O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY
TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI
HUZURIDAGI PEDAGOG KADRLARNI QAYTA
TAYYORLASH VA ULARNING MALAKASINI OSHIRISH
MINTAQAVIY MARKAZI
“Himoyaga ruxsat etaman”
Mintaqaviy markaz direktori
____________ B.Baratov
“______”_______2025 yil
Maktabgacha ta’lim tashkilot tarbiyachi yo‘nalishi tinglovchisi
TILLABOYEVA DILDORXONNING
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI RASM CHIZISHGA
O‘RGATISH USULLARI
mavzusidagi
KURSNI TUGATISH ISHI
Ilmiy rahbar:
FARG‘ONA- 2025
__FISH.___________
ANNOTATSIYA
O‘sib kelayotgan yosh avlodni barkamol inson qilib tarbiyalash borasidagi
mavjud muommolarni xal etish ta’lim va tarbiya samaradorligini zamo talablari
asosida ta’minlash, uni dunyo talablari darajasiga olib chihishga erishish, yosh
avlodga ta’lim - tarbiya berishda milliy va umuminsoniy qadriyatlarga tayanish
orqali ta’lim tarbiyaning mohiyati, mazmunini shakllantirish va takomillashtirish,
maktab va maktabgacha tarbiya tizimini xalqimizning boy tajribalari asosida
boyitib borish va uning yangi qirralarini izlash
masalalaridan biridir. Tarbiyachi tasviriy
qobiliyat
rivojlantirish malakalariga ega bo`lishi zarur.
tashkilotlarida
tasviriy
bugungi kunning dolzarb
va
Maktabgacha
ijodkorligini
ta’lim
vositasidan rasm chizishga o‘rgatishda
faoliyat
bolalarning estetik qobiliyatlarini shakllantirish kompetentsiyasiga ega bo`lishi
lozim. Bu esa bizni kursni tugatish ishimizda o‘z ifodasini topgan.
ANNOTATSIYANI BITTA CHET TILIDAGISI BERILADI.
2
MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………...…………………4
I-BOB.
MAKTABGACHA
YOSHDAGI
BOLALARNI
TASVIRIY
FAOLIYATI ORQALI IJODKORLIGINI RIVOJLANTIRISH.
1.1. Maktabgacha ta’im tashkilotida rasm chizish turlari va o‘rgatishning asosiy
vazifalari ……..……………………………………………………………….…13
1.2. Kichik guruh bolalariga
alohida predmetlarning rasmini chizishga
o`rgatishning o‘ziga xosligi ………………………………………………………24
II-BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI RASM CHIZISHGA
O‘RGATISH USULLARIGA OID ILMIY-USLUBIY ISHLAR TAHLILI
2.1.Maktabgacha ta’lim tashkilotida mazmunli rasm chizishga o`rgatishning
usullari.……………………………………………………………………………26
2.2. Bolalarga dekorativ rasm chizishga o‘rgati usullari …….…….……………31
2.3. Syujetli rasm chizishda usullari.……………………………………………..39
2.4. Mavzu yuzasidan uslubiyi ishlar......................................................................41
Xulosa vatavsiyalar…………………………………….………………..….…….44
Foydalanilgan adabiyotlar va ilovalar……………….…………………..………..46
Ilovalar.
3
KIRISH
O‘zbekistonning kelajagi bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan eng muhim hujjat –
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022–2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi farmoni qabul qilindi.
Maktabgacha ta’limga oid 2016 yil 29 dekabrdagi “2017-2021 yillarda
maktabgacha
ta’lim
tizimini
yanada
takomillashtirish
chora-tadbirlari
to`g`risida”gi PQ-2707-sonli qarori, 2017 yil 9 sentyabrdagi “Maktabgacha ta’lim
tizimini
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi PQ-3261-sonli
qarorilari, Takomillashga “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi kabi me’yoriy hujjatlar
zamon
talablari
asosida
maktabgacha
ta’lim
tashkilotlari
tarbiyachilari
vazifalarining mazmunini takomillashtirish hamda ularning kasbiy kompetentligini
muntazam oshirib borishni nazarda tutadi. Fanning mazmuni ta’lim-tarbiya
jarayonlarini tashkil etishning me’yoriy asoslari bloki modullari maktabgacha
ta’limni rivojlantirishning kontseptual asoslari, maktabgacha ta’lim tizimida
ta’lim-tarbiya
jarayonlarini
umumkasbiy tayyorgarlik
tashkil
etishning
huquqiy-me’yoriy
asoslari,
bloki modullari tarbiyachining kasbiy mahorati va
kompetentligi, maktabgacha pedagogika, maktabgacha yoshdagi bolalarning
psixologik xususiyatlari, maktabgacha yoshdagi bolalar fiziologiyasi va gigiyenasi
asoslari, mutaxassislik bo`yicha tayyorgarlik bloki modullari nutq o`stirish
nazariyasi, matematik tasavvurlarni shakllantirish, jismoniy tarbiya, tabiat bilan
tanishtirish, tasviriy faoliyatga o`rgatish metodikalari, o`quv jarayonini tashkil
etishning zamonaviy usullarini o`z ichiga oladi va ular bo`yicha tegishli yangi
bilim, ko`nikma, malaka va kompetentsiyalarni shakllantirishni ta’minlaydi.
Mavzuning dolzarbligi: Tasviriy faoliyatga o`rgatish metodikasi moduli
ishchi dasturi doirasida berilayotgan mavzular maktabgacha ta’lim tashkilotlari
tarbiyachilari kasbiy qayta tayyorlash kurslari o`quv rejasi asosida shakllantirilgan
bo`lib,
tinglovchilarda
tarbiyalanuvchilarni
tasviriyfaoliyatga
o`rgatish
metodikasiga oid kasb mahoratini, o`quv-uslubiy faoliyatini yuksaltirish bilan
bog`liq kompetentsiyalarini rivojlantiradi.
4
Takomillashga “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi ta’lim tizimini tubdan isloh
qilish, uni ham shaklan, ham mazmunan zamon talablariga moslashtirish, ta’lim
sifat samaradorligini uzluksiz takomillashtirib borishga yo`naltirildi. Tasviriy
faoliyati bo`yicha maktabgacha ta’lim tashkiloti dasturi va maktabda tasviriy san’at
dasturi bolalarda tevarak atrofga nisbatan, san’at bolalarda estetik munosabatni
tarbiyalash ijodiy qobiliyat va tasvirlashlarini rivojlantirishni ko`zda tutadi.
Maktabgacha ta’lim tashkiloti mashg`ulotlarida, maktabda muvaffaqiyatli o`qib
ketishlari uchun zarur bo`lgan vazifalar xal etiladi. Rasm, applikatsiya, loy ishlari
jarayonida bolalarda fikr yuritishning analiz, sintez, takrorlash, konkretlashtirish
kabilar shakllanadi. Shuningdek bu jarayonlarda bolalar jamoada ishlashga, o`z
harakatini
o`rtoqlarining
maktabgacha
ta’lim
harakatiga
tashkilotida
bo`ysundirishga
o`rganadilar.
Bolalar
tasviriy faoliyati mashg`ulotlari bolalarda,
o`quv faoliyatida zarur bo`lgan malaka ko`nikmalarni shakllantiradi. Maktabgacha
ta’lim tashkilotlarining tasviriy faoliyat birlamchi yo`nalishi maktabgacha
yoshdagi bolalarni badiiy-estetik tarbiyalash hisoblanadi. Bu yo`nalishning
samarasi estetik yo`nalishning barcha vositalarini (teatr, musiqa, badiiy adabiyot,
rasm chizish, applikatsiya va boshq) kompleks tarzda qo`llanilgandagina aniq
bo`ladi.
Maktabgacha
ta’lim
tashkilotida o`tiladigan “Tasviriy faoliyat”
mashg`ulotlari bolalarga beriladigan estetik tarbiya masalalarini yechishda katta
ahamiyatga ega. Chunki tasviriy faoliyat o`z xususiyatiga
faoliyat
hisoblanadi.
Badiiy
ko`ra
badiiy
faoliyat mashg`ulotlarining barcha turlari
bolalarda go`zallikni bilish uchun, borliqqa emotsional-estetik
rivojlantirish uchun keng imkoniyatlarni ochib beradi.
“Tasviriy faoliyat” mashg`ulotlari jarayonida:
1. Badiiy didni tarbiyalash;
2. Amaliy badiiy faoliyat va malakalarni rivojlantirish;
3. Fantaziya, ijodiy fikrlash va tasavvur qilish, idrok qilishni
rivojlantirish;
5
munosabatni
4. Qo`lning aniq harakatlari va barmoqlarning mayda motorikasini
rivojlantirish;
5. Kasbiy badiiy-ijodiy faoliyat kurtaklarini namoyon bo`lishi uchun imkon
yaratish kabi ta’limiy va tarbiyaviy masalalar hal etib borililadi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun ishlab chiqilgan «Ilk qadam»dasturining
tuzilishi va mazmunining tahlilidan ayonki, kichik guruhlardan boshlab eng ko`p
vaqt tasviriy faoliyatga ajratilgan.
Agar tasviriy faoliyatning turlari
-rasm(2soat),
-applikatsiya(0,5soat-qurish-yasash(0,5soat)
-loy ishini (1 soat) qo`shib hisoblasak, jami 4 soatni tashkil etadi.
Haftalik yuklama 12 soatni tashkil etilishini e’tiborga oladigan bo`lsak,
tasviriy faoliyat barcha faoliyatlarning uchdan bir qismini tashkil etadi.
Demak, tasviriy faoliyat integrativ mazmun kasb etuvchi eng katta bo`lim
hisoblanadi va faoliyatning boshqa turlari bilan mantiqiy va didaktik
bog`liqlikda amalga oshiriladi. Bu omil tasviriy faoliyat mashg`ulotlari
mazmuni va metodikasini faoliyatning boshqa turlariga hamohang tarzda
takomillashtirib borish lozimligini anglatadi.
Kursni tugatish
metodikasi
ishining maqsadi: Tasviriy
maktabgacha
ta’lim
tashkilotlari
faoliyatga
tarbiyachilari
o`rgatish
kasbiy
qayta
tayyorlash kurslari tinglovchilarini tarbiyalanuvchilarda rasm chizishga o‘rgatish
usullariga oid bilimlar berish va amaliyotda
qo`llash
kompetentsiyalarini
rivojlantirishdan iborat.
Kursni tugatish
ishining vazifasi: Maktabgacha ta’lim tashkilotlarda
bolalarda rasm chizishga o‘rgatish vazifalari qatoriga quyidagilarni kiritish
mumkin:
- bolalarda tevarak-atrofdagi narsa va voqealarga estetik munosabatni tarkib
toptirish, ularni go‘zallikni his qila bilishga, tushunchalarni hayotga tatbiq etishga
o‘rgatish;
6
- badiiy madaniyat ko‘rinishlari va ularning jamiyat hayotidagi rolini
tushunishni rivojlantirish;
- estetik va emotsional sezgirlikni o‘stirish;
- badiiy-amaliy malakalarni shakllantirish;
- bolalarga realistik rasm chizish asoslari haqida bilim berish, ularda narsaning
o‘ziga qarab rasmini chizish, xotiradan, tasavvurdan rasm chizish sohasida
ko‘nikma va malakalar hosil qilish;
- muntazam va maqsadga muvofiq ravishda ko‘rib idrok qilishni, rang
sezishni, kompozitsion madaniyatni, fazoviy fikrlashni, fantaziyani, ko‘rish orqali
tasavvur qilish va kombinatsiyalash, ijodiy vazifalarni aniq obrazlarda hal qilishni
rivojlantirish;
- dekorativ-amaliy san’atning o‘ziga xos xususiyatlari bilan tanishtirish,
tasviriy faoliyatning barcha mashg‘ulotlarini bolalarda ijodiy qobiliyat, did,
tasavvurlarni o‘stirishga qaratish;
- bolalarni tasviriy faoliyatning o‘ziga xos tomonlari bilan tanishtira borib,
ularda bu san’at tilining o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risidagi tushunchalarining
o‘sishiga yordam berish;
-
ularda
asarlarga
nisbatan
emotsional
idrokni,
san’atga
qiziqish-
ni va uni sevishni tarbiyalash.
Kursni tugatish
ob’ekti:
Farg‘ona shahar 14-DMTTda bolalarga rasm
chizishga o‘rgatish usullari.
Kursni tugatish
ishining predmeti: maktabgacha talim tashkilotlarida
bolalarda rasm chizishga o‘rgatish usullarining mazmuni, shakllari, metod va
vositalari.
Kursni tugatish ishi: kirish, ikkita bob, paragraf, umumiy xulosa va
tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar royxatidan iborat.
7
I-BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI TASVIRIY
FAOLIYATI ORQALI IJODKORLIGINI RIVOJLANTIRISH.
1.1 Mavzu bo‘yicha adabiyotlar tahlili
Men ushbu adabiyotdan mavzu bo‘yicha bir qator yangiliklar oldim va
uning ayrim peragflaridan foydalandim , jumladan bolalarning badiiy qiziqishlari
ijodiy fantaziyasi va qolilyatlarining o‘sishi ular tomonidan amaliy malakalarining
egallanishi ilk bolalikdan boshlanadi. Tarbiyachining bu yo‘nalaishdagi ishi ilmiy
asosda qurilgan bo‘lishi va san’atning xar –xil turlarini bilishi juda muhimdir.
Mazkur kitobning birinchi bo‘limida bolalarda atrof-muhit va san’atga estetik
munosabatini tarbiyalashning asosiy vazifalari ko‘zdan kechiriladi.Ikkinchi
bo‘limda esa badiiy faoliyatni tashkil qilishning turli formalari tavsifi berilgan.
Mashg‘ulotlarda ikki tetti yoshdagi bolalarga ta’lim berish masalalariga katta o‘rin
ajratilgan.Kitobda aftorlar har bir bolaning to uch yoshgacha va to‘rt yoshdan yetti
yoshgacha o‘qitish metodlarini umumlashtirib berishgan.Kitobdagi suratlar
bolalarninh badiiy faoliyatini aks ettiradi, uning oxirida berilgan rangli rasmlar esa
bolaning san’atga bo‘lgan mehrini tasavvurini oshiradi.Bolalar tasviriy san’at bilan
shug‘illanishlariningsamaradorligi ular badiiy faoliyatlarining o‘sishiga yordam
beruvchi maxsus mebel va uskunalar qo‘llanma va materiallarning mavjudligiga
bo‘gliqdir bular eng avvalo umumiy va funksional maqsadlardagi stollar ,
bolalarning ishlarini namoyish qilish uchun vitrina tokcha ,stendlar va h.k lar
kerakbo‘ladi.Bolalar bog‘chasida maxsus predmet muhiti yaratilar ekanhar bir
konkret vaziyatda ularni ijodiy qo‘llab turish kerak.
”Bolalar bog‘chasida estetik tarbiya” N.A. Vetlugina. Toshkent.”
O‘qtuvchi” 1981 y
Maktabgacha davr bola hayotidagi eng muhim bosqich hisoblanib aynan
mana shu yoshda u atrofni o‘rab turgan ajoyib va shu bilan birga notanish borliqni
xursandchilik bilan kirishgan jajjigina tadqiqotchiga o‘xshaydi.Bolaning o‘rganish
faoliyati qancha rang-barang, turli –tuman bo‘lsa u har tomonlama rivojlanib
boraveradi.
Bolalar
uchun
tasviriy
san’atning
8
usullari(mo‘yqalam,qalam
flomasterlar)dan foydalanib biron bir buyum, shakl yoki syujetni chizish
qiyinchilik tug‘diradi. Chunki faqatgina ushbu buyumlardan foydalanishning o‘zi
ularning ijodiy qobilyatini to‘liq yoki keng tarzda ochib berishda yetarli imkon
bermaydi. Rasm chizishning ko‘pgina noan’anaviy usullari ham mavjud bo‘lib
ular bolalarga o‘zlari hohlagan tarzda istagan narsani chizish va kutilgan natijaga
erishishga ko‘mak beradi.Tasviriy san’atda noodatiy material va usullardan
foydalanish; kichkintoylarning mayda qo‘l matorikasi, teri orqli sezish, ko‘z bilan
chamalash, qog‘oz sathini aniqlash, diqqat va sabr –toqat, nazorat, o‘zini idora
qilish, tasviriy mahorat, kuzatuvchanlik , hissiy sezgirlikni shakillantirish hamda
rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar ijodiy faoliyat jarayonida ular qobilyatlarini
nomoyon qiladilar. Natijada ijodkorlikning foydali tomonlari nafaqat ijod
davomida balki hayotning barcha jabhalarida his etadilar.Bolalar yaratgan ishni
rag‘barlantirish zarur.
” Noananaviy rasm chiish usullarini o‘rganish” Maktabgacha ta’lim
jurnali Z.Rahmonqulova. M.Azizova. Toshketnt 2017 y
Tasviriy faoliyatga o`rgatish metodikasi moduli
ishchi dasturi doirasida
berilayotgan mavzular maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyachilari kasbiy
qayta
tayyorlash
kurslari
o`quv
rejasi
asosida
shakllantirilgan
bo`lib,
tinglovchilarda tarbiyalanuvchilarni tasviriy faoliyatga o`rgatish metodikasiga oid
kasb
mahoratini,
o`quv-uslubiy
kompetentsiyalarini
rivojlantiradi.
faoliyatini
yuksaltirish
Maktabgacha
bilan
ta’lim
bog`liq
tashkilotlari
tarbiyachilarining kasbiy qayta tayyorlash yo`nalishining o`ziga xos xususiyatlari
hamda dolzarb masalalaridan kelib chiqqan holda, dasturda tinglovchilarning
mutaxassislik
modullari doirasidagi
bilim,
ko`nikma,
malaka
hamda
kompetentsiyalariga qo`yiladigan talablar takomillashtirilishi mumkin. ”Tasviriy
faoliyatga
o‘rgatish
metodikasi”
O.A.Mahmudova.Toshkent 2018y.
9
O‘quv-
uslubiy
majmua.
– kubik, g`ishtcha, turli
Ushbu kitobda olalarga qurilish materiali
shakldagi shakllar bilan, ularning
xil
qanday holatda joylashganligi (g`ishtcha
yotibdi, turibdi) bilan tanishtiriladi. Bundan tashqari kubiklarni gorizontal holda
joylashtirish, bir-birini ustiga qo`yish, darvoza, uycha qurish kabilar ham
o`rgatiladi. Tarbiyachi qurilmalar va tevarak
olamdagi
tanish
predmetlar
o`rtasidagi o`xshashlikni topishni bolalardan so`raydi. Bolalarga asosiy qurilish
materiallarini (kubik, g`ishtcha, plastilin) farklash bilan birga ularni nomini aytish,
katta, kichik, uzun, qisqa, baland, past kabi so`zlarni ma’nosini tushunib aytish,
g`ishtchalarni orasini teng masofada joylashtirish kerakligi tushuntiriladi.
“Maktabgacha yoshdagi bolalarda tasviriy savodxonlik elementlarini
shakllantirish” D.T. Sobirova. Toshkent. “O‘zbekiston” 2014 y
Maktabgacha
faoliyat
ta’lim
mashg`ulotlarida
saqlashga,
faqat
zarur
tashkilotlarida
bolalar olib
boriladigan
materialdan
tartibli
foydalanishga,
materiallardan
hamda
ularni
tasviriy
ularni
ishlatish
toza
yo`llarini
rejalashtirishga o`rganadilar. Bu mashg`ulotlar bolalarda diqqatni va ko`rish
xotirasini rivojlantiradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari tayyorlov guruhida
naturaga qarab rasm chizish yoki tasvirlashga nisbatan talablar oshadi va bu
talablar maktab talabiga yaqinlashadi. Naturaga qarab tasvirlashda ishning
ketma-ketligini ko`rsatib,
bolalar
tayyorlov
va
katta
guruhida
bosqichidagina amalga oshiriladi.
”Maktabgacha yoshdagi bolalarda tasviriy savodxonlik” D.T Sobirova
T.2007y
Bu kitobda asosan bolalarni
tasviriy
faoliyatga
o`rgatishning
asosiy
vazifasi–tevarak-atrofdagi borliqni tasavvur qilishda bolalarga yordam berish.
Ularda kuzatuvchanlikni rivojlantirmoq, estetik go`zallik hissini tarbiyalamoq,
hamda tasvirlab berish usullarini o`rgatmoqdir. Bu bilan birga tasviriy
faoliyatning eng asosiy vazifasi–ma’lum bir yosh uchun mos tasviriy materiallari
bilan turli xil predmetlarning turli timsollarini yaratish kabi ijodiy bolalarda
shakllantirish amalga oshiriladi.
10
Maktabgacha tarbiya pedagogikasi. V.I.Loginova, P.G.Samorukovalar
tahriri ostida. T.: O`qituvchi. 1991.
Maktabgacha
ta’lim
tashkiloti
uchun
ishlab
chiqilgan
«Ilk qadam» dasturining tuzilishi va mazmunining tahlilidan ayonki, kichik
guruhlardan boshlab eng ko`p vaqt tasviriy faoliyatga ajratilgan.
Agar tasviriy faoliyatning turlari
- rasm (2soat),
- applikatsiya (0,5 soat),
- qurish-yasash (0,5 soat)
- loy ishini (1 soat) qo`shib hisoblasak, jami 4 soatni tashkil etadi. Haftalik
yuklama
12
soatni
tashkil
etilishini
e’tiborga
oladigan bo`lsak, tasviriy
faoliyat barcha faoliyatlarning uchdan bir qismini tashkil etadi. Demak,
tasviriy faoliyat integrativ mazmun kasb etuvchi eng katta bo`lim hisoblanadi va
faoliyatning boshqa turlari bilan mantiqiy va didaktik bog`liqlikda amalga
oshiriladi. Bu omil tasviriy faoliyat mashg`ulotlari mazmuni va metodikasini
faoliyatning
boshqa
turlariga
hamohang
tarzda takomillashtirib borish
lozimligini anglatadi.
Takomillashgan «Ilk qadam» dasturi. T.: 2022.
1.1. Maktabgacha ta’im tashkilotida rasm chizish turlari va o‘rgatishning
asosiy vazifalari
Rasm chizish bolalarni tasviriy faoliyatga o‘rgatishda asosiy o‘rin egallaydi va
uchta turni o‘z ichiga oladi:

