Raqamli Signalni Shakllantirish va Raqamli E1 Oqim Tamoyillarini
O‘rganish
## 1. Kirish
Raqamli texnologiyalar rivojlanishi natijasida telekommunikatsiya tizimlari ham sezilarli
o‘zgarishlarga uchradi. Zamonaviy aloqa tizimlarida ma’lumot uzatish sifati va tezligini
oshirish maqsadida raqamli signalni shakllantirish va uzatish texnologiyalari joriy
etilmoqda. Analog signallarni raqamli ko‘rinishga o‘tkazish aloqa sifati va ishonchliligini
oshirishga xizmat qiladi. Ushbu mustaqil ishda raqamli signalni shakllantirish jarayoni,
uning turlari, kodlash usullari va raqamli E1 oqimining asosiy tamoyillari batafsil yoritiladi.
## 2. Raqamli Signalni Shakllantirish
Raqamli signalni shakllantirish jarayoni quyidagi asosiy bosqichlardan iborat:
### 2.1. Namunalash (Sampling)
Analog signalni raqamli shaklga o‘tkazish uchun vaqt oralig‘ida uning qiymatlari olinadi.
Nyukvist teoremasiga muvofiq, namunalash chastotasi signaldagi eng yuqori chastotadan
kamida ikki baravar yuqori bo‘lishi lozim. Namunalashning asosiy turlari quyidagilardir:
- **Teng oralikli namunalash** – signal muayyan vaqt oraliqlarida olinadi.
- **Adaptiv namunalash** – signalning o‘zgarish tezligiga mos ravishda namunalash
chastotasi o‘zgaradi.
### 2.2. Kvantlash (Quantization)
Kvantlash jarayoni namunalangan signalni diskret qiymatlar to‘plamiga ajratishdan iborat.
Bu jarayon signal sifatiga ta’sir qiladi va kvantlash aniqligi bitlar soniga bog‘liq bo‘ladi.
Kvantlash usullari:
- **Lineer kvantlash** – signalni teng oralikli qiymatlar to‘plamiga ajratish.
- **Logarifmik kvantlash** – signalni logarifmik shkalaga asoslangan holda kvantlash.
### 2.3. Kodlash (Encoding)
Kvantlangan signal ikkilik kod shaklida ifodalanadi. Kodlash usullari quyidagilardan iborat:
- **PCM (Pulse Code Modulation)** – har bir namuna ikkilik kod sifatida ifodalanadi.
- **DPCM (Differential PCM)** – oldingi namunaga asoslangan holda signal farqlari
kodlanadi.
- **ADPCM (Adaptive DPCM)** – adaptiv kvantlash orqali kodlash aniqligi oshiriladi.
- **Delta-modulyatsiya** – signal o‘zgarishlarining differensial natijalari kodlanadi.
## 3. Raqamli E1 Oqimining Tamoyillari
E1 – bu telekommunikatsiya tarmoqlarida keng qo‘llaniladigan raqamli uzatish standarti
bo‘lib, u ITU-T G.703 standarti asosida ishlaydi.
### 3.1. E1 Kanal Tuzilishi
E1 oqimi quyidagi xususiyatlarga ega:
- Ma’lumot uzatish tezligi: **2,048 Mbit/s**
- Jami kanal soni: **32 kanal**
- Har bir kanalning tezligi: **64 kbit/s**
- Birinchi kanal sinxronizatsiya ma’lumotlariga ajratiladi
- 16-kanal signalizatsiya va xizmat axborotlari uchun ishlatiladi
### 3.2. Raqamli E1 Oqimining Ishlash Tamoyillari
- **Multiplexing** – ko‘p kanalli signalni bitta oqimga birlashtirish usuli.
- **Sinxronizatsiya** – aniq va uzluksiz ma’lumot uzatishni ta’minlash.
- **HDB3 (High-Density Bipolar 3)** – energiya spektrini optimallashtiruvchi kodlash usuli.
## 4. Raqamli Aloqa Tizimlarida E1 ning O‘rni
E1 texnologiyasi quyidagi sohalarda keng qo‘llaniladi:
- **Telefon tarmoqlari** – ovozli qo‘ng‘iroqlarni raqamli shaklda uzatish.
- **Ma’lumotlar tarmoqlari** – internet va korporativ tarmoqlarda ma’lumot almashish.
- **Televizion uzatish** – yuqori sifatli video va audio signallarni uzatish.
- **Harbiy va xavfsizlik tizimlari** – maxfiy aloqa va ma’lumotlarni himoyalangan holda
uzatish.
## 5. Asosiy Foydalaniladigan Qurilmalar
- **ADC (Analog-to-Digital Converter)** – analog signalni raqamli shaklga o‘tkazish uchun
ishlatiladi.
- **DAC (Digital-to-Analog Converter)** – raqamli signalni analog shaklga aylantirish uchun
qo‘llaniladi.
- **Multiplexer** – bir nechta signalni bitta oqimga birlashtirish.
- **Demultiplexer** – bitta oqimni alohida signallarga ajratish.
## 6. Raqamli Signalni Shakllantirishning Amaliy Qo‘llanilishi
Raqamli signalni shakllantirish texnologiyasi turli sohalarda qo‘llaniladi:
- **Mobil aloqa** – GSM, 4G, 5G kabi texnologiyalarda raqamli signal uzatiladi.
- **Internet tarmoqlari** – IP tarmoqlarida ma’lumot uzatish uchun ishlatiladi.
- **Sun’iy yo‘ldosh tizimlari** – sun’iy yo‘ldoshlar orqali ma’lumot uzatishda qo‘llaniladi.
## 7. Xulosa
Raqamli signalni shakllantirish va E1 oqimining ishlash tamoyillari zamonaviy
telekommunikatsiya tarmoqlarida muhim ahamiyatga ega. Ushbu texnologiyalar aloqa sifati
va tezligini oshirishga xizmat qiladi. Raqamli signalni shakllantirish va uzatish usullari aloqa
texnologiyalari mutaxassislari uchun zarur bilim va ko‘nikmalarni shakllantiradi. E1
texnologiyasining barqarorligi va yuqori sifati uni aloqa tarmoqlari uchun asosiy
standartlardan biriga aylantiradi.
## 8. Foydalanilgan Adabiyotlar
1. ITU-T G.703 Tavsiyalari
2. Telecommunication Engineering: Principles and Practice – J. Flood
3. Digital Signal Processing – John G. Proakis & Dimitris G. Manolakis
4. Data Communications and Networking – Behrouz A. Forouzan
5. Modern Digital and Analog Communication Systems – B. P. Lathi
6. Telecommunications and Data Communications Handbook – Ray Horak