Uploaded by Samir Mostafa

Systems Thinking in Education: Theory & Application

advertisement
‫العلوم الرتبوية‪ /‬العدد الثانى‪ /‬إبريل ‪0225‬‬
‫الفكر املنظومى‬
‫بني النظرية والتطبيق فى التعليم والتعلم‬
‫إع ــداد‬
‫دكتور ‪ /‬سمٌر إسماعٌل مصطفى‬
‫البرنامج القومي لتكنولوجيا التعميم‬
‫‪1‬‬
‫الفكر املنظومى بني النظرية والتطبيق فى التعليم والتعلم‬
‫‪2‬‬
‫العلوم الرتبوية‪ /‬العدد الثانى‪ /‬إبريل ‪0225‬‬
‫‪3‬‬
‫الفكر املنظومى بني النظرية والتطبيق فى التعليم والتعلم‬
‫الفكر املنظومى بني النظرية والتطبيق فى التعليم والتعلم‬
‫دكتور‪ /‬سمٌر إسماعٌل مصطفى‬
‫*‬
‫‪ -1‬مقدمــة‪:‬‬
‫ارتبطتتك كةمتتة مة ومتتة (‪ )System‬فتتً هانتتام ارمفكتترٌم واربةمتتا بطرٌقتتة‬
‫خاصة رةتفكٌتر تقتيتٌ ا تراكمتاك ارمبرفتة و ارتطتور ارمتحقتف فتً ارٌتاك ارتةقٌت‬
‫وةقل واستخدام ارمبةوماك‪ .‬وربما هدى استتخدام نتاا ارتببٌتر فتً مقتاصك ارصتق‬
‫ومةاقشتتاك ارساستتة وارمتتواطةٌم إرتتى تبمٌتتف ارختتح بتتٌم متتا تقمة ت متتم دصصك‬
‫عةمٌة وما ٌرمز ر ا فً ناه ارمداوصك‪" .‬فمم ارست ل عةتى ارمتر هم ٌبةتم رةبتارم‬
‫هم ردٌ ت مة تتور مة تتومً وركتتم متتم ارصتتب ارتتتدرٌل عةتتى ار ت باستتتخدام ارة تتة‬
‫وارفكتر واجرترا اك" (‪ )Keating, 2001‬قٌت ٌتبتدى ارت بك ٌتر مرترد استتخدام‬
‫ارتفكٌتتر اربقحةتتً ارمةطقتتً ارمرت ت هو ارفطتترس ارستتةٌمة(‪ .)common sense‬وقتتد‬
‫استتخدم مفكترو ارمة ومتة (‪ )System Thinkers‬نتاا ارمة تور فتً قتل اربدٌتد متم‬
‫ارمشكحك ببد هم تةبأ بأنمٌت اربةمتا مةتا بداٌتة ارخمستٌةٌاك قتٌم هشتار شتٌكحةد‬
‫(‪- )Checkland, 1981‬وببد عشرٌم عاما مم األبقا ‪ -‬إرى اعتبتار عةتم ارمة ومتة‬
‫عةم قائم باات قادر عةى قتل مشتكحك اربةتوم األخترى وهويتع هم عةتم ارمة ومتة‬
‫ٌر هم ٌة ر إرٌ بطرٌقة مختةفة قٌ إة رتٌ كتاربةوم ارتخصصتٌة ارتتً تبتمتد‬
‫عةتتى مرتتال واقتتد رةمبرفتتة إةمتتا نتتو عةتتم اربةتتوم (‪ )Metascience‬قٌتت ٌققتتف‬
‫تر مته نتاا ارفكتر‬
‫استخدام ارمبرفة ارمتوردس خحل وعبر اربةوم ارمختةفة‪ .‬ورار‬
‫قواعده وة رٌات وارتتً اةتشترك مته تطبٌقاتت فتً مرتاصك اربةتوم ارمختةفتة‪ .‬نتاا‬
‫وةتةاول نةا عتر هساستٌاك فكتر ارمة ومتة وعحقت تا بمورتاك استتقدا ارٌتاك‬
‫ارتبةٌم وارتبةم فً اجدارس وارتبةٌم‪.‬‬
‫‪ -2‬مف وم ارمة ومة (‪:)Systems Concept‬‬
‫ٌرتبط مف وم ارمة ومة ببدد مم األساسٌاك هنم ا هة طرٌقة رةتفكٌتر رتةتاول‬
‫هي مرموعتة متتم ارمركبتتاك ارمرتبطتتة مبتتا مته مرموعتتة ارتفتتاعحك ارمرتبطتتة ب تتا‬
‫وارمتورتتدس مة تتا بصتتورس شتتامةة‪ .‬نتتاه ارمرموعتتاك قتتد تيتتم تركٌبتتاك مادٌتتة (م تتل‬
‫ارمؤسستتتاك وارتة ٌمتتتاك بأةواع تتتا فةٌتتتة ‪ /‬إدارٌة‪/‬تبةٌمٌتتتة) هو غٌتتتر مادٌتتتة م تتتل‬
‫تركٌباك ارمشكحك هو ارمواق وارمبةوماك ارمتبةقة ب ا ونً تيم هٌيا تركٌبتاك‬
‫اجرتترا اك وارسٌاستتاك وارمةتتاني ومتتا ٌتبةتتف ب تتا متتم تتتأ ٌراك عةتتى األشتتخا‬
‫وارمرتمبتتاك وارترمبتتاك‪ .‬إرتتى راةت هةت ٌبتمتتد عةتتى تو ٌت عتتددا متم ارتقةٌتتاك‬
‫واألدواك وارطتترف ارتتتً تستتاعد عةتتى تم ٌتتل (وتقةٌتتل) نتتاه ارتفتتاعحك وتأ ٌرات تتا‪.‬‬
‫نتتاا وقتتد تتر نتتاا ارمف تتوم بطرٌقتتة هك تتر ويتتوقا متته تتور دراستتاك تقةٌتتل‬
‫* هة ر ارموقه ‪www.geocities.com\analyst_corner\analyst.html‬‬
‫‪4‬‬
‫العلوم الرتبوية‪ /‬العدد الثانى‪ /‬إبريل ‪0225‬‬
‫وتصتتتمٌم ارتتتة م وبقتتتو اربمةٌتتتاك وارستتتٌبرةتك (‪ )Cybernetics‬مةتتتا بداٌتتتة‬
‫تتور ارة رٌتتة اربامتتة رةمة ومتتة ‪General ( GST‬‬
‫األرببٌةتتاك وارتتاي واكتت‬
‫‪ )System Theory‬ارتً طورنا هقد عةما األقٌتا (‪ )Bertalanffy, 1945‬رتتةتاول‬
‫هي ترتٌباك رةمكوةاك واربةاصر سوا كاةك قٌتة م تل اربكترٌتا وارخحٌتا واجةستام‬
‫هو األشخا وارمرتمباك وقتى اركواك بطرٌقة موقدس‪.‬‬
‫وٌبتمد مف وم ارمة ومة عةى عةصرٌم رئٌسٌم نما‪:‬‬
‫‪ ‬فكر ارمة ومة ‪System Thinking‬‬
‫‪ ‬مدخل ارمة ومة ‪System Approach‬‬
‫قٌ ٌببر مدخل ارمة ومتة عتم طرٌقتة اصقتترا وارتبامتل مته ارمشتكةة هو‬
‫ارموق مم خحل مرال ورؤٌة هوسه ٌ طٌتام رمٌته اررواةت بمتا فٌ تا ارتفتاعحك‬
‫بٌم األرزا ارمختةفة ر ‪ .‬ونةا ٌ تر هنمٌتة تبةتً فكتر ارمة ومتة فتً ارتببٌتر عتم‬
‫ارمشتتكةة وويتتب ا فتتً اجطتتار ارتتاي ٌققتتف ارتبامتتل متته "اركتتل ر تتا" ( ‪Keating,‬‬
‫‪ .)2001‬وهشار شٌكحةد (‪ )Checkland, 1990, p. 22‬فتً مةخت دقٌتف عتم قركتة‬
‫ارمة ومة إرى ارتشاب بٌم تطور فكر ارمة ومة وةشأس تطبٌقاك اربةوم خحل قركة‬
‫ارتارٌخ فكمتا تقتد فحستفة اربةتوم عتم اربةتم (‪ٌ )Science‬تقتد رواد ارمة ومتة‬
‫عم (‪ )System‬وعةدما هشار اربةما مه تور ار تورس اربةمٌتة مةتا ‪ 1111‬إرتى‬
‫هنمٌتتة ارمتتدخل اربةمتتً (‪ )Scientific Approach‬رقتتل ارمشتتكحك وارتتاي ص ٌتترتبط‬
‫ببةم مبٌم وركم بتطبٌف ارقواعد اربةمٌة عةى ارمشكةة فً هي تطبٌف هو مرتال متم‬
‫اربةوم باستخدام ارتفكٌر اربةمً (‪ )Scientific Thinking‬هصبع ارمدخل ارمة ومً‬
‫(‪ )Systemic Approach‬مرادفتتا رتطبٌتتف مف تتوم ارمة ومتتة فتتً قتتل ارمشتتكحك‬
‫خصوصا تة ارتً وق ارمدخل اربةمً عارزا عم إٌراد قةول ر ا وٌصبع ارفكتر‬
‫ارمة ومً (‪ )Systemic Thinking‬صفة ٌتمته ب ا ارفكر فً إطار ارتفكٌر اربةمً‪.‬‬
‫‪ -3‬ارفكر ارتقةٌةً وارفكر ارمة ومً‪:‬‬
‫تبددك طرف واستراتٌرٌاك تةاول وتم ٌل وتطبٌف مف وم ارمة ومة وخررتك‬
‫متم كتل مة تا مرادفتاك رتبرٌت فكتر ارمة ومتة (‪ )Laws, 2004‬إص هم هنتم وهبستط‬
‫تبرٌ ت رتتا ب ت اربتتارم شتتٌكحةد "هم فكتتر ارمة ومتتة وارفكتتر ارتقةٌةتتً نمتتا مكوة تا‬
‫رةتفكٌر اربةمً" وهشار إرى هم فكر ارمة ومة قد تأس عةى زورتٌم متم األفكتار‬
‫نمتتتا‪ :‬ارةشتتتو و ار رمٌتتتة (‪ )Evolution-Hierarchy‬تتتم اصتصتتتال وارتتتتقكم‬
‫(‪:)Communication-Control‬‬
‫‪ -1-3‬ارةشو و ار رمٌة (ارتسةسل ار رمً)‪:‬‬
‫تأ ر فكر ارمة ومة مم ارمقارةتة بتٌم ارتقستٌم هو ارترزئتة (‪)reductionism‬‬
‫واركةٌة هو اربةا (‪ )holism‬فً دراستة ارمشتكةة (ارموق ‪/‬ار تانرس)‪ .‬قٌت اعتمتد‬
‫تقةٌتتل ارمشتتكةة (فتتً ارمتتدخل اربةمتتً) عةتتى ترزئتتة اركتتل (ارمشتتكةة هو ارموق ت ) إرتتى‬
‫مكوةات تتا رتست ٌل دراستتت ا وتبتتر طبٌبتتة عمتتل كتتل رتتز مة تتا تتم إعتتادس بةتتا نتتاه‬
‫ارمكوةاك رتفسٌر عمل اركتل ر تا شتكل (‪-1‬ه) قٌت ٌصتبع تشتخٌ ارمشتكةة است ل‬
‫‪5‬‬
‫الفكر املنظومى بني النظرية والتطبيق فى التعليم والتعلم‬
‫ارمشتكةة وطرٌقتة عمتل‬
‫وإدارس ارقل هك ر هماةا‪ .‬ومه ارترزئتة ٌكتوم اصنتمتام بوصت‬
‫اركل باجرابة عم ارسؤال (ما ارمشكةة؟)‪.‬‬
‫وة تترا ألم دراستتة ارمكوةتتاك هو األرتتزا بمبتتزل عتتم ببيت ا متتم ارصتتب هم‬
‫ٌبطً ارخصائ اركامةة رمرموع تا هو ارخصتائ ارتتً تةتتي متم تكامة تا مبتا فت م‬
‫استةباط خصائ اركل متم األرتزا رتم ٌكتم دقٌقتا‪ .‬فمتم ختحل ارتفكٌتر فتً اركتل مبتا‬
‫ٌمكتتم تفستتٌر هستتبا ةشتتو خصتتائ ردٌتتدس ت تتر متته اربةتتا ار رمتتً هو ارتسةستتل‬
‫ار رمتتً رةمكوةتتاك‪ .‬نتتاه اررؤٌتتة تستتمع بتفستتٌر هستتبا ةشتتو خصتتائ ردٌتتدس (هو‬
‫تورٌد خصائ ) رةكل وارتً قد ص تتوارد فتً األرتزا ارمكوةتة رت ‪ .‬ورغتم هم هرستطو‬
‫قد هشار مةا هوائل عصر اربةوم إرى هم "اركتل هكبتر متم ارمكوةتاك ارداخةٌتة رت " عةتى‬
‫اعتبتتار هم اركتتل هكبتتر متتم مرمتتوإ األرتتزا إص هم عةمتتا األقٌتتا كتتاةوا ستتباقٌم فتتً‬
‫اصنتمام بدراسة اركائةاك ارقٌتة متم مةطةتف تركٌبات تا ارمختةفتة وتفتاعحك مكوةات تا‪.‬‬
‫ب تتاا ارمتتدخل هصتتبقك ارسةستتةة ار رمٌتتة ارتتتً تيتتم ارةتتواس تتم ارخةٌتتة اروقٌتتدس تتم‬
‫ارخةٌة واألعيا فً ارواقه تؤدي إرتى ارمة ومتة ارقٌتة (‪ )Living System‬وارتتً‬
‫ٌمتتتد ارتتتأ ر ب تتا قتتتى ترمبتتاك ارمخةوقتتاك (مرتمبتتاك)‪ .‬ونةتتا هٌيتتا تصتتبع تفتتاعحك‬
‫خصائ اركل هك ر تبقٌتدا كةمتا اقتربةتا متم قمتة ارتسةستل ار رمتً قٌت تتؤدي نتاه‬