Alohida predmetlarni chizish.

Syujetli rasm chizish.

Dekorativ rasm chizish.
Tasviriy faoliyatga o‘rgatishning asosiy vazifasi tevarak-atrofdagi borliqni
tasavvur
qilishda
bolalarga
yordam
berish.
Ularda
ko‘zatuvchanlikni
rivojlantirmoq, estetik go‘zallik hissini tarbiyalamoq, hamda tasvirlab berish
11
usullarini o‘rgatmoqdir. Bu bilan birga tasviriy faoliyatning eng asosiy vazifasi–
ma’lum bir yosh uchun mos tasviriy materiallari bilan turli xil predmetlarning turli
timsollarini yaratish kabi ijodiy bolalarda shakllantirish amalga oshiriladi.
Alohida predmetlarning rasmini chizish.
Psixologlarning qilgan tadqiqotlariga ko‘ra bitta predmetni boshqa predmetlar
orasidan ajratib olish uchun bolaga shu predmetni idrok qilishda predmetning
shaklini bilishga yordam berar ekan. Formalarni tasviriy jarayonidagi xatoliklar
faqatgina bolaning noto‘g‘ri tushunchalari va ko‘nikmalarning yetarli emasligi
emas, balki predmetni to‘g‘ri idrok etishni bilmasligi bilan tushuntiriladi. Bolaning
tasvirlay olish qobiliyati hali yaxshi rivojlanmagani uchun uning oldida fikr yuritib
tasviriy kabi qiyinchiliklari ham turadi. Rasmda shakl to‘g‘ri kontur bilan
chegaralab chiqilgan, lekin shu bilan birga ishning 1-bosqichlari chiziqlarni to‘g‘ri
aniq chizish va konturlarni (aniqlash) tasviriy, rasmda ishlash jarayonining vazifasi
bo‘lib hisoblanmaydi. Agar umumiy shakl topilmagan bo‘lsa, konturni to‘g‘ri
chiziq bilan chizib bo‘lmaydi, chunki u har doim o‘zgaruvchan, shunga qarab uni
chizish
ham
o‘zgaradi,
ya’ni
nitijasi,
rasmning
oxiri
yo‘nalishi
ham
o‘zgaruvchandir.Rassom predmetni tasvirlayotganda avval asosiy shaklning
belgilarini qog‘ozda belgilab oladi. Maktabgacha gacha tarbiya yoshdagi bolaga,
ayniqsa, 3-4 yoshli bolaga tasvirlashning bunday usuli juda qiyin, chunki u
predmetni butunligicha tasavvur qila olmaydi. Unga predmetni asta sekinlik bilan
bir tomonga chizish osonroq. Tasvirlashning bu usuli bolaning ishini
osonlashtiradi. oldin bitta bo‘lagini tanlab, naturadagi keyingi bo‘lagini eslab yoki
ko‘rib shu bo‘lagini chiqiq bo‘lakka bo‘lib, rasm chizishni davom ettiradi. Astasekinlik bilan bolalarga rasmning umumiy belgilarini qog‘ozga tushurib chizishni
o‘rgatish zarur, chunki rasmni bo‘laklarga ajratib chizishning o‘ziga hos
qiyinchiligi bor. Bunda kerakli shaklning asosiy bo‘laklari va ikkinchi darajali
bo‘laklarning o‘zaro joylashishlari va fazodagi o‘rinlarini aniq proportsional
holatda chizish, aniqlash qiyin bo‘ladi. Hamma yosh guruhlar uchin rasm chizish
faoliyatiga o‘rgatishning asosiy umumiy vazifalari quyidagilar:
12
1. Predmetning shakli va tuzilishini tasvirlashga, ularning qismlarini o‘zaro
proportsiyalashni ko‘rsatib berishga, harakat natijasida ularda o‘zgatishlarda
o‘rgatish.
2. Tasviriyni obrazli yorqin qiladigan ba’zi bir harakterli detallarni tasvirlashga
o‘rgatish.
3. Predmetning rangini, uning mazmuni va obraz harakterini o‘zaro birlashtirib
berishga o‘rgatish.
4. Bo‘yoq, rangli qalam va boshqa materiallar bilan chizishda texnik
ko‘nikmalarni rivojlantirish.
Syujetli rasm chizish. Syujetli rasm chizishning asosiy maqsadi bolaning
atrof-muhitdan olgan taassurotlarini ifodalashga o‘rgatishdir. Syujetli rasm-bu bir
necha mazmunning ma’lum rangda tasvirlanishini tushuniladi. Bolalar qaysi
mazmun
bo‘yicha rasm chizadilar? Bolalar kichik hikoya, ertak asosida va
bolalarni o‘rab turgan tevarak-atrofni, tabiatni chizishga harakat qiladilar. Bolalar
tomonidan chizilgan «Biz shanbalikda» va «Kech kuz» rasmlari bunga misol bo‘la
oladi. Bolalar bilan olib boriladigan bunday mashg‘ulotlar ularning har tomonlama
kamol topishiga yordam beradi. Bunda bolalarning aqliy qobiliyati rivojlanadi.
Bu bolada asta-sekinlik bilan rivojlanadi, shuning uchun syujetli rasm chizish
o‘rta guruhdan boshlab kiritilgan. Bunda ham yonma-yon turgan 2-3 ta predmetni
tasviriy o‘rgatiladi. Syujetli tasviriyda predmetlarning bir-biridan ajratish uchun
uning razmerini, fazodagi o‘rinlariga qarab, predmetlarning katta yoki kichikligini
o‘rgatish kerak. Maktabgacha gacha yoshdagi bola uchun predmetlar orasidagi
fazoviy munosabatlarni farqlay olish juda qiyin. Syujetli rasm chizishni, bog‘chada
o‘rgatishning umumiy vazifalari quyidagilar:
 Mavzuning mazmunini ifodalashga uning asosini ajratishga o‘rgatish.
 Ob’ektlar orasidagi o‘zaro aloqani tasvirlashga o‘rgatish.
 Ob’ektlar orasidagi proportsional joylashuvni tasvirlashga va ularning fazodagi
o‘rinlarini ko‘rsatishga o‘rgatish.
13
Dekorativ rasm chizish. Dekorativ rasm chizish tasviriy faoliyatning boshqa
turlari kabi bolada estetik tuyug‘uni rivojlantiradi. Bolalarni xalq amaliy san’ati
namunalari bilan tanishtirishda tarbiyachi ularda vatanparvarlik ruhini shu san’at
asarlarini yaratayotgan odamlarning mehnatiga hurmat kabi tuyg‘ularni tarbiyalash
kerak.
Dekorativ rasm chizish quyidagi umumiy vazifalarni o‘z ichiga oladi.

