7-MAVZU: TA’LIM RESURSLARINI
ISHLAB CHIQISHDA AUDIO
MATERIALLARGA ISHLOV BERISH
Mavzu rejasi:
1. Audio tushunchalari va audio qurilmalar.
2. Audio fayllarni yaratish va ularning
formatlari.
3. Ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan audio
materiallaga ishlov berishning dasturiy
vositalari.
Multimediya vositalari (multimedia – ko’pvositalilik) - bu
insonga o’zi uchun tabiiy muhit: tovush, video, grafika,
matnlar, animatsiya va boshqalardan foydalanib,
kompyuter bilan muloqatda bo’lishga imkon beruvchi
texnik va dasturiy vositalar majmuidir.
Multimediyaning asosiy xususiyatlariga quyidagilar kiradi:
1) "inson-kompyuter" interaktiv muloqotining yangi
darajasi, bunda muloqot jarayonida foydalanuvchi ancha
keng va har tomonlama axborotlarni oladiki, mazkur holat
ta'lim, ishlash yoki dam olish sharoitlarini yaxshilashga
imkon beradi.
2) Video va audio axborotlarni kompyuterda qayta ishlash va aks
ettirish uchun markaziy protsessor tez harakatchanligi,
ma'lumotlarni o’zatish shinasining o’tkazish qobiliyati, operativ
(tezkor) va video-xotira katta sig’imli tashqi xotira (ommaviy
xotira), hajm va kompyuter kirish-chiqish kanallari bo’yicha
almashuvi tezligini taxminan ikki baravar oshirilishi talab etiladi;
3) axborotning xilma-xil turlari: an'anaviy (matn, jadvallar,
bezaklar va boshqalar), original (nutq, musiqa, videofilmlardan
parchalar, telekadrlar, animatsiya va boshqalar) turlarini bir
dasturiy maxsulotda integratsiyalaydi. Bunday integratsiya
axborotni ro’yxatdan o’tkazish va aks ettirishning turli kurilmalari:
mikrofon, audio tizimlar, optik kompaktdisklar, televizor,
videomagnitafon, videokamera, elektron musiqiy asboblardan
foydalanilgan holda kompyuter boshqaruvida bajariladi.
Multimedia vositalari asosida o‘qitish quyidagi afzalliklar va
imkoniyatlarni taqdim etadi:
•berilayotgan materiallarni chuqurroq va mukammalroq
o‘zlashtirish imkoniyati mavjudligi;
•o‘quvchilarda ta’lim olishning yangi sohalari bilan yaqindan
aloqa qilish ishtiyoqining yanada ortishi;
•ta’lim olish vaqtining qisqarishi natijasida, vaqtni tejash
imkoniyatiga erishish mumkinligi;
•olingan bilimlar xotirada uzoq saqlanib, zarur bo‘lganida
amaliyotda qo‘llash imkoniyatiga erishilishi mumkinligi va
boshqalar.
• Multimedia vositalarini ta'limda qo‘llash quyidagilarga imkoniyat yaratadi:
• ta'limning gumanizatsiyalashuvini ta'minlash;
• o‘quv jarayonining samaradorligini oshirish;
• ta'lim oluvchining shaxsiy fazilatlarini rivojlantirish (o‘zlashtirganlik, bilimga
chanqoqlik, mustaqil ta'lim olish, o‘zini o‘zi tarbiyalash, o‘zini o‘zi kamol toptirishga
qaratilgan qobiliyatlilik ...);
• ta'lim oluvchining kommunikativ va ijtimoiy qobiliyatlarini rivojlantirish;
• kompyuter vositalari va axborot elektron ta'lim resurslari yordamida har bir
shaxsning alohida (individual) ta'lim olishi hisobiga ochiq va masofaviy ta'limni
individuallashtirish va differensiyalash imkoniyatlari sezilarli darajada kengayadi;
• ta'lim oluvchiga faol bilim oluvchi sub'yekt sifatida qarash, uning qadr- qimmatini
tan olish;
• ta'lim oluvchining shaxsiy tajribasi va individual xususiyatlarini hisobga olish;
• mustaqil o‘quv faoliyatini olib borish, bunda ta'lim oluvchi mustaqil o‘qib va
rivojlanib boradi;
• ta'lim oluvchilarda, o‘zlarining kasbiy vazifalarini muvaffaqiyatli bajarish uchun
hozirgi tez o‘zgaruvchan ijtimoiy sharoitlarga moslashuviga yordam beradigan
zamonaviy ta'lim texnologiyalaridan foydalanish ko‘nikmalarini hosil qilish.