‫ارتفاعحك إرى ور خصائ ردٌدس عةد كل مستوى ص ت ر فتً ارمستتوى ارستابف‬
‫ر وص ٌبرف تا‪ .‬ب تاا ارمف توم وارتاي ٌبتمتد عةتى دراستة اركتل مته تفتاعحك األرتزا‬
‫شكل (‪ ) -1‬ةستطٌه هم ةقصتل عةتى إرابتة "رمتااا ٌ تر نتاا ارستةو رةكتل؟ "إرتى‬
‫راة " ما ارمشكةة؟"‬
‫وٌرتت هم ةحقتتت هم ارتسةستتتل ار رمتتتً نةتتتا ٌشتتتٌر فقتتتط إرتتتى طرٌقتتتة ترتٌتتت‬
‫مستتوٌاك ارخصتائ ر تا وص ٌم تتل طرٌقتة مادٌتة رةرمته بٌتتة م‪ .‬وفتً رمٌته األقتتوال‬
‫فت م نتتاا ارتم ٌتتل رةمكوةتتاك وارخصتتائ ٌستتتخدم رتتتف م وارتببٌتتر عتتم ارطرٌقتتة ارتتتً‬
‫تتوارد ب ا فً ارطبٌبة‪ .‬فبةى ستبٌل ارم تال فت م اتقتاد ارتتٌم متم ار ٌتدرورٌم وارس‬
‫متتم األكستترٌم ٌةتتتي عةت رتتزم متتم ارمتتا رت خصتتائ ردٌتتدس ص ةرانتتا متتم كتتل ارس‬
‫بمفردنا وركتم ٌبقتى وزم رتزم ارمتا مستاوٌا رمرمتوإ هوزام ارتاراك ارمكوةتة رت ‪.‬‬
‫ونةا اربدٌد مم األم ةة رةتدرٌل عةتى فبارٌتة استتخدام كتح ارطترٌقتٌم رةتقةٌتل واربةتا‬
‫(ارتورٌ ) رتفسٌر سةو مرموإ ارمكوةاك‪.‬‬
‫ارتقةٌل‬
‫ارتورٌ‬
‫‪analyze‬‬
‫‪synthesiz‬‬
‫‪e‬‬
‫شكل (‪ )1‬ارترزئة واربةا‬
‫‪ -2-3‬اصتصال وارتقكم‪:‬‬
‫فكتتر ارمة ومتتة ٌبتمتتد اعتمتتادا رئٌس تا عةتتى فكتترس تبتتادل وةقتتل ارمبةومتتاك‬
‫وارطاقة بتٌم مكوةتاك ارمة ومتة فٌمتا بٌتة م وبتٌم ارمة ومتة واربٌئتة ارتتً تتوارتد‬
‫ب ا‪ .‬فتبادل ارمبةوماك ٌبتبتر خصٌصتة هساستٌة فتً قٌتاس اركتوم فمته ارمة ومتة‬
‫‪6‬‬
‫العلوم الرتبوية‪ /‬العدد الثانى‪ /‬إبريل ‪0225‬‬
‫ارقٌتتتة ٌببتتتر ارقمتتت ارةتتتووي (‪ )DNA‬عتتتم مختتتزم وستتترل تكوٌتتتد ارمبةومتتتاك‬
‫ارخاصة بارخحٌا ارتً تترا مة ا‪ .‬ناا ارمختزم ٌيتم ‪ 46‬كروموزومتا مب تا ‪46‬‬
‫مرةتتتدا تيتتتم ‪ 34333‬متتتم األكتتتواد اركٌمٌائٌتتتة (رٌةتتتوم) ب تتتا محٌتتتٌم ارستتترحك‬
‫واررسائل اركٌمٌائٌة ارتتً تقمتل مب تا تبةٌمتاك مقتددس عتم ارطرٌقتة ارتتً تتتم ب تا‬
‫ارتفاعحك اركٌمٌائٌة فً ارخحٌا رٌ تر عة تا خصتائ ردٌتدس هو تمقتو خصتائ‬
‫هخرى وتمةب ا مم ار ور‪ .‬ف ً تةتقل وتتتقكم فتً تور نتاه ارخصتائ ‪ .‬وإم‬
‫كاةك ارمة ومة ارقٌة تقمل مب ا سرحك تقدد خصائص ا مه تبةٌماك تورٌتد نتاه‬
‫ارخصائ تةقة ا رمكوةات ا عبر زمم ارقٌاس ر تا (ااكترس ودستتور) فت م مة ومتة‬
‫ارمرتمته هٌيتا(كمة ومتة قٌتة هٌيتا) وارتتً تبتاةً متم تتأ ٌراك مبقتدس رةتفتاعحك‬
‫ارمختةفتتة رمكوةات تتا تقمتتل مب تتا ااكتترس ودستتتور‪ .‬وٌبتقتتد ارتتبب هة ت ٌمكتتم ف ت‬
‫شفرس ناه ارااكرس واستةباط طرف إررا رراقاك ارت ٌٌر فً ارمرتمباك هو إعتادس‬
‫نةدسة ارمرتمباك كما تستخدم ار ةدسة ارورا ٌة فً خحٌا اجةسام‪.‬‬
‫وببٌتتدا عتتم مة ومتتة ارمرتمبتتاك ففتتً ارمبتتداك وة تتم ارمبةومتتاك وارتتة م‬
‫ار ةدستتٌة هو م تا ٌبتتر بتتـ "ارمة ومتتة ارتتتً ٌصتتةب ا اجةستتام" ٌصتتةه اجةستتام‬
‫وسائل مختةفة رةقل ارمبةوماك (باصتصال) رتستتخدم ربتد تسةستل عمةٌتاك ارتتقكم‬
‫فً و ائ ارمة ومة‪.‬‬
‫‪ -4‬عصر ارمة ومة (‪:)System Age‬‬
‫تبةتتتورك قركتتتة ارمة ومتتتة (‪ )system movement‬مةتتتا هواختتتر ارستتتتٌةاك‬
‫وهختتاك هشتتكاص ومرتتاصك مختةفتتة قٌتت هشتتار اربدٌتتـد مـتتـم اربتتاق ٌم وهور ـتتـم‬
‫(‪ )Ackoff 1981‬إرتتى هم اربصتتر ارتتاي ةبٌش ت ارم نتتو عصتتر ارمة ومتتة مقارةتتة‬
‫ببصتتر ارماكٌةتتة (‪ )Machine Age‬وارتتاي اقتتتل ار ح مائتتة عتتام ارستتابقة رةقتتر‬
‫اربارمٌتتتة ار اةٌتتتة وارتتتاي تمٌتتتز ب تتتور اجدارس اربةمٌتتتة ارتتتتً تبةتتتك تقستتتٌم اربمتتتل‬
‫وارو ائ مته تةمتٌط ارمةترتاك ااك اجةتتاك اركمتً وبتار تبةتى نتاا اربصتر فكتر‬
‫ارترزئتتة وارتقةٌتتل‪ .‬إص هم اجدارس اربةمٌتتة وتقستتٌماك اربةتتوم رتتم تستتتطه هم ترتتد‬
‫ةمتتتااك مةاستتتبة تبطتتتً قةتتتوص رارٌتتتة رةتفتتتاعحك ارمبقتتتدس رةمة ومتتتة اجةستتتاةٌة ‪-‬‬
‫اصرتماعٌتتتة هو ار قافٌتتتة متتته ببيتتت ا هو بٌة تتتا وبتتتٌم ارطبٌبتتتة وكاةتتتك ة رٌتتتاك‬
‫وتطبٌقاك عةوم اجدارس هك ر مم تأ ر مم قصور قدرس ارتفكٌر اربةمتً بمفترده رقتل‬
‫مشتتكحت ا ارمركبتتة‪ .‬ورتتار اتر ت اربةمتتا ةقتتو ارتأكٌتتد عةتتى عتتدم رتتدوى ترزئتتة‬
‫ارمشتتكةة وةرتتد اربدٌتتد متتم اربتتاق ٌم ارتتاٌم ٌؤكتتدوم عةتتى هنمٌتتة تةتتاول ارمؤسستتة‬
‫كمة ومتتة مركبتتة (‪ )Dalton,1971, Folwer, 1998‬رتصتتبع ارمؤسستتة فتتً عصتتر‬
‫ارمة ومتتة بةتتا ص ٌقبتتل ارتقستتٌم وٌصتتبع كتتل شتتً فتتً اركتتوم متصتتل وصتتةاعة‬
‫ارمبرفة هنم مم اجةتاك اركمتً وتصتبع ارمؤسسـتـة مة ومـتـة قٌتة ( ‪Wheatley,‬‬
‫‪,‬‬
‫‪.)Miller, 1997 1994‬‬
‫‪ -5‬هساسٌاك ومبادم‪:‬‬
‫قتتى ٌمكةةتا اجرمتام وتبتر ارمفتانٌم وارمصتطةقاك ارمرتبطتة بة تة وفكتر‬
‫ارمة ومة كخطوس ةقو بةا قافة ارمة ومة تبر األرزا ارتارٌتة ببت ارمبتادم‬
‫‪7‬‬
‫الفكر املنظومى بني النظرية والتطبيق فى التعليم والتعلم‬
‫األساسٌة ر ا وارتً قد تسانم هٌيا فً توقٌد ر تة ارتبامتل بتٌم شتركا ارمة ومتة‬
‫(‪ )System Stakeholders‬متتتم متتتدٌرٌم ومطتتتورٌم ومستتتتخدمٌم ومتتتاركٌم‬
‫ويقاٌا‪.‬‬
‫‪ -1-5‬تبرٌ ارمة ومة‪:‬‬
‫استتتتخدمك اركةمتتتة اجةرةٌزٌتتتة(‪ )System‬ومبةانتتتا نةتتتا مة ومتتتة متتتم‬
‫مرادف تتا بارة تتة ارٌوةاةٌتتة وارتتتً استتتخدمك رتببتتر عتتم مرموعتتة متتم ارمكوةتتاك‬
‫واألرزا هو اربةاصر واربحقاك ارمخططة بٌة ا‪ .‬ومتم هنتم متدروصت ا نتو ار تد‬
‫اراي تتوارد مم هرة نتاه اربحقتاك هو ار تد ارتاي ٌتققتف متم ورتود ارمة ومتة‬
‫ةفس ا هو تبمل ارمة ومة رتققٌق واروصول إرٌ ‪.‬‬
‫وتتبامل ارة رٌة اربامة رةمة ومة (‪ )GST‬مه ارمة ومتة ككٌتام غٌتر قابتل‬
‫رةترزئة‪ .‬وسوا كاةك ارمة ومة مم صةه اجةسام هو تتوارد فً ارطبٌبة (خةق تا‬
‫هللا) ٌكوم ر ا دائما ند وو ائ ‪ .‬ونةا اربدٌد مم ارمقتاوصك رويته تبرٌت‬
‫موقد رحستدصل عةى ارمبةى اربةمً ركةمة مة ومة ةاكر مة ا نةا‪:‬‬
‫"ارمة ومتتة نتتً مرموعتتة متتم ارمركبتتاك واألرتتزا ارتتتً تبتمتتد فتتً عمة تتا‬
‫عةتتى ببيتت ا طبقتتا رتخطتتٌط مقتتدد ٌستتاعدنا ( ارمة ومتتة) رةوصتتول إرتتى هنتتدا‬
‫مقددس ببٌة ا"‪.‬‬
‫وبار ف م ناا ارتبرٌ ٌةقً اريو عةى صفاك رئٌسة رةمة ومة هنم ا‪:‬‬
‫(‪ )1‬دائما ما ٌكوم رةمة ومة ند هو عدد مم األندا ‪.‬‬
‫(‪ )2‬هدا ارمة ومة ٌتأ ر بأدا كل رز ب ا‪.‬‬
‫(‪ )3‬ارتفاعل واصعتماد ارمتبادل بٌم ارمكوةاك ٌصبع سمة مم سماك ارمة ومة‬
‫(‪ )4‬تةاول مكوةاك ارمة ومة كمرموعاك ٌربل متم كتل مرموعتة مة تا مة ومتة‬
‫هٌيا‪.‬‬
‫ب اا ارتبرٌ ٌمكم تةاول هي مؤسسة مم خحل تقدٌتد ارمكوةتاك واألرتزا‬
‫واألةشتتطة ارتتتً تيتتم ا ب ت ارة تتر عتتم ةتتوإ ارمؤسستتة هو مرتتال اربمتتل ر تا‪.‬‬
‫وعةتتدما ٌشتتٌر فكتتر ارمة ومتتة إرتتى عتتدم قابةٌتتة ارمة ومتتة رةترزئتتة ف ةةتتا ةستتتخدم‬
‫رتتدارا (تخٌةٌ تا) ٌيتتم ارمكوةتتاك ارتتتً تتتدخل يتتمم مرتتال انتمتتام دراستتتةا وٌرستتم‬
‫قدود ارتفاعحك بٌم ارمة ومة واربٌئة ارتً تبمل ب ا‪ .‬داخل ناا اررتدار (ارتخٌةتً)‬
‫ٌورد مكوةاك ارمة ومة وارتً تم ل كل مرموعة مة تا مة ومتة فرعٌتة هو اةوٌتة‬
‫(‪ )Subsystems‬وٌبطتتتتً شتتتتكل (‪ )2‬رستتتتم تخطٌطتتتتً رمكوةتتتتاك ارمة ومتتتتة متتتته‬
‫ارمة ومتتتاك ارفرعٌتتتة ر تتتا‪ .‬وقتتتتى ٌمكةةتتتا وصتتت ارتركٌبتتتاك ارمبقتتتدس رةمة ومتتتة‬
‫وتفاعحت تتا ف ة ت ٌتتتم ارتبامتتل مب تتا بصتتورس مرتتردس متتم ختتحل عةاصتتر (تستتاعدنا‬
‫رةقٌام بو ائف ا) نتً‪ :‬رتدار ارتمتا متدخحك ومخررتاك مبتاري ت اٌتة مرتتدس‬
‫تقكم و قافة ارمة ومة‪ .‬وٌويع شكل (‪ )3‬تم ٌل ناه اربةاصر‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫العلوم الرتبوية‪ /‬العدد الثانى‪ /‬إبريل ‪0225‬‬
‫جدار‬
‫منظومة‬
‫منظومة فرعية‬
‫مكونات‬
‫شكل (‪ )2‬ارمة ومة‬
‫‪ -2-5‬األعمال ومشكحك ارمؤسسة‪:‬‬
‫باستخدام فكر ارمة ومة ٌمكةةتا ارتببٌتر عتم اربةتا ارتة ٌمتً رةمؤسستة (هو‬