Naqshning turlicha shakllarini bog‘liq holda kompozitsion hisni bolalarda
shakllantirish.

Rang qobiliyatlarini rivojlantirish.

Xalq amaliy san’atining stillarining farqlashga va ularning alohida element-
larini bolalarning o‘z ijodida foydalanishga o‘rgatish.

Qalam
va
mo‘yqalam
bilan
chizishning
texnik
ko‘nikmalarini
mustahkamlash.
Bolalarni dekorativ rasm chizishga o‘rgatishda tarbiyachi ularda naqsh
komponentlarining
o‘zaro
bog‘liqligini,
rangini,
kompozitsiyasini
elementini ko‘rishga o‘rgatadi. Dekorativ rasm chizishda
forma
rang qobiliyatining
rivojlanishi asosiy masala bo‘lib hisoblanadi.
Kichik guruh bolalarini rasm chizishga o‘rgatish usuli.
Ikki yoshli bola qalam, mo‘yqalamni to‘g‘ri ushlashi mumkin, lekin uning
tajribalari kam, bajara olish va bilish qobliyatlari yo‘q, qo‘l harakatlari yetarlicha
rivojlanmagan. Shuning uchun asosiy vazifalar bolalarga umumiy tarbiyaviy ta’sir
qilish bilan bog‘liqdir. Birinchi kichik guruhda o‘rgatishning vazifalari
quyidagilar:

Rasm chizish protsessiga natija beruvchi jamoat ishi deb qiziqishni
o‘yg‘otish.

Rasm chizishni materiallari “qalam, bo‘yoqlar” va ulardan foydalanish
usullari bilan tanishtirish.
14

Katta yoshli odam chizgan rasmni, predmetning tasviri deb tushunishni
o‘rgatish.

To‘g‘ri va egri chiziqlarni hamma yosh berk shakllarni chizish printsiplarini
o‘rgatish.
Bu guruhning dasturi keyingi guruhlarning dasturidan boskichma- boskich
murakkablashib borishi bilan farqlanadi. Rasm chizishning birinchi mashg‘uloti
qog‘oz
va
qalam
bilan
tanishtirishdan
boshlanadi.
Bu
materiallarning
o‘yinchoqlardan bolalarga ma’lum bo‘lgan turli xil predmetlardan farq qilishini
pedagog bolalarga tushuntiradi. Qalamlar bilan turli faoliyat turlarini bajarish
mumkin. Qog‘oz toza edi, qalamning harakatlanishidan unda izlar paydo bo‘ldi.
Qalamning ochilgan uchi qog‘ozda iz qoldiradi. Ikki uchi esa iz qoldirmaydi. Agar
sekin bosilsa, qog‘ozda uning izlari ko‘rinmaydi. Agar qattiq bosilsa, qog‘oz
yirtilib ketishi mumkin. Bunday tushuntirishni va harakatlarni ko‘rsatib berish
bolalarda rasm chizishga qiziqishni uyo‘otadi. Bulardan tashqari oddiy texnik
ko‘nikmalarni qalam, mo‘yqalamni to‘g‘ri ushlash, ulardan tartibli foydalanish.
Bo‘yoqni mo‘yqalamning uchiga olshni bilish kabilarni o‘rgatishni dastur o‘z
ichiga olgan.
Bu guruh bolalar (3 yoshli bolalar) psixolog jixatdan rivojlanadi, turmush
tajribalari o‘sadi. Tarbiyachi bu yoshdagi bolalar bilan rasm bo‘yicha mashg‘ulot
olib borganda bolalarning rasmga nisbatan qiziqishlarini orttiradi. Bu guruhda
bolalarning rasm ishining sifati emas, balki ish protsessi qiziqtiradi. Rasm bo‘yicha
barcha
guruh
bolalari
tarbiyachining
og‘zaki
ko‘rsatmalarini
tinglashga,
tarbiyachining ko‘rsatib bergan usullarini bajarishga o‘rganib boradilar. Bu
yoshdagi bolalar rasm faoliyatida tezda o‘yin faoliyatiga o‘tish bilan ajralib turadi.
Masalan: doirachalar chizib, uni ichini qalam bilan urib chiqib, uni qush don
cho‘qiyapti deb ifodalaydi. Bunda yosh
bolalarning rang tanlash malakasi
shakllanadi. Bolaning diqqatini ularga yoqqan ranglar tortadi. Bolalar tasviriy
jarayonida so‘z bilan ifodalashga o‘rganadilar. Rasmda tasvirlay olmagan
voqealarni so‘z bilan to‘ldiradi. Bolalarda mustaqillik, faollik o‘sadi. Tarbiyachi
15
bolalarga mashg‘ulotda olgan bilim va ko‘nikmalardan mustaqil foydalanish
imkoniyatini tug‘diradi. Agarda 1 kichik guruhda bolalarni nimanidir tasviriyga
o‘rgatilsa, 2 kichik guruhda bolalarni narsalarni tasviriy usullariga o‘rgatib
boriladi. Bolalar turli shakldagi predmetlarni tasviriyga o‘rgatiladi, doira, to‘g‘ri
to‘rtburchak, uchburchak va turli yo‘nalishdagi chiziqlar to‘plamidan iborat
narsalarni chizadilar. Predmetlarni shaklini to‘g‘ri tasvirlashga o‘rgatish uchun
bolalarni qo‘llarini shakliy harakat qilishga o‘rgatish lozim. Bolalarni predmet
shakli bilan qo‘lning shakl harakatlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rgatish lozim.
Tarbiyachi predmetni tasvirlashga o‘rgatishdan oldin, uni mashg‘ulot oldidan
ko‘rib chiqadi.(ya’ni ko‘zatish olib boradi). Bolalar jonu-dili bilan turli rangdagi
koptoklar, sharlar va archa munchoqlarni tasvirlaydilar. To‘g‘ri to‘rtburchak
shaklini tasviriyga bolalar bu guruh.da qiynaladilar, shuning uchun bu shakl
yilning 2 yarmida beriladi. Bolalar archa, daraxt tursa yiqilmas qo‘g‘irchoq,
aravachani tasvirlaydi. Ranglarni qizil, sariq, ko‘k, yashil, qora, oqlarni bilishga
o‘rgatiladi. Shuningdek, rang aralashtirishlarni (pushti, havo rang va zarg‘aldoq,
jigarrang) tavsiya etish mumkin. Bu guruh.bolalarini ranglarni to‘g‘ri atash va
tasviriy aniq talab etilmaydi, ammo tarbiyachi asta-sekin predmetlarni rang tusini
real tasviriyga o‘rgatib borishi kerak. Masalan:Ko‘m-ko‘k o‘tlar o‘smoqda,
o‘tlarda sap-sariq jo‘jalar o‘tlab yurishibdi va hokazo. Bu guruhda bolalarning
mazmun jixatidan juda kambag‘al bo‘ladi, ya’ni ishlar mazmuni asosan so‘zda
ifodalaniladi. Masalan: mashina chizib, so‘z bilan mazmun beradi, u bu mashina
yurib ketdi yoki yuk olib kelyapti. Mashg‘ulot davomida bolalar bir turdagi
predmetlarni bir necha marta tasvirlashni o‘rganadilar. Bu esa bolalarni texnik
ko‘nikmalarini mustaxkamlaydi. Rasm davomida ishni tezda tugatgan bolalarga
tarbiyachi rasm mazmunini kengaytirish maqsadida yangi vazifalar berishi
mumkin.
Masalan:
o‘t
ustida
yurgan
jo‘jalar
yonida
don
yoki
turli
chuvalchanglarni solishni tavsiya etish mumkin va bu bilan bolalar chizgan
ishlarini mazmunan boyitib borish va bolalarni ham shunga o‘rgatib borish lozim.
16
Bola hayotni 4 yilida predmetni yaxshiroq yoki yomonroq tasvirlay olishni ham
bilmasalar ham, lekin ular rasm chizishning ma’nosini biladilar. Ular o‘zlari
chizgan shaklsiz rasmlarni predmetning biror bir belgisiga
asosan o‘xshatib
chizadilar. pedagog bolalarning rasm bilan predmetning o‘xshash belgilarini
topishga urunishni rag‘batlantirib turishi va shu bilan bir qatorda turli shakllarni
to‘g‘ri tasviriyga o‘rgatib borish zarur. Bu yoshda tasviriy, faoliyatini o‘rgatish
vazifalari bir rejaga qo‘yilgan.

Sodda predmetlarni asosiy belgilari (rang, forma) berib, turli xil to‘g‘ri va
aylanasimon shakllarini tasviriyga o‘rgatish.

Rangni bilish sezgisi asosiy ranglarni ajratish va aytishni bilishni
rivojlantirish;

Kompozitsion ko‘nikmalarni, qog‘ozni o‘rtasiga tasvirlarni joylashtirshni
rivojlantirish.

Texnik ko‘nikmalarni o‘zlashtirish.
Bu guruhda to‘g‘ri va egri chiziqlarni to‘g‘ri chizishga o‘rgatish birinchi vazifa
bo‘lib qoladi. Bunda turli chiziqlarni turlicha chapdan o‘ngga, tepadan pastga,
kesishgan chiziqni chizishga o‘rgatiladi. Bularni, masalan, tizimcha, yo‘lakcha,
qalam, yomg‘ir shaklida chizish mumkin. Ikki kichik guruh bolalariga bir xil
shakldan (qorbobo, ikki yoki uch aylanadan iborat) yoki ikki xil shakldan iborat
(quyi bitta aylana va birgina to‘g‘ri chiziqdan iborat) bo‘lgan predmetlarni ancha
qiyin, chunki uch yoshli bolaning taxlil sintez qilib fikrlashi yaxshi rivojlanmagani
uchun bu guruh dasturida faqat ikki xil shakldan iborat bo‘lgan predmetni,
masalan, (quyoshning nurlari, archaning ignachalari) tasviri kiritilgan. Shakl
qanchalik murakkablashsa rangdan foydalanishi ham shunchalik murakkablashadi.
Bolalar rasmda aniq predmetlarni tasviri uchun shu predmetga mos rangni ishlata
olishni o‘rganadilar. Masalan, qizil rang bayroq, sariq rang quyi, yashil rang archa
va boshqalar.
17
O‘rta va katta guruhda guruhda rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni
va vazifalari.
Bu guruhda o‘rgatishning vazifalari quyidagilar:

To‘g‘ri to‘rtburchakli va aylanasimon shakldagi predmetlarni tasviriy
ularning tuzilishini, asosiy qismi va detallarini berishga o‘rgatish.