• Kundalik turmushda ovozli(audio) yoki video
ma’lumotlardan keng foydalanamiz. Ya’ni musiqa
eshitamiz, kino, kliplar va biror bir dasturni, yangiliklarni
tomosha qilamiz. Bunday axborotlar aniq bir ssenariy
asosida audio va video tahrirlagichlar yordamida
yaratilgandir. Shu singari chet tillarini o’qitishda,
o’rgatishda yoki o’qitish jarayonini samarali olib borishda
ham ko’pincha bunday ma’lumotlarga murojaat qilamiz.
Chunki audio va video uyg’unlashgan holda yaratilgan
materiallarni qo’llash ya’ni elektron resurslardan
foydalanish til o’rganish va til o’rgatishda, umuman
darsni tashkil qilish sifatini oshiradi.
• Ovoz Bu atama ingliz tilidan kelib chiqadi, garchi uning eng etimologik
antetsedenti Lotin tilida topilgan. Audio tushunchasi ismni nomlash uchun
ishlatiladi texnikasi Bu imkon beradi tovushlarni yozib olish, uzatish va ijro
etish .
• МИКРОФОН (микро…ва…фон) товуш тебранишларини электр тебранишларга айлантирадиган электр акустик асбоб. Товуш кучайтириб узатиш
(эшиттириш) учун қўлланилади. Кўмирли, электродинамикли,
конденсаторли, электретли, пьезоэлектрли; товуш узатиш йўналиши
жиҳатдан – йўналтирилмаган, бир томонга йўналтирилган (кардиоид) ва
икки томонга йўналтирилган хиллари бор. Кўмирли Микрофонни
биринчи марта рус ихтирочиси М. Махальский (1878) ва ундан бехабар
равишда П. М. Голубицкий (1883) яратишган. Кумир ёки
металл мембрана товуш тўлқинлари таъсирида тебраниб, зичликни
ўзгартиради, натижада пистон ва мембранага тегиб турган кумир кукуни
электр қаршилигини ўзгартиради. Микрофон орқали ўтаётган ток кучи
ўзгаради. Ҳосил бўлган импульсланувчи (телефонга уланган ўтказгич
орқали келаётган) ток телефондаги мембранани Микрофон даги
мембранага
мос
равишда
тебратади.
Электродинамикли
Микрофонда
юпқа
полистироль
парда
ёки
алюминийдан
тайёрланган диафрагма магнит тизимнинг ҳалқасимон тирқишида
жойлашган ингичка симда ўралган ғалтакка бириктирилган.
Audio (lot. audio – «eshitmoq») – ovoz texnologiyasiga ta’luqli
bo‘lib, tashuvchilarga yozilgan ovoz, tovush, bundan tashqari ovoz
bilan ishlash tizimi va texnologiyalari tushuniladi. Multimediali
axborotning audio komponenti ovozli ma’lumotlarni uzatish uchun
xizmat qiladi. Multimedianing audio komponentasi tarkibiga ko‘ra
musiqaviy ovoz va nutq ovoziga klassifikatsiyalanadi. Ovozni
baholashda ikki asosiy ko‘rsatkich mavjud:
1) ovoz chastotasi;
2) va uning intensivligi, kuchi.
Ovoz chastotasi gersda o‘lchanadi, 1 gers sekundiga bir marta
tebranishni bildiradi. Ovoz kuchi detsibelda o‘lchanadi. Ovoz
spektorini olib qaraganda eshitish oralig‘i 20 dan 20000 gersgacha,
infrazvuk (20 gersgacha) va ultrazvuk – 20000 gersdan yuqori.
Musiqali ovoz quyidagi xarakteristikaga ega:
• chastotasi odatda 16 dan 4500 Gs gacha;
• tembr, ovoz manbasidan kelib chiqadi;
• balandlik, og‘riq chegarasidan oshmaydi;
• davomiylik.
Nutq ovozi inson ovoz paylari yordamida paydo bo‘ladi.
