O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI XALQARO INNOVATSION UNIVERSITET PEDAGOGIKA FANLARI KAFEDRASI РEDAGOGIKA FANLARI KAFEDRASI “BOLALARNI IJTIMOIY MOSLASHUVI ” fanidan O‘QUV-USLUBIY MAJMUA (1-kurs sirtqi ta’lim talabalariga mo‘ljallangan) Bilim sohasi: Ta’lim sohasi: Ta’lim yо‘nalishi: 100000 – Ta’lim 110000 – Ta’lim 60110200 – Maktabgacha ta’lim Qarshi–2023 1 Ushbu o‘quv uslubiy majmua Toshkent Davlat pedagogika unisversiteti ilmiy kengashining 2023-yil 28-avgustdagi 1-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Bolalarni ijtimoiy moslashuvi” fan dasturi va O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligining 2017-yil 1-martdagi №107 buyrug‘i asosida tayyorlangan Tuzuvchilar: Qahhorova O –XIU, Peagogika fanlari kafedrasi o‘qituvchisi. Taqrizchilar: A.Ochilov - p.f.f.d. (PhD), dots. XIU, Pedagogika kafedrasi dotsenti Sh.Nurillayeva - p.f.d., QarshiDU, Maktabgacha ta’lim kafedrasi professori Kafedra yig‘ilishi qarori №_____ Kafedra mudiri: ___ _____2023-yil ________ dots. A.Ochilov Fakultet kengash qarori №_____ ___ _____ 2023-yil Fakultet kengashi raisi: _________ F.Saidov Universitet kengashi qarori №_____ Universitet O‘UBB: ___ _____ 2023-yil _______ M.Imomaliyev 2 MUNDARIJA 1. O‘QUV MATERIALLARI 1.1. Amaliy mashg’ulot.......................................................................................... 1.2. Fanning amaliy va seminar mashg‘ulotlari ..………………………………... 2. Mustaqil ta’lim mashg‘ulotlari ….…………………..……………………………. 3. Glossariy ………………………………………………………………………….. 4. ILOVALAR: 4.1. Fan dasturi……....…………..………..…….…................................................... 4.2. Ishchi o‘quv dastur (sillabus)………….……….…..………............................... 4.3. Tarqatma materiallar……………..……………………………………………… 4.5. Baholash mezonlari……….....………………..…..….………………………….. 4.6. O‘UMning elektron varianti 3 1-modul Tarbiya -ijtimoiy hodisa 1-mavzu: Tarbiya - ijtimoiylashtirish omili. Ijtimoiylashtirish tarbiyaning bosh maqsadi. Ijtimoiylashtirish jarayoni va tarbiyalanuvchi tomonidan jamiyatda mavjud bo‘lgan me’yorlar, qadriyatlar, xulq-atvor shakllarining o‘zlashtirilishi. Reja: 1. Tarbiya - ijtimoiylashtirish omili. Ijtimoiylashtirish - tarbiyaning bosh maqsadi. 2.Ijtimoiylashtirish jarayoni va tarbiyalanuvchi tomonidan jamiyatda mavjud bo‘lgan me’yorlar, qadriyatlar, xulq-atvor shakllarining o‘zlashtirilishi Tayanch so’z va iboralar: tarblya, ijtimoiylashtirish, omil, me’yorlar, qadriyatlar, xulq-atvor, tamoyil, tоtаlitаr, siyosiy. Tаrbiya – ijtimоiy institut. Zаmоnаviy jаmiyatdа ijtimоiy institutlаrning bir butun tizimi mаvjud. Ijtimоiy institut jаmiyat а’zоlаrining ijtimоiy rеsurslаrdаn fоydаlаnish jаrаyonidа vujudgа kеlgаn u yoki bu ehtiyojlаrini (iqtisоdiy, siyosiy, mаdаniy, diniy vа bоshqа) qоndirish uchun birgаlikdаgi fаоliyatlаrining tаriхаn shаkllаngаn shаklidir. Tаrbiya ijtimоiy institut sifаtidа jаmiyat а’zоlаrining ijtimоiylаshuvini аmаlgа оshirish, mаdаniy vа ijtimоiy qаdriyatlаrini tаrg’ib etish, ijtimоiy ehtiyojlаrni qоndirish uchun shаrоit yarаtish umumаn оlgаndа jаmiyatning fаоl а’zоlаrni еtishtirish uchun pаydо bo’lgаn. Tаrbiya ijtimоiy institut sifаtidа muаyyan jаmiyatning muаyyan rivоjlаnish bоsqichidа pаydо bo’lаdigаn fеnоmеn hisоblаnаdi. Hаr bir jаmiyatning tаriхiy rivоjlаnish jаrаyonidа muаyyan bоsqichlаrdа quyidаgilаrning sоdir bo’lishi kuzаtilаdi: 1. Tаrbiya оilаviy, diniy, ijtimоiy turlаrgа аjrаlаdi, ulаrning o’rni, аhаmiyati vа o’zаrо munоsаbаti o’zgаrmаy qоlаdi. 2. Tаrbiya jаmiyatdаgi kаttа аvlоddаn Yosh аvlоdgа qаrаb yo’nаlаdi vа bоrgаn sаri ko’prоq Yosh guruhlаrini qаmrаb оlаdi. 3. Ijtimоiy tаrbiya jаrаyonidа uning tаrkibiy qismlаri sifаtidа tа’lim оlishni, kеyinchаlik mа’lumоtli bo’lishni аjrаtsаk bo’lаdi. 4. Kоrrеktsiоn tаrbiya pаydо bo’lаdi. 5. Tоtаlitаr, siyosiy vа jinоyatgа mоyil jаmiyatlаrdа g’аyri-ijtimоiy tаrbiya аmаlgа оshirilаdi. 6. Tаrbiyaning vаzifа, shаkl, usul vа vоsitаlаri o’zgаrаdi. 7. Tаrbiyaning аhаmiyati оrtаdi. U jаmiyat vа dаvlаtning аlоhidа funktsiyasi bo’lib qоlаdi vа ijtimоiy institutgа аylаnаdi. Tаrbiya ijtimоiy institut sifаtidа o’z tаrkibigа quyidаgilаrni qаmrаb оlаdi: оilаviy, diniy, ijtimоiy, kоrrеktsiоn tаrbiyalаr mаjmuаsi; ijtimоiy rоllаr yig’indisi; tаrbiyachilаr, tаrbiyalаnuvchilаr, оilа а’zоlаri, din аrbоblаri, mintаqаviy, хududiy tаrbiya tаshkilоtlаri rаhbаrlаri, jinоiy vа tоtаlitаr guruhlаr 4 еtаkchilаri; turli хildаgi tаrbiya muаssаsаlаri; ijоbiy vа sаlbiy sаnktsiyalаr yig’indisi; tаrbiyachilаrning tа’lim vа prоfеssiоnаl tаyyorgаrligi dаrаjаsi. Tаrbiya ijtimоiy institut sifаtidа ijtimоiy hаyotdа muаyyan vаzifаlаrgа egа. Tаrbiyaning eng umumiy vаzifаlаri quyidаgilаr: Jаmiyat а’zоlаridа bir mаqsаd sаri qаrаtilgаn dunyoqаrаshni shаkllаntirish vа ulаr tоmоnidаn tаrbiya jаrаyonidа аmаlgа оshirilishi mumkin bo’lgаn bir qаtоr ehtiyojlаrning qоndirilishi uchun shаrоitlаr yarаtish. Jаmiyatdа fаоliyat yuritish vа uni rivоjlаntirishgа qоdir bo’lgаn kаdrlаrni tаyyorlаsh. Ijtimоiy hаyot bаrqаrоrligini mаdаniyatni аvlоdlаrgа mеrоs qоldirish оrqаli tа’minlаsh. O’zgаruvchаn ijtimоiy hоlаtlаrgа jаmiyat а’zоlаrini mоslаshishini tа’minlаsh. Jаmiyat а’zоlаrining intilishlаri, mаqsаdlаrining birlаshishini vа ijtimоiy, kаsbiy, etnоkоnfеssiаl guruhlаr mаnfааtlаrining uyg’unlаshuvini tа’minlаsh. Ijtimоiy pеdаgоgning bu yo’nаlishlаrgа bоg’liq аsоsiy fаоliyati zаmоnаviy tаrbiya tаmоyillаri аsоsidа qurilаdi. Tаrbiya tаmоyillаri. Tаrbiya tаmоyillаri - tаrbiyani аmаlgа оshirish qоidаlаri bo’lib, ulаr аsоsidа nаzаriyalаr ishlаb chiqilаdi vа tаrbiyaning mеtоd, shаkl vа vоsitаlаri аmаlgа оshirilаdi. Tаrbiyaning insоnpаrvаrlik tаmоyili. Tаrbiyani insоnpаrvаrlаshtirish zаrurаti hаqidаgi g’оya dаstlаb chех pеdаgоgi Yan Аmоs Kаmеnskiyning аsаrlаridа yaqqоl ifоdаsini tоpgаn. XVIII аsrdаn bоshlаb u turli dаvlаtlаr pеdаgоglаrining tаdqiqоt оb’еktigа аylаngаn. Bu g’оya XVIII аsrdа frаntsuz mutаfаkkiri Jаn Jаk Russо vа rus pеdаgоgi L.Tоlstоyning erkin tаrbiya nаzаriyalаridа, XX аsrdа insоnpаrvаrlik psiхоlоgiyasidа vа insоnpаrvаrlik pеdаgоgikаsidа o’z аksini tоpgаn. Ijtimоiy pеdаgоgik nuqtаi nаzаrdаn insоnpаrvаrlаshuv tаmоyili pеdаgоgning o’z tаrbiyalаnuvchisigа, uning rivоjlаnish jаrаyonidа mаs’uliyatli vа mustаqil sub’еktgа nisbаtаn munоsаbаtdа bo’lishini ko’zdа tutаdi. Tаrbiyaning insоnpаrvаrlаshuv tаmоyilini аmаlgа оshirish bоlаlаr, o’smirlаr, Yoshlаrning shаkllаnishigа ijоbiy tа’sir ko’rsаtаdi. Bu tаmоyilning аmаlgа оshirilishi nаtijаsidа: tаrbiya ijtimоiylаshuv оbеkti bo’lmish insоn qаy dаrаjаdа g’аyri ijtimоiy qаdriyatlаrni emаs, bаlki ijоbiy mе’yor vа qаdriyatlаrni o’zlаshtirishini аniqlаydi; tаrbiya insоn o’zini ijtimоiylаshuv sub’еkti sifаtidа his qilishi, o’z sub’еktivligining nаmоyon qilishi vа tаrаqqiy etishi uchun shаrоit yarаtаdi; tаrbiya insоn uchun jаmiyatgа mоslаshuv dаrаjаsini ishlаb chiqishgа imkоniyat yarаtаdi; tаrbiya insоnni muаyyan Yosh bоsqichlаridа хаvflаr bilаn to’qnаsh kеlishigа yo’l qoymаsligi yoki insоnning ijtimоiylаshuv qurbоnigа аylаnishi ehtimоlini kаmаytirishi mumkin. 5 Tаrbiyaning insоnpаrvаrlаshuv tаmоyilini аmаlgа оshirish tаrbiyalаnuvchidа rеflеksiya vа o’z-o’zini tаrtibgа sоlishni rivоjlаntirishgа, uning tаshqi оlаm bilаn munоsаbаtlаrini shаkllаnishigа, g’urur hissining оshishigа, jаmiyatdа dеmоkrаtik vа gumаnistik munоsаbаtlаrni tаshuvchisi bo’lgаn insоnning shаkllаnishigа ijоbiy tа’sir ko’rsаtаdi. Yanаdа kеngrоq mа’nоdа insоnpаrvаrlаshuv tаmоyilining аmаlgа оshishi insоnlаr оrаsidаgi аlоqаlаrning yaхshilаnishi, ijtimоiy tаrаqqiyot uchun kurаshdа insоnlаrning birlаshishigа ko’mаklаshаdi. Tаrbiyaning tаbiаt bilаn uyg‟unligi tаmоyili. Tаrbiyaning tаbiаt bilаn uyg’unligi hаqidаgi g’оya аntik dаvrlаrdа pаydо bo’lgаn vа bizgаchа Dеmоkrit, Аflоtun, Аrаstu аsаrlаri оrqаli еtib kеlgаn. Tаrbiyaning tаbiаt bilаn uygunligi hаqidаgi tаmоyilni XVII аsrdа Yan Аmоs Kоmеnskiy tа’riflаgаn vа u XVIII-XIX аsrlаrdа pеdаgоgikаdа kеng rivоjlаngаn. XX аsrdа tаbiаt vа insоn hаqidаgi fаnlаrning rivоjlаnishi tаrbiyaning tаbiаt bilаn uyg’unligi tаmоyilini аnchа bоyitdi. Bundа rus оlimi V.I.Vеrnаdskiy tоmоnidаn nооsfеrа hаqidаgi tа’limоtning yarаtilishi hаm muhim rоl oynаdi. Nооsfеrа – rivоjlаnishning shundаy bоsqichini аks etаdigаn tushunchаki, u bоsqichdа insоnning оngli fаоliyati glоbаl muаmmоlаrning pаydо bo’lishi vа hаl etilishigа tа’sir qilаdi. Tаrbiyaning tаbiаt bilаn uyg’unligi tаmоyili tаbiiy vа ijtimоiy jаrаyonlаrning o’zаrо аlоqаsini ilmiy tushunishgа, insоn vа tаbiаt tаrаqqiyoti rivоjlаnishning umumiy qоnunlаri bilаn mоs kеlishigа, insоnning Yoshi vа jinsini hisоbgа оlgаn hоldа tаrbiyalаshgа, shuningdеk uni o’z rivоjlаnishigа o’zini jаvоbgаr etib tаrbiyalаshgа vа nооsfеrаning kеlаjаkdаgi tаrаqqiyotini shаkllаntirish uchun mаs’ul ekаnligini ko’zdа tutаdi. 