‫ارمدرستة) كأقتد عةاصتر مة ومتة اربمتل ارتتتً تتوارتد ب تا بصتورس عامتة وبتتارة ر‬
‫إرٌ ا باعتبارنا مباري (ٌقوم بتقوٌل ارمدخحك إرتى مخررتاك) كمتا فتً شتكل (‪.)3‬‬
‫فارمؤسسة تستقبل ارمدخحك مه ما تقمة مم بٌاةاك ومبةومتاك رتقتوم بمباررت تا‬
‫متتم ختتحل األةشتتطة وارتفتتاعحك ارداخةٌتتة ر تتا وتقوٌة تتا إرتتى مخررتتاك كمةتتتي (هو‬
‫خدمتتة) متته متتا ٌصتتاقب ا متتم مبةومتتاك وبٌاةتتاك رتستتتخدم متتم ردٌتتد‪ .‬نتتاا ارتم ٌتتل‬
‫رةمؤسستتة كمبتتاري ٌتطةتت هم تيتتم متتم اررٌتتاك ارداخةٌتتة متتا ٌمكة تتا متتم ارقٌتتام‬
‫ببمةٌاك ارتقوٌتل ةفست ا إرتى راةت تتوفٌر مبةومتاك اجدارس وارتتقكم وارتتً تبتمتد‬
‫عةى تفاعحك ارة م ارفرعٌة ب ا رتةقة ا إرتى اربٌئتة ارتتً تتفاعتل مب تا رتتتمكم متم‬
‫تققٌف هنداف ا‪.‬‬
‫اربٌئة‬
‫تقكم‬
‫مباري‬
‫مخرراك‬
‫مدخحك‬
‫مخرجات‬
‫شكل (‪ )3‬اربةا ارتة ٌمً رةمؤسسة كمباري‬
‫فارمدرسة كمة ومة ندف ا تربٌة وتبةتٌم ارتحمٌتا وإعتدادنم إعتدادا متوازةتا‬
‫مم ارةاقٌة ارةفسٌة واررسماةٌة واربةمٌتة ص تبمتل بمبتزل عتم اربٌئتة ارتتً تتوارتد‬
‫فٌ ا بل تتفاعل مب ا مم خحل تدفف ارمبةوماك واألةشطة‪ .‬ف ً تقدد هنداف ا مم‬
‫خحل ارتفاعل مه ار ٌئاك ارتً تيه سٌاساك ارتبةٌم عائحك ارتحمٌا إرى راةت‬
‫ارتبامل مه ارسةطاك ارمقةٌتة كارمقاف تة وارمةتاطف ارتبةٌمٌتة تم تقتوم متم ختحل‬
‫األةشطة وارو ائ ارداخةٌة ب ا تقوٌل ناه األندا إرتى استتراتٌرٌاك وسٌاستاك‬
‫‪9‬‬
‫الفكر املنظومى بني النظرية والتطبيق فى التعليم والتعلم‬
‫وخطتتط تتم مةترتتاك‪ .‬وٌببتتر شتتكل (‪ )4‬عتتم مخطتتط عتتام رمة ومتتة ارمدرستتة قٌ ت‬
‫تشٌر األس م إرى اةتقال ارمبةوماك واألةشطة وتفاعحت تا رتقتوم ارمدرستة بأةشتطة‬
‫ارتقوٌتتل عةتتى ارتحمٌتتا كمتتدخحك ر تتا بمتتا ٌتطةب ت تقدٌ تد صتتفاك ختترٌي ارمدرستتة‬
‫واراي ٌر هم تربةت نتدفا ر تا قتتى ٌمكة تا ويته ارتفاصتٌل اجدارٌتة وارتبةٌمٌتة‬
‫(وارو ائ ) ارحزمة رتققٌف ناا ار د ‪.‬‬
‫الحكومة‬
‫سياسات‬
‫إدارية‬
‫معلومات‬
‫سياسات تعليم‬
‫معلومات‬
‫ميزانية‬
‫محافظات وحكم‬
‫محلي‬
‫معلومات‬
‫المناطق‬
‫التعليمية‬
‫مناهج وم قررات‬
‫سياسات‬
‫مراحل تعليم‬
‫أخرى‬
‫متطلبات‬
‫المدرسة‬
‫أنشطة مدرسية‬
‫ت(‬
‫)ليوح‬
‫أطفال متعلمين‬
‫أنشطة‬
‫ترفيه ية‬
‫اجتماعية‬
‫متطلبات‬
‫والتزامات‬
‫مدارس وعائال ت‬
‫تالميذ وأطف ال غير‬
‫متعلمين‬
‫شكل (‪ :)4‬ارمدرسة يمم مة ومة ارتبةٌم كأةشطة ومكوةاك‬
‫‪ -3-5‬قافة ارة م (‪:)Systems Culture‬‬
‫عةتتتدما ةتبامتتتل متتته ار ٌاكتتتل اجدارٌتتتة رةمؤسستتتاك (تبةٌمٌتتتة هو غٌرنتتتا)‬
‫كمة ومتتة بمتتا تيتتم متتم تفتتاعحك وهةشتتطة إةستتاةٌة فتتح ٌمكةةتتا هم ةت ايتتى عتتم‬
‫األ ر اراي ٌيفٌ ارببتد ار قتافً ب تا عةتى مستتوى ارتفتاعحك ر تا‪ .‬ورتار فار قافتة‬
‫تبتبر هقد عةاصر ارمة ومتة وارتتً قتد ٌكتوم ر تا تتأ ٌر داعتم هو مبطتل رةتفتاعحك‬
‫ار مةترتتة ب تتا‪ .‬نتتاا وقتتتد تةتتاول اربدٌتتد متتم اربتتتاق ٌم ومفكتتري ارمة ومتتة قافتتتة‬
‫ارمؤسسة هو ار قافة ارمؤسسٌة وتأ ٌرنا عةتى ةمتط اربمتل واترانتاك ارت ٌٌتر ب تا‬
‫وتبددك ارتبرٌفتاك ارمرتبطتة ب تاا ارمصتطةع بقٌت ٌرانتا ارتبب مة ومتة قائمتة‬
‫بتتتاات ا ومتتتة م (‪ )Meyerson, 1987‬هو رةتبامتتتل مب تتتا هٌيتتتا كأقتتتد ارمة ومتتتاك‬
‫ارفرعٌتتة هو ارمكوةتتاك هو اربةاصتتر‪ .‬وٌمكتتم وص ت ار قافتتة ارمؤسستتٌة عةتتى هة تتا‬
‫"ةمط ارفرو وارقٌم وارمبتقداك ارسائدس فتً ارمؤسستة وت تر فتً ارة اٌتة فتً‬
‫صتتورس ستتةوكٌاك قتتد ص تصتتبع قابةتتة رةمةاقشتتة" ونتتً تتورتتد فتتً ارمؤسستتة عبتتر‬
‫تارٌخ تتا وٌتوار تتا ارقتتادموم اررتتدد دوم هم تكتتوم ر تتا تبةٌمتتاك مو قتتة تتتة م نتتاا‬
‫ارسةو ‪.‬‬
‫‪01‬‬
‫العلوم الرتبوية‪ /‬العدد الثانى‪ /‬إبريل ‪0225‬‬
‫‪-6‬‬
‫تصةٌ‬
‫ارمة ومة‪:‬‬
‫قتى ٌمكةةا تو ٌ فكر ارمة ومة بطرٌقة فبارة فٌر عةٌةا اجرمتام بطترف‬
‫توصٌ ارمة ومة رٌ ب ر تقسٌم ا وركتم رتقدٌتد األدواك ارمةاستبة رةتبامتل‬
‫مب تتتا‪ .‬نتتتاا وقتتتد تتتر اربدٌتتتد متتتم ارتصتتتةٌفاك رةمة ومتتتة قٌتتت هشتتتار ارمررتتته‬
‫(‪ )Bowler, 1981‬إرى تصةٌف ا (طبقا رتأ ٌر ارردار اراي ٌقتدنا) إرى مة ومة مة ةقتة عةتى‬
‫ةفس ا هو مة ومة مةفتقة عةى اربٌئتة‪ .‬وقتد هعطتً ارمررته (‪)Checkland, 1990‬‬
‫تصتةٌفا ٌبتمتتد عةتتى ارطرٌقتة ارتتتً توارتتدك ب تتا ارمة ومتة كمة ومتتة طبٌبٌتتة (متتم‬
‫صتتةه هللا) هو مة ومتتة متتم صتتةه اجةستتام هو مة ومتتة تيتتم اص ةتتٌم مبتتا ونتتً‬
‫مة ومتتة األةشتتطة اجةستتاةٌة و مة ومتتة ار قافتتة واصرتمتتاإ وقتتد هعطتتى ارمررتته‬
‫(ستتمٌر ‪ )2332‬تصتتةٌفا ٌببتتر عتتم ارمة ومتتة متتم قٌ ت طبٌبت تتا كمة ومتتة مادٌتتة‬
‫(كمة ومة ستاكةة هو دٌةامٌكٌتة) هو مة ومتة مرتردس هو متم قٌت اعتمادنتا عةتى‬
‫اربٌئة ارتً تتوارد ب ا هو مم قٌ ارسةو اردٌةامٌكً ر ا (تببتا رطرٌقتة استترابة‬
‫ارمة ومتتة رمتتؤ راك ارت ٌٌتتر ارتتتً تتبتتر ر تتا) تتم مة ومتتة ارمبةومتتاك ارمرتبطتتة‬
‫بارةشتتاط اجةستتاةً‪ .‬وعةتتدما ةتبامتتل متته اربةتتا ارمؤسستتً رةمدرستتة كمة ومتتة متتم‬
‫صتتتةه اجةستتتام ف ة تتتا تصتتتبع مة ومتتتة قٌتتتة مةفتقتتتة دٌةامٌكٌتتتة متتتم األةشتتتطة‬
‫اصرتماعٌة واجةستاةٌة ااك ارستةو ارمبقتد وتصتبع ارمبةومتاك فٌ تا نتً ارمرتال‬
‫اررابط (‪ )binding field‬رةمكوةاك ارداخةٌة ر ا وت ر تأ ٌراك تفاعحت ا مم ختحل‬
‫مة ومة ارمبةوماك‪.‬‬
‫‪ .1-6‬دٌةامٌكٌة ارمة ومة‪:‬‬
‫ارمة ومتة ارمادٌتة نتتً مة ومتة ر تتا كٌتام متادي مقستتو وٌمكتم ارتبامتتل‬
‫مب ا بصتورس قستٌة مباشترس وتصتةٌف ا إرتى مة ومتة ستاكةة (‪ )Static System‬ص‬
‫تت ٌر مه ارزمم مم قٌ ارويه وارقارة هو إرى مة ومتة دٌةامٌكٌتة ( ‪Dynamic‬‬
‫‪ )System‬ونً ارمة ومة ارتً ٌطره عةٌ ا ت ٌٌراك مم قٌ ارقارة هو ارويه مته‬
‫ارزمم‪ .‬وارتبط تصةٌ ارمة ومة اردٌةامٌكٌة بةمط ارسةو اردٌةامٌكً ر تا وارتاي‬
‫ٌتوق عةٌ طرٌقة اةتقار ا مم قارة إرى هخرى ةتٌرة تبريت ا رمتؤ ر ختاررً هو‬
‫تقتتول فتتً ارطاقتتة ارداخةٌتتة ب تتا هو فقــتتـد واكتستتـا رةمبةومـتتـاك ( ‪Elnashaie,‬‬
‫‪ )1999‬واراي ٌيم‪:‬‬
‫‪ ‬مة ومة ترددٌة (سةو خطً)‬
‫‪ ‬مة ومة غٌر خطٌة (سةو غٌر خطً)‬
‫‪ ‬مة ومة مبقدس (سةو مبقد)‬
‫‪ ‬مة ومة غٌر مةت مة ( سةو فويوي)‬
‫فارمة ومة ارترددٌة (ارخطٌة) تتمٌتز ب مكاةٌتة تقدٌتد قارت تا عةتد هي رق تة‬
‫زمةٌة (فً ارمستقبل) مم مبرفة ارقارة ارسابقة ر ا (ارمايً)‪.‬وٌببر نتاا ارستةو‬
‫هٌيتتا عتتتم عحقتتتة خطٌتتة (هو تةاستتت ) بتتتٌم ارتتتتأ ٌر ارتتتً تتبتتتر رتتت ارمة ومتتتة‬
‫واسترابت ا (مةت مة)‪ .‬فبةتدما ٌكتوم ارتتأ ٌر تترددي (م تل ت ٌتر إقبتال ارمستت ةكٌم‬
‫‪11‬‬
‫الفكر املنظومى بني النظرية والتطبيق فى التعليم والتعلم‬
‫عةى سةبة مبٌةة بطرٌقة موسمٌة م ح هو بشتكل تترددي) ٌكتوم ارستةو (مبٌبتاك‬
‫ناه ارسةبة) ترددي هٌيا‪.‬‬
‫هما ارمة ومة غٌر ارخطٌة ف ً تتمٌز ببدم ورود تةاس (هو عحقة خطٌتة)‬
‫بٌم ارتأ ٌر وارسةو قٌ ٌرتبط ارتأ ٌر وارسةو بتةمط غٌتر خطتً قتد ٌ تل ابتك‬
‫هو ٌت ٌتتر متتم قارتتة إرتتى هختترى‪ .‬ونةتتا هٌيتتا قتتد ٌكتتوم رتتةف ارتتتأ ٌر عتتددا متتم‬
‫ارسةوكٌاك ارتً ص تتفف مب هو مه سابق ‪ .‬ناا ارةمط رصتد مةت اربتاق وم اربدٌتد‬
‫مم ارقاصك مة ا ارسةو ارمقتدد وارتاي ٌتبته ةمتط ٌمكتم رصتده بطرٌتف ارربتر هو‬
‫اجقصا وٌمكم وصف مم خحل عٌةاك عةى مدى واسه مم ارقاصك ونو مةتت م‬
‫هٌيتتا‪ .‬ونةتتا ارستتةو ار ٌتتر مقتتدد وارتتاي ص ٌمكتتم مةت ارتةبتتؤ هو تقدٌتتد ارقارتتة‬
‫ارمستتتقبةٌة (عةتتى ارمتتدى ارببٌتتد) رةمة ومتتة (هو هي متتم هرزائ تتا) متتم ارمبةومتتاك‬
‫ارتارٌخٌة ر ا ومة ا ارمة ومة ارفويوٌة وارتً همكم ارتببٌر عتم ببت قاصت تا‬
‫رٌايٌا رةتةبؤ بقارت ا عةى ارمدى ارقرٌ ‪.‬‬
‫وتببتتتر قارتتتة ارمة ومتتتة ارفويتتتوٌة (‪ )Chaotic System‬عتتتم مة ومتتتة‬
‫دٌةامٌكٌة فً قارة مم ارت ٌٌتر نتاا ارت ٌٌتر قتد ٌةقة تا إمتا إرتى قارتـة متم اصةت تام‬