Rangdan badiiy ifodalash vositasi sifatida foydalanishga o‘rgatish.

Qog‘oz markazida predmetni joylashtirishda kompozitsion uquvini bilishda
rivojlantirish.

Rasmni
qalam
va
bo‘yoq
bilan
bo‘yashda
texnik
ko‘nikmalarni
mustahkamlash.
Bu guruhda bolalarga ritmik joylashgan predmetning qismlarini tasviriy
o‘rgatiladi. (yuqorida, pastda, bir tomonda, boshqa tomonda) hamda bir qancha
proportsional joylashgan qismlarni tasviriy o‘rgatiladi. Bu alohida qismlarni o‘zaro
solishtirish va taxlil qilish imkonini beradi. Masalan, Qorbobo va archa 2
tomonlama joylashgan novdalari bilan. Bu guruhda tasviri qiyin bo‘lgan ob’ektni
odamni rasmini chizish mashg‘ulotlarga kiritiladi. Odamni chizishdan oldin bolalar
soddaroq shakllarni qorbobo, nevolyashka, matreshka, qo‘g‘irchoqlarini chizish
edi.
Katta guruhda rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va vazifalari. Bu guruhda
bolalarni tasviriy va yorqin obrazlarni yaratish qobili-yatlarini tasviriy turli
usullardan foydalanib chizishga o‘rgatiladi. Quyidagi vazifalar bor:

Predmetning shaklini uning belgilarini hajmini va qismlarining joylashishini
o‘rgatishni davom ettirish.

Rasmda sodda harakatlarni tasvirlashga o‘rgatish.

Rang qobiliyatlarini rivojlantirish va mustahkamlash.

Qalam bilan (shtrixlash usullari) va bo‘yoqlar, mo‘yqalam harakatlarining
usullari bilan ishlashda texnik ko‘nikmalarni rivojlantirish.

Rangli bo‘rlar, ko‘mirlar, akvarel bo‘yoq bilan chizish usullarini o‘rgatish.
18
Bu yoshda bolalar rasmda bir xil predmetni o‘xshash va farqli tomonlarini
tasvirlash va topishga o‘rganadilar. Masalan, 2ta turli olmalar formasi va rangi
bilan farqlanadi, yoki lavlagi bilan turup, ular sabzavotlar uchun umumiy bo‘lgan
dumaloq shaklda. Bu guruhda bolalar yana asosiy spektr ranglari bilan tanishib,
rasmda ularning chiroyli turlanishlarini keltirib chiqarishnio‘rganadilar. Bolalar
rangli qalamlardan tashqari oddiy qora qalam bilan predmetning umumiy
belgilarini chizib olish uchun foydalanadilar.
Tayyorlov guruhi bolalarini
tasvirlash qobiliyatiga va ko‘nikmalarga
o‘rgatish.
Bu guruhda tasvirlash qobiliyatiga va ko‘nikmalarga o‘rgatish yakunlanadi.
Quyidagi asosiy vazifalar bor:

Naturadan va tasavvur qilishdan predmetning harakterli belgilari to‘zilishini,
hajmini tasviriyga o‘rgatish.

Shakl va bo‘yoqlarning boyligi tasvirlab berishga yorqin obrazlar yaratishga
o‘rgatish.

Kompozitsion
qobiliyatlarni
rivojlantirish
(predmetning
hajmi
va
formasining harakterini hisobga olib predmetni qog‘ozda joylashtirish).

Rang qobiliyatlarini rivojlantirish (1 rangni turli ottenkalarini bera olish
qobiliyati).

Texnik ko‘nikmalarni rivojlantirish (bo‘yoqlarni boshqacharoq bo‘yoq olish
uchun aralashtirish, predmet formasi bo‘yicha qalamda shtrix o‘tkazish).
Olti yoshli bolalarda analitik fikrlash qobiliyati yaxshi rivojlangan bo‘ladi.
Ulardan turga mansub predmetlar belgisini ajrata olganliklari kabi, ularning bir
predmetni boshqasidan ajratib turuvchi individual xususiyatlarini ham tasvirlay
oladilar. Bu esa ijodiy tasavvurni rivojlantiradi.
Maktabgacha gacha ta’lim tashkilotlarining tayyorlov guruhda dekorativ rasm
chizishga o‘rgatishning mazmuni va vazifalari. Yetti yoshdagi bolalarni dekorativ
rasm solishga o‘rgatish vazifalari quyidagicha:
19

Kompozitsiyalash xissini rivojlantirish: yassi va xajmli shakllarda
predmetning ahamiyatliligiga va belgilangan maqsadiga nisbatan naqshlarni tuzish.

Ranglar hissini rivojlantirish: turli xildagi ranglardan, ularning nozik rang
jilosi (ottenok) dan turli moslashuvlarda foydalanish.(Qizil- pushti rang; ko‘k–
moviy rang; yashil–och yashil rang; qora–kul rang).

Xalq dekorativ naqshlarining turli ko‘rinishlarining ahamiyatini ko‘ra
olishni o‘rgatish; rasmlarda halq naqshining aloxida elementlaridan foydalanish;