Nutq ovozi shovqin va tondan iborat:
nutq ovozi toni ovoz paylarining harakatlanishidan kelib
chiqadi;
shovqin o‘pkadan chiqadigan havo oqimining ovozga kelib
qo‘shilishi natijasida paydo bo‘ladi.
Nutq ovozining asosiy harakteristikasi ton xisoblanadi.
Nutq ovozining bu harakteristikasi signaldagi chastotani
aniqlaydi. Turli insonlarning nutq ovozi chastotasi turlicha
bo‘ladi va u 50-250 Gs oraliqda aniqlanadi. Axborotning
audio ma’lumoti analogli va raqamli ko‘rinishda bo‘ladi.
Multimedia texnologiyalari ovozning raqamli qiymatlarini
qayta
ishlaydi.
Audio
fayllar
formatlarda
klassifikatsiyalanib, formatlarning ba’zilari yo‘qotishlar
bilan ba’ziladi esa yo‘qotishlarsiz amalga oshiriladi.
Yo‘qotishlarsiz amalga oshiriladigan formatlash ovoz
qiymatlarini
butunligicha
saqlagan
holda
diskretlashtiradi.
ARO‘ va RAO‘ ishlash prinsipi bosqichlari:
1. Diskretlash- bu analogli signalni diskret qiymatlar ketmaketligi shakliga utkazish.
2. Kvantlash- diskret qiymatlar ketma-ketligini kodlash jarayoniga tayyerlash.
3.Kodlash-rakamli qiymatlarni mashina kodiga utkazish.
RAU bosqichlari:
1. Dekodlash- mashina kodidan diskret qiymatlar shkalasini hosil qilish.
2. Tiklash- analog signalga o‘tish.
Audiokodek - bu dasturiy ta’minot yoki apparat vositasi bo‘lib, ovozli ma’lumotlarni
siqish uchun xizmat qiladi. Inson eshitmaydigan axborotlarni olib tashlaydi.
Yo‘qotishlar bilan amalga oshiriladigan kodek:
MPEG-1 Layer 3 ili MP3; Ogg Vorbis; WavPack.
Yo‘qotishsiz kodeklashga misol: FLAC; WavPack; TTA.
Interaktiv vositalar axborotni taqdim qilishning turli xil vositalarini tekst, statik va dinamik grafiklar, video va audio yozuvlarni bir
butun majmuaga birlashtirish imkoniyatini yaratadi, bu esa ta’lim
oluvchini o’quv jarayonida faol ishtirokchi bo’lishiga yo’l
beradi, modomiki, axborotlarni taqdim qilish ta’lim oluvchining
harakatiga muvofiq javob sifatida yuz beradi.
Multimediadan foydalanish axborotni o’zlashtirishning o’ziga xos
hususiyatlarini maksimal darajada hisobga olishga imkon beradi, bu
pedagog tomonidan ta’lim oluvchiga komypyuter vositasida o’quv
axborotlarini etkazib berishda juda ham muhimdir. Yaratilayotgan
ko’pchilik elektron ta’lim resurslari axborotlarning turli-tuman
tiplari bilan ishlashga yo’naltirilgan. Ular fotosur’atlar,
tovushli fragmentlar va albatta, animatsiya va video bo’lishi
mumkin.
• Audio va video fayllarni yaratish yoki qayta ishlash ya’ni ularga
ishlov berish uchun maxsus dasturlar(tahrirlagichlar) kerak
bo’ladi. Hozirgi kunda bunday dasturlarning turi juda ko’p.
Quyida biz ularning ayrimlari bilan tanishib chiqamiz.
• Odatda audio fayillar - WMA Audio (.wma), WAVE Audio (.wav),
MPEG-4 Audio (.m4a), Free Lossles Audio Codec (.flac), Digital
Surround Audio (.dts), SUN AU Format(.au), Monkey’s Audio
Format (.ape), Apple Lossles Audio (.m4a), AIFF Audio (.aiff),
AC3 Audio (.ac3), AAC Audio (.aac), OGG Vorbis Audio (.ogg),
MP3 Audio (.mp3), MP2 Audio(.mp2) va h.k. kengaytmadan
iborat bo’lishi mumkin. Maxsus dasturlar (“video convertor”lar
yoki audio tahrirlagichlar) yordamida bir kengaytmadan
boshqasiga o’tkazish mumkin bo’ladi.
• WAVE (.wav) - juda keng tarqalgan ovozli fayl formatlaridan biri.