‫(‪ )order‬رتبتتود إرتتى ارتتةمط ارختتا ب تتا (مقتتدد) هو ٌةقة تتا إص قارتتة مـتتـم اصةفتتحك‬
‫(‪ )disorder‬ارتتاي ص ٌمكتتم ارتببٌتتر عة ت ‪ .‬وقتتد قتتاول اربتتاق وم ( ;‪Medio, 1993‬‬
‫‪ )Ward, 1995; Shipengrover, 1996‬تطبٌتتف ة رٌتتة عتتدم اصةت تتام (ارفويتتى)‬
‫عةتتى ارتتة م اصرتماعٌتتة هو عحقتتاك ارتفاعتتل فتتً ارمؤسستتة ختتحل هطتتوار ارت ٌٌتتر‪.‬‬
‫وربمتا ٌصتتبع محق تتة ورصتتد ارستةو ارتتدٌةامٌكً رمة ومتتة اجدارس وارمرتمتته او‬
‫هنمٌة خاصة جدارس ارت ٌٌتر ختحل مراقتل ارتطتوٌر وارتاي ٌتستم بتبقٌتد ارتفتاعحك‬
‫اصرتماعٌة وارفةٌة واجدارٌتة خصوصتا وهم ارستةو ارمةتت م ر تاه ارمة ومتة قتد‬
‫ٌخفً داخة عوامل عدم اصةت ام (‪.)Briggs, 1990‬‬
‫‪ .2-6‬ارمة ومة ارمةفتقة‪:‬‬
‫تتأ ر ارمة ومة ارمةفتقة باربٌئة ارمتواردس ب ا و تتؤ ر عةٌ تا وٌ تر ارت‬
‫فتتً صتتورس تبتتادل رةطاقتتة هو ارمبةومتتاك بٌة متتا نتتاا وٌبتبتتر ةتتوإ ومستتتوى نتتاا‬
‫ارتبادل مقٌاسا رمدي اعتماد ارمة ومة عةى اربٌئة‪ .‬وٌمكةةتا ارتبمتٌم نةتا هةت قتد ص‬
‫تتوارد عمةٌا مة ومة قٌة ص تتأ ر باربٌئة ارتً تتوارد ب ا وإص هصبقك غٌتر قٌتة‬
‫وقتتد هشتتار ارمررتته (‪ )Awad, 1985‬إرتتى خمتت خصتتائ م متتة رةمة ومتتة‬
‫ارمةفتقة‪:‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫تقصل عةى مدخحك مم اربٌئة رةوصول إرى قارة اصتزام (‪.)Self Regulating‬‬
‫تمٌل رةبمل مم خحل دوراك ترددٌة هو تكرارٌة(‪.)Cyclic‬‬
‫تفقد طاقت ا عةى مدار ارزمم وتمٌل إرى ارترنل (‪.)Increase of Entropy‬‬
‫تبمل رةوصول إرى ارتخصصٌة وارتفرقة(‪.)Differentiation‬‬
‫تتبدد ارمساراك ارتً ٌمكم هم تصل ب ا إرى هنداف ا(‪.)Equifinality‬‬
‫ومم خحل تف م ناه ارخصائ (ارمة ومٌتة) ٌمكةةتا ارتبامتل مته ارتتأ ٌراك‬
‫اردٌةامٌكٌة رمة ومة اربمل رةمدرسة كمة ومة مةفتقة بصورس هك ر عمقا‪.‬‬
‫‪02‬‬
‫العلوم الرتبوية‪ /‬العدد الثانى‪ /‬إبريل ‪0225‬‬
‫‪ .3-6‬مة ومة ارمبةوماك (‪:)Information System‬‬
‫مة ومتتة ارمبةومتتاك نتتً ارتصتتةٌ ار ار ت رةمة ومتتة قٌ ت تببتتر عتتم هي‬
‫مة ومتة تةتتي و تستتخدم مبةومتتاك هو بٌاةتاك وتترتبط بتتأي ةشتاط إةستاةً‪ .‬وبتتار‬
‫فار ٌكل ارتة ٌمتً رةمؤسستة (خدمٌتة تبةٌمٌتة هو إةتارٌتة) ٌبتبتر مة ومـتـة رةمبةومتـاك‬
‫(‪ )Alter, 1995‬وسةو ارمؤسسة وار ٌاكل اجدارٌة ر ا ٌمكم ارتببٌر عةت ب قتدى‬
‫صتتتور ارمة ومتتتة ارمرتتتردس وٌمكتتتم اصستتتتدصل عتتتم هدائ تتتا باستتتتخدام ة رٌتتتاك‬
‫ارمة ومتتتتة وهدواك ارتقةٌتتتتل ارمختةفتتتتة ومة تتتتا ارتقةٌتتتتل ارتتتتدٌةامٌكً هو ارةمارتتتتة‬
‫وارمقاكاس اردٌةامٌكٌة رسةوك ا واراي ٌمةٌ اربةا ارداخةً ر تا وكة تا تبتمتد عةتى‬
‫ارمبةوماك‪ .‬وبار ف م مة ومة ارمبةوماك تم ل رتز رئٌستً متم مة ومتة اربمتل‬
‫ومة ومتتة ارةشتتاط اجةستتاةً م متتا كتتام ةوع تتا ومرتتال ارتطبٌتتف ر تتا‪ .‬وكمتتا ستتبف‬
‫اجشتتتارس ٌمكةةتتتا هم ةة تتتر إرتتتى مة ومتتتة ارمبةومتتتاك وكأة تتتا تققتتتف ارتتتترابط بتتتٌم‬
‫ارمة وماك ارفرعٌتة متم ختحل مرتال تتأ ٌره ٌشتمل رمٌته عةاصتر اصتصتال بٌة تا‪.‬‬
‫وباةبدام ارمبةوماك هو يب رودت ا تفقد ارمة ومتة قتوس ارتترابط ب تا رتبتاةً متم‬
‫عدم اصةت ام وارترنل م اصة ٌار‪.‬‬
‫‪ -1‬ر ة ارمة ومة (‪:)System Language‬‬
‫ور مف وم وفةسفة وفكر ارمة ومة تطوٌر طرف و ر تاك رةتببٌتر‬
‫صاق‬
‫عة ا مم خحل ةمااك (‪ )Models‬عرفك بة ة ارمة ومة‪ .‬ورغم ور اربدٌتد متم‬
‫طترف وهدواك ارةمارتتة تبقتتى نةتتا ققٌقتتة هساستٌة هةت متتم ختتحل ارةمتتواك ٌمكةةتتا‬
‫إةتاك صتورس مرئٌتة رةمة ومتة و عحقات تا تتأتً مببترس عتم رؤٌتة ارشتخ ارتاي‬
‫ٌببر عم ارمة ومتة ستوا كتام نتاا ارشتخ مقةتل هو مصتمم هو مطتور مستتخدم‬
‫مار ت هو متتدٌر‪ .‬وفتتً رمٌتته األقتتوال ف ت م دقتتة تم ٌتتل ارمة ومتتة تبتمتتد عةتتى دقتتة‬
‫ارةمواك ومتدى قدرتت عةتى تم ٌتل ارمتؤ راك ارفبةٌتة ارتتً تتتأ ر ب تا مته تفتاعحك‬
‫هرزائ ا مبا‪.‬‬
‫وربمتتا متتم ارمفٌتتد هم ةشتتٌر نةتتا هم ارٌتتة ارتفكٌتتر رتتدى اجةستتام تبتمتتد دائمتتا‬
‫عةى تكوٌم ةمواك عقةً ٌبده ب تشكٌل طرف ارتبامل مه ارموقت هو ارمشتكةة هو‬
‫مه ارخرٌم (‪ .)Johnson, 1983‬ناا ارةمواك غاربا ما ٌباةً متم قصتور رةبدٌتد‬
‫متتم األستتبا هنمتتا عتتدم قتتدرس اجةستتام عةتتى تةتتاول رمٌتته ارمت ٌتتراك وتم ٌة تتا‬
‫وارتبامتتل مب تتا دفبتتة واقتتدس‪ .‬ورتتار رتتا ك ر تتة ارمة ومتتة بتتأةواإ مختةفتتة متتم‬
‫ارةمتتااك رتقستتٌم قتتدرس اجةستتام عةتتى تم ٌتتل ارمة ومتتة بطرٌقتتة هك تتر فاعةٌتتة قٌت‬
‫تستتتتخدم ارةمتتتااك متتتم ختتتحل هدواك قتتتد تكتتتوم مبتتتادصك رٌايتتتٌة هو مةطقٌتتتة هو‬
‫رسوماك تستخدم رموز وصور مه قواعد تقدد طرف اصستخدام ر ا‪ .‬ومم خحل‬
‫هدواك وقواعتتد ارةمارتتة همكتتم استتتخدام هةتتواإ مختةفتتة متتم ارةمتتااك رةتببٌتتر عتتم‬
‫ارمة ومة بصتورس هشتمل وهدف وربمتا ارتتبط كتل مة تا بمتة ي هو مة رٌتة خاصتة‬
‫ب ‪ .‬وٌبطً ارمرره (سمٌر ‪ )2332‬مراربة رةةمااك وطرف تم ٌة ا‪.‬‬
‫‪13‬‬
‫الفكر املنظومى بني النظرية والتطبيق فى التعليم والتعلم‬
‫‪ -1‬فكر ارمة ومة وارمة رٌة‪:‬‬
‫باستتتخدام فكتتر ارمة ومتتة ٌمكةةتتا ارتبامتتل متته ارمشتتكحك متتم مة تتور موقتتد‬
‫ةقاول ب استقرا هةماط ارسةو بدص متم اربقت عتم اصختحفتاك بٌة تا‪ .‬وقتد كتام‬
‫ارم ةدستتٌم ستتباقٌم فتتً تم ٌتتل ارتتة م ار ةدستتٌة وارتبامتتل مب تتا كأةمتتاط وقوار ت‬
‫و تر عةتم نةدستة ارمة ومتة (‪ )Blanchard and Fabrycky, 1998‬رٌتبامتل مته‬
‫ارمةتراك ارمقددس ارمبارم هو ارمشتكحك ار ةدستٌة ارتتً ٌكتوم ر تا دائمتا قتل واقتد‬
‫مقدد هو م ٌكل نتاه ارمشتكحك تبتر بارمشتكحك ارراستئة (‪.)Hard Problems‬‬
‫هما مشكحك ارة م غٌر ار ةدسٌة ومة تا ارتة م اجدارٌتة واصرتماعٌتة وارتتً تبتمتد‬
‫عةى ارتفاعحك اجةستاةٌة ف تً غٌتر م ٌكةتة ٌصتب قٌاست ا هو تبرٌف تا بتارقواةٌم‬
‫ارطبٌبٌتتة وتتمٌتتز بورتتود هك تتر متتم قتتل ركتتل موق ت متته توارتتد هرا وتفستتٌراك‬
‫متبتتددس مقبورتتة بتتدرراك متفاوتتتة وربمتتا متباريتتة هٌيتتا نتتاه ارمشتتكحك ٌطةتتف‬
‫عةٌ ا ارمشكحك ارةٌةة (‪ .)Soft Problems‬ومم خحل تبتر هةمتاط ارمشتكحك قتام‬
‫مفكرو ارمة ومة بتطوٌر مداخل ومة رٌتاك مختةفتة رةتبامتل مته ارمشتكحك ستوا‬
‫جٌراد قةول ر ا هو جدارت ا‪.‬‬
‫‪ .1-1‬ارمة رٌة (‪:)Methodology‬‬
‫تم تبرٌ اربقو اربةمٌة عةى هة ا ارمقاوصك اردقٌقة رةتوصتل إرتى قتل هو‬
‫قةتتول رةمشتتكحك ارتتتً توار ت اربشتتر ستتوا كتتاةوا هفتترادا هو رماعتتاك‪ .‬وارتبطتتك‬
‫رودس اربق اربةمً دائما بارمة ي اراي ٌستخدم ارباق ربةتا ارمبرفتة ارمطةوبتة‬
‫رقتتتل ارمشتتتكةة ارتتتتً ٌقتتتوم بقة تتتا‪ .‬وبتتتار فقتتتد ارتتتتبط قتتتل ارمشتتتكحك بارمبرفتتتة‬
‫وارمة رٌتتة‪ .‬نتتاا اصرتبتتاط رتتم ٌتوارتتد بصتتورس وايتتقة قبتتل ارقتترم ارستتابه عشتتر‬
‫و تتتور ارتتتدعوس إرتتتى اصعتمتتتاد عةتتتى ارمبةومتتتاك وارققتتتائف متتته عتتتدم ارتستتتةٌم‬
‫بارمقدماك م ما كاةك مصادرنا ونو ما ٌمٌز ارمة ي اربةمً‪.‬‬
‫وبارتأكٌد فقد ساعد ور ارمة ي اربةمً رةتفكٌر عةى تةمٌة فكر ارمة ومتة‬
‫رةقد اراي ربل اربةما ٌبق وم عم مة رٌاك ردٌدس رتةاول ارمشكحك وارتً غاربتا‬
‫متتا تكتتوم مركبتتة‪ .‬وٌمكتتم هم ةشتتٌر نةتتا إرتتى فصتتٌةتٌم رئٌستتتٌم متتم خصتتائ‬
‫ارمة رٌة نما‪:‬‬
‫مة رٌة ارخطواك ارمرتبة (‪) systematic methodology‬‬
‫‪‬‬
‫مة رٌة مة ومٌة (‪) systemic methodology‬‬
‫‪‬‬
‫وٌمكتتم تبتتر ارفتترف بٌة متتا متتم ختتحل فقتت مرتتال وهدوار ومتتدى كتتل‬
‫مة ما قٌ تتمٌز ارم ةرٌة ارمة ومٌة باستخدام مرتاصك وهدوار متبتددس رتطبٌتف‬
‫خطتتواك تكرارٌتتة رةقتتل يتتمم رؤٌتتة شتتامةة عكت ارمة رٌتتة ارمرتبتتة ارتتتً تيتتم‬
‫هدوار مقدودس وةةتقل ب ا عبر ارقل بطرٌقة خطٌة‪.‬‬
‫‪04‬‬
‫العلوم الرتبوية‪ /‬العدد الثانى‪ /‬إبريل ‪0225‬‬