6 Yuqоridаgilаrgа аsоslаngаn hоldа tаrbiyaning tаbiаt bilаn uyg’unligi tаmоyiligа ko’rа insоn: o’zini bоrliqning bir bo’lаgi dеb sеzishini; roy bеrаyotgаn plаnеtаr jаrаyonlаrni vа undаgi mаvjud glоbаl muаmmоlаrni tushunishini; o’zidа nооsfеrа uchun mаs’uliyatni sеzishini; o’zini nооsfеrаni yarаtgаn sub’еkt sifаtidа bilishini hаmdа tаbiаt, plаnеtа vа biоsfеrаgа nisbаtаn ijоbiy munоsаbаtni shаkllаntirilishi kеrаkligini ko’zdа tutаdi. Tаrbiyaning mаdаniyatgа muvоfiqlik tаmоyili. Tаrbiyaning mаdаniylаshuvi zаruriyati g’оyasi ingliz pеdаgоgi Jоn Lоk (XVIIIаsr), frаntsuz mutаfаkkiri Klоd Gеlvеtsiy (XVIIIаsr) vа shvеtsаriyalik pеdаgоg Iоgаnn Pеstаlоtstsi аsаrlаridа yaqqоl nаmоyon bo’lаdi. XIX аsrdа nеmis pеdаgоgi Fridriх Distеrvеrg tоmоnidаn bеrilgаn tа’rifgа аsоsаn tаrbiyaning mаdаniyatgа muvоfiqlik tаmоyili mаdаniyatning umuminsоniy qаdriyatlаrigа аsоslаnishi, u yoki bu milliy mаdаniyatlаrning qаdriyatlаri vа mе’yorlаrigа mоs bunyod etilishini ko’zdа tutаdi. Tаrbiyaning mаdаniyatgа muvоfiqlik tаmоyili o’z оldigа bоlаlаr vа o’smirlаrgа хаlq hаmdа jаmiyat mаdаniyatining turli yo’nаlishlаrini, ulаrning o’zigа хоs хususiyatlаrini o’rgаtishni mаqsаd qilib qoyadi. Bundа mаdаniyatning mаishiy, jismоniy, mа’nаviy, аqliy, mоddiy, iqtisоdiy, siyosiy, ахlоqiy yo’nаlishlаri nаzаrdа tutilmоqdа. Tаrbiyaning mаdаniylаshuvi tаmоyilining аmаlgа оshirilishi umuminsоniy хаrаktеrdаgi mаdаniy qаdriyatlаrning turli jаmiyatlаrdа fаrqlаnishi sаbаbli qiyinchiliklаrgа duchоr bo’lmоqdа. Bizning dаvlаtdа shаhаr vа qishlоq аhоlisi o’rtаsidа, shаhаrdа esа turli ijtimоiy kаsbiy guruhlаr оrаsidа fаrqlаr mаvjud. Shu 7 bilаn bir vаqtdа turli mаdаniyat vа submаdаniyatlаrdаgi qаdriyatlаr o’rtаsidаgi muvоzаnаtni sаqlаsh tаrbiya sаmаrаdоrligining shаrtlаridаn biridir. Tаrbiyaning vаriаtivligi tаmоyili. Ijtimоiy tаrbiyaning vаriаtivligi shахs ehtiyojlаrining хilmа-хilligi bilаn аniqlаnаdi. Tаrbiya vаriаtivligi tаmоyili insоnning mintаqаviy vа lоkаl dаrаjаdа umuminsоniy qаdriyatlаrgа аsоslаnib, etnik хususiyatlаr, shuningdеk mintаqаviy munitsipiаl vа lоkаl shаrоitlаrni inоbаtgа оlib, insоniy, Yosh, diffеrеntsiаl vа individuаl yondаshuvlаr аsоsidа mаnаviy qаdriyat jihаtidаn tаrbiyalаshni аmаlgа оshirishdа muhim o’rin tutаdi. 98 Ijtimоiy tаrbiyaning vаriаtivligi tаmоyilining tа’rifini ХХ аsrning 80-yillаri охiridаn bоshlаb roy bеrgаn ijtimоiy-siyosiy o’zgаrishlаr sаbаbli аsоslаsh imkоniyati yarаtildi. Bu o’zgаrishlаr insоnning jаmоаviy guruhlаr hаmdа jаmiyatning Yosh vа ijtimоiy guruhlаri mаqsаdlаri bilаn bir qаtоrdа individuаl mаqsаdlаrini tаn оlish, tа’limning etnik хususiyatlаr vа mintаqаviy shаrоitlаrgа mоs qilib islоh qilish uchun shаrоitlаr yarаtish kаbilаr bilаn izоhlаnаdi. Ijtimоiy tаrbiyaning vаriаtivligi tаmоyilini аmаlgа оshirish uchun quyidаgilаr zаrurdir: turli Yoshdаgi shахslаrning mаnfааtlаri vа ehtiyojlаrini, turli etnik qаtlаmlаrning ijtimоiy-kаsbiy tаlаblаrini, hududiy vа mintаqаviy tаshkilоtlаrning ehtiyojlаrini qоndirish uchun turli хildаgi tаrbiya muаssаsаlаrini tаshkil etish; ijtimоiy tаrbiyaning mintаqаviy vа munitsipiаl tizimlаrini tаshkil etish; mаhаlliy tаrbiya tizimlаrini tаshkil qilish; 8 insоn tоmоnidаn o’zining rivоjlаnish strаtеgiyalаri, hаyotiy vа kаsbiy yo’llаrini tаnlаshdаgi imkоniyatlаrini kеngаytirish uchun shаrоitlаr yarаtish. Ijtimоiy tаrbiyaning jаmоаviyligi tаmоyili. Bоlаning ijtimоiylаshuvi mikrооmillаrning tа’siridа, tеngdоshlаri vа kаttаlаr (оilа, qo’shnilаr, mikrоjаmiyat, tаrbiya tаshkilоtlаri) bilаn o’zаrо munоsаbаtlаridа roy bеrаdi. Ijtimоiy tаrbiya bir tоmоndаn jаmоаlаrdа аmаlgа оshirilаdi, bоshqа tоmоndаn esа bоlаlаr vа o’smirlаr jаmоа hаyotigа оb’еktiv zаruriyat sifаtidа kirib bоrаdi. Jаmоа tаrbiyaning eng muhim vоsitаsi ekаnligi hаqidаgi g’оya judа qаdimdа pаydо bo’lgаn, uning nаzаriy аsоslаri esа XIX аsrdаn bоshlаb pеdаgоgik nuqtаi nаzаrdаn jаdаllik bilаn ishlаb chiqilgаn. Jаmiyatning hоzirgi rivоjlаnish bоsqichidа rеаl hаyotdаgi insоn ijtimоiylаshuvi muаmmоlаri vа insоnning o’zgаrib turuvchi dunyogа kirishi jаmоаviy tаmоyilni ijtimоiy tаrbiyaning еtаkchi tаshkiliy аsоsi dеb hisоblаshgа zаmin yarаtаdi. Jаmоаviylik tаmоyilining zаmоnаviy tа’rifigа ko’rа ijtimоiy tаrbiya turli jаmоаlаrdа аmаlgа оshirilib, insоngа hаyot tаjribаsi, umumаn оlgаndа esа jаmiyatgа ko’nikish tаjribаsini qo’lgа kiritish imkоnini bеrаdi. Ijtimоiy tаrbiyaning birgаlikdаgi fаоliyat ekаnligi. Tаrbiyachi vа tаrbiyalаnuvchi оrаsidаgi suhbаtning zаrurligi g’оyasi qаdimgi Ellаdаdа pаydо bo’lib, o’rtа аsrlаr tа’lim mеtоdlаridа, kеyinchаlik esа bir qаtоr pеdаgоglаrining аsаrlаridа o’zigа хоs rivоjlаnishgа erishdi. So’nggi o’n yilliklаrdа tаrbiyagа sub’еkt-оb’еkt jаrаyoni sifаtidа qаrаsh, kеyinchаlik esа, bu yondаshuvni pеdаgоgik аmаliyotdа tаrqаtish bu tаmоyilni pеdаgоgikа uchun eng muhim tаmоyilgа аylаnishigа оlib kеldi. 9 Ijtimоiy tаrbiyaning birgаlikdаgi fаоliyat tаmоyiligа ko’rа bоlаlаr, o’spirinlаr, o’smirlаrning mа’nаviy-mа’rifiy rivоjlаnishi tаrbiyachi vа tаrbiyalаnuvchi оrаsidаgi qаdriyatlаr (аqliy, ijtimоiy) аlmаshuvi jаrаyonidа аmаlgа оshirilаdi. Bulаr: dunyo mаdаniyatlаri vа аniq bir jаmiyatdа ishlаb chiqilgаn qаdriyatlаr; ijtimоiy tаrbiya sub’еktlаrigа хоs bo’lgаn qаdriyatlаr; tаrbiya tаshkilоtlаrining muаyyan а’zоsigа хоs bo’lgаn qаdriyatlаr. Ijtimоiy tаrbiyaning birgаlikdаgi fаоliyat ekаnligi tаmоyili tаrbiyachi vа tаrbiyalаnuvchining tеngligini tаqоzо etmаydi. Bu hоl Yoshdаgi tаfоvutlаr, hаyotiy tаjribаning bir хil emаsligi, ijtimоiy rоllаrning аssimmеtriаlligi bilаn izоhlаnаdi. Birgаlikdаgi fаоliyat tаmоyilidа birinchi o’rindа tеnglik emаs, bаlki o’zаrо hurmаt vа sоfdillik turаdi. 10 Tаrbiyaning dаvоmiyligi tаmоyili. Bu tаmоyil ijtimоiylаshuvning mеrоsiylik хаrаktеridаn kеlib chiqаdi. Tаrbiyaning dаvоmiyligi tаmоyili insоn rivоjlаnishining hаr bir bоsqichini individuаl vа ijtimоiy qаdriyat dеb bilаdi. Bu tаmоyilgа ko’rа hаr bir bоlа, o’smirning ijtimоiy rivоjlаnishidа dоimо dаvоmiy vа tugаllаnmаydigаn jihаtlаr mаvjud bo’lаdi. Chunki dunyo vа o’zi bilаn o’zаrо munоsаbаtdа bo’lа turib, ulаr dоimо innоvаtik хususiyatini sаqlаb qоlishаdi ( Mаsаlаn, L. Tоlstоy hаyoti dаvоmidа undа bеshtа insоn o’zgаrgаn dеb hisоblаydi). Tаrbiyaning dаvоmiyligi tаmоyiligа ko’rа tаrbiyani shundаy tаshkil qilish kеrаkki, hаr bir Yosh bоsqichidа insоn “qаytа shаkllаnish” imkоniyatigа egа bo’lishi lоzim. Sаnаb o’tilgаn tаrbiya tаmоyillаrini inоbаtgа оlish vа ulаrning tа’minlаnishi ijtimоiy pеdаgоgikаdа ijоbiy nаtijаgа erishishning shаrtlаridаn biri hisоblаnаdi. Fuqarolar o‘z konstitutsiyaviy xuquqlariga, konkret tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy – tarixiy, milliy ma’naviy – madaniy sharoitlarga asoslangan axloq normalariga to‘la rioya etgan holdagina rivojlana oladi. Ijtimoiy ta’lim va tarbiya tizimidan o‘tgan har bir odam-Shaxs sifatida shakllanadi. Ijtimoiy vazifalarni bajarish layoqatiga ega bo‘lgan, o‘zining qiziqishi, qobiliyatini ijodiy namoish eta oladigan, jamiyatning boshqa a’zolari bilan mustaqil munosabatga kirisha oladigan odam Shaxs sifatida ijtimoiy mavqega erishadi. Ayni vaqtda ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlar amaliy faoliyati bir-biriga juda yaqin, bu yaqinlik vazifasiga ko‘ra, mazmuniga ko‘ra va ish metodiga ko‘ra yuz beradi, ular hech qachon biri ikkinchisini kesib o‘tmaydi. Bu xavf-hatarini bartaraf etish uchun ma’naviy-ma’rifiy faoliyatni yangi bosqichga ko‘tarish, milliy istiqlol g‘oyasini joriy etish masalasida ijtimoiy pedagogik yondashuvidan keng foydalanish, differensiatsiyalashgan psixologik-pedagogik dasturni, yangi darslik va qo‘llanmalarni yaratish zarur. Jamiyat dunyo hamjamiyatining dinamik o‘zgarishi munosabati bilan o‘qitish, tarbiyalash, targ‘ibot va tashviqot ishlarini uzviy ravishda qo‘shish, ya’ni ma’naviy – mafkuraviy, ma’rifiy faoliyatini pedagogika bilan birga olib borish uchun zarur sharoit yaratish lozim. Bu ijtimoiy pedagogika sohasidagi yangi ijtimoiy buyurtma bo‘lib, tadqiqot ishlarini yo‘lga qo‘yishda xaqiqiy jo‘shqinlik kasb etadi. Ijtimoiy 11 pedagogika pedagogika sohasining pedagog faoliyati bilan bog‘liqdir. Shuning uchun ijtimoiy pedagogika universitstlarida yetishib chiqadilar. Ijtimoiy pedagoglik sohasida asosiy bog‘liqliklaridan biri - soha obyekti bolalardir. Ijtimoiy pedagog faoliyatining markazida esa normal ijtimoiy faoliyatdan chetlashgan bolalarni jamiyatdagi tengdoshlari qatoriga qaytarish hisoblanadi. Ijtimoiy pedagogika fanining obyekti ijtimoiylashtirishga muhtoj bo‘lgan bolalar, ularga aqliy, pedagogik-psixologik, sotsial axloqiy normalardan chetlashgan ijtimoiy tarbiya ola olmagan va jismoniy, aqliy, psixik tomondan buzilishga yo‘l qo‘yiladigan bolalar, ular hammasi jamiyatining alohida yordamiga muhtojdir. Ijtimoiy pedagog - faqat o‘qituvchi emas, bola qanday o‘qiyotganini va rivojlanayotganini tushunadigan va his etadigan Shaxsdir. U bola hayotini, kechinmalarini xuddi o‘zinikidagidek tushunadigan va uning ma’naviy, madaniy, axloqiy rivojlanishida yo‘llanmalar bera oladigan mutahassis bo‘lmog‘i kerak. Shuning uchun haqiqiy pedagog faqat o‘z fanini bilibgina qolmay, ayni vaqtda bolalar va kattalar bilan ijodiy muloqot qila oladigan, o‘z ustida ishlaydigan inson bo‘lishi muhim ahamiyatga ega. Fan bilimlar