Qalam va bo‘yoqlar bilan chizish texnik ko‘nikmalarini takomillashtirish.
Maktabgacha ga tayyorlov guruhiga yumaloq to‘g‘ri burchakli shakllarda
naqsh chizishning asosiy printsiplari bilan tanish bo‘lgan bolalar keladi. Ularga
yangi shakllar–to‘g‘ri to‘rtburchak va ko‘pburchak, hamda turli xildagi yassi
shaklli predmetlar–vazalar, ko‘za (kuvshin) lar, piyola (chashka) lar, qo‘lqoplar,
shapkalar va xokazolar tavsiya qilinadi. Bu predmetlar to‘g‘ri geometrik shaklga
ega emas, va ularda naqsh chizish turli printsiplardan foydalanishni talab qiladi.
(Masalan: ko‘zacha bo‘ynining chetiga–chiziqli ornament (naqsh) chizilsa,
yumaloq qismi esa–markazda chiziladigan naqshdan foydalaniladi). Undan
tashqari simmetriya haqidagi tushuncha ham murakkablashadi. Bir xil shaklni chap
va o‘ng tomonga joylashtirishdan tashqari, bolalar ko‘zgusimon aks bilan
tanishadilar. (Zerkalnoe otrajenie); ko‘zgusimon aksda naqshning qismlari o‘z
o‘rnini o‘zgartiradi. Undan so‘ng bolalar to‘rsimon bezak printsipi asosida bir
turdagi naqsh bilan–elementlarni shaxmat ketma-ketligida qaytarib, galma-gal
chizish bilan butun shaklni to‘ldirish usulini egallaydilar. Bolalar matolar uchun,
qo‘g‘irchoqning ko‘ylagi uchun turli naqshlarni chizadilar. Uchburchakdagi naqsh
faqat chetlarida, burchaklarida bo‘lmay, balki bir burchakdan boshlanib, butun
uchburchak bo‘ylab tarqalishi mumkin. Bunday hollarda teng tomonli uchburchak
shakli emas, balki yon tomonlari teng bo‘lib, tugri yoki utmas burchakli
uchburchak shakli olinadi. Bolalar ularda uchburchak shaklga ega bo‘lgan
ro‘molcha naqshini chizadilar. Naqshni chizish uchun bolalar turli tabiiy
shakllardan (o‘simliklar, hayvonlar) foydalana boshlaydilar. Maktabgacha ga
20
tayyorlov guruh bolalari halq dekorativ naqsh bezaklarining elementlaridan o‘z
naqshlarida foydalanishlari mumkin. Bunda asosiy usul saqlanib qolishi kerak.
Tarbiyachi bolalarni halq san’atining namunalariga qarab, naqsh jimjimalarini,
mayda va yirik shakllarni o‘zaro moslashtirishni, ularni o‘tsimon bezak bilan
bezashni, berilgan naqshga hos
ravishda ranglardan ma’lum moslashuvda
foydalanishni o‘rgatadi. (Xoxlomska, Do‘mkovskaya, Ukrainskaya va b.) Dimkov
namunasi ostida loydan yasalgan o‘yinchoqlarni bezashdan tashqari, bolalar yana
pape–mashedan yasalgan katta-kichik tarelkalarni, stakanlarni Xoxlom yoki Jostov
naqshlariga asoslanib bezashlari mumkin.
Tayyorlov guruhda bolalar faqat bo‘yoqdan emas, balki rangli qalamlardan
ham foydalanishni o‘rganadilar. Kichikroq guruhlarda rangli qalamlardan faqat
mazmunli rasm mashg‘ulotlarida foydalanilar edi, chunki bolalar qalam bilan
kerakli ranglarni me’yoriga yetkaza olmasdilar; bu esa dekorativ rasmda juda katta
ahamiyatga ega. Ozoda, bir tekisda yorqin shtrixlash kabi texnik qiyinchiliklar
ko‘pgina diqqatlarini va kuchlarini olib qo‘yar edi. Tayyorlov guruhidagi bolalarda
ma’lum ko‘nikmalar mavjud bo‘lib, ular qalamdan turli rang jilolarini hosil qila
oladilar. Masalan: gulning har bir gulbargini markazdan qalam bilan turli xil
bosimda shtrixlanadi. Bolalar faqat yorqin ranglarning moslashuv go‘zalligini
emas, balki nozik, sokin va bir vaqtning o‘zida ko‘zlar uchun yokimli bo‘lgan
ranglarning go‘zalligini ko‘rishga o‘rganadilar. Tayyorlov guruhida bu vazifa
qalam hamda bo‘yoqlar bilan chizishda xal qilinadi. Dekorativ rasmda barcha
guruhlarda faqatgina guashdan foydalaniladi, chunki guashda bir rang ustiga
boshqa rang bilan chizish imkoni bor; dekorativ rasmda ko‘pincha bunday ustmaust chizish talab qilinadi va akvarel bo‘yoq bunday imkonga ega emas.
1.2. Kichik guruh bolalariga
alohida predmetlarning rasmini chizishga
o`rgatishning o‘ziga xosligi.
Psixologlarning tadqiqotlariga ko`ra, bitta predmetni boshqa predmetlar
orasidan ajratib olish uchun bolaga shu predmetni idrok qilishda predmetning
shaklini bilishga yordam berar ekan. Shakllarni tasvirlash jarayonidagi xatoliklar
21
faqatgina bolaning noto`g`ri tushunchalari va ko`nikmalarning yetarli emasligi
emas, balki predmetni to`g`ri idrok etishni bilmasligi bilan tushuntiriladi.
Bolaning tasvirlay olish qobiliyati hali yaxshi rivojlanmagani uchun uning oldida
fikr yuritib tasvirlash kabi qiyinchiliklari ham turadi. Rasmda shakl to`g`ri kontur
bilan chegaralab chiqilgan, lekin shu bilan birga ishning 1-bosqichlari chiziqlarni
to`g`ri aniq chizish va konturlarni (aniqlash) tasviriy, rasmda ishlash jarayonining
vazifasi bo`lib hisoblanmaydi. Agar umumiy shakl topilmagan bo`lsa, konturni
to`g`ri chiziq bilan chizib bo`lmaydi, chunki u har doim o`zgaruvchan, shunga
qarab uni chizish ham o`zgaradi, ya’ni nitijasi, rasmning oxiri yo`nalishi ham
o`zgaruvchandir. Rassom predmetni tasvirlayotganda avval asosiy shaklning
belgilarini qog`ozda belgilab oladi. Maktabgacha yoshdagi bolaga, ayniqsa, 3-4
yoshli bolaga tasvirlashning bunday
usuli juda qiyin, chunki u predmetni
butunligicha tasavvur qila olmaydi. Unga predmetni asta-sekinlik bilan bir
tomonga chizish osonroq. Tasvirlashning
bu
usuli
bolaning
ishini
osonlashtiradi. oldin bitta bo`lagini tanlab, naturadagi keyingi bo`lagini eslab
yoki ko`rib shu bo`lagini bo`lakka bo`lib, rasm chizishni davom ettiradi. Astasekinlik bilan bolalarga rasmning umumiy belgilarini qog`ozga tushurib chizishni
o`rgatish zarur, chunki rasmni bo`laklarga ajratib chizishning o`ziga hos
qiyinchiligi bor. Bunda kerakli shaklning asosiy bo`laklari va ikkinchi darajali
bo`laklarning
o`zaro
joylashishlari
va fazodagi o`rinlarini aniq proportsional
holatda chizish, aniqlash qiyin bo`ladi. Hamma yosh guruhlar uchin rasm
chizish faoliyatiga
1.
Predmetning
o`zaro
o`rgatishning
shakli
proportsiyalashni
va
asosiy
tuzilishini
ko`rsatib
umumiy
vazifalari quyidagilar:
tasvirlashga,
berishga,
harakat
ularning qismlarini
natijasida ularda
o`zgatishlardao`rgatish.
2.
Tasvirlashni
obrazli
yorqin
qiladigan
ba’zi
bir
xarakterli qismlarni
tasvirlashgao`rgatish.
3. Predmetning rangini, uning mazmuni va obraz xarakterini o`zarobirlashtiris
22
23
II-BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI RASM CHIZISHGA
O‘RGATISH USULLARIGA OID ILMIY-USLUBIY ISHLAR TAHLILI
2.1.Maktabgacha ta’lim tashkilotida mazmunli rasm chizishga
o`rgatishning usullari.
Mazmunli rasm chizishning asosiy maqsadi bolaning atrof-muhitdan olgan
taassurotlarini
ifodalashga
mazmunning
ma’lum
o`rgatishdir.
rangda
Mazmunli
tasvirlanishini
rasm-bu
tushuniladi.
bir
necha
Bolalar
qaysi
mazmun bo`yicha rasm chizadilar? Bolalar kichik hikoya, ertak asosida va
bolalarni o`rab turgan tevarak-atrofni, tabiatni chizishga harakat qiladilar.
Bolalar tomonidan chizilgan «Biz ta’tilda» va «Kech kuz» rasmlari bunga
misol bo`la oladi. Bolalar bilan olib boriladigan bunday mashg`ulotlar
ularning har tomonlama kamol topishiga yordam beradi. Bunda bolalarning
aqliy qobiliyati rivojlanadi. Bu bolada asta-sekinlik bilan rivojlanadi, shuning
uchun mazmunli rasm chizish o`rta guruhdan boshlab kiritilgan. Bunda ham
yonma-yon
turgan
2-3
ta
predmetni
tasviriy
o`rgatiladi.
Mazmunni
tasvirlashda predmetlarning bir-biridan ajratish uchun uning
o`lchamini,
fazodagi o`rinlariga qarab, predmetlarning katta yoki kichikligini o`rgatish
kerak.
Maktabgacha
yoshdagi
bola
uchun
predmetlar
orasidagi
fazoviy munosabatlarni farqlay olish juda qiyin. Mazmunli rasm chizishni,
o`rgatishning
umumiy
vazifalari
Mavzuning
mazmunini
ifodalashga
uning
Ob’yektlar
orasidagi
o`zaro
aloqani
tasvirlashga
o`rgatish.
joylashuvni
tasvirlashga
va ularning
Ob’yektlar
orasidagi
fazodagi
O`rta
proportsional
o`rinlarini
guruhda
mazmunli
rasm
asosini
quyidagilar.
ajratishga
ko`rsatishga
chizishga
o`rgatish.
o`rgatish.
o`rgatishning
mazmuni
va
vazifalari. O`rta guruh bolalariga rasm mashg`ulotlari asosan yil boshidan o`ta
boshlanadi, sababi kichik guruh bolalariga qaraganda ular ma’lum mazmun asosida
lo`nda qilib rasm ishlay olish qobiliyatiga egadirlar. Bolalarda rasm chizish
malakasini
rivojlantirish
maqsadida
2-3
24
predmetni
ko`rsatish mashqlari
bilan
boshlash
quyidagilardir:
maqsadga
muvofiqdir.
Rasm
ishlash
mazmuni
Mazmuni jihatdan bir-biriga o`xshash 2-3 predmetli rasm
chizdirish.
Birnechapredmetlarningjoylanishinibelgilash.
Bola 4 yoshdan boshlab predmetlarning yonma-yon joylanishini odamlarning
ko`rinishini
faqat
old
tomondan,
hayvonlarning
ko`rinishini
faqat
yon
tomondan bir yo`lda chiza olish qobiliyatiga egadirlar. . O`rta guruhlarda rasm
chizish orqali bolalarning og`zaki nutqini o`stirish bilan ularni o`rab turgan
tevarak-atrof bilan ham tanishtirish maqsadga muvofiqdir. Bu yoshdagi bolalar
uchun
quyidagi
rasmlarni
tavsiya
qilish mumkin:
--“Qizcha uy atrofida
o`ynayapti” -“Qish, bolalar qorbobo yasayaptilar -“Bo`g`irsoq”, “Chiportovuq”.
O`rta
guruhdagi bolalar rasm chizishni
faqat
bir
yo`nalishda chizishlaridan
tashqari bir varaqni to`ldirib chizish malakalarini ham rivojlantirib boradi.
Ma’lum narsani ko`rib tasavvur qilgan holda rasm chizadi, uning aqliy
qobiliyati rivojlanadi, o`sib boradi. Har bir mashg`ulot bolalarning aqliy, estetik
ruhda tarbiyalashga, jamoat ishlarini bajara olishiga
asos
bo`ladi.
Bu
mashg`ulotlarni o`tkazish asosan bolalarning kuzatuvchanligi asosida olib
boriladi,
shunda
ularning
og`zaki
nutqi, mustaqil fikrlay olishi, har-xil
mavzularda rasm chiza olish ko`nikmalari rivojlanadi. Bolalarida rasm chizish
ko`nikmasi asosan og`zaki nutq orqali amalga oshiriladi. Masalan: bola
bironta qiz, uy rasmlarini chizib, unga kichik
mumkin.
Ma’lum
maqsadli
rasm
ertak
ham
to`qishi
bolaga ko`rsatilayotganda aniq maqsadga
ega bo`lishi kerak. Bola ko`rsatilayotgan rasmni aniq ko`rib chiza oladi, lekin
uni yon tomonini, ustini chizishni bilmasligi mumkin.
Ishlangan rasmlar
namunasidan
eslatish
Masalan:
quyidagilarga alohida e’tibor berishlarini
predmetlarning
kerak.
proportsional, simmetrik joylanganligi uylar,
daraxtlar, samolyotning parvoz qilayotganinichizdirish orqali bolalarda tahlilsintez usulidan foydalanish muhimdir.Yuqorida qayd qilinganidek, quyidagilarga
ahamiyat berish kerak:
-mavzuning mazmuni aniq bo`lishiga;
25
-Ob’yektlar orasidagi bog`lanishga;
Ma’lum maqsadga yo`naltirilgan mavzu bo`lishiga e’tibor berish kerak.Bu
yoshdagi bolalarga rangli qog`ozlar berilib maqsad aytiladi. Masalan, bola ko`k
rangda-o`tlarni, havo rangda-suv, sariq rangda-qum ko`rinishida tasvirlay oladilar.
Masalan, “Baliqlar
suzyapti”, “Jo`jalar o`t ustida o`ynayaptilar”ni ko`rsatish.
Bolalarning aqliy qobiliyatlarini tekshirish maqsadida tarbiyachi bir predmet
yoki
jismni ko`rsatib uning varaq ustida joylanishini so`roqlar bergan holda
suxbat orqali aniq maqsad asosida rasm chizdirish kerak. Bunda albatta
tarbiyachining bilimdonligi katta mahorat talab qiladi. Bolalarning bir yarim
yilda chizishgan rasmlari o`lchovlari asosan bir xil bola chizgan rasmlarini
past va balandligini ko`rsatish va farqini tushuntirish lozimdir. To`rt yoshli
bolalarda rasm chizish ko`nikmalari o`sib boradi, ular kattalar chizgan