‫‪ -9‬تطبٌقاك ومة رٌاك ارمة ومة‪:‬‬
‫كمتتا ستتبف اجشتتارس ٌكتتوم رةمة ومتتة دائمتتا نتتد ٌرافق ت و تتائ تقتتوم ب تتا‬
‫ومخررتتاك ةتتود ارقصتتول عةٌ تتا مة تتا‪ .‬فبةتتا متتة ي دراستتً ٌمكتتم ارتبامتتل مب ت‬
‫كمة ومة وٌمكم هٌيتا هم ٌكتوم مة ومتة فرعٌتة يتمم مة ومتة تطتوٌر ارمةتاني‬
‫يمم مة ومة تطوٌر اربرامي وارتحمٌا وارمة ي ٌمكم ارتبامل مب م كمة ومتة‬
‫وارتحمٌتتا يتتمم اجدارس ارمدرستتٌة مة ومتتة هٌيتتا‪ .‬كتتل نتتاه ارترتٌبتتاك تبتمتتد عةتتى‬
‫ار د ارمطةو تققٌق وارو ائ ارتً ةتوقه مم ارمة ومتة ارقٌتام ب تا‪ .‬وفتً كتل‬
‫قارة تختة مكوةاك ارمة ومة وويه عةاصرنا ومة ا ارردار اراي ٌقدنا‪ .‬وركم‬
‫تبقى نةا ققٌقة م مة هةةتا ةقتتاك دائمتا إرتى مة رٌتة تأختاةا عبتر مراقتل تقدٌتد‬
‫هنتتداف ا تتم تقةٌة تتا و تصتتمٌم ا و بةاؤنتتا‪ .‬وتتتاخر األدبٌتتاك ارم باربدٌتتد متتم‬
‫ارمة رٌاك ارتتً ةشتأك وتطتورك مته قركتة ارمة ومتة رةقتد ارتاي ٌصتب قصتره‬
‫(‪ .)Bubenko, 1986; Holmn, 1999‬ورتتتار ف ةةتتتا ستتتةتبر نةتتتا باختصتتتار‬
‫رةمة رٌاك ارتً تم ل ةقةة ةوعٌة مم قٌ ارمدخل وارفةسفة‪.‬‬
‫‪ .1-9‬ارمة رٌة ارةٌةة (‪:)Soft Systems Methodology‬‬
‫تتم تطتوٌر نتاه ارمة رٌتة رتتبامتل مته ارمشتكحك ارةٌةتة وارتتً تترتبط غاربتا‬
‫بمة ومتتتة األةشتتتطة اجةستتتاةٌة‪ .‬وقتتتد بتتتده ةشتتتو نتتتاه ارمة رٌتتتة متتتم اردراستتتاك‬
‫وارتطبٌقاك ارتً قام ب ا بٌتتر شتٌكحةد هستتاا ارتة م برامبتة صةكستتر فتً إةرةتترا‬
‫ورتار ف تتً تستمى هقٌاةتتا مة رٌتة شتتٌكحةد‪ .‬وتشتٌر نتتاه ارمة رٌتة إرتتى يتترورس‬
‫مباررتتة ارمة ومتتة بصتتورس شتتامةة باعتبتتار رمٌتته اربةاصتتر ارمتفاعةتتة مب تتا وارتتً‬
‫تيم‪ :‬عمح فتاعةٌم متاركٌم عمةٌتاك تقوٌتل رؤٌتة اربتارم ارختاررً واربٌئتة‪.‬‬
‫ونً مة رٌة عامة تصةع ررمٌه ارمواق وارتطبٌقاك رتف م ارمشكةة‪.‬‬
‫‪ .2-9‬ارمة رٌة ارم ٌكةة (‪:)Structured Methodology‬‬
‫ارمة رٌة ارم ٌكةة تبتمد عةى تبةً خطواك بةائٌة رتطوٌر ارمة ومة ونتً‬
‫تيم ارم عددا مم ارمرادفاك ر ا هنم ا‪:‬‬
‫(‪ )1‬مة رٌة ارشحل (ارخطٌة)‪ :‬قٌ ٌتم تقسٌم ارقتل إرتى مراقتل متتارٌتة تققتف‬
‫كتتل مرقةتتة مة تتا نتتد هو مةتتتي مرقةتتً ٌقودةتتا فتتً ارة اٌتتة إرتتى ار تتد‬
‫ارة ائً‪ .‬وٌتم اربد فً كل مرقةة ببد اصةت ا مم ارسابقة‪.‬‬
‫(‪ )2‬مة رٌة ارشحل ارمبدرة (تكرارٌة)‪ :‬نً ةفس ا مة رٌة ارشتحل وركتم ةةتقتل‬
‫بٌم ارمراقل بصورس تكرارٌة‪.‬‬
‫(‪ )3‬ارمة رٌة ارقةزوةٌة‪ :‬نةا ٌتم تةفٌا ارقل فً دوراك تكرارٌة تبده متم تقدٌتد‬
‫األندا رتبود إرٌ ا فً ة اٌة كل دورس رتبدٌل هو إيافة هندا هخرى‪.‬‬
‫(‪ )4‬مة رٌة ارةمتواك ارمصت ر‪ :‬نةتا ٌتتم بةتا مة ومتة مصت رس تيتم عتددا متم‬
‫ارمتطةبتتاك ارمقتتدودس تتم اصستتتمرار فتتً بةتتا ارقتتل فتتً دوراك ٌستتمع فتتً‬
‫ة اٌة كل مة ا تقٌٌم ارقل وإيافة متطةباك ردٌتدس رةوصتول إرتى ارمتطةبتاك‬
‫ارة ائٌة‪.‬‬
‫‪15‬‬
‫الفكر املنظومى بني النظرية والتطبيق فى التعليم والتعلم‬
‫فً ارمة رٌاك ارسابقة ٌتم تم ٌل ارمة ومة مم ختحل األةشتطة هو ارو تائ‬
‫هو اربمةٌتتاك متته اربٌاةتتاك وارمبةومتتاك ارتتتً تقمة تتا هو تةتر تتا هو تقتار تتا نتتاه‬
‫ارو ائ واألةشطة بصورس مةفصةة وباستخدام هدواك وطرف ارةمارتة ارتتً ستبف‬
‫اجشارس إرٌ ا‪.‬‬
‫‪ .3-9‬مة رٌة ارتقةٌل باركائةاك (‪:)Object-Oriented Analysis‬‬
‫مه ارمة رٌاك ارم ٌكةة ٌتم ارتبامل مه ارمة ومة مم ختحل ةمتااك اربٌاةتاك‬
‫وةمتتتااك ارو تتتائ واربمةٌتتتاك ارتقوٌةٌتتتة بصتتتورس مةفصتتتةة إرتتتى راةتتت اربةاصتتتر‬
‫األخرى ارتً قد تقتار ا عمةٌاك ارةمارة وارتو ٌف‪ .‬مته مة رٌتة اركائةتاك ٌختةت‬
‫ناا ارتم ٌل رارٌا قٌ ٌتم تم ٌتل ارمة ومتة متم ختحل تبتر عةتى اركائةتاك ارتتً‬
‫ٌتقتتدد هدوارنتتا طبقتتا رطبٌبتتة ونتتد ومرتتال ارمة ومتتة وارتفتتاعحك فٌمتتا بٌتتة م‬
‫وبقٌ ت ٌيتتم كتتل كتتائم ارخصتتائ ارمببتترس عة ت وارتتدور ارتتاي ٌقتتوم ب ت ةتٌرتتة‬
‫رةتفاعل بٌة وبٌم اركائةاك األخرى‪ .‬ومته بةتا اركائةتاك بمتا تقمةت متم خصتائ‬
‫وسةو ٌمكم تم ٌل تركٌبات ا مه ارخصائ ارردٌدس ارتً تةتي عة تا وارستةوكٌاك‬
‫ترك مته نتاه ارمة رٌتة تكةورورٌتا‬
‫ارتً تور ا هو تةقة ا إرى مشتتقات ا‪ .‬ورتار‬
‫تورٌتد اركائةتاك وارقوارت (‪ )objects and classes‬تم استتةباط ارتةمط ارستةوكً‬
‫رةبمةٌتتاك (‪ )process pattern‬وبتتار ف تتً تقتتتر متتم تم ٌتتل اربتتارم ارققٌقتتً‬
‫رةمشكةة رٌساعد ار عةى تقول ة م اجدارس (بارقاسباك) إرى هةمتاط مكتررس ٌمكتم‬
‫إعتتادس استتتخدام ا وتورٌتتد هةمتتاط ردٌ تدس مة تتا متته ارقتتدرس عةتتى مقاكتتاس ارستتةو‬
‫اردٌةامٌكً ر ا‪.‬‬
‫‪ .4-9‬مة رٌة دٌةامٌكا ارمة ومة (‪:)Systems Dynamics‬‬
‫تختة مة رٌة دٌةامٌكتا ارمة ومتة عتم ارمة رٌتاك األخترى اختحفتا رئٌستا‬
‫فً هة ا تبتمتد عةتى ارتم ٌتل اركمتً رتقدٌتد األستبا ارتتً تتؤدي إرتى تور األدا‬
‫ارقتتارً رةمة ومتتة تتم إعتتادس تصتتمٌم ارمة ومتتة رتقستتٌم نتتاا األدا ‪ .‬وتبتمتتد نتتاه‬
‫ارمة رٌة عةى تو ٌ بترامي ارمقاكتاس باستتخدام ارقاست اررتً متم ختحل تم ٌتل‬
‫ارمبةوماك ارتتً ةبرف تا عتم ارمة ومتة (ارتماعٌتة إةستاةٌة هو طبٌبٌتة) مته اربتارم‬
‫ارتتاي تبمتتل فٌت فتتً صتتورس ةمتتواك رٌايتتً هو مةطقتتً‪ .‬وقتتد قتتام اربتتارم فورستتتر‬
‫ب رستتا قواعتتد نتتاه ارمة رٌتتة عتتام ‪ 1963‬واستتتمر فتتً تطوٌرنتتا قتتتى هصتتبقك‬
‫طرٌقتتة مستتتقةة رةتفكٌتتر يتتمم مةتتاني ارمرقةتتة اجعدادٌتتة وار اةوٌتتة فتتً ارمتتدار‬
‫األمرٌكٌتتة رٌصتتبع فكتتر ارمة وم تة بارتقةٌتتل اركمتتً وارتورٌ ت هقتتد طتترف ارتتتدرٌ‬
‫يمم مشروإ بده عام ‪.1993‬‬
‫‪ -13‬مراصك تطبٌف فكر ارمة ومة‪:‬‬
‫مرتتاصك تطبٌتتف فكتتر ارمة ومتة تمتتتد رتشتتمل كتتل مرتتاصك وتطبٌقتتاك اربةتتوم‬
‫وتقتتدنا فقتتط قتتدرس اجةستتام عةتتى تف تتم وتم ٌتتل متتا ٌتتراه فتتً اربتتارم ارققٌقتتً ومتتا‬
‫‪06‬‬
‫العلوم الرتبوية‪ /‬العدد الثانى‪ /‬إبريل ‪0225‬‬
‫ٌستتتتطٌه استتتتٌباب بتتتارةمواك اربقةتتتً رتتت ‪ .‬وتبتبتتتر مرتتتاصك تطتتتوٌر ة تتتم اجدارس‬
‫بارمبةومتتاك نتتً هكبتتر ارمرتتاصك ارتتتً استتتفادك متتم تطبٌتتف نتتاا ارفكتتر رةبدٌتتد متتم‬
‫األسبا ‪ .‬واجدارس بارمبةوماك ص تتوق هٌيا عةى مرال واقد إةمتا تةتشتر رت طتً‬
‫مراصك ارصقة وارسكام وارصةاعة وارتبةٌم واربق اربةمً وغٌرنا إرى راةت‬
‫مراصك إدارس مؤسساك ارتبةٌم‪ٌ .‬أتً مه ار هٌيا مرتاصك تطتوٌر ة تم تطبٌقتاك‬
‫بتترامي ارقاستتباك وارتتتً ٌمكتتم هم تشتتمل تقةٌتتاك استتتخدام برمرٌتتاك متكامةتتة هو‬
‫متفرقة فً مراصك متبددس ومة ا عةى سبٌل ارم ال تكةورورٌا ارتبةتٌم بارقاستباك‬
‫هو تطوٌر ة م ارتبةم بمساعدس ارقاسباك ونً ت طً مراصك ص قدود ر تا وتةتشتر‬
‫رت طً رمٌه فروإ ارمبرفة واربةوم‪ .‬فمم خحل فكر ارمة ومتة ةستتطٌه باستتخدام‬
‫مة رٌة مةاسبة تطوٌر برامي رتبةم ارة ة اجةرةٌزٌة بارقاس اررً وتستتخدم نتً‬
‫ةفس ا رتطوٌر بترامي رتتبةم اركٌمٌتا وارطبٌبتة واربةتوم األخترى وٌمكتم استتخدام‬
‫ةف ارمة رٌتة فتً تطتوٌر مةتاني ردٌتدس هو طترف تتدرٌ ردٌتدس ربتر وتقتدٌم‬
‫مقتتتوى مختة ت متتم اربةتتوم‪ .‬ارم تم فتتً تطبٌتتف واستتتخدام ارمة رٌتتة فتتً كتتل نتتاه‬
‫ارقتتاصك نتتو تقدٌتتد مرتتال ومتتدى استتتخدام ارمة رٌتتة واألدواك ارمستتتخدمة مب تتا‬
‫رتققٌف ار د مم ارمة ي ارردٌد هو طرٌقة اربر وارتبةم ارمطةوبة رةتحمٌا‪.‬‬
‫‪ -11‬فكر ارمة ومة وارتبةم‪:‬‬
‫تمٌز ارتسارإ ار ائل فً إةتاك ارمبةوماك و ور تكةورورٌاك متبددس رةقتل‬
‫وتققٌف تكامل ناه ارمبةوماك بدٌةامٌكٌة وسترعة ارتقتوصك فتً رمٌته ارمرتاصك‪.‬‬
‫ناا ارةمط مم ارت ٌٌر اةبك عةى اربدٌد مم مرتاصك اربمتل ممتا تتطةت إدارس نتاا‬
‫ارت ٌٌتتر متته بةتتا ارٌتتتاك مةاستتبة تستتمع بزٌتتادس قتتتدرس ارمؤسستتاك عةتتى مواكبتتتة‬
‫اصقتٌارتتاك ارردٌتتدس ر تتاا ارت ٌٌتتر‪ .‬هي هةةتتا هصتتبقةا همتتام سةستتةة متتم ارتفتتاعحك‬