tizimi uning tushunchalari va mezonlarida aks etadi. Tushunchalar mavjud dunyoni idrok etish jarayonidagi aks etilishi shakllaridan biri. Har qanday fan rivojlanish jarayonida tushunchalar fan mezoniga birlashadi, kengayadi va qayta hosil qilinadi. Mezonlar yanada umumiy, fundamental «asliy» deb atalmish tushunchalarni birlashtiradi. Bu tushunchalardan mazkur fanda ishlatiladigan qaratilgan tushunchalar hosil bo‘ladi. Ohirgi yillarda pedagogikada farqlanish jarayoni kuchaydi. Ko‘pgina yangi ilmiy sohalar yuzaga keldi, bular soniga ijtimoiy pedagogika ham kirdi. Pedagogikaning har bir yangi ilmiy sohasi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar uning mezon va tushunchalari tizimida o‘z aksini topadi. Ijtimoiy pedagogika mezonlarini ko‘rib chiqishda avvallambor biz pedagogika mezonlarini ajratamiz. U (pedagogika) boshqa fanlardan nimani o‘zlashtirganini, kaysi mezonlar asl o‘ziniki ekanligini ko‘rib chiqamiz. So‘ng u boshqa fanlardan nimani o‘zlashtirganini qaysi tushunchalar o‘zinikiligini bilish uchun pedagogika mezonlarini ijtimoiy pedagogikaga loyihalashtiramiz. Ma’lumki, pedagogika boshqa fanlar tushunchalarini o‘zlashtiradi va ulardan keng foydalaniladi, masalan «Shaxs», «rivojlanish», «faoliyat», «sotsializatsiya» (ijtimoilashuv), «jamiyat». Uning asl mezonlari «ta’lim», «tarbiya» va «o‘qitish» hisoblanadi. Hozirgi kunda shuningdek umum qabul qilingan «pedagogik faoliyat» mezoni ham kiradi. Ijtimoiy pedagogika asl mezonlariga «ijtimoiy pedagogik faoliyat», «ijtimoiy ta’lim» va «ijtimoiy tarbiya» kiradi. Ijtimoiy pedagogika prinsiplari. «Prinsip» so‘zi lotincha «principim» so‘zidan hosil bo‘lgan «asos», «boshlanish» ma’nosini bildiradi. Har qanday fan uchun ishlatilgan muayyan o‘z 12 prinsiplari mavjud. Ijtimoiy pedagogika pedagogikadan ajralib chiqdi, tabiiyki o‘z asosida shu fan prinsiplariga tayanadi. Pedagogikadagi prinsiplar Shaxs ta’lim tarbiyasining umumiy yo‘nalishini beradi va aniq pedagogik vazifalar hal etish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Biroq, shu fan rivojlanishining har bir davri uchun pedagogika prinsiplari haqidagi masala munozaralidir. Zamonaviy davr ham bundan mustasno emas. Olimlar u yoki bu prinsiplarni olg‘a suradi yoki yangicha ma’lumotlarni izohlaydi. Bu borada ijtimoiy pedagogikada yanada ko‘p qiyinchiliklar yuzaga kelmoqda, ammo uning dunyoviy balog‘at Yoshiga (100 yildan ortiq) qaramay O‘zbekistonda bu fan endi o‘zining birinchi qadamlarini qo‘ymoqda. Biz 3 ta prinsipni ko‘rib chiqamiz. 1. Tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lishi to‘g‘risidagi prinsip. 2. Tarbiyaning madaniy uyg‘un bo‘lishi prinsipi. 3. Gumanizm prinsipi. Shu prinsiplardan har biri ijtimoiy pedagogikada o‘zining talqiniga va o‘ziga xos xususiyatiga ega. Tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lishi prinsipi. Tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lishi - ijtimoiy pedagogika prinsipi, shunga ko‘ra ijtimoiy pedagok o‘z amaliy faoliyatida bolaning tibbiy holda rivojlanish omillariga tayanadi. Tarbiyaning tarbiyaga uyg‘un bo‘lish prinsipi ilk bor slavyan pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592 - 1670) bilan uning «Buyuk didaktika» (1632) degan eng asosiy ishida ta’riflangan. Komenskiy, inson tabiatining bir qismi va u tabiatning bir qismi sifatida uning eng asosiy, umumiy qonunlariga bo‘ysunadi, deb hisoblanadi. Komenskiyning fikricha, tabiatning bu qonunlari o‘simliklar va hayvonlar olamida ham shuningdek, insonga nisbatan ham o‘z ta’sirini o‘tkazib turadi. Komenskiy nafaqat tabiyatning uslubiy qonunlariga,balki Bola Shaxsi psixologiyasiga ham tayanadi. U bolalar o‘spirinlar va Yosh yigitlarning Yoshiga 13 oid tavsifiga tayangan holda o‘z bolalar ta’lim-tarbiyasi tizimini ilgari suradi, asoslaydi va ko‘radi. Komenskiydan ancha ilgari sharq uyg‘onish davri buyuk olimi ensiklopediyachisi va mutafakkiri Abu Ali Ibn Sino (980-1037) o‘z asarlarida tarbiyaning tabiatta uyg‘un bo‘lish haqida gapirgan edi. Masalan «uy ro‘zg‘or tutish» haqidagi asarida Ibn Sino yozgan ediki, inson aqlli mavjudot shuning uchun tabiatda alohida o‘rin tutadi va uning qonunlariga ko‘ra rivojlanadi. «Yolg‘on hislatlarni qayta tarbiyalash» asarida esa Ibn Sino yozadiki, kimki axloqsiz insonni tarbiyalomoqchi bo‘lsa unda u uni har tomonlama o‘rganishi, insonning tabiati qoidalarini bilishi kerak. Natijada tarbiyaning tabiat bilan uyg‘un bo‘lishi prinsipi ko‘pgina buyuk pedagoglar tomonidan o‘z pedagogik va ijtimoiy pedagogik nazariyalari ko‘rish asosi sifatida olingan edi. Masalan, Fransuz falsafachisi Jan Jak Russo hisoblagan ediki, bola tarbiyasi tabiat bilan uyg‘un ravishda amalga oshirilishi kerak. U yozadiki, «bolalar katta bo‘lishidan ilgari bola bo‘lishi kerak». Shved pedagogi Iagon Genrix Pestalotssi yetim va qarovso‘z bolalar uchun muassasalar va bolalar o‘yini yaratgan, u hisobladiki, tabiat maqsadi inson tabiiy kuchlari va qobiliyatlarini rivojlantirishdir, bunda rivojlanish har tomonlama va uyg‘un bo‘lishi lozim. 14 Nemis olimi pedagogi Adolf Disterverg ham I. G. Pestalotssi ketidan bu prinsipni eng muhim tarbiya prinsipi deb hisoblagan. O‘z ishlarida yozgan ediki, ta’lim-tarbiya jarayonida Yosh va individual xususiyatlarini e’tiborga olishi lozim. Tarbiya bilan uyg‘un bo‘lishi Rus klassik pedagoglari ishlarida ham o‘z aksini topgan. Ushinskiy o‘zining asosiy «Inson - tarbiya predmeti sifatida» degan psixologik-pedagogik asarida yozgan ediki, bola tarbiyasi va ta’limi uchun tarbiya prinsiplari va qo‘yidagilarini bilish, balki inson tabiati asosiy qonunlarini bilishi ularni har bir aniq bola uchun tadbiq qila olishi lozim. Ushinskiy fiziologiya gigiyena va psixologiya (diqqat, xotira, tasavvur, iroda) asoslarini o‘rganish zaruriyatini asoslab berdi, uning asosi so‘zlash qobiliyatini axloqiy estetik va diniy hislari, didaktikani o‘rganishga o‘tish mumknn. Sharq uyg‘onish davri mutafakkir ensiklopediyachisi Abu Nasr Farobiy (873-950). Pedagogikaning mustaqil fan sifatida ajralib chiqishiga qadar o‘z asarida ta’riflagan ediki, Inson tabiatning eng oliy mavjudoti, u atrof-muhitni har tomonlama idrok qilish mumkin. 15 Abdulla Avloniy (1878-1934) «Turkiy Guliston yohud ahloq» degan asarida turli Shaxs axloqiy hislatlarini tarbiyalashga katta e’tibor beradi. Uning asarini o‘zbek tilida yozilgan pedagogika bo‘yicha birinchi darslik deb hisoblash mumkin. Pedagogika mustaqil fan sifatida Y. A. Komenskiyning «Buyuk didaktika» (XVII asr) degan asaridan so‘ng ajralib chiqdi, unda didaktika prinsiplari va pedagogik jarayon qonuniyatlari aniq ta’riflangan. Ijtimoiy pedagogikada tarbiyaning tabiat bilan uyg‘un bo‘lishi prinsipiga amal qilib, quyidagi qoidalarga tayanishi lozim: - bolalar Yoshi xususiyatlarini e’tiborga olish; - bolalar xususiyatlarini e’tiborga olish; - me’yoridan chetga chiqish bilan bog‘liq bo‘lgan bolalarning individual xususiyatlarini e’tiborga olish; - bola Shaxsidagi ijobiy, kuchli tomonlariga tayanish; - bola tashabbuskorligini va mustaqilligini rivojlantirish. Madaniyat bilan uyg‘un bo‘lish prinsipi. Bu prinsip tarbiyaning tabiat bilan uyg‘un bo‘lishi prinsipining davomidir. Uning zaruriyati inson tabiati bilan shartlangan. Inson biologik mavjudot sifatida tug‘iladi, Shaxs bo‘lib esa bir avloddan ikkinchi avlodga Shaxs tarbiyasi va rivojlanishi jarayonida o‘tadigan o‘zini tutish ijtimoiy tajribani o‘zlashtirib ketishadi. Antik jamiyatdagi falsafachilar va pedagoglar Shaxs shakllanishi va madaniyat o‘rtasidagi chuqur bog‘liqlikni tahlil qilganlar. Shu narsaga Sharq uyg‘onish davri mutafakkirlari va ensiklopedayachilari bo‘lgan Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Navoiy ham o‘z asarlarida ham tayanganlar. Bunda ikkita muhim tezis belgilandi, Shaxs madaniyati orqali shakllanadi, har qanday madaniyat asosan boyligi esa insondir. O‘tmishi falsafachi va pedagoglari hisoblardiki, madaniyat yuqori axloqiy insonni shakllantirishning zaruriy va eng muhim omilidir. Madaniyat bilan uyg‘un bo‘lish prinsipi pedagogikada A. Disterverg (XIX asr) bilan ilgari surilgan. 16 U U hisoblardiki, tarbiya qilishda joy va vaqt shart-sharoitlarini ya’ni inson tug‘ilgan vaqt va joyini, bir so‘z bilan aytganda butun zamonaviy madaniyatni e’tiborga olishga zarur. Nazorat uchun savollar. 1. Ijtimoiy pedagogika alohida fan sifatida? 2. Ijtimoiy pedagogikaning asosiy prinsiplari o‘z ichiga nimalarni oladi? 3. Ijtimoiy pedagogik faoliyat deganda nimalarni tushunasiz? 4. Pedagogik sotsiologiya to‘g‘risida olimlarning qarashlari haqidagi fikringiz. Adabiyotlar ro’yxati. 1. Sh. Sodiqova. Maktabgacha pedagogika. T.: O‘qituvchi 2016y 2. J. Xasanboyev. Pedagogika.T., “Fan”, 2006 3. C.A. Kozlova. Doshkolnaya pedagogika. Moskva. “Prosvesheniye” 2000. 4. Sotsionalnaya pedagogika. / Kurs leksiy – M.: Vlados., 2000 5. L.M. Mardaxayev. Sotsionalnaya pedagogika Moskva, “Prosvesheniye”,2006 6. F.A.Mustafayeva, Sotsionalnaya pedagogika Moskva, “Prosvesheniye”, 2003. 