Windows operatsion muhitida ovozli ma’lumotlarni saqlashda
qo’llaniladi.
• AU (.au, .snd) - Sun firmasi ishchi stansiyalarida (.au) va NeXT
operatsion tizimida (.snd) qo’llaniladigan ovozli fayllar formati.
• MPEG-3 (.mp3) - Bugungi kundagi eng ommabop ovozli fayllar
formati. Inson nutqidan farq qiluvchi tovushlarni saqlash uchun
yaratilgan. Musiqiy yozuvlarni raqamlashtirishda qo’llaniladi.
• MIDI (.mid) - Musiqa asboblarining raqamli interfeysi (Musical
Instrument Digital Interface). Bu standart 1980 yillar boshida
elektron musiqa asboblari va kompyuterlar uchun ishlab
chiqilgan.
• MOD (.mod) - alohida notalar uchun shablon sifatida
ishlatish mumkin bo’lgan raqamlangan ovoz namunalari
saqlanuvchi musiqali format.
• IFF (.iff) - Interchange File Format - dastlab Amiga
kompyuter platformasi uchun yaratilgan format.
• AIFF (.aiff) - Audio Interchange File Format - ovozli
ma’lumotlar almashish uchun format, Silicon, Graphics va
Mac kompyuter platformalarida qo’llaniladi.
• RealAudio (.ra, .ram) - Internetda ovozni real vaqtda ijro
etish uchun Real Networks (www.real.com) firmasi
tomonidan ishlab chiqilgan format.
• Raqamli formatdagi tovush qaerdan kelgan?
• Yozish jarayonida mikrofon mexanik tebranishlarni
(ovozning o'zi) analog elektr signaliga aylantiradi. Eng
umumiy holatda analog signal sinus to'lqiniga o'xshaydi,
bu o'rta maktabdan beri barchamizga tanish. Analog
tovush davrida, bu signal turli xil ommaviy axborot
vositalarida yozilgan va keyin ijro etilgan.
• Mikroprosessor texnologiyasining rivojlanishi bilan
raqamli ma'lumotlarni yozib olish va saqlash imkoni
paydo bo'ldi. Ushbu formatlarni analogdan-raqamli
konvertatsiya (ADC) jarayonidan foydalanamiz.
• ADC paytida analog signal (bizning o'rta maktabdan
olingan sinus to'lqinimiz) diskret signalga aylantiriladi
(boshqacha aytganda, bo'laklarga bo'linadi). Keyingi
bosqichda diskret signal kvantlanadi, ya’ni, sinusoidning
har bir paydo bo'ladigan qismi raqamli qiymat bilan
bog'liq. Uchinchi bosqichda kvantlangan signal
raqamlashtiriladi, ya’ni, 0 va 1 ketma-ketliklari
ko'rinishidagi kodlash. Raqamli ovoz yozuvlariga
nisbatan tovushning amplitudasi va chastotasi
to'g'risidagi ma'lumotlar raqamlashtiriladi.
• Raqamli audio formatlar raqamli audio ma'lumotlarini
yozib olish va saqlash uchun ishlatiladi.
• Multimedia -tizimlar hozirgi paytda ta’lim va kasbga tayyorlash
sohasida, nashriyot faoliyatida (elektron kitoblar), biznesni
kompyuterlashtirish uchun (reklama, mijozlarga xizmat ko‘rsatish),
axborot markazlarida kutubxona, muzey) va hokazolarda
muvaffaqiyatli ko‘llanilmoqda. Bilimlarni chuqirlashtirishda, o‘qitish
muddatini qisqartirishda va bir o‘qituvchiga tinglovchilar sonini
oshirishga imkon beruvchi kompyuterli dars beruvchi multimedia
tizimlar alohida o‘rin egallaydi.Kompyuterli dars berish tizimlari
axborot izchil ravishda taqdim etiladigan videokassetadagi
kurslarga qiyoslaganda kuchli tarmoq imkoniyatlariga ega va
tinglovchilarni kiziqtirgan mavzuga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ulanishga
imkon beradi. Bundan tashqari, mazkur tizimlar bilimlarni
o‘zlashtirish va ko‘nikmalarga ega bo‘lish jarayonlarini baholash va
nazorat qilishning samarali vositalari bilan jihozlangan
Multimediya vositalarini ta’limda qo‘llashning asosiy
muammolari va kamchiliklari.