rasmlarni tomosha qilgan holda taqlid qilib rasm chizishga urina boshlaydilar.
Xoh ota-ona, xoh tarbiyachi bola tomonidan chizilgan rasmlarni bola oldida
baholashi kerak. Bolalar o`rtoqlarining chizgan rasmlarini yaxshi, yomon va
xatolarini ko`rsatishlari kerak.
Quyidagi vazifalari bor: Bir-biriga mazmunan
bog`liq 2-3 ta predmetni tasvirlashga o`rgatish. Kompozitsion
qobiliyatlarni
o`stirish (1 ta chiziqda bir nechta predmetni joylashtirish yoki yonma-yon yoki
butun varaqda osmon va yerni chizish). Bolalarga beriladigan mavzular qiyin
emas: uy, uyning yonida daraxti o`syapti, skameyka turibdi; uy yoki daraxt
yonida qizcha sayr qilib yuribdi, o`tloqda jo`jalar
sayr
qilishyapti;
o`t,
gullar, quyosh nur sochyapti. Bu rasmlarda mazmunli rivojlanishni bolalar
ko`rsatishmaydi. Bolalar 2-3 predmetni yonma-yon chizishadi. ular orasida hech
qanday harakat bog`lanmagan. Katta
o`rgatishning
mazmuni
guruhda
mazmunli
rasm
chizishga
va vazifalari. Bola besh yoshdan boshlab ma’lum
mavzudagi rasmlarni chiza olish qobiliyatiga ega
bo`ladi. U
tevarak-atrofni
o`zgarishlarini tasavvur qila oladi va chizishga harakat qiladi. Bu yoshdagi
bolalarga quyidagi mavzudagi rasmlar chizish tavsiya qilinadi:
26
“Bolalarning qishki o`yinlari”. “Bog`chada senga nimalar qiziqarli, shularnichiz”.
“Men onamga guldasta sovg`a qilyapman”. “Quruvchilar yangi uy quryaptilar”
“Ona
bolani
bog`chaga
olib
ketyapti”
“Bolalar
yasayaptilar”.
qorbobo
Katta guruhdagi bolalar badiiy asarlardan olingan taassurotlari asosida va
ertak mazmunini tushungan holda quyidagi mavzuda rasm chiza oladilar.
Masalan, “Ikki ochko`z ayiqcha”, “Ayyor tulki va kulrang bo`ri”, “Mushuk,
xo`roz va tulki” va boshqalar. Bu chizdirilgan rasmlar aniq va konkret masalada
bo`lishiga ahamiyat berish kerak. Masalan, “14 yanvar - Vatan himoyachilari
kuni”, “8 mart-Onalar bayrami”, “21 mart-Navro`z bayrami”. Katta guruhda
o`tkaziladigan rasm mashg`ulotlari qiziqarli, savollarga javob olgan holda, asarda
qatnashayotgan har bir personajga tavsif bergan holda ranglarni tanlay olish
va
varaqqa
joylashtirish
vazifalarini
belgilash kerak. Bolalar tomonidan
ishlanayotgan har bir rasmda predmetlarning hajmi, o`lchovlarini chamalash bilan
birga o`zoq-yaqin, oldinma-ketin, ustma-ust, ketma-ket joylash mumkinligini
tushuntirish kerak. Bu yoshdagi bolalar ayniqsa ertak multfilmlarni tomosha
qilishni yaxshi ko`rganliklari sababli shu mavzudagi rasmlar chizishni yaxshi
ko`radilar. Bola rasm chizishni varaqning eng chetidan boshlab chizish bilan
birga predmetlarni joylanishini ko`rsatishi kerak va bo`yoqlarni tanlay olishi
ham muxim ahamiyatga egadir. Bolani rasm mashg`ulotiga
uchun
tayyorlash
unga kerakli rasm anjomlarini hozirlagan holda, bironta kuy eshittirib
akvarel bo`yoq
ishini
berib
ma’lum
mavzu
va
maqsad asosida
rasm
chizish
boshlash lozim. 5-6 yoshli bolalar rasmlarining mazmuni ancha boy
bo`ladi. Bunda bolalar faqat predmetlarni chizishmaydi, balki predmetlarning
atrofdagi sharoitni ham tasvirlaydi. Quyidagi vazifalari bor: Ob’yektlar orasidagi
o`zaro mazmunan bog`liqlikni tasvirlashga o`rgatish. Kompozitsion qobiliyatlarni
rivojlantirish (bunda qog`ozda gorizontal chizig`ini belgilab chizish).
Rang qobiliyatlarini rivojlantirish.
Bu
yoshdagi
mavzuning mazmuni oldindan konkret aniqlangan
masalan,
“Bayram”
mavzusini
bolalarda
bo`lishi
kerak.
har
bir
Ularga
berish kerakmas, chunki bola yo mavzuga
27
aloqador
bo`lmagan
narsani
chizish,
yo
o`zining imkoniyatiga to`g`ri
kelmaydigan, kuchi yetmaydigan masalani qo`yish mumkin. Tayyorlov guruhda
syujetli rasm chizishga o`rgatishning mazmuni va vazifalari. Katta guruhda
bolalar orqali egallangan ko`nikma va malakalar tarbiyachiga
6-7
yoshli
bolaga o`rgatish vazifalarini murakkablashtirishi imkoniyatini beradi. Buning
uchun quyidagilar kerak:
boyitish
va
berilgan mavzu bo`yicha rasmlarning syujetini
bolalarga syujetni mustaqil holda aniqlashga o`rgatish;
harakat
natijasida predmetning shaklini o`zgartirishga o`rgatishi (masalan, engashishni,
yugurishni); kompozitsion
qobiliyatlarni
joylashishi,
qog`ozning
yaqindagilarni
rivojlantirish;
pastga,
predmetlarning
uzoqdagilarni
tepasiga
(hajmlarini o`zgartirmaslik). Rang qobiliyatlarini rivojlantirish mustaqil
holda
syujetga mos rangni berishga o`rgatish. Bu yoshda bolalarning analitik
fikrlashi yaxshi rivojlangani uchun tarbiyachiga berilgan mavzuga mos
mazmunni mustaqil holda tanlashga bolalarga imkoniyat yaratib beradi.
Masalan, “Uy qurish” mavzusi bo`lsa, bolalar o`zlari qanaqa uy, kim
quryapti, qayerda
kabi
savollarga
javob
beradilar.
Bolalar
harakatdagi
predmetning shakli o`zgarishini bilishadi shu o`zgartirishlarni tasvirlay oladilar.
2.2. Bolalarga dekorativ rasm chizishga o‘rgati usullari
Dekorativ rasm solish, tasviriy san’atning boshqa barcha turlari kabi, bolada
go‘zallik xissini rivojlantiradi. Halk dekorativ san’ati asarlari bolalarga yorqinligi,
hamda kompozitsiyalarining soddaligi bilan yaqindir. Bolalarni tarbiyachi
respublikamizning turli viloyat va halqlarning dekorativ san’at asarlari bilan
tanishtirish bilan birga, vatanga bo‘lgan muxabbatni, ana shu san’at asarlarini
yaratayotgan insonlar mehnatiga bo‘lgan xurmatni ham tarbiyalashi zarur.
Dekorativ rasm solish quyidagi vazifalarni o‘z ichiga oladi:
- bolalarda turli shakllardagi naqshning tuzilishini kompozitsiya
bog‘lash xissini rivojlantirish;
- ranglar hissini rivojlantirish;
28
bilan
- dekorativ san’atdagi usullarni farqlay olishni va aloxida elementlarni o‘z
ijodida qo‘llay olishni rivojlantirish;
- mo‘ykalam va qalam bilan rasm chizishning texnik ko‘nikmalarini hosil
qilish;
Bolalarni dekorativ rasm solishga o‘rgata turib, pedagog bolalarda butun
naqsh komponentlari, ranglari, kompozitsiyalari, shakl elementlari o‘rtasidagi
bog‘liqlikni ko‘ra olish malakasini rivojlantirishi zarur. Bola predmetni shakliga va
nima maqsadda ishlatilishiga qarab, uni bezaydigan ornamenti, naqshi o‘zgarishini
xis qilishi va albatta, tushunishi zarur. Shundan kelib chiqgan holda u naqsh bilan
bezashning ahamiyatini, maqsadga muvofiqligini, shakl bilan mazmun o‘rtasidagi
bog‘liqlikni bilib, tushunib boradi. Bolalarni dekorativ rasm solish bilan tanishtira
turib, ritm nima va simmetriya nimaligi haqida tasavvur hosil qilishga o‘rgatish
zarur. Chunki dekorativ san’at olami ritm va simmetriyasiz mavjud bo‘la olmaydi.
Dekorativ
rasm
solishda
asosiy
vazifalardan
biri–rangni
xis
qilishni
rivojlantirishdir. Rang–naqsh ornamentida kompozitsiya bilan chambarchas
bog‘langan, naqsh bezagida ularni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Maktabgacha
yoshdagi bolalar ranglarning bir-biriga mos kelib, uyg‘unlashishini albatta,
barchasini o‘zlashtira olmaydilar. Lekin, rang xissi ularda bog‘chagacha bo‘lgan
yoshdan boshlab rivojlana boshlaydi.
Dekorativ rasmda ranglardan foydalanish
vazifasi har bir guruhda murakkablashib boradi: yorqin, kontrast ranglarning
moslashuvidan boshlab, iliq va sovuq ranglar jilosi (ottenok) ning turli
uyg‘unlashuviga qadar. Bu vazifani amalga oshirishni bolalar eng sodda tasviriy
shakllarni chizishni o‘rganib bo‘lganlaridan keyingina, bolalar diqqatini yangi
vazifaga kontsentratsiyalash ya’ni, qaratish lozimdir: bu–shu oddiy-sodda
shakllarni naqsh hosil qilish uchun ma’lum bir ketma-ketlikda joylashtirishdir.
Boshlangich tasviriy ko‘nikmalarga bolalar birinchi va ikkinchi kichik
guruhda ega bo‘ladilar. Ikkinchi kichik guruhda ayrim vazifalar dekorativ
harakterga ega. Masalan: «Ro‘molchaning chetini chiziqlar bilan beza». Lekin
29
bunday mashg‘ulotning asosiy maqsadi–naqsh hosil qilish emas, to‘g‘ri chiziqlarni
turli yo‘nalishda o‘tkazish malakasini mustaxkamlashdir.
O‘rta guruhda dekorativ rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va vazifalari.
Dekorativ rasm solish bolalarga 4 yoshdan boshlab o‘rgatiladi. O‘rta guruhda
dekorativ rasm solishga o‘rgatishning vazifalari quyidagilar:
-chizikda, kvadratda, doirada shakllarni ritmik joylashtirishning kompozitsion
malakasini rivojlantirish;
-ranglar
xissini
kontrast,
rivojlantirish–ya’ni,
yorkin
ranglarni
chiroyli
moslashtirish;
-turli yirik va mayda shakllarni–naqshning sodda elementlarini chiza olish
malakasini rivojlantirish;
-mo‘yqalamdan foydalanishning texnik ko‘nikmalarini rivojlantirish, qog‘ozga
yengil tekkazib, nuqtalar hosil kilish;
mo‘yqalamning boshchasidan to‘g‘ri chiziqlar o‘tkazishda, hamda dog‘chalar hosil
qilish usulida mo‘yqalamdan to‘liq foydalanish;
O‘rta guruhda dekorativ rasm solishning kompozitsion vazifasi tayyor
shakllarni yelimlashga o‘xshashdir. Boshlang‘ich mashg‘ulotlarda, bolalar
mo‘ykalam bilan tekis chiziqlar chizib, ularning orasida mo‘yqalam yordamida
dog‘chalar
hosil
qilishni,
nuqtalar
hosil
qilishni
o‘rganadilar.
Bunda
dog‘chalarning ranglarini, va naqsh murakkablashgan sari, o‘rnini o‘zgartiradilar.
Mo‘yqalam yordamida dog‘chalar hosil qilish usuli (mazok) bajarish uchun yengil
bo‘lgan dekorativ elementdir. Bu aniq bir harakatni talab qilmaydi va mo‘yqalamni
qog‘ozga botirib olishdan hosil bo‘ladi. SHuning uchun naqsh chizishda avval
botirib olish usuli kiritiladi, so‘ng nuqta hosil qilish usuli kiritiladi. Nuqta hosil
qilish mo‘yqalam bilan ishlashda yangi usulni talab qiladi: mo‘yqalamni vertikal
holatda ushlash lozim, shu bilan birga bolada koordinatsion harakat yetarlicha
rivojlangan bo‘lishi kerak, chunki mo‘yqalam qog‘ozga faqatgina uchi bilangina
tekkiziladi. Boshlang‘ich rasmlarning kompozitsiyasi ham soddadir: birgina
elementni ritmik qaytarib, naqsh chizish. Faqatgina insonlar uchun hos bo‘lgan
30
qo‘lning ritmik harakati, ana shu mashqlarni qaytarishni yengillashtiradi va tasviriy
shakldagi ritmni yetkazib berishga yordam beradi.
Almashinuv – kompozitsiyaning murakkablashgan usulidir. Chunki u bir
nechta shakllarning o‘zaro moslashuviga asoslanadi. O‘rta guruhdagi bolalar uchun
ikkitagina elementni shakli va rangi bilan navbatma-navbat almashtirish yetarli
bo‘ladi.
Dasturdagi
materialning
mukammallashib
borishi
murakkabroq
kompozitsiya bilan naqshda yangi tasviriy elementlarni kiritish xisobidan hosil
bo‘ladi. Nuqtalar chizish va mo‘yqalamni botirib olish usulidan tashqari, bolalar
naqshda
doirachalar,
halqalardan
foydalanib
chizishni
o‘rganadilar.
Bu
elementlarni bolalar kichik guruhlarda tasvirlashni o‘rganganlar.
Dekorativ rasmda bu shakllarni chizish ancha o‘zgaradi: ular ancha kichik
xajmda, chizayotganda shakllar bir-biriga xajmi jixatdan mos bo‘lishi kerak; undan
tashqari, bu shakllar predmet obrazi bilan bog‘lik emas, bu albatta bola uchun
tasviriy protsessini murakkablashtiradi. Bolalar yana, naqshni faqat bir chiziqda
emas, balki turtburchak shaklida, doirada ham joylashtirishni o‘rganadilar. Bu
shakllar naqshda boshqa kompozitsiyani talab qiladi. Kvadratda, to‘g‘ri chiziqda
joylashtirilgan naqshni chizish yaramaydi, chunki kvadratning to‘rtta tomoni,
burchagi, markazi mavjud; doirada esa markaz bilan chekka aylana chegarasi bor.
Quyidagi vazifalarni o‘z ichiga oladi.

