniy tashkilotlar amaldagi
qonun hujjatlari talablariga rioya etishlari shart.
O‘z navbatida, dindan davlatga va konstitutsiyaga qarshi targ‘ibot olib borishda, dushmanlik, nafrat,
millatlararo adovat uyg‘otish, axloqiy me’yorlarni va fuqaroviy totuvlikni buzishda, bo‘xton, vaziyatni
beqarorlashtiruvchi o‘ydirmalarni tarqatishda, aholi o‘rtasida vahima chiqarishda hamda davlatga,
jamiyat va shaxsga qarshi qaratilgan boshqa xatti-harakatlarda foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Terrorizm, narkobiznes va uyushgan jinoyatchilikka ko‘maklashadigan, shuningdek, har xil g‘arazli
maqsadlarni ko‘zlovchi diniy tashkilotlar, oqimlar, sektalar va boshqalarning faoliyati man etiladi. Bu
haqda Islom Karimov “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va
taraqqiyot kafolatlari” deb nomlangan asarida dinning jamiyat hayotida tutgan o‘rni haqida to‘xtalar
ekan: “Biz din bundan buyon ham aholini oliy ruhiy, axloqiy va ma’naviy qadriyatlaridan, tarixiy va
madaniy merosidan bahramand qilishi tarafdorimiz. Lekin biz hech qachon dinning davlat hokimiyati
uchun kurashga, siyosat, iqtisodiyot va qonunshunoslikka aralashish uchun bayroq bo‘lishiga yo‘l
qo‘ymaymiz. Chunki, bu holni davlatimizning xavfsizligi, barqarorligi uchun jiddiy xavf-xatar deb
hisoblaymiz”, deb ta’kidlagan edi. Binobarin, O‘zbekistonda barcha din vakillari uchun diniy
bag‘rikenglik muhitini mustahkamlash, avvalo, mamlakatimiz fuqarolari o‘rtasidagi o‘zaro birdamlik,
totuvlik va inoqlikni ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Xususan, 2014 yil 12 noyabrda Toshkent islom
universitetida Toshkent islom universiteti, Din ishlari bo‘yicha qo‘mita, YUNESKOning
O‘zbekistondagi vakolatxonasi hamkorligida “Konfessiyalararo muloqot va diniy bag‘rikenglik –
190
jamiyat barqarorligi garovi” mavzuida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyada qatnashgan Germaniyalik
mutaxassis, falsafa va tarix fanlari doktori Gert-Ryudiger Vegmarsxauzning fikrlari diqqatga molikdir.
Nemis olimi, jumladan: “ushbu konferensiya mavzusi ham juda dolzarb mavzuga bag‘ishlanganligi
bilan meni e’tiborimni o‘ziga tortdi. Chunki, dunyoda ro‘y berayotgan siyosiy jarayonlar, qonli
to‘qnashuvlarning asosiy sabablaridan biri – turli dinlarga e’tiqod qiluvchi insonlarning diniy
dunyoqarashlardagi ziddiyatlaridan kelib chiqmoqda. Shunday ekan, boshqa dunyo xalqlari ham xuddi
O‘zbekiston aholisidek bag‘rikeng bo‘lsalar, bunday mojarolarning yechimi hal bo‘lar edi.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
(4-ilova)
1 Diniy bag’rikenglik nima?
2. Diniy bag’rikenglik madaniyati nimalarni tushunasiz?
3. Konfessiyalararo muloqot nima?
30-MAVZU: Katta hayot ostonasida
Yangi mavzu bayoni:
O‘smirlikning eng quvnoq va mazmunli davri akademik litsey va kasb-hunar kollejlari bag‘rida
o‘tkazilgan davrdir. Hozirgi kunda ushbu muassasalarning bitiruvchilari o‘z dillaridagi orzu-havaslari
tomon qadam qo‘yadigan kunlar ostonasida turibdilar. Kimdir biror hunarmandlik kasb-korini davom
ettirish yoki o‘z shaxsiy tadbirkorligini yo‘lga qo‘yish niyatida bo‘lsa, yana boshqalar oliy ta’lim olish,
ya’ni ko‘p yillar orzu qilib, tanlagan kasbiy mutaxassislik sirlarini egallash uchun oliy ta’lim
muassasalariga hujjat topshirishga ahd qilganlar.