‫تتطة ت و تتائ ردٌتتدس رتتردارس وفرٌتتف متتم ارمتتؤنةٌم اررتتدد بقٌ ت هصتتبع اربةتتا‬
‫ارةمطً رةمؤسسة غٌر كا ر اا ارتقول ارمستمر‪.‬‬
‫وقتتى ٌمكةةتتا تف تتم ارت ٌٌتتر وارتقتتول ف ةةتتا ةفتتتر هم مؤسستتاتةا بمتتا فٌ تتا‬
‫ارمؤسستتاك ارتبةٌمٌتتة فتتً شتتكة ا ارقتتارً تقتتتاك إرتتى اصستتترابة رمتطةبتتاك ارت ٌٌتتر‬
‫ورار عةٌ ا هم تمر بمراقل مختةفة مم ارتقول رتصل إرى ارت ٌٌر ارمطةو ‪ .‬وألم‬
‫ناه ارمؤسساك تبمل فً بٌئة دٌةامٌكٌتة مت ٌترس فت م ارت ٌتطةت مة تا هم تستتمر‬
‫فً ارت ٌٌر رٌصبع مواكبة ارت ٌٌتر هقتد ستماك اربةتا ارمؤسستً ر تا‪ .‬ورتار ف ةةتا‬
‫ةقتتتاك فتتً ارة اٌتتة هم ٌستتمع اربةتتا ارمؤسستتً دائمتتا بتتارت ٌٌر ستتوا كتتام ارتت‬
‫رمؤسستتاتةا ارقارٌتتة هم رمؤسستتاتةا ارردٌتتدس‪ .‬فتتً تتل نتتاه ارققٌقتتة ارم متتة ف ةةتتا‬
‫ةقتاك إرتى متدٌرٌم بم تام ردٌتدس‪ .‬فارو ٌفتة ارةمطٌتة رةمتدٌر وارتتً تيتم ارتورٌت‬
‫وارتخطتتٌط وارقشتتد وارتتتقكم رتتم تبتتد كافٌتتة ربصتتر ارمة ومتتة قٌ ت هصتتبقك هنتتم‬
‫و تتائ ارمتتدٌر ارم نتتً إدارس ارت ٌٌتتر واصتتبع عةتتى ارمتتدٌرٌم هم ٌتقةتتوا قٌتتادس‬
‫ارت ٌٌر إرتى راةت طترف تبتر ار ترو ارتتً تتؤ ر عةتى ارمؤسستة وتتدفب ا إرتى‬
‫اردخول فً ارمراقل ارمختةفة رةت ٌٌتر وارتقتول‪ .‬وإدارس ارت ٌٌتر وإم ةتك رستةواك‬
‫طوٌةتتة متته عةتتوم اجدارس وارتبطتتك بتتارتخطٌط اصستتتراتٌرً ارتتاي تتبةتتاه وتقتتوم‬
‫‪17‬‬
‫الفكر املنظومى بني النظرية والتطبيق فى التعليم والتعلم‬
‫بتةفٌتتتاه اجدارس اربةٌتتتا إص هةةتتتا ارم همتتتام ارت ٌٌتتتر‪ -‬ارتقتتتورً وارتتتاي ٌبتمتتتد عةتتتى‬
‫اجةسام وٌتطة تةفٌاه إشرا رمٌه شركا ارمة ومة فً ارتقول مته متا ٌتطةبت‬
‫متتم ت ٌٌتتر فتتً ار قافتتة وارستتةوكٌاك‪ .‬ورتتار ف ةةتتا ةرتتد ارم رةت ٌٌتتر ارتقتتورً تتح‬
‫ةمااك نً‪ :‬ارت ٌٌر ار قافً واراي ٌشمل ارسةوكٌاك رألفراد وارمرتمباك م إعتادس‬
‫ارتة تتٌم هو ارتصتتمٌم ارتتااتً وارتتاي ٌشتتمل اربةتتا ارمؤسستتً وقدرت ت عةتتى ارتتتأقةم‬
‫رةمت ٌتتتراك تتتم ارتتتتبةم وارتتتاي ٌبكتتت قتتتدرس ارمؤسستتتة واربتتتامةٌم عةتتتى ارتقتتتول‬
‫وارتقسٌم ارمستمر (‪ .)Cummings, 1997‬وبتار اصتبع ارتتبةم هقتد ستماك اربةتا‬
‫ارمؤسسً وص ٌقتصر عةى تبةتم األفتراد بصتورس مةفتردس داختل ارمؤسستة هو ببٌتدا‬
‫عة ا‪ .‬هة ٌبك سةو متردد ٌتطة هم تتبةم ارمؤسسة هو ارمدرسة كٌ تتبةم‪.‬‬
‫‪ .1-11‬مؤسسة ارتبةم (‪:)Learning Organization‬‬
‫ٌةاقش ارباق وم مةا ارخمسٌةاك فكرس اربةتا ارمؤسستً ارتاي ٌققتف ارتتبةم رزٌتادس‬
‫قدرس ارمؤسسة عةى ارتطور ارااتً وارتقسم ارمستمر (‪ )Simon, 1958‬إص هم ناا‬
‫ارفكر رم ٌتبةور إص فً عتام ‪ 1993‬متم ختحل اربقتو ارتتً قتام ب تا مركتز رامبتة‬
‫(‪ )MIT‬رةتتبةم فتً اروصٌتاك ارمتقتدس عةتدما استتطاإ ستٌةي (‪ )Senge, 1990‬تقدٌتد‬
‫خم هفرإ رةمبرفة ارمطةوبة ربةتا ارمؤسستة ارقابةتة رةتتبةم هو متا اصتطةع عةتى‬
‫تستمٌت مؤسستة ارتتبةم (‪ .)learning organization‬وقتد هشتار هم فكتر ارمة ومتة‬
‫نو ارفرإ ارخام رةمبرفة (‪ )Fifth Discipline‬وارتً تيم‪:‬‬
‫‪ .1‬فكر ارمة ومة (‪)System Thinking‬‬
‫‪ .2‬براعة اربامةٌم (‪)Personal Mastery‬‬
‫‪ .3‬ارتفكٌر باستخدام ارةمااك (‪)Mental Models‬‬
‫‪ .4‬اررؤٌة ارمشتركة (‪)Shared Vision‬‬
‫‪ .5‬تبةم ارفرٌف (‪)Team Learning‬‬
‫واكتستا ارمؤسستة ارقتدرس عةتى ارتتبةم تستمع ر تا بتورٌتد مبةومتاك تققتتف‬
‫ب تتا خصتتائ ردٌتتدس هنم تتا ارقتتدرس عةتتى إعتتادس ارتة تتٌم تس ت ٌل فقتتد اجةتروبتتً‬
‫ووق ارترنل مما ٌؤدي ب ا إرى تققٌف ارقدرس عةى ارتأقةم مه اربٌئة وارتً ٌم تل‬
‫ارمةافستتوم وارمؤشتتراك اصقتصتتادٌة واصرتماعٌتتة بب ت مكوةات تتا‪ .‬ومتته ارتطتتور‬
‫ارمتستتارإ رةقتتدراك ارتكةورورٌتتة رةمةافستتٌم تبقتتى ارقتتدرس عةتتى ارتتتبةم رةبتتامةٌم‬
‫وارمؤسستتتة هنتتتم عةاصتتتر ارصتتتمود‪ .‬وباجيتتتافة إرتتتى ارتتت فقتتتد هشتتتار ارمررتتته‬
‫(‪ )Whiston, 1996‬إرتتى هم ارتتتبةم ٌبتمتتد عةتتى " اجقستتا واصستتتقبال وارتكوٌتتد‬
‫وارترتٌ ت رستترٌام ارمبةومتتاك صستتتخراك ةمتتط وقوارت وعةتتى ستترعة اصستتترابة‬
‫وارقكتتم عةتتى ارمبةومتتاك وبارتتتارً عةتتتى إختتراك وةقتتل ارمبةومتتاك" ومتته زٌتتتادس‬
‫ارمبةومتتاك ٌتورتتد زٌتتادس فتتً قتتدرس قةتتواك ةقتتل واستتتقبال ارمبةومتتاك‪ .‬وص ٌقصتتد‬
‫بتتارتبةم رألفتتراد هو ارمؤسستتاك نةتتا زٌتتادس ارمبةومتتاك وركتتم استتتخدام ارمبةومتتاك‬
‫رزٌتتادس ستتبة وقتتدرس وكفتتا س ارتبامتتل متته ارمبةومتتاك متتم ختتحل استتتةباط وتبتتر‬
‫قوار وكٌاةاك وهةماط ومؤشراك ردٌدس‪.‬‬
‫‪08‬‬
‫العلوم الرتبوية‪ /‬العدد الثانى‪ /‬إبريل ‪0225‬‬
‫‪ .2-11‬ارمدرسة ‪-‬ارتً‪ -‬تتبةم (‪:)Learning School‬‬
‫موار ة ارتقدي ارتاي ٌوار ت ارة تام ارتبةٌمتً بمرتمباتةتا ٌربةةتا ةبقت‬
‫عم طرف ارت ٌٌر ارمةاسبة رةتبامل مه مؤسساتةا ارتبةٌمٌتة‪ .‬ومتم ارمفٌتد هم ةشتٌر‬
‫نةا هم اربق فتً طترف ارت ٌٌتر وارتقتول قتد تربةةتا هم ةقتر هوص هم ارطرٌقتة ارتتً‬
‫ختترك ب تتا اربةتتا اجداري رةة تتام ارتبةٌمتتً بمرتمباتةتتا ص ٌختة ت ك ٌ ترا عتتم ارتتة م‬
‫اربٌروقراطٌة األخرى رغم اصختح ارراري رةمةتي ارتاي تقدمت نتاه ارمؤسستاك‬
‫ونو (مدٌر ار تد)‪ .‬وربمتا ٌكتوم هنتم و تائ مؤسستاتةا ارتبةٌمٌتة ارم عةتى ورت‬
‫ٌبتده متم ارطفورتة ( ‪Cory,‬‬
‫اجطحف نو تشكٌل مدٌري ارت ٌٌتر وارتاي ٌتراه ارتبب‬
‫‪ .)2000‬ورار فاستتخدام فكتر ارمة ومتة ٌبتبتر ارمتدخل ارمةاست ردراستة مة ومتة‬
‫ارتبةتتٌم رتقدٌتتد متطةبتتاك ارتقتتول ربةتتا مة ومتتة فبارتتة قتتادرس عةتتى ارتبامتتل متته‬
‫مبطٌاك ارقرم ارردٌد‪.‬‬
‫وقد استخدم ارباق وم فكر ارمة ومة فً ارتدول ار ربٌتة وخررتوا بمف توم‬
‫ارمتتدار ‪-‬ارتتتً‪ -‬تتتتبةم (‪ )Senge, 1999‬وارتتاي ٌيتتم بةتتا طتترف ردٌ تدس رةتتتدرٌ‬
‫رتققٌف قدرا هكبر مم ارتفاعل بٌم ارمدر وفرٌف ارتحمٌا مه ارتدرٌ ارتفتاعةً‬
‫إرى راة تققٌف ارتكامل بٌم ارمتواد اردراستٌة وبةتا اربترامي ارتبةٌمٌتة متم قٌت‬
‫ارمقتوى وار د بٌم كل مة ا ومه ببي ا م اجدارس بارمبةوماك‪ .‬ومم اروايتع‬
‫ارم هم كل ناه اربةاصر تستةد إرتى فكتر ارمة ومتة وتبتمتد عةتى متدخل ارمة ومتة‬
‫فً ارتطوٌر واربةا وقل ارمشكحك‪.‬‬
‫‪ -12‬ارتبةٌم وارتدرٌ ‪:‬‬
‫رقد هصبع مم اروايع إم ةراح بةا مؤسساك ارتبةم ٌبتمد ارم عةتى قتادس‬
‫ارتقول مم ارمتدٌرٌم وهصتقا ارقترار إرتى راةت اربتامةٌم هةفست م‪ .‬ومتم ختحل‬
‫ارقدرس ارشخصٌة رةرمٌه عةى ارتبةم واكتسا قتدراك ارتتبةم فقتط ٌمكتم رةمؤسستة‬
‫هم تققتتف اروصتتول ر تتاا اربةتتا ارردٌتتد‪ .‬هي هةةتتا ةقتتتاك بارفبتتل إرتتى ت ٌٌتتر فتتً دور‬
‫ارمؤسساك ارتبةٌمٌة وارطرٌقة ارتتً تبمتل ب تا رتخترٌي متدٌري ار تد‪ .‬ورتار كاةتك‬
‫رؤى ببتت ارمرتمبتتاك رتطتتوٌر طتترف ارتتتبةم نتتو إدختتال فكتتر ارمة ومتتة يتتمم‬
‫مقرراك ومةاني إعداد اربرامي ارتبةٌمٌة‪ .‬ففً عام ‪ 1993‬تبةك رامبتـة (‪)MIT‬‬
‫فً اروصٌتاك ارمتقتدس (‪ )Forrester, 1990‬برةامرتا رتتدرٌ فكتر ارمة ومتة رطةبتة‬
‫ارمراقتتل اجعدادٌتتة وار اةوٌتتة واستتتمر نتتاا ارمشتتروإ فتتً اصةتشتتار (قتتتى ارم)‬
‫رٌشمل هعدادا متةامٌة مم ارمدار واربرامي ومراقتل ارتتدرٌ ‪ .‬وٌرت هم ةشتٌر‬
‫نةتتا هٌيتتا هم فكتتر ارمة ومتتة فتتً اروصٌتتاك ارمتقتتدس ٌرتكتتز عةتتى ارتم ٌتتل اركمتتً‬
‫رةمة ومتتتة وٌتبةتتتى مة رٌتتتة ارمة ومتتتة اردٌةامٌكٌتتتة وٌستتتتخدم بتتترامي ارةمارتتتة‬
‫وارمقاكتتاس بارقاستت اررتتً (‪ .)CLE, 2001‬وقتتد تبةتتى نتتاا اربرةتتامي عتتددا متتم‬
‫ارمبادم األساسٌة رتةمٌة قدرس ارتبةم ردى ارتحمٌا هنم ا ما ٌخ ارمدرستة قٌت‬
‫هشتتتار هم ارمدرستتتة فتتتً تتتل نتتتاا اربرةتتتامي ٌرتتت هم ٌتتتتم إعتتتدادنا قتتتول مبتتتادم‬
‫ارمة ومة اردٌةامٌكٌة وارتركٌز عةى ارمتتبةم (‪ )center-learner learning‬رٌصتبع‬