7.A.V. Mudrik. Sotsionalnaya pedagogika Moskva, “Prosvesheniye”,2005 8.Y.V. Vasilkova, T.A. Vasilkova Sotsionalnaya pedagogika Moskva 2006 . 2-mavzu: Bolalik - insonning ijtimoiy hayot me’yorlarini egallay boshlash davri. Ijtimoiylashtirishning omillari (makro, mezo va mikro omillar) va mexanizmlari. Reja: 17 1.Bolalik - insonning ijtimoiy hayot me’yorlarini egallay boshlash davri. 2.Ijtimoiylashtirishning omillari (makro, mezo va mikro omillar) va mexanizmlari Tayanch so’z va iboralar: makro, mezo va mikro omillar, ijtimoiy hayot me’yorlari, mexanizmlari. Shaxs tarbiyasi va rivojlanishi pedagogika fanining muhim muammosi hisoblanadi. O‘sib va rivojlanib boruvchi inson tarbiya obyekti hisoblanadi. Insonning rivojlanishi butun hayoti davomida davom etadi. Bunda u turli o‘zgarishlarni jismoniy, ruhiy, miqdor va sifat o‘zgarishlarni o‘z boshidan kechiradi. Insonda bo‘ladigan jismoniy o‘zgarishlarga – bo‘yinning o‘sishi, vaznining og‘irlashib borishi, suyak va mushak tizimlarining ichki a’zolari va asab tizimining o‘zgarib borishi kiradi. Ruhiy o‘zgarishlari esa uning aqliy rivojiga aloqador bo‘ladi va insonda ruhiy sifatlarning shakllanib borishi, unda hayot uchun zarur bo‘lgan sotsial sifatlarni tarkib topishi hisoblanadi. Odam bolasining rivojlanishi – bu muhim jarayon hisoblanadi. Shaxsning kamol topishida va uning xulqiga ijtimoiy va biologik omillarning ta’sir kuchi hamisha bir xil bo‘lavermaydi. Shaxsning fazilatlarini to‘g‘ri aniqlash va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar doirasida, turli vaziyatlarda kuzatib ko‘rish lozim. Pedagogikada "Shaxs" tushunchasi "inson" tushunchasidan farqli o‘laroq, u insonning ijtimoiy xususiyatlarini anglatadi. Yangi jamiyat boshqa odamlar bilan muomalada bo‘lishi, munosabat o‘rnatish natijasida shakllanib boradigan sifatlarni bildiradi. Inson ruhiy xususiyatlarini rivojlanishi (aql, iroda, diqqat, harakat va hokazo), hayotda o‘z o‘rnini topa olishi, uning Vatan, xalqning ravnaqi yo‘lida og‘ishmay, e’tiqod bilan xizmat qilish, iymonli bo‘lishi, insonni Shaxs darajasiga ko‘taradi. Bunday sifatlarning ro‘yobga chiqishi tarbiyaga bog‘liq bo‘ladi. Fan faoliyatining bir sohasi u yangi obyektiv bilim va ko‘nikmalarni yaratadi. Inson rivojlanishi juda qiyin protsess. Rivojlanishi har qanday tirik organizmga shu jumladan insonga ham xosdir. Rivojlanish tashqi va ichki faktorlar ta’siri ostida bo‘ladi. Tashqi faktorlarga: Insonni o‘rab turgan tabiiy va ijtimoiy muhit kiradi. Bolalarda ma’lum Shaxsiy jihatlarni shakllashtirishga qaratilgan maqsadli yo‘naltirilgan faoliyat kiradi. Ichki faktorlar: biologik faktorlar kiradi. Inson rivojlanishga ta’sir qiladigan faktorlar boshqariladigan va boshqarilmaydigan bo‘ladi. 18 Bolaning rivojlanishi protsessida turli faoliyatlarga duch keladi: o‘yin, o‘qish, mehnat, sport va boshqalar, turli kishilar bilan muloqotda bo‘ladi ota-onasi, akaukasi, qarindoshlari do‘stlari va boshqalar bilan. Turli faoliyatlarda turli insonlar bilan muloqotga kirishish natijasida turli ijtimoiy ko‘nikmalar hosil bo‘la boshlaydi. Bolaning normal rivojlanishi uchun muloqotning ahamiyati juda kattadir. Bolaga global o‘y, ekologik faktorlar: suv, xavo ifloslanishi hozirgi kunga kelib ko‘r, soqov ya’ni nuqsonli bolalarning ko‘payishi kuzatilmoqda. Ekologik faktorlar natijasida tayanch apparat buzilishini, shizofreniya kon kasalliklari kabi kasalliklarga olib kelmoqda. Lekin bolani ijtimoiylashtirishda protsessida bularni hammasini hisobga olish kerak ijtimoiiy faktorlarga: Mikro faktorlar, makro faktorlar, mezon faktorlar kiradi. Bolaning rivojlanishida sotsiumning ahamiyati juda kattadir. Bolaga eng yaqin bo‘lgan sotsiumlar bular-oila turli xil guruhlar turli xil to‘garaklardir. Bola bir sotsiumdan ikkinchisiga o‘tib yurishi mumkin. U faqatgina bu sotsiumdan o‘ziga mos keladigan qulay sharoitni qidiradi va shu qidirish natijasida o‘ziga ijtimoiy malaka yetishtirib boradi, bu orttirgan malaka salbiy yoki ijobiy bo‘lishi mumkin. Bolaning sotsiumda rivojlanishiga ijtimoiy maqom Shaxsining ta’siri juda katta bo‘ladi. Ijtimoiy maqom tug‘ma, orttirilgan bo‘ladi. Tarbiya tarixiy vujudga kelgan ijtimoiy hodisa bo‘lib, keyin xulqni boshqarish va belgilash bir-birini talab etadigan va belgilaydigan tarkibiy qismlar - axloqiy ong, axloqiy faoliyat va axloqiy munosabatlarning murakkab yig‘indisidir. Tarbiya - Shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan pedagogik jarayon bo‘lib, tarbiyalanuvchilarning Shaxsiga muntazam va sistemali ta’sir etish imkoniyatini beradi. Tarbiya kishilik jamiyatning paydo bo‘lishi bilan vujudga keldi, taraqqiy etdi, jamiyatning o‘zgarishi bilan tarbiya ham o‘zgarib bordi. A. Avloniy tarbiya haqida gapirar ekan shunday degan edi: Tarbiya bizlar uchun, yo hayot, yo momot, yo najot, yo halokat, yo sadoqat, yo falokat masalasidir. Rasuli akrom Nabiyi muxtaram salloloxu alayxu vasallam : «Insonlarning qarami dinidadir, muruvvati aqlidandir, nasabi ahloqdandir, -demishlar». Ma’lumki inson butun umri mobaynida 19 o‘zgarib. rivojlanib boradi. Lekin bolalik, o‘smirlik va o‘spirinlik davridagi o‘sish nihoyatda kuchli kechadi. Bola mana shu yillar mobaynida ham jismoniy ham ruhiy jihatdan o‘sishi va o‘zgarishi tufayli Shaxs sifatida kamolga yetadi, bunda ular harakteriga singdirilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq ta’sir etishi natijasida bola jamiyat a’zosi sifatida kamol topib murakkab ijtimoiy munosabatlar jarayonida jamiyatda o‘ziga munosib o‘rin egallaydi. Shuning uchun ham L. I. Bojovich odam Shaxs bo‘lishi uchun u psixik jihatdan rivojlanishi, o‘zini bir butun inson deb his qilmog‘i o‘z xususiyat va sifatlari bilan boshqalardan farq qilmog‘i kerak degan edi. Har bir odam Shaxs sifatida turlicha namoyon bo‘ladi. Bir odam boshqasidan o‘zini mijozi fe’l-atvori, qobiliyati, aqliy rivojlanishga darajasi, ehtiyoj va ko‘rsatishlari bilan farq qiladi. Bular odamning Shaxsiy, ruhiy xususiyatlari bo‘lib, ana shu xususiyatlarining rivojlanishi ta’lim-tarbiya cho‘qqisiga erishgandan so‘ng, inson Shaxs sifatida o‘zini namoyon qila olishi mumkin. Ayni vaqtda odam atrof muhitda ro‘y berayotgan voqea va hodisalarga nisbatan o‘z nuqtai nazarga ham ega bo‘lmog‘i kerak. Bu ham Shaxsni birini ikkinchisidan farqlantiradigan belgilardir. Shaxs ijtimoiy munosabatlarda ham namoyon bo‘ladi. Aniqrog‘i har bir odamning mehnatga, kishilarga, jamiyatga nisbatan munosabati ham turlicha ifodalanadi. Shaxsning axloqiy va faollik darajasiga xos sifatlari ham uni boshqalardan ajratib turadi. Shaxs xaqida gapirilganda, tabiiy holatda shunday savol tug‘iladi. Har qanday odam Shaxs bo‘la oladimi? Shaxs bo‘lishi uchun nimalar qilish kerak? Bu savolga shunday javob berish mumkin. Insonning sotsial mavjudot sifatida Shaxsga aylanishi uchun eng avvalo, ijtimoiy hayot tartiblari va yaxshi tarbiya kerak bo‘ladi. Ana shunday omillar ta’siri ostida inson rivojlanadi va Shaxsga aylanadi. Pedagogika sohasida tadqiqot olib boruvchi olimlarning ko‘p yillik izlanish natijalari asosida insonning rivojlanishiga quyidagicha ta’rif berishadi: Oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga, eski sifatlardan yaxshi holatga o‘tish, yangilanish yangining paydo bo‘lishi va eskining o‘lib borishi, miqdor o‘zgarishning sifat o‘zgarishga olib keluvchi murakkab harakat jarayoni deb qaraydilar. Zero, hayot qonunlarining ko‘rsatishicha ham rivojlanishning asosiy manbai qaramakarshiliklar o‘rtasidagi kurashdan iboratdir. Insonning munosabatlar doirasiga nafaqat o‘zga kishilar bilan aloqasi, balki tabiatga, jamiyatga, hayotga, mehnatta bo‘lgan munosabatlari ham kiradi. Mana shunday munosabatlar asnosida inson o‘zining qobiliyatlarini, aqlini, farosatini namoyon qila boshlaydi. Bu bilan u o‘z haqidagi Vataniga, umuman butun borliqdagi munosabatini ifodalaydi. Tabiiyki, bu fazilatlar faqat tarbiyaning mahsuli bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun ham inson rivojlanishini unga singdirilgan tarbiyaning natijasi deb qarash mumkin. Shaxsini rivojlantirish vazifasini to‘g‘ri hal qilish uchun avvalo uning xalqiga ta’sir etuvchi omillarning tabiatini, Shaxsning Shaxsiy xususiyatini yaxshi o‘rganmoq lozim. Buning uchun turli munosabatlar doirasiga qo‘yib kuzatish darkor. Ana shundagina 20 Shaxsning ijtimoiy xulqi ma’naviy qiyofasi, insoniy fazilatlar ro‘yobga chiqadi. «Har bir inson, degan edi Farobiy: o‘z tabiati bilan shunday tuzilganki, u yashash va yuksak yetuklikka erishmoq uchun ko‘p narsalarga muhtoj bo‘ladi, u bir o‘zi bunday narsalarni qo‘lga kirita olmaydi va ularga ega bo‘lish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tug‘iladi. Shu sababli odam yashash uchun zarur bo‘lgan narsalarni bir-birlariga yetkazib beruvchi va o‘zaro yordamlashuvchi ko‘p insonlarning birlashuvi orqaligina o‘z tabiati bo‘yicha intilgan yetuklikka erishuv mumkin. Tarbiyachining bolaga singdirishi lozim bo‘lgan tarbiya samarali ta’sir etishi uchun uning o‘sish va rivojlanish qonuniyatlarini yaxshi bilish, Shaxsiy xususiyatlarini hisobga