• Ta’limda Multimediya vositalaridan foydalanishning umumiy bo‘lgan
birmuncha salbiy taraflari ham mavjud. Ular jumlasiga diqqatning
bo‘linishi, materiallarni yaratishdagi murakkabliklar, vaqtning
ko‘proq talab etilishi, dasturiy ta’minot va texnika vositalarini sozlash
va foydalanishda vujudga keladigan muammolar, axborotlarni
kompyuter ekranidan o‘qish jarayonidagi qiyinchiliklar va boshqa
jihatlar kiradi.Diqqatning bo‘linishi. Axborotlarni taqdim etishning
murakkab usullaridan foydalanish aksariyat hollarda har xil
nomutanosibliklar tufayli ta’lim oluvchilar diqqatini o‘rganilayotgan
asosiy mavzudan chalg‘itishi mumkin. Multimediya vositalarida taqdim
etilayotgan katta hajmdagi ma’lumotlar, turli havola (sstilka) va shu
kabilar dars jarayonida o‘quvchi diqqatini bo‘lishi mumkin.
O‘quv
materiallarini
yaratishdagi
murakkabliklar. Multimediya vositalarining audio,
video, grafik va boshqa elementlarini yaratish
an’anaviy
matn
ko‘rinishidagi
materiallarni
yaratishdan ancha murakkab.Vaqtning ko ‘proq
talab etilishi. Multimediyali materiallarni mustaqil
ravishda yaratish singari Multimediyadan ta’lim
oluvchi sifatida foydalanish ham birmuncha ko‘proq
vaqt sarflanishini talab etadi. Ayniqsa, Multimediyali
ta’lim vositalarini yaratish uchun ko‘p vaqt va diqqat
kerak bo‘ladi.
Dasturiy ta ’minot va texnika vositalarini sozlash va
foydalanishdavujudga keladigan muammolar.
Multimediyali ta’lim vositalaridan samarali
foydalanishni ta’minlash uchun dasturiy ta’minot
va texnika vositalari talab darajasida sozlangan
bo‘lishi zurur. Bunda Multimediyali ta’lim
materiallarini taqdim etish jarayoni matnlarni
tahrirlash va aks ettirishning oddiy vositalariga
qaraganda yanada yuqori sifat va keng imkoniyatlar
talab etadi.Axborotlarni kompyuter ekranidan o
‘qish jarayonidagi qiyinchiliklar.
Kompyuter
ekranidan
axborotlarni
o‘qish
qog‘ozga chop etilgan axborotlarnio‘qishga qaraganda
noqulayroq. To‘liq o‘qib chiqishni talab etadigan
katta hajmdagi matnli axborotlarni, shuningdek,
gazeta, kitob va jurnallarni qog‘ozda chop etilgan
variantda o‘qish birmuncha qulay. Aksariyat hollarda
Multimediya vositalarida zarur axborotlarni topish va
uni qog‘ozga chop etib olish uchun ma’lumotlarni
qidirish quroli taqdim etiladi.Hozirgi kunda o‘quv
jarayonini takomillashtirish va qo‘llab-quvvatlash
uchun ishlab chiqilgan ko‘pgina kompyuter dasturlari
mavjud.
NАZОRАT SАVОLLАRI:
1. Ovoz yozuvchi va ularga ishlov beruvchi dasturlar (Sound
Forge)ni izohlang.
2. Tovush fayl formatlarini zichlashtirish qanday amalga
oshiriladi?
3. Raqamli audio tushunchasini tushuntirib bering..
4. Windows OT muhitida ishlovchi audio fayllarga ishlov
beruvchi dasturlarni keltiring
5. Windows OT muhitida ishlovchi audio fayllarga ishlov
beruvchi dasturlardan foydalanishni tushuntirib bering.
ADABIYOTLAR:
1. Evans V., Dooley J., Wright S. Information Technology
Издательство: Express Publishing
2. Громов Ю.Ю. Информационные технологии. Тамбов 2015
3. Захарова
И.Г.
Информационные
технологии
в
образовании. Москва ACADEM'A 2003
4. David Watson and Helen Williams Computer Science//IGCSE
is the registered trademark of Cambridge International
Examinations. Буюк Британия/Hodder Education. An Hachette UK
Company London NW1 3BH 2014, 278p.