‫ار تتتد نتتتو تبةتتتم ارتحمٌتتتا بتبتتتر ارتشتتتاب وارتما تتتل فتتتً ةمتتتط ارت ٌتتتر رةبحقتتتاك‬
‫‪19‬‬
‫الفكر املنظومى بني النظرية والتطبيق فى التعليم والتعلم‬
‫وارسةو مه تف م تأ ٌر ارتفاعحك ارمتبادرة فً خةف وتشكٌل ارمشتكةة إرتى راةت‬
‫تةمٌة روح ارفرٌف ردٌ م‪ .‬وٌتم ار مم خحل (ةاكر نةا بب األم ةة فقط)‪:‬‬
‫‪ .1‬بةا اردرو رتققف بةا ارمبرفة بواسطة ارتحمٌا هةفس م‪.‬‬
‫‪ .2‬تقول دور ارمدر إرى مبةم ومدر ومقفز‪.‬‬
‫‪ .3‬ص ٌتم تدرٌ عةم دٌةامٌكتا ارمة ومتة كبةتم مةفصتل وركةت ٌستتخدم كتأداس‬
‫تققف تكامل ارمبرفة وارمة ي‪.‬‬
‫‪ .4‬تةمٌة ارتبةم مم خحل تبر ارمشكحك هوص‪.‬‬
‫‪ .5‬تةمٌة تبةم ارفرٌتف بتشترٌه مشتاركة هورٌتا األمتور وارتزمح متم ارطةبتة‬
‫وارمدرسٌم‪.‬‬
‫‪ .6‬إشرا ارطةبة فً مشروعاك مم اربارم ارققٌقً رةمشكحك‪.‬‬
‫‪ .1‬تققٌتتف ارتتتبةم رةتحمٌتتا بتتتوفٌر بتترامي ارقاستتباك رتتدٌةامٌكا ارمة ومتتة متته‬
‫ارمقترفٌم مم هصقا ارخبراك‪.‬‬
‫وباستتتتخدام مة رٌتتتة دٌةامٌكتتتا ارمة ومتتتة يتتتمم فكتتتر ارمة ومتتتة استتتتطاإ‬
‫ارمشتتتروإ تطتتتوٌر مة رٌتتتاك تتتتدرٌ رمواقتتت مختةفتتتة فتتتً اربةتتتوم اصرتماعٌتتتة‬
‫واجةساةٌة واربةوم واررٌايٌاك‪ .‬وٌتوقه ناا اربرةامي فً ارة اٌة هم ٌستانم فتً‬
‫تشكٌل خصائ مواطم ارمة ومة‪.‬‬
‫وفتتً ارممةكتتة ارمتقتتدس ٌ طتتً فكتتر ارمة ومتتة مرتتاص هوستته رٌيتتم مة رٌتتاك‬
‫ارتقةٌل ارةٌم مه دٌةامٌكا ارمة ومة مبا وتركز استتخدام ختحل ارستةواك ارستابقة‬
‫فً تطوٌر تدرٌ عةوم اجدارس‪ .‬واستتخدم فكتر ارمة ومتة هٌيتا فتً تطتوٌر طترف‬
‫تدرٌ قواعد ارة تة اجةرةٌزٌتة قٌت استتخدم مة رٌتة ارتقةٌتل اربةتائً صستتخراك‬
‫ةمط وقوار ارة ة وارقواعد ارةقوٌة ر ا (‪.)Melrose, 1991‬‬
‫هما فً مصر فةم ٌرد فكر ارمة ومتة طرٌقت قتتى ارم رٌصتبع يتمم اررؤٌتة‬
‫اصستتتتتراتٌرٌة هو اصستتتتتخدام ارتطبٌقتتتتً واربمةتتتتً جدارس ارت ٌٌتتتتر رتتتتدى ارمتتتتدٌرٌم‬
‫وهصقا ارقرار (عبد ارختارف فتاروف ‪ )2332‬وبارتأكٌتد فت م ارستب ٌبتود إرتى ارطرٌقتة‬
‫ارتً ٌتبةم ب ا مدٌروةا مةا ارص ر فتً مدارستةا وارطرٌقتة ارتتً تصتا ب تا مةتاني‬
‫اجدارس فً رامباتةا (عبد ار ادي ‪ .)64 2331‬وتشتٌر ارستطور ارتارٌتة إرتى ةتتائي‬
‫استتبٌام رهي تتتم إرتتراؤه عةتتى عٌةتتاك متتم خرٌرـتتـً اررامبتتاك (‪ 433‬ختترٌي متتم‬
‫كةٌتتاك مختةفتتة) ختتحل األعتتوام ار ح تتة ارمايتتٌة ببتتد استتتكمال دوراك دراستتٌة فتتً‬
‫م اراك تقةٌل ارة م‪:‬‬
‫‪ % 14 ‬مم اربٌةة رم ٌدرسوا تقةٌل ارة م فً رامبات م‪.‬‬
‫‪ %19 ‬رم ٌسمبوا عم فكر ارمة ومة‪.‬‬
‫‪ %95 ‬رم ٌستخدموا مدخل ارمة ومة‪.‬‬
‫‪ٌ %61 ‬روم هم مدٌرٌ م رم ٌشربوة م عةى استخدام مدخل ارمة ومة‪.‬‬
‫‪ٌ %93 ‬شتتبروم هم هدا ارمؤسستتة ارتتتً ٌبمةتتوم ب تتا سٌتقستتم باستتتخدام‬
‫مدخل ارمة ومة فً قل ارمشكحك‪.‬‬
‫‪21‬‬
‫العلوم الرتبوية‪ /‬العدد الثانى‪ /‬إبريل ‪0225‬‬
‫وٌتيتتع متتم ارةتتتائي هم تقةٌتتل ارتتة م وفكتتر ارمة ومتتة ص ٌتمتبتتام بارقتتدر‬
‫اركافً مم انتمام مصممً اربرامي ارتبةٌمٌة فً ارتبةتٌم اررتامبً هو قبتل اررتامبً‬
‫رتتدٌةا‪( .‬ومتتم ارمبتترو هم اصنتمتتام ٌةص ت عةتتى تتتدرٌ تقةٌتتل ة تتم ارقاستتباك‬
‫واربرمرٌاك فقط)‪.‬‬
‫وربمتتا متتم ارمفٌتتد هم ةشتتٌر نةتتا هم تبةتتم فكتتر ومف تتوم ارمة ومتتة ٌ تتد‬
‫باردررتتة األورتتى إرتتى ت ٌٌتتر ةمتتط ارتفكٌتتر وارببتتد ارتربتتوي رتتدى ارتحمٌتتا وارطةبتتة‬
‫وتقوٌة م إرى هم ٌة روا إرى ارمشكحك وتأ ٌرات تا متم مة تور شتامل ٌسته مرتال‬
‫ارمشكةة ةفس ا واربٌئة وار رو ارتً تتؤدي إرٌ تا إرتى راةت غتر قتٌم ارتفاعتل‬
‫ارم مر واربةا مه اربٌئة وارمرتمه وارخرٌم‪.‬‬
‫‪ .13‬ارفكر ارمة ومً (‪:)Systemic Thinking‬‬
‫ٌمكةةتتا ارم ارة تتر إرتتى ارفكتتر ارمة تتومً كصتتفة ٌتمتتته ب تتا ارتفكٌتتر اربةمتتً‬
‫عةدما ٌتبةى مدخل ارمة ومة داخل إطار فكر ارمة ومة وٌصبع هٌيا ارٌة رةتفكٌتر‬
‫رتةتتاول ارمشتتكةة بتو ٌتت مف تتوم ور تتة ومتتدخل ارمة ومتتة‪ .‬وتقتتك م ةتتة فكتتر‬
‫ارمة ومتتتتة ومتتتتدخل ارمة ومتتتتة ٌتتتتأتً ارفكتتتتر ارمة تتتتومً وارمتتتتدخل ارمة تتتتومً‬
‫وارمة ومٌتتة (‪ )systemicity‬كمرادفتتاك وصتتفاك رةتببٌتتر عتتم مرتتال هوستته رتةتتاول‬
‫ارمشتكحك‪ .‬وفتً رمٌته األقتتوال فت م ارفكتر ارمة تومً ٌ تتد إرتى قتل مشتتكةة هو‬
‫تققٌتتف نتتد هو بةتتا مة ومتتة متتم ختتحل رؤٌ تة عقةٌتتة وةمتتواك مة تتومً تقتتده‬
‫قواعد مة رٌة‪.‬‬
‫وإاا كةا ةقتاك ارم إرى تةمٌة قافة ارت ٌٌر ف ةةا ةقتاك إرتى متدٌرٌم رةت ٌٌتر‬
‫تبتده تةمٌتتة م تتارات م متتم مراقتتل ارتبةتتٌم األورتتً متتم ختتحل توستتٌه مةكتتاك اجدرا‬
‫وارتخٌتتل رتتدى ارتحمٌتتا وارطتتح رٌصتتبع ارفكتتر ارمة تتومً يتتمم اربةتتا ارفكتتري‬
‫رتشكٌل ارمةكاك اربقةٌة ر م‪ .‬إرى راةت ارت فت م تةمٌتة م تاراك ارمتدٌر وتشترٌب‬
‫عةى تبةً ارفكر ارمة ومً ٌتطةت تةمٌتة انتمامت بارمبةومتاك رٌقستم تقٌتٌم قتدرس‬
‫ارمبةوماك وٌبر هم ارتفكٌر فً ارتطوٌر وارتقتول ٌستتةد إرتى تقةٌتل ارمبةومتاك‬
‫وتم ٌل ارمبرفة باستخدام ةمااك اربمةٌاك وتةمٌط اربحقاك ارمةطقٌة بتٌم اربٌاةتاك‬
‫واربمةٌاك م تصمٌم ارت ٌٌر‪ .‬ونً م اراك ٌر هم ٌتبةم ا اررمٌه ارم‪.‬‬
‫وٌبطتتً شتتكل (‪ )5‬ةمتتواك مف تتومً (‪ )conceptual‬رتتدورس تشتتكٌل وتةمٌتتة‬
‫ارفكر (بة ة ارمة ومة) قٌ ٌبر ار مم خحل ارتفاعتل بتٌم ‪ 5‬دوراك متما ةتة‬
‫رةفكتتتر ارمة تتتومً وة رٌاتتتت ومة رٌات تتتا وارفكتتتر اربةمتتتً بة رٌاتتتت ومة رٌاتتتت ‪.‬‬
‫وٌستتانم ارتفاعتتل بٌة متتا فتتً قتتل وإدارس ارمشتتكحك فتتً اربتتارم ارققٌقتتً رةمشتتكحك‬
‫( ) و ور هفرإ ردٌدس رةمبرفة فً عارم ارفكتر (ه) وتةتقتل تتأ ٌراك كتل مة متا‬
‫إرتى ارختر عبتر األست م وارتتً تقمتل تفتاعحك ارتدوراك ارتكرارٌتة‪ .‬نتاا ارةمتواك‬
‫ٌمكم تررمت بة ة ارمة ومة اردٌةامٌكٌة إرى سةو دٌةامٌكً رقٌا اةتشتار ارفكتر‬
‫عةى ارمدى ارطوٌل تقك ار رو ارمختةفة ر اه ارتفاعحك‪.‬‬
‫‪21‬‬
‫الفكر املنظومى بني النظرية والتطبيق فى التعليم والتعلم‬
‫هفرإ ردٌدس‬
‫رةمبرفة‬
‫فروإ ارمبرفة‬
‫ارمركبة‬
‫يساعد على تنمية‬
‫عالم الفكر‬
‫فكر عةمً‬
‫فكر مة ومً‬
‫يتصف‬
‫ة رٌاك اربةوم‬
‫تحتاج إلى‬
‫يضم‬
‫ارتقةٌل وارترزئة‬
‫تستخدم‬
‫رؤٌة عقةٌة‬
‫يستخدم مع‬
‫مة رٌاك تقةٌةٌة‬
‫تحتاج إلى‬
‫يتصف‬
‫نظريات المنظومة‬
‫يضم‬
‫يؤدي إلى تطوير‬
‫فكر ارمة ومة‬
‫يستخدم مع‬
‫مة رٌاك مة ومٌة‬
‫تؤدي إلى‬
‫تؤدي إلى‬
‫يحتاج إلى تنمية‬
‫عالم الفكر‬
‫ٌبمل عةى تطوٌر‬
‫تفكٌر‬
‫عةمً‬
‫يعمل عمى تطوير‬
‫اربارم ارققٌقً‬
‫رةمشكحك‬
‫يساعد على تنمية‬
‫قل وإدارس‬
‫ارمشكحك‬
‫يحتاج إلى تنمية‬
‫اربارم ارققٌقً‬
‫رةمشكحك‬
‫تطبٌقاك‬
‫ردٌدس رةقل‬
‫شكل (‪ )5‬ةمواك ارمف وم ردورس تةمٌة ارفكر‬
‫ارم فً ل ناا ارتطور ارمتةامً رفكتر ارمة ومتة وارتاي ٌستتةد إرتى قاعتدس‬
‫متماستتكة متتم ارة رٌتتاك وارتطبٌقتتاك ٌص تبع عةتتى مؤسستتاك ارتبةتتٌم وارتتتبةم فتتً‬
‫مرتمباتةتتا اربربٌتتة يتترورس اصنتمتتام ببةتتوم وتطبٌقتتاك ارمة ومتتة بتتارتركٌز عةتتى‬
‫متتدخل ارمشتتكحك هو دراستتاك ارقارتتة وارتتتً ٌمكتتم مة تتا استتتخراك هةمتتاط ارت ٌٌتتر‪-‬‬
‫ارتقورً ارمةاس رمرتمباتةا مه إيافة ارببتد ار قتافً رمرتمباتةتا‪ .‬فتح ٌمكةةتا بتأي‬
‫قال مم األقوال استقدام ةمااك رانزس رةفكر ارمة ومً هو غٌتره واستتخدام ا فتً‬
‫‪22‬‬
‫العلوم الرتبوية‪ /‬العدد الثانى‪ /‬إبريل ‪0225‬‬
‫مدارسةا وص ٌمكم رةتا إنمتال تتأ ٌر ارببتد ار قتافً وتأ ٌراتت ارمتشتببة عةتى ةرتاح‬
‫ر ود ارت ٌٌر فً مرتمباتةا‪.‬‬
‫إةةتتا فتتتً تتل ارتقتتتول اربتتارمً ارمباصتتتر فتتً همتتت ارقارتتة إرتتتى مراربتتتة‬
‫رمة ومة اجدارس وارتبةم فً مؤسساك ارتبةٌم فً مرتمباتةا مه اربمل عةى تطتوٌر‬
‫مة رٌاك مةاستبة تستاعدةا عةتى ارتٌتاز ارتقتول ارمطةتو بفاعةٌتة وستحم‪ .‬وربمتا‬
‫ٌبطٌةا فكر ارمة ومة هدواك فبارة رموار ة ناا ارتقدي‪.‬‬
‫‪ .14‬ارخحصة‪:‬‬
‫تةاول ناا اربق "ارمة ومة" و"فكر ارمة ومتة" ونمتا متم ارمويتوعاك‬