olishi muhim shartlardan biridir. Bolalarga Shaxsiy farqni ularning ruhiy holatining turlicha namoyon bo‘lishini, xulqi va qarashlaridagi farqni qaysi omil belgilaydi degan tabiiy savol tug‘iladi. Demak, inson rivojlanishda biologik omilmi, ijtimoiy omilmi yoki tarbiya omilimi qaysi, biri yetakchi rol o‘ynaydi degan savolga javob berish lozimday ko‘rinadi. Bu savolga turli tarixiy davrlarda turlicha yondoshib, javoblar berilgan. Xozirgi kunda ham bu masalaga turli nuqtai nazarlar bildirilmokda. Ochikrog‘i, fanda odamning Shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va sotsial omillarning ta’siri o‘rtasidagi munosabatni belgilash borasiga munozara ko‘p asrlardan beri davom etib kelmoqda. Ko‘p asrlik mazkur munozara zamirida ikki bir-biriga qarama-qarshi nuqtai nazar vujudga kelgan. Ulardan biri odam bolasining Shaxs sifatida rivojlanishida tabiiy-biologik omillar hal qiluvchi rol o‘ynaydi desa, ikkinchi toifa olimlar esa ijtimoiy voqealar tarbiyaning muhim omil ekanligini ta’kidlaylilar. Birinchi guruh olimlarining fikricha odam bolasining rivojlanishi tug‘ma imkoniyatlarga bog‘liq bo‘lib, rivojlanish esa o‘sish va tabiiy tug‘ma xususiyatlarning miqdoriy o‘zgarishlaridan iborat ekan. Demak, bolaga ona ajdodi avlodajdodlaridan tug‘ma o‘tgan xususiyatlargina rivojlanadi, degan tushuncha kelib chiqadi. Bu nuqtai nazar namoyondalari tarbiyaning rolini cheklab rivojlanishning inkor etadilar. Bunday ilmiy faraz fanda biologik yo‘nalish deb ataladi. Bu yo‘nalishning dastlabki namoyondalari qadimgi Yunon olim va faylasuflari Aristotel, Platon, Suqrot va Demokratlarning pedagogik qarashlarida o‘z aksini topib, ular odamlar azaldan biri ikkinchisi ustidan hukmron bo‘lishga, biri kambag‘al, biri boy bo‘lib yashashga va bunda itoat etib, bu ollohning irodasi deb sabr-toqat qilishga da’vat etilgan. Taqdir, tole har kimning hayotdagi o‘rnini belgilab bergan. Rizq-ro‘zini, umrini o‘lchab bergan. Shu jumladan insonning kelajakda qanday inson bo‘lishi ham ularning nasliy sifatlariga ko‘p jihatdan bog‘liq deb ko‘rsatganlar. Aytish joizki, xuddi shunga yaqin nuqtai-nazarni XVII asr falsafasida vujudga kelgan «preforizm» oqimi namoyondalarining fikrlarida ham uchratish mumkin. Ular odam bolasiga ona pushtidan qanday sifatlar o‘tgan bo‘lsa, faqat shu sifatlargina shakllanadi deb ijtimoiy muhit va tarbiyaning rolini chegaralab qo‘yishadi. Inson Shaxsi va uning 21 xulq-atvorning rivojlanishiga naslning rolini yuksak baholagan yana bir oqim «bixeviorizm» bo‘lib, u XX asrning boshlarida keng tarqaldi. Bu oqimning ko‘zga ko‘ringan yirik namoyondalari Eduard Trondayk bixeviorizm ta’limotiga asoslanib, odamning xulq-atvori mexanik stimullari organizmda bevosita tug‘diradiga ko‘plab qilinadigan mexanik mashqlar bilan mustahkamlanadigan sof tashqi reaksiyalardan iboratdir, deydi. Uning fikricha, Shaxsning barcha xususiyatlari, shu jumladan ong va aqliy qobiliyat ham nasldan naslga o‘tadi, go‘yo odamning «ko‘zi, tishlari va barmoqlari kabi aqliy qobiliyati tabiatan berilgandir. Inson «genlar batareyasi» bo‘lib, ular nasldan-naslga tug‘ma o‘tib boradi va Shaxsning rivojlanishini ham, uning kelajagini ham shular belgilaydi, deydi. Amerikaning «progmatik» pedagogikasining atoqli vakili D.Dyui va uning nazariyasining davomchisi A.Kombslar ham Shaxs rivojlanishini biologik omil deb izohlaydilar. Ular rivojlanishni faqat miqdoriy o‘zgarishdan iborat deb ko‘rsatadilar. Odam nima bilan tug‘ilgan bo‘lsa, tarbiya jarayonida bu sifatlar va xususiyatlar o‘sib boradi. Tarbiya tashqaridan kiritilgan narsa emas, odam bilan dunyoga kelgan xususiyat va qobiliyatni o‘zgartiradi» - deydi D.Dyui. Darhaqiqat, pedagogika fani odam bolasining Shaxs sifatida rivojlanib. taraqqiy etib borishini o‘ta murakkab va qarama-qarshi jarayon deb biladi. Uning Shaxs sifatida shakllanishida nasl ham (biologik omil), ijtimoiy muhit ham (bola yashaydigan sharoit), tarbiya ham o‘z holi va o‘z o‘rni bilan muhim rol o‘ynaydi. Bu har uchala omilning qaysi biri yetakchi ekanligini pedagogika fani asrlar mobaynila avlod-ajdodlarimiz to‘plagan tajribalarga suyangan holda ilmiy nuqtai nazardan isbotlab berishga harakat qiladi. Shaxs ma’lum ijimoiy tuzilgan mahsuli. Uning mohiyatini ijimoiy munosabatlarning tashkil etadi. U yashayotgan jamiyatdagi konkret tarixiy sharoit belgilaydi. Shaxsning hayotiy faoliyatida sodir bo‘ladigan ijtimoiy muhit unga ham ijobiy ham salbiy ko‘rsatishi mumkin. Zero, odam ota-bobolar tajribasini o‘rganadi, Shaxs sifatida rivojlanib boradi, o‘rgangan tajribalarni takomillashtiradi. Natijada ularni o‘z faoliyatida qo‘llaydilar. Ana shu yashayotgan sharoit va mehnat qilayotgan sharoit unga bo‘layotgan tarbiyaviy ta’sir va faoliyat jarayonidagi aktivlik tufayli Shaxsiy xususiyatlar vujudga keladi. Demak, odam Shaxsining jamiyatdagi rivojlanishi tabiat, muhit va insoning o‘zi o‘rtasidagi murakkab aloqa ta’siri ostida ro‘y beradi, inson ularga aktiv ta’sir etadi va shu yo‘l bilan hayotini o‘z tabiatini o‘zgartiradi. Pedagogik va psixologik oqimlar Shaxsning rivojlanishida irsiyatning roliga katta ahamiyat berish bilan birga muhit va tarbiyaning roliga ham yuksak baxho berishadi. Zotan, Shaxsning kamolga yetishida irsiyat va biologik omillarning rolini inkor etish aslo mumkin emas, lekin bolalarga o‘zgarmas xususiyatlargina o‘tadi deb tushunmaslik o‘zgaruvchan xususiyatlar ham unutmaslik kerak. Tarixiy taraqqiyot jarayonida odamning anatomik belgilari, o‘zgarishlari avloddan-avlodga mustahkamlanib borishi nasldan-naslga o‘tishi mumkin. Ayni vaqtda, odam 22 bolasiga xos xususiyatlar ham irsiyat yo‘li bilan o‘tadi, ammo bu xususiyatlarning rivojlanishi uchun ular insonlar orasida yashashi, aloqa qilishi muhim rol o‘ynashini unutmaslik lozim. Agar bolada tug‘ma layoqatlar bo‘lsayu, lekin, uni o‘stirishga yordam beradigan ijtimoiy, oilaviy va tarbiya muhiti bo‘lmas ekan inson bo‘lib tug‘ilishning hojati ham yo‘qdir. Madomiki shunday ekan, demak, bola o‘z layoqatiga mos sharoitlarda o‘sib zarur faoliyat bilan shug‘ullansa, layoqat yerga ko‘rinib, rivojlanishi, aksincha, zarur sharoit bo‘lmasa bor qobiliyat ham yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. Mana shunday nuqtai nazar inson layoqatining namoyon bo‘lishi va qobiliyat sifatida rivojlanishi to‘la-to‘kis hayot sharoitiga bog‘liq. ekanligini ko‘rsatadi. Odam bolasidagi qobiliyat kurtaklarining rivojlanishi. avvalo ijtimoiy muhitga bog‘liq ekan. Yana shu narsani ham aytib o‘tish kerakki, sharoit qulay va noqulay bo‘lishi ham mumkin. Butun jahonga ma’lum va mashxur O‘rta Osiyoning buyuk allomalari onalaridan biri tabib, biri shoir, biri xandasa. biri muxandis, biri faylasuf bo‘lib tug‘ilmagan, balki ularning yashab turgan davri, ijtimoiy muhiti, qolaversa oila muhiti ularning mana shunday insonlar bo‘lib yetishishlarida asosiy turtki bo‘lgan, ular yashab turgan hayotning ma’nosi, ideal va voqelik, axloqiy xaqiqat burch va borliq, axloqiy hayotda obyektivlik va subyektivlikning o‘zaro munosabati, bilish va qadr-qimmat singari axloqiy sifatlarning o‘ta shakllanganligi ham bu kabi insonlarni yetishib chiqishida asosiy turtki bo‘ladi. O‘sha davrda insonparvarlik g‘oyalari qadr-qimmati, insoniylik yangi va yuksak bosqichga ko‘tarilgan edi. Shuning uchun ham Mirzo Bedil haqli ravishda tarbiyada inson qadr-qimmatining buyukligi haqida gapirib shunday deydi; - «Xazrati insonnnng hurmatextiromga sazovor ekanligini tan olmagan har kim mal’undir». Darhaqiqat bunday insonlar qadriyatlarimiz dahlsiz bo‘lishi imom Buxoriy, Farobiy, Ahmad Yassaviy, Yusuf Xos Hojib, So‘fi Olloyor, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Umar Xayyom, Sa’diy Sheroziy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Mirzo Ulug‘bek, Mirzo Bedil, Ahmad Donish va boshqa ko‘pgina mutafakkirlarning ta’lim-tarbiya va ma’rifat haqidagi g‘oyalaridan keng foydalanish va ularning didaktik qarashlarini pedagogika fanining rivolanishida metodik asos qilib olish bugungi kun talabidagi Yoshlarni tarbiyalashda muhim omil bo‘lib hisoblanadi Individning sotsiumga kirishi murakkab jarayon hisoblanadi. Bir tomondan, individga hamjamiyatlar a’zosi sifatida faoliyat ko‘rsatish imkonini beradigan muayyan qadriyatlar tizimini (normalar, namunalar, bilimlar, tasavvurlarni) o‘zlashtirib olishni o‘z ichiga oladi. Ikkinchi tomandan, Shaxsning o‘z ijtimoiy tajribasini orttirishi va o‘zini faol qaror toptirishini o‘z ichiga oladi. Ijtimoiylashuvining samaradorligini (odamning ijtimoiy jarayonlarga to‘lato‘kis qo‘shilganligini) bildiruvchi eng muhim ko‘rsatkichlar ijtimoiy faollik va harakatchanlikdir. Ijtimoiy faollik – Shaxsning ijtimoiy jarayonlarda ongli ravishda qatnashishi, ularga ta’sir ko‘rsatish imkoniyatining muvjudligidir. Totalitar tizim 23 sharoitida ijtimoiy tizimning har qanday joyida odam ijtimoiy jarayonlarga ta’sir ko‘rsata olmas, ularni o‘zgartirish yo‘lida ijtimoiy faollik ko‘rsata olmas edi. Bu hol odamning jamiyatdagi o‘z o‘rnini belgilab olishi jarayoni ko‘pincha uning real istaklari va intellektual qobiliyatlariga bog‘liq bo‘lmasligiga olib borar edi. Binobarin, Shaxsning sotsial roli uning ijtimoiy jarayonlar hamda ularni o‘zgartirish imkoniyatlari haqidagi tasavvurlariga adekvat emas edi. Jamiyat hayoti markazlashtirilgan bir sharoitda Shaxsning ijtimoiy harakatchanligi ham, ya’ni jamiyatdagi o‘z mavqeini istaklari va qobiliyatlariga muvofiq o‘zgartirish imkoniyati juda kam edi. Odamning hayotdagi o‘z o‘rni haqidagi tasavvuri bilan real mavqei o‘rtasida farq bo‘lgan bir sharoitda ijtimoiy maqomni Shaxsiy talablar, qobiliyatlar va qadriyat yo‘nalishlariga muvofiq o‘zgartirish mumkin emas edi. Ijtimoiylashuv omillari. Ijtimoiylashuv bolalar, o’smirlar, Yoshlarlarning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi ko’p sonli shart-sharoitlar bilan o’zaro munosabatida yuzaga keladi. Insonga ta’sir qiluvchi bu sharoitlar omil deyiladi. Aslida ularning hammasi ham aniqlanmagan. O’rganilgan omillar haqida bilimlar yetarli emas. Ijtimoiylashuvning omillari 4 guruhga bo’linadi; 1.Megaomillar (mega-eng katta)-kosmos, planeta, dunyo, shuningdek bularga demografik, ijtimoiy siyosiy, ekologik, planetar jarayonlarni ham kiritsa bo’ladi. Ular boshqa omil guruhlari orqali yerning barcha aholisining ijtimoiylashuviga ta’sir ko’rsatadi. 