Kasb tanlash katta hayot yo‘lidagi eng muhim qadamdir. Inson hayotda o‘zini baxtli his etishi uchun
albatta, atrofida mehribon, sevimli insonlar bo‘lishidan tashqari, o‘z qiziqishi bilan amalga oshiradigan
kasb-hunarga ham ega bo‘lishi zarur. Ba’zi yoshlar ko‘p yillar orzu qilib yurgan mutaxassislik uchun
oliy ta’lim muassasasiga hujjat topshirish damlari yaqinlashganda, «Men kelajakda shu sohaning
mutaxassisi bo‘la olamanmi, bunga mening bilimim va iqtidorim yetadimi?» — deb o‘ylanib qoladilar.
Ayrimlar o‘zlarining ko‘p yillik orzularidan ham voz kechib, hozirgi kunda dolzarb ahamiyatli o‘rin
tutayotgan sohaga qiziqib, kutilmaganda o‘z fikrlarini o‘zgar-tiradilar. Asosiysi, yoshlar to‘g‘ri yo‘lni
tanlash o‘z hayotlari oldida juda katta mas’uliyatli vazifa ekanligini yaxshi bilishlari va faqatgina
qiziqishlari yuqori bo‘lgan kasb sirlarini egallashga intilishlari zarur.
Ma’lumki, jamiyat taraqqiyotida barcha kasb-hunar va mutaxassislik sohalari ham o‘z dolzarb o‘rniga
ega. Ular qatorida jadal sur’atda rivojlanib borayotgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
yo‘nalishlarida mutaxassislarni tayyorlaydigan sohalar ham muhim ahamiyatga molik. Toshkent
axborot texnologiyalari universiteti (TATU) respublikamizda tayanch oliy ta’lim muassasasi sifatida
aynan shu soha bo‘yicha kadrlar tayyorlaydi. Hozirgi kunda mazkur sohaga qiziqqan
mamlakatimizning turli mintaqalarida yashaydigan yoshlarimiz albatta poytaxtga yo‘l olmay ham
TATU talabasi bo‘lishdek baxtga erishishlari mumkin. Mamlakatimiz viloyatlarining iqtisodiyot
tarmoqlari, davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari ehtiyojlari uchun axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari sohasida yetuk va malakali kadrlar tayyorlash zarurligini inobatga olib, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2005-yil 2-iyundagi «Axborot texnologiyalari sohasida kadrlar tayyorlash
tizimini takomillashtirish to‘g‘risida»gi PQ-91-sonli Qaroriga muvofiq respublikamizning Samarqand,
Farg‘ona, Nukus, Qarshi va Urganch shaharlarida universitetning hududiy filiallari tashkil etildi.
O‘tgan davr mobaynida hududiy filiallarda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari, Qarorlari
va Farmoyishlari, Vazirlar Mahkamasining qaror va farmoyishlari, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi hamda O‘zbekiston Respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya
191
texnologiyalari davlat qo‘mitasining buyruq va farmoyishlarida belgilangan asosiy va ustuvor
vazifalardan kelib chiqqan holda, AKT sohasida kadrlar tayyorlash borasida, Toshkent shahridagi bosh
universitet bilan birgalikda keng ko‘lamdagi ishlar amalga oshirildi. Xususan, ushbu barcha filiallarda
viloyat ko‘rkiga yanada chiroy baxsh etuvchi, bilim olish uchun barcha qulaylik va imkoniyatlarga ega
zamonaviy o‘quv binolari qurilib, foydalanishga topshirildi. Moddiy-texnik bazasi yanada
mustahkamlandi, jumladan, o‘quv jarayoni uchun keng va chiroyli o‘quv auditoriyalari va
laboratoriyalari, kompyuter va multimedia sinflari, o‘quv markazlari tashkil etilib, yangi kompyuter
texnikalari, elektron doska, multimedia proyektorlar, noutbuklar, multimedia vositalari kabi
zamonaviy uskunalar va qurilmalar bilan jihozlandi. Bir so‘z bilan aytganda, hududiy filiallarda
talabalarning o‘z tanlagan yo‘nalishlari bo‘yicha mukammal bilim olishlari va professoro‘qituvchilarning faoliyati uchun yaratilgan sharoitlar Toshkent shahridagi bosh universitetdagidan
aslo qolishmaydigan darajaga ko‘tarildi.
192