‫ارتتتً تبةتتورك عبتتر ستتةواك طوٌةتتة متتم األبقتتا وارتطبٌتتف ب تتد إبتتراز تطتتور‬
‫وتطبٌقتتاك هطتتر ومرتتاصك نتتاا ارفكتتر ومتتا ٌصتتاقب متتم هدواك ومة رٌتتاك وطتترف‪.‬‬
‫ورغم تبدد مراصك دراسة ارفكر وارٌاتت وطرقت وارتتً شتمةك هفترإ متةوعتة متم‬
‫اربةوم فً اربامل ار ربً إص هم فكر ارمة ومة تل ختحل ارخمستوم عامتا ارمايتٌة‬
‫قبٌ مبامل األبقا وقاعاك ارةدواك ببٌدا عم ارتطبٌتف واصستتخدام اربمةتً فتً‬
‫مؤسستتتاتةا وفتتتً ارقتتتاصك ارمتفرقتتتة ارتتتتً ختتترك فٌ تتتا رةتطبٌتتتف اربمةتتتً عتتتاةً‬
‫استتتخدام فتتً اربدٌتتد متتم ارقتتاصك متتم ارةتتب هقٌاةتتا وارتشتتوٌش هقٌاةتتا هختترى‪.‬‬
‫وربما ٌكوم ارسب فً ار نو اصرتباط ارقٌوي بٌم ارفكر وار قافتة ارمؤسستٌة هو‬
‫ار قافة ارمرتمبٌة‪ .‬ورار ف م ةراح استتخدام فكتر ارمة ومتة بة رٌاتت وتطبٌقاتت‬
‫ارمختةفة ٌقتاك مم مؤسساك ارتبةٌم وارتبةم فً مرتمباتةا اربربٌة ة ترس ابتكارٌتة‬
‫تيتتٌ رةببتتد ار قتتافً ر تتاا ارمتتة ي كخطتتوس هساستتٌة ةقتتو بةتتا مرتمتته ار قافتتة‬
‫ارمة ومٌتتة بتأنٌتتل متتواطم ردٌتتد هطةتتف عةٌتت هقتتد مفكتتري ارمة ومتتة "متتواطم‬
‫ارمة ومة ‪ "systems citizen‬وهول ناا اررٌل نو بارتأكٌد تةمٌتا ارٌتوم و متدٌر‬
‫ار د‪.‬‬
‫‪23‬‬
‫الفكر املنظومى بني النظرية والتطبيق فى التعليم والتعلم‬
‫ارمراره‬
(1) Ackoff, R.L., Creating the Corporate Future, New
York: Wiley, 1981.
(2) Alter, S.L., "How should business professionals analyze
information systems for themselves," Proceedings of the
IFIP international working conference on information
systems concepts, Marburg, Germany, 28-30 March,
1995.
(3) Awad, Elias M., Systems Analysis and Design. 2nd ed.
Irwin, 1985.
(4) Beer, Stafford, Diagnosing the System for Organizations,
John Wiley, 1985.
(5) Bertalanffy, L. Von, "The Organization Considered as a
Physical System," 1940, Reprinted (1986), General
System Theory, New York: Braziller, 1986.
(6) Blanchard, Benjamin S., Fabrycky, Wolter, J (1998),
Systems Engineering and Analysis, Prentice Hall, USA.
(7) Bowler, Downing T., General Systems Thinking: Its
Scope and Applicability, North Holand Amsterdam,
1981.
(8) Briggs, John, and Peat, David, Turbulent Mirror, An
Illustrated Guide to Chaos Theory and The Science of
Wholeness, Harper & Row Publishing, New York, 1990.
(9) Bubenko, J.A., "Information system methodologies - A
research view," in Olle, T. W., Sol, H. C., and Verjn Stuart,
A.,
ed.
Information
system
design
methodologies: a comparative review, Elsevier,
Amsterdam, Holland, 1986, pp. 4.
(10) Checkland, P.B, "Techniques in Soft Systems Practice,
2. Building conceptual models," Journal of Applied
Systems Analysis, 6., 1979, and Systems Thinking,
Systems Practice, 1st ed. In 1981 by John Wiley &
Sons, 6th ed. 1990.
24
0225 ‫ إبريل‬/‫ العدد الثانى‬/‫العلوم الرتبوية‬
(11) CLE, 2001, The Future of System Dynamics and
Learner-Centered Lerning in K-12 Education, A
report on the planning meeting, Essex, Massachusetts.
(12) Cory, Diana, "A Pioneer on the Next Frontier, An
Interview with Jay Forrester," Systems Thinker, Vol.
11, No. 10, Pegasus Communications, Inc., 2000.
(13) Cummings, Thomas G., and Worley, Chistopher, G.,
Organization Development and Change, 6th ed., SouthWest Collage Publishing, 1997.
(14) Dalton, Genet W., and Dual, R. Luarance, Motivation
and Control in Organization, Homewood I11: Richard
Irwin, 1971.
(15) Dewely, John, How we think, Boston DC., Health and
Company, 1933, (Reprint).
(16) Diaz, R. E., Salazar, G.P., “Design of a learning
community for System Dynamics,” Systems Dynamics
conference, 2004
(17) Drukar, P.F., "The Coming of the New Organization,"
Harvard Business Review, January-February, 1988.
(18) Elnashaie, S.S., Gaber, A., and Khalil, A., " Basic
principles for Understanding System," Civilization,
Modern Technology and Sustainable Development,
The 8th. International Conference on Management of
Technology, IMOT, Cairo, Egypt, March 15-17, 1999.
(19) Forrester, J.W., Industrial Dynamics, MIT Press, 1969,
9th eddition.
(20)Forrester, J.W., "Designing the Future," at Universidad
de Sevilla, Sevilla, Spain, December 15, 1998.
(21) Fowler, Alan, 1998, “Operations management and
systematic modeling as frameworks for BPR,” Int. J.
of Operations & Production Management, Vol. 18, No.
9/10, pp. 1028-1058.
25
‫الفكر املنظومى بني النظرية والتطبيق فى التعليم والتعلم‬
(22) Holmn, Peggy and Devane, Tom, The Change
handbook Group Methods For Shaping the Future,
BK Publishing, 1999.
(23) Johnson-Laird, P. (1983), Mental Models, Cambridge,
MA: Harvard University Press.
(24) Keating, B. Charles, Kauffmann, P., and Dryer, D., “A
framework for systemic analysis of complex issues,” J.
of Management Developmen, Vol. 20 No. 9, 2001,
pp.772-784.
(25) Laws, Kevin with Robert McLeod, “Case Study and
Ground Theory: Sharing Some Alternative Qualitative
Research Methodologies with Systems Professionals,”
International Conference of the System Dynamics
Society, 2004.
(26) Medio, Alferedo, Choatic Dynamics Theory and
Applications to Economic, Cambridge University
Press, 1993.
(27) Meyrson, D., and Martin, J., "Culture Change: An
Integration of Three Different Views," Journal of
Management Studies, 1987, pp. 623-47.
(28) Melerose, Robin, The Communicative Syllabus, A
systemic-functional approach to Language Teaching,
Pinter Publisher, 1991.
(29) Miller, James Grier, Miller, Jessie L., “Applications of
Living Systems Theory,” Analysis of Dynamic
Psychological Systems, Volume 2: Methods and
Applications, edited by Ralph L. Levine and Hiram E.
Fitzgerald. Plenum Press, New York, 1997
(30) Mitroff, I., “Smart thinking for crazy times,
Berrett_Kochler, San Fransisco, CA, 1999.
(31) Senge, Peter M., The Fifth Discipline, 1990.
26
‫العلوم الرتبوية‪ /‬العدد الثانى‪ /‬إبريل ‪0225‬‬
‫‪(32) Simon, H., Organizations, New York: John Wiley,‬‬
‫‪1958.‬‬
‫‪(33) Ward, Margaret, “Butterflies and Bifurcation: Can‬‬
‫‪Chaos Theory Contribute to Our Understanding of‬‬
‫‪Family Systems?” Journal of Marriage and the Family‬‬
‫‪57: August 1995, pp. 629-638.‬‬
‫‪(34) Weatley, Margaret J., Leadership and the New Science,‬‬
‫‪Learning About Organization from An Orderly‬‬
‫‪Universe, Berrett-Koctier Publisher, Inc, 1994.‬‬
‫"‪(35) Whiston, Thomas G., "The Learning Organization,‬‬
‫‪Handbook of Technology Management, Gerard H.‬‬
‫‪Gaynor Editor, McGraw-Hill, 1996.‬‬
‫(‪ )36‬هقمتتتتتتد إبتتتتتترانٌم عبتتتتتتد ار تتتتتتادي (‪ )2331‬اجدارس األستتتتتت‬
‫اربةمٌة توزٌه دار ارة ية ارقانرس‬
‫وارمبتتتتتتادم‬
‫(‪ )31‬عبد ارخارف فاروف اقتصادٌاك اروقك اريائه ‪ -‬هزمة اجدارس ارقكومٌتة فتً‬
‫مصتتتر مطبوعتتتاك مركتتتز اردراستتتاك ارسٌاستتتٌة واصستتتتراتٌرٌة رألنتتترام‬
‫ارقانرس ‪.2332‬‬
‫(‪ )39‬ستمٌر إستتماعٌل مصتطفى " تقةٌتتل ارتة م – مة ومتتة اجدارس بارمبةومتتاك –‬
‫مقدمتتتة فتتتً مة رٌتتتاك ارتقةٌتتتل وارتصتتتمٌم ةتتتوفمبر ‪ 2332‬توزٌتتته وكارتتتة‬
‫األنرام رةتوزٌه ارقانرس‪.‬‬
‫‪27‬‬
Download