2.Makroomillar (makro-katta)-davlat, xalq, jamiyat. Bu omillar muayyan hududda yashovchi aholi ijtimoiylashuviga ta’sir qiladi. 3.Mezoomillar (mezo-o’rta)-hudud va yashash joyi ommaviy aloqa tarmoqlari, auditoriya, u yoki bu submadaniyatga tegishliligiga ko’ra ajratilgan guruhlarning ijtimoiylashuvi shart-sharoitlari. Mezoomillar etnik qurilmalarni shakllantirish jarayoniga, mintaqaviy sharoitlarga, shu hududning OAVlariga ta’sir qiladi. 4.Ijtimoiylashuvga mezoomillar mikroomillar orqali ta’sir qiladi. Mikro omillarga muayyan Shaxslarga ta’sir qiluvchi omillar-oila, qo’shnilar, tengdoshlar guruhlari, tarbiya muassasalari, turli ijtimoiy, diniy, davlat, xususiy tashkilotlar kiradi. Shaxs tug’ilganidan boshlab rivojlanadigan muhit sotsium yoki mikrosotsium deyiladi. Tashqi ijtimoiy omillardan tashqari ichki biologik omillar ham mavjud. Ularni bir-biridan mustaqil o’rganishning iloji yo’q. Zamonaviy ilmiy nazariyalarda Shaxs rivojlanishining asosiy omillari sifatida biologik va ijtimoiy omillarajratib ko’rsatiladi. Biologik omillar .Biologik irsiyat insonni inson qiluvchi umumiy jihatlarini aniqlaydi. Irsiyat deganda ota-onalardan bolalarga turli belgi, o’xshashlik, xususiyatlarning o’tishi tushuniladi. Irsiyatga ko’ra bolaga ota-onasidan inson organizmi, asab tizimi, miya va xis tuyg’u organlari, shuningdek, qomat tuzilishi, soch, teri rangi o’tadi. Bular insonni boshqa insonlardan ajratib turuvchi tashqi omillar hisoblanadi. SHuningdek irsiyat bo’yicha nerv faoliyatini rivojlantiradigan 24 nerv xusuiyatlari ham o’tishi mumkin. Irsiyat bolaning tabiiy xususiyatlari asosida biror bir faoliyat sohasida muayyan qobiliyatlarining shakllanishini ko’zda tutadi. Psixologik ma’lumotlarga ko’ra qobiliyat insonning tabiiy xususiyati bo’la olmaydi. Bola qobiliyatlarining namoyon bo’lishi uning hayot, talim-tarbiya jarayonlariga bog’liq. Ota-onadan bolaga o’tuvchi bir qator kasalliklar mavjud-qon kasalligi, shizofreniya, epilepsiya, daun kasalligi va boshqalar. Bu kasalliklarni ginetika o’rganadi. Hozirgi paytda bola rivojlanishiga ekologik muhit, atmosferaning buzilishi kabi tashqi omillar ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Buning natijasida jismoniy nuqsonli bo’lib tug’ilayogan bolalar soni ko’paymoqda. Bunday bolalarning muomalaga kirishishi va faoliyat yuritishi nihoyatda og’ir kechadi. SHuning uchun ularga o’qitishning yangi metodlari joriy qilinmoqda va bu metodlar ularning aqliy rivojlanishga erishishlariga yordam beradi. Jismoniy nuqsonli bolalar bilan maxsus pedagoglar shug’ullanishadi. Bu bolalar o’z tengqurlari bilan muomalaga kirishganlarida jiddiy muammolarga duch kelishadi. Bu esa ularning jamiyatga integratsiyalashuvlarini qiyinlashtiradi. SHuning uchun bunday bolalar bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borishning asosiy maqsadi bolaga tashqi olam bilan aloqa qilish kanallarini ochishdir. Ijtimoiy omillar. Insonning biologik mavjudotdan ijtimoiy sub’ektga aylanishi, uning ijtimoiylashuvi, jamiyatga integratsiyasi natijasida sodir bo’ladi. Bu jarayon Shaxsning ijtimoiy ahamiyatga ega xislatlari asosida shakllanadigan qadriyat, ijtimoiy norma, xulq-atvor namunasi orqali amalga oshadi. Ijtimoiylashuv insonning butun hayoti davomida kechadigan ko’p qirrali jarayondir. U ayniqsa bolalik va Yoshlik davrida nihoyatda jadallik bilan kechadi. Chunki aynan bolalikda asosiy ijtimoiy me’yorlar o’zlashtiriladi. Bola ijtimoiylashuvida sotsium muhim ahamiyatga ega. Bu ijtimoiy muhitni bola asta-sekinlik bilan o’zlashtiradi. Agar bola tug’ilgandan keyin asosan oilada rivojlansa, uning keyingi rivojlanishi yangi va yangi muhitlar-maktabgacha ta’lim muassasalari, maktab, maktabdan tashqari tarbiya muassasalari, turli ko’ngilochar maskanlarda kechadi. Yosh ulg’aygan sari ijtimoiy muhit “hududi” kengayib boradi. Bola qanchalik ko’p muhitlarni o’zlashtirsa, u shunchalik keng doira hududini egallashga harakat qiladi. Bola doimo o’zi uchun qulay bo’lgan uni yaxshi tushunadigan, unga hurmat bilan munosabatda bo’ladigan muhitni izlashga urinadi. SHuning uchun u bir muhitdan boshqa muhitga ko’chib yuradi. Muhit bolaning shakllantirishida, uning ijtimoiy tajriba to’plashida ijtimoiylashuv jarayoni uchun muhim ahamiyatga ega. Muhit tushunchasi turli fan vakillari-sotsiologlar, psixologlar, pedagoglarning o’rganish ob’ekti hisoblanadi. Ular muhitning bunyodkorlik salohiyati va bola shakllanishi, rivojlanishidagi ta’sirini o’rgandilar. Ijtimoiylashuv jarayonida muhitning o’rni Ijtimoiy pedagogikada jamiyat, ijtimoiy muhit avvalambor bolaning yangi muhitlarga integratsiyalashuvi nuqtai nazaridan o’rganiladi. SHu nuqtai nazardan inson va unga ta’sir qiluvchi tashqi omillarning jamiyatdagi o’zaro munosabati hamkorlik xarakteriga ega ekanligi muhimdir. Muhit-inson kirishishi, o’zini qulay sezishi uchun joylashuvinigina 25 yetarli bilishi lozim bo’lgan ko’cha, uy va boshqa narsalar emas. Balki, muhit bu alohida o’zaro munosabatlar tizimi va qoidalari bilan xarakterlanadigan inson jamoalari hamdir. SHuning uchun inson muhitga yangilik kiritadi, muayyan darajada ta’sir qiladi hamda o’zgartiradi va o’z o’rnida muhit ham inson oldiga o’z talablarini qo’yadi. U insonni, uning xatti-harakatlarini qabul qilishi ham, inkor qilishi ham mumkin. Muhitning insonga munosabatini insonning yurish-turishi, uning talablariga qanchalik javob berishiga qarab aniqlasa bo’ladi. Insonning xulqatvori uning jamiyatda tutgan o’rni bilan belgilanadi. Inson jamiyatda bir vaqtning o’zida bir qancha mavqe’larni egallashi mumkin. Masalan, ayol ham rafiqa, ham ona, ham ustoz mavqe’larini egallashi mumkin. Har bir mavqe’ insonga muayyan talablarni qo’yadi va shu bilan birga unga bir qancha huquqlarni beradi. Insonning jamiyatdagi muayyan huquq va majburiyatlar bilan xarakterlanadigan mavqe’i ijtimoiy maqom deyiladi. Insonda tug’ma maqomlar bo’lishi mumkin. Insonning ijtimoiy maqomiga millati, tug’ilgan joyi, familiyasi va boshqa omillar ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bunday maqomlarga odatda tug’ma maqom deyiladi. Boshqalari esa inson jamiyatda nimalarga mustaqil erishganligiga qarab belgilanadi. Masalan, ijtimoiy pedagog maqomiga shu sohadagi kasb tayyorlovchi o’quv muassasasida ta’lim olgan va bu soha bo’yicha diplomga ega bo’lgan Shaxs erishishi mumkin. YUqoridagi maqomni qo’lga kiritilgan maqom desak adashmagan bo’lamiz. Maqom insonning jamiyatdagi xulq-atvorini muayyan vaziyatlarda o’zini shu maqomdagilar holatiga ko’ra belgilaydi. Atrofdagilar u Shaxsdan nima kutishlari xam muximdir. Shuning uchun inson maqomi bilan belgilanadigan xulq-atvor ijtimoiy rol deyiladi. Turli ijtimoiy rollarni o’zlashtirish Shaxs ijtimoiylashuvi jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Uning murakkabligi jihati shundaki, jamiyatda faqat jamiyat tomonidan ma’qullanadigan maqomlar bo’lmasdan ijtimoiy norma va qadriyatlarga mos kelmaydigan maqomlar ham mavjud. SHuning uchun bola shakllanishi va rivojlanishi jarayonida ham ijobiy ham salbiy rollarni o’zlashtirishi mumkin. Pozitiv rollarga avvalo oila a’zosining rolini kiritsak bo’ladi. Oilada bola bunday rollarning bir nechtasini o’zlashtiradi: o’g’il yoki qiz, aka yoki opa, jiyan, nabira, shuningdek bobokalonlari bilan ham tanishishi mumkin. Bola o’z rivojlanishi davomida o’zlashtiradigan yana bir muhim roli bu jamoa a’zosi rolidir. Bolalar bog’chasi va maktabda sport to’garagida tengqurlari bilan muomala qilganda bola jamoa a’zosi, o’rtoq, do’st, o’quvchi, yetakchi kabi rollarni o’zlashtiradi. Har bir inson iste’molchi rolini bajaradi. Chunki u hayoti mobaynida zarur bo’lgan narsalarga doim ehtiyoj sezadi. Bular: ovqat, kiyim-kechak, kitob va