Aylana,
kvadrat,
to‘g‘rito‘rtburchak
ichiga
naqsh
chizishda
shakllarning ritmik joylashtirishda qo‘llanadigan kompozitsion qobiliyatni
rivojlantirish.

Rang qobiliyatini rivojlantirish, kontrast ranglarni mos holda
ishlatishni o‘rgatish.

Naqshning oddiy elementlarini chizishga o‘rgatish.

Mo‘yqalamdan foydalanishning texnik ko‘nikmalarini rivojlantirish
(qog‘ozda yengil yurg‘izish, tochkalar qo‘yish, chiziqlar chizayotganda
mo‘yqalamning butun usti bilan chizish).
31
Avval bolalar mo‘yqalam bilan to‘g‘ri chiziqlarni chizishni va ularni
orasiga nuqtalar qo‘yishi, ranglarni ketma-ket almashtirib chizishni o‘rgatadilar.
Undan tashqari bolalar, dumaloq va aylana shakllarni chizishga o‘rganadilar.
Katta guruhda dekorativ rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va
vazifalari.
Besh yoshdagi bolalar uchun dekorativ rasmda ancha murakkabroq
topshiriqlarni
berish
mumkin.
Chunki
bu
yoshda
bolalarning
estetik
xissiyotlarining rivojlanish darajasi ancha yuqoridir. Bolalarga quyidagilarni
o‘rgatish zarur:
-qog‘oz shakliga yoki xajmli predmetga nisbatan naqshni simmetrik joylashtirish;
-naqshda turli xil to‘g‘ri, doirasimon chiziqlardan, shakllardan, hamda o‘simlik
elementlaridan foydalanish;
-asos (fon) ga nisbatan ranglarning chiroyli moslashuvini topish;
mo‘yqalamdan maxorat bilan foydalanish (uchi bilan chizish, boshchasi bilan
to‘liq chizish, mo‘yqalamni turli yo‘nalishda harakatlantira olish).
Boshlang‘ich mashg‘ulotlarda o‘rta guruhda hosil qilingan malakalar
mustaxkamlanadi. Ular quyidagilardan iborat: turli shakllarda mo‘yqalam
yordamida to‘g‘ri chiziq chizish, botirib olish usuli bilan chizish, nuqtalar chizish.
Bu-o‘rta guruh materialini oddiygina qaytarish emas. Bolalarning ixtiyoriga bir
necha xil ranglar, hamda naqshda bir-biriga moslashadigan elementlarning turli
xajmlari xavola qilinadi. Yilning boshida bolalarga doira ichida naqshni
chizishning yangicha usuli o‘rgatiladi, ya’ni markaz, hamda kontsentrik aylana
bo‘ylab simmetrik elementlar chiziladi. Doira va kvadratdan tashqari naqshni
tuzish uchun bolalarga–oval, uchburchak, rozeta (to‘pbarggul shaklidagi bezak),
oltiburchak kabi shakllar beriladi.
Katta guruhda kompozitsion usul sifatida elementlarni navbat bilan
almashib chizish printsipidan foydalaniladi; bunday usul naqshni yanada
dekorativlashtiradi. Navbat bilan almashib chizishda naqsh o‘z ichiga turli xil
shakldagi va rangdagi 2-3 xil elementni olishi mumkin. Naqshning bezak elementi
32
sifatida bolalar turli chiziq shakllaridan (enli va ensiz chiziqlar, botirib olib chizish,
nuqtalar, doirachalar, aylanalar chizish) va murakkabroq bo‘lgan–o‘simlik
shakllari (barglar, mevalar, gullar) dan foydalanishni o‘rganadilar. Bunday
o‘simlik shaklidagi elementlarni bir necha marta qaytarib chizish bolalar uchun
ancha murakkablik qiladi. Bolalarga yana mo‘yqalamdan foydalanishning
yangicha usuli ko‘rsatib beriladi, ya’ni qog‘ozga mo‘yqalamni yon tomoni bilan
botirib olish usulidir. Bunday botirib olish natijasida hosil bo‘ladigan bosmalar
barg shaklida bo‘ladi va ulardan gullarning, barglarning naqshini chizishda
foydalanish mumkin. (mo‘yqalamning raqamini inobatga olgan holda: № 3, № 5,
№ 6.)
Katta guruhda bolalar rangli fonga moslashtirgan holda turli ranglar
jilosidan foydalanishni o‘rganadilar. Dekorativ rasmda mazmunli rasmga nisbatan
fonning rangi juda ham turli xil bo‘lishi mumkin. Yorqin ranglarning
moslashuvidan tashqari, bolalar ranglarning chiroyini ma’lum bir ranglar majmui
(gamma) da (ko‘k, xavo rang, oq, qizil, olov rang, sariq va xokazo) ko‘rishni
o‘rganadilar. Bolalar bir xil rangdagi, sidirg‘a naqshlarni xis qilish layoqatiga
egalar. Masalan: qor parchasining naqshi, turning jimjimador naqshi. Katta
guruhda bolalarni xajmli buyumlarda naqshlarni hosil qilishga o‘rgatiladi. Bunday
rasm chizishning murakkabligi shundaki, naqsh kompozitsiyasini ko‘zatish qiyin,
negaki chizuvchi uni qisman ko‘ra oladi, va naqsh elementlarining shakli
buyumning yuzasi qavariqligidan ozmuncha o‘zgaradi. Masalan: ko‘zani yoki biror
o‘yinchoqni bezatish. Shuning uchun bolalarga naqsh bilan bezash uchun
beriladigan xajmli buyumlar sodda shaklga ega bo‘lishi kerak. Masalan: Dimkov
namunasi asosida loydan yasalgan–qushlar, otlar. Dimkov
o‘yinchoqlarining
naqshi sodda va ritmikdir–turli kenglikdagi to‘g‘ri va to‘lqinsimon chiziqlar bilan
nuqtalarning,
doirachalarning,
xalqachalarning
moslashuvidan
iborat.
Bu
ornamentlar rangi jixatdan oq fonning bir necha asosiy yorqin ranglar bilan oddiy
kontrast (keskin) moslashuvini beradi.
Bolalarni quyidagi vazifalarga o‘rgatish kerak.
33