boshqalar. Jamiyat insonga taqdim etgan xizmatlardan oqilona foydalana olishni bola Yoshligidayoq o’zlashtirishi lozim. Yana bir muhim ijtimoiy rol-o’z V atani fuqarosi bo’lish, uni sevish, u bilan fahrlanish, vatanparvar bo’lish bilan bog’liqdir. Shu bilan birga bola o’zlashtirishi mumkin bo’lgan boshqa rollar ham bor. Masalan, mutaxassis roli. Uni bola maktab, litsey yoki boshlang’ich kasbiy bilim yurtlarida o’zlashtiradi. Salbiy rollarga daydi rolini misol qilsak bo’ladi. Katta shaharlar ko’chalarida, magazin, bozor, jamoa transportlarida tilanchi bolalarni ham 26 uchratishimiz mumkin. Ular bu rollarga ko’nikishgan. O’tgan-qaytganlardan mohirlik bilan pul undirib olishadi. Ular orasida o’g’irlik bilan shug’ullanadiganlari ham uchraydi. Ba’zi hollarda bo’lsa, ularni bu ishga kattalar undashadi. Bolaning xulq-atvor mexanizmlarini o’zlashtirishi unga ijtimoiy munosabatlarga muvaffaqqiyatli moslashuvini ta’minlaydi. ijtimoiy moslashuv deganda Shaxsning ijtimoiy muhit sharoitlariga ko’nikishi tushuniladi. Ijtimoiy moslashuv bolaning muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvining sharti va natijasi hisoblanadi. Bu asosan uch yo’nalishda olib boriladi: faoliyat, muomala va anglash. Faoliyat sohasida bolada faoliyat turlarining kengayishi, faoliyatning zaruriy shakl va vositalarini qo’lga kiritishi, muomala sohasida muomala doirasining kengayishi, uning mazmunining chuqurlashishi, jamiyatda qabul qilingan xulq-atvor me’yorlarini o’zlashtirish sodir bo’ladi. Anglash sohasida o’z “men”i obrazini shakllantirish, o’zining ijtimoiy mansublik va ijtimoiy o’rnini anglash ro’y beradi. Bu jarayonlarning barchasini tarbiya tartibga soladi. Nazorat savollari 1.Nima uchun tarbiyachi bolaning o‘sish va rivojlanish qonuniyatlarini yaxshi bilishi lozim? 2. Tarbiya qachon vujudga keldi? 3.Tarbiya haqida mutaffakkirlarning fikrlarini izohlang. 4.Ijtimoiylashtirishning omillari (makro, mezo va mikro omillar) va mexanizmlarini ta’riflang. 5. Tashqi va ichki omillarning ijobiy va salbiy ta’sirini bugungi kunda qanday ko’rinishlari mavjud? Adabiyotlar ro’yxati. 1. Sh. Sodiqova. Maktabgacha pedagogika. T.: O‘qituvchi 2016y 2. J. Xasanboyev. Pedagogika.T., “Fan”, 2006 3. C.A. Kozlova. Doshkolnaya pedagogika. Moskva. “Prosvesheniye” 2000. 4. Sotsionalnaya pedagogika. / Kurs leksiy – M.: Vlados., 2000 5. L.M. Mardaxayev. Sotsionalnaya pedagogika Moskva, “Prosvesheniye”,2006 6. F.A.Mustafayeva, Sotsionalnaya pedagogika Moskva, “Prosvesheniye”, 2003. 7.A.V. Mudrik. Sotsionalnaya pedagogika Moskva, “Prosvesheniye”,2005 8.Y.V. Vasilkova, T.A. Vasilkova Sotsionalnaya pedagogika Moskva 2006 . 27 3-mavzu: Ijtimoiy pedagogika fan sifatida. Ijtimoiy pedagogika ta’rifi, tuzilishi va vazifalari. Ijtimoiy tarbiya (kcng va tor ma’noda) tushunchasi. Ijtimoiy tarbiyada mahallaning o‘rni. Reja: 1. Ijtimoiy pedagogika ta’rifi, tuzilishi va vazifalari. Ijtimoiy tarbiya (kcng va tor ma’noda) tushunchasi. 2. Ijtimoiy tarbiyada mahallaning o‘rni. Tayanch so’z va iboralar: ijtimоiy pеdаgоgikа tushunchаsi, tаbаqаlаshuv vа iхtisоslаshuv jаrаyoni, tаrbiyalаsh qоnuniyatlаri ijtimоiylаshtirish qоnuniyatlаri Ijtimоiy pеdаgоgikа tushunchаsining mоhiyati. Ijtimоiy pеdаgоgikаning fаn sifаtidаgi tа’rifi bir qаtоr bахs-munоzаrаlаrgа sаbаb bo’lmоqdа. Yaхshi mа’lumki, hаr qаndаy fаn bilim sоhаsi sifаtidа nаzаriya vа аmаliyotning birligi sifаtidа fаоliyat yuritаdi. Bu ikki sоhа dоimо bir-birini to’ldirib kеlаdi vа vоqеlikning mukаmmаllаshuvigа o’z tа’sirini ko’rsаtаdi. Dеmаk, biz ijtimоiy pеdаgоgikаni hаm fаn vа аmаliy fаоliyat sоhаsi sifаtidа o’rgаnishimiz lоzim. Bundаn tаshqаri ijtimоiy pеdаgоgikа ko’pginа bоshqа fаnlаr (fаlsаfа, mаtеmаtikа, biоlоgiya) kаbi o’quv fаni bo’lib hаm хizmаt qilishi mumkin. O’zbеkistоn tаriхiy pеdаgоgik аn’аnаlаrgа egа dаvlаtdir. Shаrq mutаfаkkirlаri vа diniy аrbоblаrining аsаrlаridа ijtimоiy pеdаgоgikа fаnining rivоjlаnishigа аsоs bo’lаdigаn g’оyalаr mаvjuddir. XIX аsrdа o’zbеk mа’rifаtpаrvаrlаri, XX аsrdаgi nоvаtоr pеdаgоglаrining ijtimоiy tаrbiya sоhаsidаgi fаоliyati ijtimоiy pеdаgоgikа uchun bоy mаtеriаllаr mаnbаi hisоdlаnаdi. Birоq mа’lum bir dаvrdа ijtimоiy pеdаgоgikаning MDH hududidаgi tаdrijiy rivоjlаnishi to’хtаtib qoyildi. Ijtimоiy pеdаgоgikаning tiklаnishi fаqаtginа XX аsrning 90yillаridа roy bеrа bоshlаdi. Uning qаytа “tug’ilishi” ijtimоiy pеdаgоglаrni hоzirgi shаrоitdаgi аmаliy fаоliyatlаridа ijtimоiy pеdаgоgikа fаnining yutuqlаridаn fоydаlаnish zаruriyati tug’ilgаni bilаn izоhlаnаdi. Bu еrdа dаvlаt vа jаmiyatning fаоliyat yuritishining yangi tаmоyillаri-bоzоr iqtisоdiyoti, rаqоbаt, byudjеtdаn pul аjrаtishni ko’pаytirish yoki kаmаytirish, dunyo hаmjаmiyatigа kirish, iqtisоdiy hоlаtning bаrqаrоrligi nаzаrdа tutilmоqdа. Shu bilаn birgа ijtimоiy hаyotni dеmоkrаtiyalаshtirish, jаhоn hаmjаmiyatigа kirish аhоlining kаm tа’minlаngаn qаtlаmlаrigа e’tibоrni yanаdа kuchаytirishni tаlаb qilаdi. Birоq ijtimоiy pеdаgоgikа sоhаsidаgi mаvjud nаzаriya vа аmаliyotning tizimlаshtirilmаgаni bu ikki sоhа birbiridаn аlоhidа rаvishdа rivоjlаnishigа sаbаb bo’ldi vа ijtimоiy pеdаgоgikаning fаn sifаtidа shаkllаnishigа tа’sirini ko’rsаtdi. Nаtijаdа bugundа ilmning bu sоhаsini to’liq qаmrаb оluvchi tа’rifni 66 bаrish аnchа murаkkаb hisоblаnаdi, аmmо Rоssiyalik qаtоr оlimlаr ijtimоiy pеdаgоgikаgа tа’rif bеrishgа hаrаkаt qilаdilаr. Mаsаlаn, Y.V.Vаsilkоvа bu fаnni “аlоhidа shахs yoki guruhni tаrbiyalаsh, o’qitish 28 nаzаriyasi vа аmаliyotidir” dеb tа’kidlаydi. А.V.Mudrikning fikrichа, “Ijtimоiy pеdаgоgikа - bаrchа Yosh vа ijtimоiy guruhlаr ijtimоiy tаrbiyasini o’rgаnuvchi pеdаgоgikа”dir. V.D.Sеmеnоv “Ijtimоiy pеdаgоgikа yoki muhit pеdаgоgikаsi”ni mа’lum yutuqlаrni birlаshtiruvchi vа ulаrni ijtimоiy tаrbiya jаrаyonidа аmаlgа оshirаdigаn fаn, dеb hisоblаydi. I.P.Pоdlаsiyning “Pеdаgоgikа” dаrsligidа quyidаgichа tа’rif mаvjud: “Ijtimоiy pеdаgоgikа - ijtimоiy muhitning shахsni shаkllаntirishgа vа ijtimоiy tаrbiya muаmmоlаrigа tа’siri qоnuniyatlаrini o’rgаnuvchi fаndir”. M.А.Gаlаguzоvа ijtimоiy pеdаgоgikаgа uning оb’еkti vа prеdmеtini аniqlаsh оrqаli tа’rif bеrmоqchi bo’lgаn. Ijtimоiy pеdаgоgikаning fаn sifаtidаgi mоhiyatini аniqlаsh uchun “fаn” tushunchаsining o’zi оb’еktiv bilimlаrini tizimlаshtirish vа ishlаb chiqishgа qаrаtilgаn fаоliyat ekаnligini tа’kidlаsh lоzim. Tushunchаning ilmiy mаzmuniy jihаtini o’rgаnish “ijtimоiy pеdаgоgikа” аtаmаsigа e’tibоr qаrаtishni tаlаb qilаdi. U ikki sоhаdаn ibоrаt bo’lib, ya’ni “Pеdаgоgikа” vа “Sоtsiоlоgiya”ning birlаshuvidаn vujudgа kеlgаn. Bu birlаshuv tаsоdifiy emаs. U fаndа tаbаqаlаshuv vа iхtisоslаshuvning zаmоnаviy jаrаyonlаrigа bоg’liq. Pеdаgоgikа fаnidа tаbаqаlаshuv vа iхtisоslаshuv jаrаyoni kеyingi yillаrdа аnchа kuchаydi. Bа’zi bir iхtisоslаshtirilgаn sоhаlаr - mаktаbgаchа pеdаgоgikа, mаktаb pеdаgоgikаsi, mахsus pеdаgоgikа, kаsb-хunаr pеdаgоgikаsi, pеdаgоgikа tаriхi vа bоshqа bir qаnchа fаnlаr mustаqil ilmiy sоhаlаrgа аylаnib bo’ldi. Ulаrning qаtоrigа ijtimоiy pеdаgоgikаni hаm kiritsаk bo’lаdi. Ijtimоiy pеdаgоgikа pеdаgоgikа singаri tа’lim-tаrbiya jаrаyoni vа hоdisаlаrini o’rgаnаdi. Birоq ulаr o’zigа хоs yo’nаlishlаrni vа хususiyatlаrni tаdqiq etаdi. Bu fаnning o’zigа хоs хususiyati “ ijtimоiy” so’zidа mujаssаmlаshtiilgаn. 67 “Ijtimоiy” (lоtinchаdа sokialis-umumiy, ijtimоiy) tushunchаsi оstidа insоnlаr оrаsidаgi o’zаrо munоsаbаtlаrning turli shаkllаri bilаn bоg’liq bаrchа jаrаyonlаr tushunilаdi. Bu dеgаni, аgаr pеdаgоgikа o’sib kеlаyotgаn аvlоdlаrning tа’lim tаrbiyasi hаqidаgi fаn bo’lsа, ijtimоiy pеdаgоgikа tа’lim-tаrbiya jаrаyonlаridа bоlаning jаmiyatgа qo’shilishi(intеgrаtsiya) bilаn bоg’liq хоdisаlаrni аlоhidа аjrаtаdi. Bоlаning jаmiyatgа “kirish” jаrаyoni, uning muаyyan ijtimоiy tаjribаni qo’lgа kiritishi (bilim, qаdriyat, yurish-turish qоidаlаri vа bоshqаlаr) ijtimоiylаshuv dеyilаdi. Shundаy qilib, аgаr biz ijtimоiy pеdаgоgikа mоhiyatini bu fаnning оb’еkt vа prеdmеtini qiyoslаsh оrqаli аniqlаmоqchi bo’lsаk quyidаgi hоlаt kеlib chiqаdi. Pеdаgоgikаning hаm, ijtimоiy pеdаgоgikаning hаm оb’еkti - bu bоlа, birоq o’rgаnish prеdmеtlаri turlichа. Pеdаgоgikаning o’rgаnish prеdmеti bоlаni tаrbiyalаsh qоnuniyatlаri hisоblаnаdi, ijtimоiy pеdаgоgikаning prеdmеti esа bоlаni ijtimоiylаshtirish qоnuniyatlаri hisоblаnаdi. Shuni tа’kidlаsh lоzimki, bu ikki fаnning uzоq tаriхiy аlоqаsigа qаrаmаy ulаrning o’zigа хоs vаzifаlаri tufаyli uzоqlаshish roy bеrdi. Umumiy pеdаgоgikаning o’zigа хоs vаzifаsi tа’limtаrbiyadir. Bоlа vа bоlаlikni himоya qilish ijtimоiy pеdаgоgikаning аsоsiy vаzifаlаridаn hisоblаnаdi. Ijtimоiy 29 pеdаgоgikа jаmiyatni vа ijtimоiy munоsаbаtlаrni o’rgаnаdi, insоnlаr birbirlаri bilаn qаndаy muоmаlаgа kirishishlаrini, guruhlаrgа birlаshish sаbаblаrini vа jаmiyatning bоshqа ijtimоiy mаsаlаlаrini аniqlаshgа hаrаkаt qilаdi. Ijtimоiy pеdаgоgikа bu muаmmоlаrni birоz bоshqаchа tаrzdа, uning ilmiy vаzifаlаrigа mоs rаvishdа o’rgаnаdi. Shu bilаn birgа o’z rivоjlаnishidа umumiy pеdаgоgikаdаn аjrаlib chiqib, u kоmplеks хаrаktеrgа egа bo’ldi. Hоzirdа uning