Varaqning shakliga mos qilib naqshni simmetrik chizish.

Naqshda
turli
to‘g‘ri,
egri
chiziq
va
shakllardan
o‘simlik
elementlaridan foydalanish.

Fondan kelib chiqib, nanglarning turli ottenkalaridan foydalanish.

Mo‘yqalam bilan ishlash (uchi bilan, butun uchi bilan, turli
yo‘nalishlarda erkin harakatlantirish).
Bolalar to‘g‘ri to‘rtburchakka, aylanaga, kvadratga naqshni chizishni
o‘rganib boradilar. Bulardan tashqari oval, uchburchak va oltiburchak ichiga naqsh
chizishni o‘rganadi.
Tayyorlov guruhda dekorativ rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va
vazifalari. Yetti yoshdagi bolalarni dekorativ rasm solishga o‘rgatish vazifalari
quyidagicha:
-kompozitsiyalash xissini rivojlantirish: yassi va xajmli shakllarda predmetning
ahamiyatliligiga va belgilangan maqsadiga nisbatan naqshlarni tuzish.
-ranglar hissini rivojlantirish: turli xildagi ranglardan, ularning nozik rang jilosi
(ottenok) dan turli moslashuvlarda foydalanish.(Qizil- pushti rang; ko‘k–moviy
rang; yashil–och yashil rang; qora–kul rang).
-xalq dekorativ naqshlarining turli ko‘rinishlarining ahamiyatini ko‘ra olishni
o‘rgatish; rasmlarda halq naqshining aloxida elementlaridan foydalanish;
-qalam va bo‘yoqlar bilan chizish texnik ko‘nikmalarini takomillashtirish.
Maktabga tayyorlov guruhiga yumaloq to‘g‘ri burchakli shakllarda naqsh
chizishning asosiy printsiplari bilan tanish bo‘lgan bolalar keladi. Ularga yangi
shakllar–to‘g‘ri to‘rtburchak va ko‘pburchak, hamda turli xildagi yassi shaklli
predmetlar–vazalar, ko‘za (kuvshin) lar, piyola (chashka) lar, qo‘lqoplar, shapkalar
va xokazolar tavsiya qilinadi. Bu predmetlar to‘g‘ri geometrik shaklga ega emas,
va ularda naqsh chizish turli printsiplardan foydalanishni talab qiladi. (Masalan:
ko‘zacha bo‘ynining chetiga–chiziqli ornament (naqsh) chizilsa, yumaloq qismi
esa–markazda chiziladigan naqshdan foydalaniladi). Undan tashqari simmetriya
haqidagi tushuncha ham murakkablashadi. Bir xil shaklni chap va o‘ng tomonga
34
joylashtirishdan tashqari, bolalar ko‘zgusimon aks bilan tanishadilar. (Zerkalьnoe
otrajenie); ko‘zgusimon aksda naqshning qismlari o‘z o‘rnini o‘zgartiradi. Undan
so‘ng bolalar to‘rsimon bezak printsipi asosida bir turdagi naqsh bilan–
elementlarni shaxmat ketma-ketligida qaytarib, galma-gal chizish bilan butun
shaklni to‘ldirish usulini egallaydilar. Bolalar matolar uchun, qo‘g‘irchoqning
ko‘ylagi uchun turli naqshlarni chizadilar. Uchburchakdagi naqsh faqat chetlarida,
burchaklarida bo‘lmay, balki bir burchakdan boshlanib, butun uchburchak bo‘ylab
tarqalishi mumkin. Bunday hollarda teng tomonli uchburchak shakli emas, balki
yon tomonlari teng bo‘lib, tugri yoki utmas burchakli uchburchak shakli olinadi.
Bolalar ularda uchburchak shaklga ega bo‘lgan ro‘molcha naqshini chizadilar.
Naqshni chizish uchun bolalar turli tabiiy shakllardan (o‘simliklar, hayvonlar)
foydalana boshlaydilar. Maktabga tayyorlov guruh bolalari halq dekorativ naqsh
bezaklarining elementlaridan o‘z naqshlarida foydalanishlari mumkin. Bunda
asosiy usul saqlanib qolishi kerak. Tarbiyachi bolalarni halq san’atining
namunalariga qarab, naqsh jimjimalarini, mayda va yirik shakllarni o‘zaro
moslashtirishni, ularni o‘tsimon bezak bilan bezashni, berilgan naqshga hos
ravishda ranglardan ma’lum moslashuvda foydalanishni o‘rgatadi. (Xoxlomska,
Do‘mkovskaya, Ukrainskaya va b.) Dimkov namunasi ostida loydan yasalgan
o‘yinchoqlarni bezashdan tashqari, bolalar yana papьe–mashedan yasalgan kattakichik tarelkalarni, stakanlarni Xoxlom yoki Jostov naqshlariga asoslanib
bezashlari mumkin.
Tayyorlov guruhda bolalar faqat bo‘yoqdan emas, balki rangli qalamlardan
ham foydalanishni o‘rganadilar. Kichikroq guruhlarda rangli qalamlardan faqat
mazmunli rasm mashg‘ulotlarida foydalanilar edi, chunki bolalar qalam bilan
kerakli ranglarni me’yoriga yetkaza olmasdilar; bu esa dekorativ rasmda juda katta
ahamiyatga ega. Ozoda, bir tekisda yorqin shtrixlash kabi texnik qiyinchiliklar
ko‘pgina diqqatlarini va kuchlarini olib qo‘yar edi. Tayyorlov guruhidagi bolalarda
ma’lum ko‘nikmalar mavjud bo‘lib, ular qalamdan turli rang jilolarini hosil qila
oladilar. Masalan: gulning har bir gulbargini markazdan qalam bilan turli xil
35
bosimda shtrixlanadi. Bolalar faqat yorqin ranglarning moslashuv go‘zalligini
emas, balki nozik, sokin va bir vaqtning o‘zida ko‘zlar uchun yokimli bo‘lgan
ranglarning go‘zalligini ko‘rishga o‘rganadilar. Tayyorlov guruhida bu vazifa
qalam hamda bo‘yoqlar bilan chizishda xal qilinadi. Dekorativ rasmda barcha
guruhlarda faqatgina guashьdan foydalaniladi, chunki guashьda bir rang ustiga
boshqa rang bilan chizish imkoni bor; dekorativ rasmda ko‘pincha bunday ustmaust chizish talab qilinadi va akvarelь bo‘yoq bunday imkonga ega emas.
2.3. Syujetli rasm chizishda usullari.
Syujetli rasm chizish. Syujetli rasm chizishning asosiy maqsadi bolaning
atrof-muhitdan olgan taassurotlarini ifodalashga o‘rgatishdir. Syujetli rasm-bu bir
necha mazmunning ma’lum rangda tasvirlanishini tushuniladi. Bolalar qaysi
mazmun
bo‘yicha rasm chizadilar? Bolalar kichik hikoya, ertak asosida va
bolalarni o‘rab turgan tevarak-atrofni, tabiatni chizishga harakat qiladilar. Bolalar
tomonidan chizilgan «Biz shanbalikda» va «Kech kuz» rasmlari bunga misol bo‘la
oladi. Bolalar bilan olib boriladigan bunday mashg‘ulotlar ularning har tomonlama
kamol topishiga yordam beradi. Bunda bolalarning aqliy qobiliyati rivojlanadi.
Bu bolada asta-sekinlik bilan rivojlanadi, shuning uchun syujetli rasm chizish
o‘rta guruhdan boshlab kiritilgan. Bunda ham yonma-yon turgan 2-3 ta predmetni
tasviriy o‘rgatiladi. Syujetli tasviriyda predmetlarning bir-biridan ajratish uchun
uning razmerini, fazodagi o‘rinlariga qarab, predmetlarning katta yoki kichikligini
o‘rgatish kerak. Maktabgacha yoshdagi bola uchun predmetlar orasidagi fazoviy
munosabatlarni farqlay olish juda qiyin. Syujetli rasm chizishni, bog‘chada
o‘rgatishning umumiy vazifalari quyidagilar:
- mavzuning mazmunini ifodalashga uning asosini ajratishga o‘rgatish.
- ob’ektlar orasidagi o‘zaro aloqani tasvirlashga o‘rgatish.
- ob’ektlar orasidagi proportsional joylashuvni tasvirlashga va ularning
fazodagi o‘rinlarini ko‘rsatishga o‘rgatish.
Syujetli rasm chizish. Syujetli rasm chizishning asosiy maqsadi bolaning
atrof-muhitdan olgan taassurotlarini ifodalashga o‘rgatishdir. Syujetli rasm-bu bir
36
necha mazmunning ma’lum rangda tasvirlanishini tushuniladi. Bolalar qaysi
mazmun
bo‘yicha rasm chizadilar? Bolalar kichik hikoya, ertak asosida va
bolalarni o‘rab turgan tevarak-atrofni, tabiatni chizishga harakat qiladilar. Bolalar
tomonidan chizilgan «Biz shanbalikda» va «Kech kuz» rasmlari bunga misol bo‘la
oladi. Bolalar bilan olib boriladigan bunday mashg‘ulotlar ularning har tomonlama
kamol topishiga yordam beradi. Bunda bolalarning aqliy qobiliyati rivojlanadi.
Bu bolada asta-sekinlik bilan rivojlanadi, shuning uchun syujetli rasm chizish
o‘rta guruhdan boshlab kiritilgan. Bunda ham yonma-yon turgan 2-3 ta predmetni
tasviriy o‘rgatiladi. Syujetli tasviriyda predmetlarning bir-biridan ajratish uchun
uning razmerini, fazodagi o‘rinlariga qarab, predmetlarning katta yoki kichikligini
o‘rgatish kerak. Maktabgacha yoshdagi bola uchun predmetlar orasidagi fazoviy
munosabatlarni farqlay olish juda qiyin. Syujetli rasm chizishni, bog‘chada
o‘rgatishning umumiy vazifalari quyidagilar:
- mavzuning mazmunini ifodalashga uning asosini ajratishga o‘rgatish.
- ob’ektlar orasidagi o‘zaro aloqani tasvirlashga o‘rgatish.
- ob’ektlar orasidagi proportsional joylashuvni tasvirlashga va ularning
fazodagi o‘rinlarini ko‘rsatishga o‘rgatish.
Quyosh bizga kulib boqdi
Mashg‘ulotning maqsadi:
quyosh tasvirini
yaratish hissini uyg‘otish.
Katta aylana sifatidagi ko‘rinishni tasvirlash, quyosh nurlari rasmini chizish,
bulutni tasvirlash uchun qog‘oz salfetkani ezg‘ilash va yopishtirish va nimaga
o‘xshashligini bolalardan so‘rash. Kuyosh nurlarini turli xillarini: to‘g‘ri va
to‘lqinsimon, gajaksimon, uchburchaksimon, aylana ko‘rinishidagilarni ko‘rsatish.
Idrok, ko‘ruv obrazli tafakkurlarini ifodalash.
Mashg‘ulotga tayyorgarlik: quyosh rasmini chizish
Mashg‘ulotning maqsadi:quvnoq quyosh rasmini
tasvirlashga nisbatan
qiziqish uyg‘otish, dumaloq shakl va halqachaning o‘xshashligi va farqini ko‘rsata
bilish.(ko‘rinishiga va chizish uslubiga qarab). Mashg‘ulot uchun kerak bo‘ladigan
37
jihozlarni tanlash uchun sharoit yaratib berish. Mo‘yqalam bilan chiza bilish
malakasini
shakllantirish( mo‘yqalamning uchi bilan, erkin holda
va turli
yo‘nalishda rasm chizishga o‘rgatish). Rang va shaklni his etishga o‘rgatish.
Mashg‘ulot uchun kerak bo‘ladigan jihozlar: fonni yaratish uchun havo
rangli qog‘oz, sariq, to‘q sariq va qizil rangdagi aylanalar(o‘z xohishlariga ko‘ra).
Bulutlarni tasvirlash uchun qog‘oz salfetkalar, flomasterlar, rangli qalamlar, mato
va qog‘oz salfetkalar, yelim, mo‘yqalam, kleyonkalar quyosh tasvirini bolalar
uchun yaratilgan kitoblarda, rasmlarda tomosha qilish. Sayr vaqtida quyoshni
hamma bilan kuzatish, quyosh to‘g‘risida she’r o‘qib berish. Mashg‘ulot uchun
kerak bo‘ladigan jihozlar:
Har xil bo‘yoqlar,flomasterlar yoki qalamlar, oq qog‘oz , suv.
Mashg‘ulotning borishi: Tarbiyachi bolalarga quyosh to‘g‘risida she’r o‘qib
beradi.
Tarbiyachi
bolalarga quvnoq quyoshning rasmini chizishlarini
aytadi.
Aylana va halqani ko‘rsatib, bu shakllar nimasi bilan bir- biriga o‘xshaydi va
nimasi bilan bir- biridan farq qilishini so‘raydi. (halqachaning o‘rtasida teshik
bor,
aylananing teshigi yo‘q; aylana likopchaga o‘xshaydi, halqacha esa
teshikkulchaga o‘xshaydi. Tarbiyachi bolalarga quyosh har- xil rangda-qizil, to‘q
sariq, pushti, malina rangida ) namoyonligini aytadi. Nurlari har xil – to‘g‘ri,
to‘lqinsiomn, gajaksimon, chiziqchasimon ekanligini aytadi.
SHundan keyin
sekin asta bolalar fon uchun rangni va ranglarni tanlab chiza boshlaydilar. Har bir
bola quyoshni o‘zicha tasvirlay boshlaydi.
Kuyosh tasvirini to‘g‘ri ifodalash maqsadida
qo‘shiq, hikoya va
ertaklardagi quyosh tasvirini ko‘rib chiqish. Rang va shaklni taraqqiy ettirish
uchun ta’limiy o‘yinlardan foydalanish.
Mashg‘ulotning borishi: Tarbiyachi bolalarga quyosh to‘g‘risida she’r
aytib berishi mumkin. So‘ngra tarbiyachi bolalarga o‘zlarining quyoshlarini
yaratishlari bo‘yicha tavsiyalar beradi (osmon) havo rang qog‘ozlarining ustiga
aylanalarni yopishtirib chiqishni, quyosh nurlarini va osmonga bulutlarni qo‘yib
38
yuborishni: qog‘oz salfetkani ezg‘ilab uni yopishtirish va nimaga o‘xshaganini
so‘rash kerak(buut, qushcha, gul). Nurlarini qanaqa chizish yo‘llarini ko‘rsatadito‘g‘ri, to‘lqinsimon, gajaksimon, aylana shaklidagilarni chizib ko‘rsatadi.
Tarbiyachi mashg‘ulot davomida qiynalgan bolalarga individual yordam beradi.
Mashg‘ulotdan so‘ng bolalar bilan quyoshlarni ko‘rib chiqishni va quyosh
to‘g‘risida she’r aytib berishni iltimos qiladi.
39
Xulosa va tavsiyalar
Yangilikni bilim va malakalarni shakllantirish uchun darsni tarbiyachi
tomonidan to‘g‘ri tashkil qilish lozim. Ish qurollaridan to‘g‘ri foydalani olish
(qaychi, boyoq, qalam, qaychi…) ish materiallariga eqtiyotkorlik bilan yondoshish
(loy, plastilin, rangli qog‘oz, yelim....). Mashg‘ulot davomida applikatsiya,
konstruktsiyalash, predmetli, dekorotiv rasm chizishda tarbiyachi bolalarga
bajarilayotgan vazifaning har bir etapini ko‘rsatib tushuntirib berishi lozim.
Mashg‘ulot davomida har bir bolani nazorat qilib turishi lozim. Tarbiyachi vazifani
bajarishda qiynalayotgan bolalarga yordam berishi kerak. Tasviriy faoliyat
jarayonida bolalarda irodaning sifatlari-boshlagan ishini oxiriga yetkazish, oldiga
maqsad qo‘yib, o‘shani bajarishga tomon intilish, qiyinchiliklarni yengish,
o‘rtoqlariga yordamlashish kabi xususiyatlar tarbiyalanadi. Jamoa ishini yaratish
jarayonida bolalarga bir-biriga yordam, kelishib ishlash kabi sifatlari tarbiyalanadi.
Bolalar, ishni baholash jarayonida, bolalarni o‘rtoqlarining ishga nisbatan real
munosabatda bo‘lish to‘g‘ri baholash, o‘z ishidan va o‘rtoqlarining ishidan xursand
bulish kabi axloqiy sifatlar tarbiyalanadi. Tasviriy faoliyat-bu bolalarni o‘z oldiga
qo‘ygan
maqsadlarini bajarishda tinmay mehnat
qilishga undovchi faoliyat
xisoblanadi. Maktabga bolalarni tayyorlashda tasviriy faoliyat katta ahamiyat kasb
etadi. Rasm, loy, qurish materialllari bo‘yicha bilim, malakalarini egallash
maktabda tasviriy faoliyat darslari va mehnat darslarini muvaffaqiyatli
egallashlariga asos bo‘ladi. Ularni o‘quv faoliyatiga tayyorlaydi: pedagogni
tinglashga, uniig ko‘rsatmalarini bajarishga o‘rgatadi. Oldiga qo‘yilgan vazifani
hal etishda, uning asosiy va muhim hal etish yullarini-izlab topish bu o‘quv
faoliyatning asosiy sababchilaridan biridir. Tasviriy faoliyat jarayonida o‘z ishini
nazorat qilib borish, maktabda vazifalarni bajarida ham rol o‘ynaydi. Shuningdek
bola tasviriy faoliyat jarayonida psixologik jihatdan ham
tayyorlanib boradi.
Maktabda: qiziqishga hohish, yangiliklarni bilishga intilish, maqsad sari intilish,
tartibli holda shug‘ullanish va shu kabilar. Shunday qilib, tasviriy faoliyat
jarayonida olgan malakalar bolalarni maktab hayotiga tezda kirishib ketishiga asos
40
bo‘ladi. O‘z navbatida boshqa ta’lim–tarbiyaviy ish bo‘lishlarining vazifalari bilan
chambarchas bog‘liq. Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarini o‘tishda tarbiyachi
bolalarning boshqa faoliyatlarida olgan bilimlarga tayanadi.
Bolalar tasvirlamoqchi bo‘lgan predmet haqida tasavurga ega bo‘lsalar, rasm,
loy, applikatsiya ishlarida samarali natijalarga erishish mumkin. Tasviriy faoliyat
turlarining bolalar o‘yini bilan bog‘liqligi. O‘yin bola xayotida katta o‘rin
egallaydi. Maktabgacha ta’lim tashkilotidagi turli xil o‘yinlar o‘tkaziladi:
mazmunli–rolli, dramalashtirish, didaktik va harakatli o‘yin. Har qanday o‘yin
bolaga zavq bag‘ishlaydi. Shunday ekan, tasviriy faoliyat ham o‘yin bilan bog‘lab
borilsa, u bolalarga qiziqarli va yoqimli bo‘ladi va emotsional javobni uyg‘otadi,
bu esa bolalar ishlarini sifatini yaxshi ta’sir etadi. Mashg‘ulotlarda o‘yinli
xolatlarni tashkil etish yaxshi natijalar beradi. Bolalar bunday mashg‘ulotlarda
erkin harakat qiladilar. O‘yin usuli barcha guruhlarda qo‘llaniladi. Bu usul
yordamida yengil quvnoq
muxit yaratadi. Bolalarning mashg‘ulotga qiziqishi
ortadi, tasviriy faoliyat ko‘nikma va malakalari samaralilik egallaydi. O‘yin
shaklida o‘tadigan mashg‘ulot bolalarni qamrab oladi, ularning estetik, axloqiy
jixatdan tarbiyalanishlariga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi.
41
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari
1. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b.
2. Mirziyoev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz. 1-jild. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 592 b.
3. Mirziyoev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan
eng oliy bahodir. 2-jild. T.: “O‘zbekiston”, 2018. – 507 b.
4. Mirziyoev Sh.M. Niyati ulug‘ xalqning ishi ham ulug‘, hayoti yorug‘ va
kelajagi farovon bo‘ladi. 3-jild.– T.: “O‘zbekiston”, 2019. – 400 b.
5. Mirziyoev Sh.M. Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari.
4-jild.– T.: “O‘zbekiston”, 2020. – 400 b.
II. Normativ-huquqiy hujjatlar
6. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2018.
7. O‘zbekiston Respublikasining 2020 yil 23 sentyabrda qabul qilingan
“Ta’lim to‘g‘risida”gi O‘RQ-637-sonli Qonuni.
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevral “O‘zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi
4947-sonli Farmoni.
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 6 sentyabrdagi
“Professional ta’lim tizimini yanada takomillashtirishga doir qo‘shimcha choratadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5812-sonli Farmoni.
10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 21 sentyabr “2019-2021
yillarda O‘zbekiston Respublikasini innovatsion rivojlantirish strategiyasini
tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5544-sonli Farmoni.
11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 27 may “O‘zbekiston
Respublikasida korrupsiyaga qarshi kurashish tizimini yanada takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5729-son Farmoni.
12. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 29 oktyabr “Ilm-fanni
2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-6097-sonli
Farmoni.
13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2020 yil 25
yanvardagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi.
14. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning O‘qituvchi
va murabbiylar kuniga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi “O‘qituvchi va
murabbiylar–yangi O‘zbekistonni barpo etishda katta kuch, tayanch va
42
suyanchimizdir”. Xalq so‘zi gazetasi 2020 yil 1 oktyabr, №207 (7709).
15. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 15 maydagi
“O‘zbekiston Respublikasida Kasbiy malakalar, bilim va ko‘nikmalarni
rivojlantirish milliy tizimi faoliyatini tashkil etish choralari to‘g‘risida”gi 287-sonli
qarori.
16. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 7 avgustdagi
“O‘zbekiston Respublikasida uzluksiz boshlang‘ich, o‘rta va o‘rta maxsus
professional ta’lim tizimini tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlarni
tasdiqlash to‘g‘risida”gi 466-son qarori.
17. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 3 may “Iqtidorli
yoshlarni aniqlash va yuqori malakali kadrlar tayyorlashning uzluksiz tizimini
tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4306-sonli Qarori.
18. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 27 fevral, “Pedagogik
ta’lim sohasini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PQ-4623-sonli
Qarori.
III. Maxsus adabiyotlar
19. D.Asqarova. Bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash metodikasi. (o‘quv
qo‘llanma). Toshkent, 2020-yil.
20. F.Qodirova, Sh.Toshpo‘latova, N.Kayumova, M.A’zamova. Maktabgacha
pedagogika. (darslik). “Tafakkur”, Toshkent, 2019-yil
21.Sodiqova Sh.A. Maktabgacha pedagogika. (o‘quv qo‘llanma). “Tafakkur”
Toshkent, 2013-yil
22.N.Kayumova. Maktabgacha pedagogika (o‘quv qo‘llanma). TDPU Toshkent,
2013-yil.
23. Nurmatova M.Sh. Xasanova Sh.T. D.A’zimova. Rasm buyum yasash va
bolalarni tasviriy faoliyatga o‘rgatish metodikasi. “Sho‘lpon” Toshkent, 2010yil.
24.Nurmatova M.Sh.
Xasanova Sh.T. D.A’zimova. Ustahonada amaliy
mashg‘ulot. ”Musiqa” T:. 2010 y.
IV. Internet saytlar
25. http://lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari
milliy bazasi
26. http://ziyonet.uz – Ta’lim portali ZiyoNET
27. http://natlib.uz – Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy
kutubxonasi.
43