nаzаriy vа аmаliy fаоliyati sоhаsigа mаktаb vа mаktаbdаn tаshqаri muаssаsаlаrdа tаrbiya vа qаytа tаrbiya, “Mеhribоnlik uylаri”, qаriyalаr uylаridа yashоvchilаrgа g’аmхo’rlik, huquqbuzаrlаr bilаn ishlаsh vа bоshqаlаr kirаdi. Ijtimоiy pеdаgоgikаning kоmplеks хаrаktеri uning bоshqа fаnlаr bilаn munоsаbаtidа nаmоyon bo’lаdi. Fаlsаfа vа ijtimоiy pеdаgоgikа. Fаlsаfа insоn bоrlig’i hаqidаgi mаsаlаlаrini o’rtаgа qoyadi vа ulаrgа jаvоb tоpishgа hаrаkаt qilib, dunyoqаrаshning 68 umumlаshgаn tizimini ishlаb chiqаdi. Ijtimоiy pеdаgоgikаning “ ijtimоiy tаrbiya fаlsаfаsi” bo’limi insоn vа uning tаrbiyasigа muаyаn qаrаshlаrdаn kеlib chiqаdi. Bu qаrаshlаrdа hаr dоim u yoki bu fаlsаfiy аsоslаrni uchrаtsаk bo’lаdi. Etikа vа ijtimоiy pеdаgоgikа. Etikа ахlоqiy tаsаvvur vа qаrаshlаr rivоjlаnishining umumiy qоnuniyatlаrini, shuningdеk, u tаrtibgа sоlаyotgаn ахlоqiy оng shаkllаrini vа ulаrning ахlоqiy fаоliyatini tаhlil etаdi. Ijtimоiy pеdаgоgikа etikа shаkllаntirgаn tаmоyillаrdаn fоydаlаnаdi, tаrbiya usullаri vа mаqsаdlаrini ishlаb chiqаdi. Sоtsiоlоgiya vа ijtimоiy pеdаgоgikа. Sоtsiоlоgiya – jаmiyat vа ijtimоiy munоsаbаtlаrning pаydо bo’lishi, rivоjlаnishi, fаоliyat yuritishi, shаkllаnishi qоnuniyatlаri hаqidаgi fаndir. Ijtimоiy pеdаgоgikа ijtimоiylаshuv muаmmоlаrini o’rgаnа turib, sоtsiоlоgik mа’lumоtlаrgа murоjааt etаdi vа ulаrdаn o’z o’rnidа fоydаlаnаdi. (Yosh, shаhаr vа qishlоq, dаm оlish, оmmаviy аlоqаlаr, Yoshlаr, ахlоq, tа’lim, jinоyatchilik, din, оilа sоtsiоlоgiyasi). Etnоgrаfiya, etnоpsiхоlоgiya vа ijtimоiy pеdаgоgikа. Etnоgrаfiya хаlqlаrning mаishiy vа mаdаniy хususiyatlаrini o’rgаnаdi. Etnоpsiхоlоgiya insоnlаr ruhiyatining etnik хususiyatlаri, milliy хаrаktеri, milliy o’z-o’zini аnglаshning shаkllаnish qоnuniyatlаri, etnik stеriоtiplаrni o’rgаnuvchi bilim sоhаsidir. Ijtimоiy psiхоlоgiya vа etnоpsiхоlоgiya insоn hаyotining Yosh dаvrlаrgа bo’linishi, etnik хususiyatlаri hаqidаgi mа’lumоtlаr, etnоsdа mа’lum Yoshdаgi yoki jinsdаgi insоnlаrning tutgаn o’rnini bеlgilоvchi оmillаr, ijtimоiylаshuvdа tаrbiyaning etnik хususiyatlаri vа qоnuniyatlаrini o’rgаnаdi. Ijtimоiy tаrbiya nаzаriyasini ishlаb chiqishdа etnоgrаfiya vа etnоpsiхоlоgiya mа’lumоtlаri hаm inоbаtgа оlinаdi. Etnik хususiyatlаrni tаrbiyaning аniq vаzifа vа mаzmunini bеlgilаshdа, tаrbiya tizimini tаshkil etishdа inоbаtgа оlish lоzim. Shu bilаn birgа umuminsоniy tаrbiya tаmоyillаrigа mоs kеlаdigаn, etnоsdа shаkllаngаn tаrbiya usullаridаn shu хаlq dоirаsining ijtimоiy tаrbiya tizimidа fоylаnish mаqsаdgа muvоfiqdir. Bundаn tаshqаri ijtimоiylаshuv vа tаrbiyaning bа’zi bir etnik хususiyatlаrini muаyyan dоirаdа jаdаllаshtirish vа o’rnini to’ldirish hаm lоzimdir. 69 Ijtimоiy vа Yosh psiхоlоgiyasi hаmdа ijtimоiy 30 pеdаgоgikа. Ijtimоiy psiхоlоgiya insоn vа guruhlаr fаоliyatigа psiхоlоgik tаsnif bеrish bilаn birgа insоnlаrni ijtimоiy guruhlаrgа qo’shilishlаri fаktini kеltirib chiquvchi insоn fаоliyati vа yurish-turish qоnuniyatlаrini hаm hаm o’rgаnаdi. Yosh psiхоlоgiyasi insоn ruhiyati dinаmikаsi vа Yosh хususiyatlаrini, shuningdеk shахs rivоjlаnishining Yoshgа bоg’liq оmillаrini hаm o’rgаnаdi. Ijtimоiy pеdаgоgikа ijtimоiylаshuv vа viktimоlоgiya (jinоyatshunоslik) muаmmоlаrini o’rgаnishdа ijtimоiy tаrbiya mеtоdikаsi vа tехnоlоgiyasini ishlаb chiqishdа ijtimоiy vа Yosh psiхоlоgiyasi mа’lumоtlаridаn fоydаlаnаdi. Shundаy qilib, ijtimоiy pеdаgоgikа ilmiy tаdqiqоtlаrning fаnlаrаrо bоg’lаngаn sоhаsi hisоblаnаdi. Uning аsоsini pеdаgоgikа, pеdаgоgikа tаriхi, pеdаgоgik usullаr vа vоsitаlаr tаshkil etаdi. Shu bilаn birgа ijtimоiylаshuv muаmmоlаri sоtsiоlоgiya fаni tоmоnidаn hаm o’rgаnilgаnligi sаbаbli ijtimоiy pеdаgоgikа bа’zi sоtsiоlоgik nаzаriya, usul vа vоsitаlаrdаn hаm fоydаlаnаdi. Shu o’rindа shuni tа’kidlаsh jоizki, ijtimоiy pеdаgоgikа o’zining nаzаriya, uslub, vоsitа vа tехnоlоgiyalаrini hаm ishlаb chiqmоqdа. Yuqоridа bаyon etilgаn mа’lumоtlаr аsоsidа Y.N.Gаlаguzоvаning tа’rifigа judа yaqin turuvchi ijtimоiy pеdаgоgikаning eng аniq tа’rifi quyidаgichа: Ijtimоiy pеdаgоgikа - shахsning ijtimоiylаshuvi qоnuniyat-lаrini o‟rgаnish, jаmiyatning ijtimоiy muаmmоlаrini hаl qilish mаqsаdidа ijtimоiy pеdаgоgik fаоliyatning sаmаrаli usullаri, tехnоlоgiyalаrini ishlаb chiqish vа ulаrni qo‟llаshgа qаrаtilgаn pеdаgоgikа sоhаsi. Shuningdеk, ijtimоiy pеdаgоgikаgа bоlа ijtimоiylаshuvi qоnuniyatlаrini o’rgаnаdigаn, mutахаssislаrni ijtimоiy tаrbiya vа tа’lim usullаri hаmdа tехnоlоgiyalаr bilаn tа’minlаydigаn fаn sifаtidа tа’rif bеrsаk hаm bo’lаdi. Ijtimоiy pеdаgоgikаning sоhаlаri vа vаzifаlаri. Ijtimоiy pеdаgоgikа bilim sоhаsi sifаtidа bir nеchtа bo’limlаrdаn ibоrаt. Bu bo’limlаrdа оlingаn bilimlаr ijtimоiy tаrbiyani ijtimоiy fаоliyat turlаridаn biri sifаtidа хаrаktеrlаshgа vа uni mukаmmаllаshtirish boyichа muаyyan tаvsiyalаrni bеrish imkоnini yarаtаdi. 70 Ijtimоiy fаlsаfа fаlsаfа, etikа, sоtsiоlоgiya vа pеdаgоgikа fаnlаrining to’qnаshuvidаn kеlib chiqаdi. Undа аmаliy, uslubiy vа dunyoqаrаshgа оid mаsаlаlаr o’rgаnilаdi. Хususаn, ijtimоiy tаrbiya vа uning vаzifаlаrigа tа’rif bеrilаdi: insоn оbrаzini muаyyan tushunish аsоsidа rivоjlаnish, ijtimоiylаshuv vа tаrbiyagа nisbаtаn umumiy yondаshuvlаr ishlаb chiqilаdi; ijtimоiy tаrbiyaning qаdriyat sifаtidа tаmоyillаri ishlаb chiqilаdi vа bоshqаlаr. Ijtimоiy tаrbiya sоtsiоlоgiyasi ijtimоiylаshuvni ijtimоiy tаrbiya kоntеksti vа ijtimоiy tаrbiyani ijtimоiylаshuv tаrkibi sifаtidа o’rgаnаdi. Оlingаn bilimlаr ulаrning tаrbiya sаlоhiyatlаridаn fоydаlаnish, ijtimоiylаshuv jаrаyonidа insоn rivоjigа tа’sir etish mumkin bo’lgаn ijоbiy tа’sirlаrni kuchаytirish, sаlbiy tа’sirni kаmаytirishning usullаri vа yo’llаrini izlаb tоpish imkоnini bеrаdi. Umumаn оlgаndа, ijtimоiy tаrbiya sоtsiоlоgiyasi tоmоnidаn o’zlаshtirilgаn bilimlаr jаmiyatdаgi tаrbiyaviy kuchlаrni birlаshtirish yo’llаrini qidirishgа аsоs bo’lishi mumkin. Ijtimоiy tаrbiya nаzаriyasi ijtimоiy 31 tаrbiyaning fаоliyat yuritishini tаvsiflаydi, tushuntirаdi vа bаshоrаt qilаdi. Ijtimоiy tаrbiya nаzаriyasi ijtimоiy tаrbiya filоsоfiyasidаn kеlib chiqib, ijtimоiy tаrbiya sоtsiоlоgiyasi hаmdа viktimiоlgiya mа’lumоtlаrini inоbаtgа оlib individuаl, guruhli, ijtimоiy sub’еktlаr nimа ekаnligini vа ulаr o’zаrо qаndаy munоsаbаtdа bo’lishlаrini o’rgаnаdi. Ijtimоiy tаrbiya psiхоlоgiyasi guruh vа insоnlаrning ijtimоiy psiхоlоgik tаvsiflаri, ulаrning turli Yoshlаrdаgi хususiyatlаri аsоsidа ijtimоiy tаrbiya sub’еktlаrining o’zаrо munоsаbаti sаmаrаdоrligining psiхоlоgik shаrоitlаrini аniqlаydi. Ijtimоiy tаrbiya mеtоdikаsi ijtimоiy tаrbiyani mаqsаdgа muvоfiq tаshkil qilishning yangi usullаri vа mеtоdlаrini ishlаb chiqаdi. Ijtimоiy tаrbiya mеnеjmеnti vа iqtisоdiyoti bir tоmоndаn jаmiyatning “insоn kаpitаli”gа bo’lgаn ehtiyojini, bоshqа tоmоndаn ijtimоiy tаrbiyani tаshkil qilishdа fоydаlаnishi mumkin bo’lgаn jаmiyatning iqtisоdiy rеsurslаrini tаdqiq etаdi. Bundаn tаshqаri bu bo’limdа ijtimоiy tаrbiya bоshqаruvi hаm ko’rib chiqilаdi. Ijtimоiy pеdаgоgikа fаn sоhаsi sifаtidа bir qаtоr vаzifаlаrgа egа. А.V.Mudrik bu vаzifаlаrni 3 guruhgа аjrаtib ko’rsаtаdi: nаzаriy, аmаliy vа insоnpаrvаrlikkа оid. Nаzаriy vаzifа ijtimоiy pеdаgоgikа оid bilimlаrni to’plаb zаmоnаviy jаmiyatdа o’rgаnаyotgаn jаrаyon vа hоdisаlаrining to’liq tаsvirini nаzаriy jihаtdаn yoritib bеrishdа nаmоyon bo’lаdi. Аmаliy vаzifаlаrgа ijtimоiy pеdаgоgikаning ijtimоiylаshuvigа tаshkiliypеdаgоgik vа psiхоlоgik yo’nаlishlаrdаgi tа’sirini sаmаrаli tаkоmillаshtirish ishlаrini аniqlаsh bilаn bоg’liq. Аmаliy vаzifаlаrgа quyidаgilаr kirаdi: 1)bоlа (o’smir) оngidа yaхshilik, аdоlаt, yaqinlаrigа, ijоdgа, o’zаrо tushunishgа muhаbbаtni tаrbiyalаsh; 2)inqirоzli hоlаtlаrdаn mustаqil chiqib kеtish mаqsаdini qoyish, chiqish yo’llаrini аniqlаsh, аtrоfdаgilаr bilаn mulоqоt qilishni o’rgаnish, hаyot mаzmuni vа mаqsаdini аniqlаsh; 3)аtrоf-muhit, insоn, uning jismоniy vа mа’nаviy хususiyatlаri, jаmiyatdаgi huquq vа mаjburiyatlаrini bilishgа intilishni rivоjlаntirish; 4)g’urur, mustаqillik, o’zigа ishоnch hissini rivоjlаntirish; 5)bоlа (o’smir)dа оilа, mаktаb, tеngdоshlаri dаvrаsidа, ishdа muоmаlа mаdаniyatini оshirish. Bundа ijtimоiy pеdаgоg o’z tаrbiyalаnuvchilаrining Yosh хususiyatlаrini bilishi zаrur. Shuningdеk, u bоlаgа ijtimоiy munоsаbаtlаrning ахlоq vа huquq nоrmаlаrigа suyangаn hоldа insоnlаr, shахs vа jаmiyat o’rtаsidаgi nizоlаrni еchishgа o’rgаtishi kеrаk. Bu vаzifаlаr yaхshilik qilish, o’z hаyotini tаshkil etishgа o’rgаtish, o’zigа хоslik vа iqtidоrni tаshkil qilishgа rivоjlаntirishdа o’z аksini tоpаdi. Insоnpаrvаrlik vаzifаsi shахsning rivоjlаnishidа o’z-o’zini tаkоmillаshtirish uchun shаrоitlаr yarаtib bеruvchi, ijtimоiy pеdаgоgik jаrаyonlаrni mukаmmаllаshtiruvchi, qoyilgаn mаqsаd vа vаzifаlаrni ishlаb chiqishdа insоniylikkа аsоslаnishdа o’z ifоdаsini tоpаdi. Zаmоnаviy ijtimоiy pеdаgоgikаning insоnpаrvаrligi bоlа vа pеdаgоg o’rtаsidаgi munоsаbаtlаrni qаttiqqo’llik emаs, o’zаrо tushunishgа аsоslаnishidа ko’rinаdi. Ijtimоiy pеdаgоgning vаzifаsi bоlаning jismоniy, ахlоqiy vа mа’nаviy kuchlаrini shаkllаntirishidа, undа jаmiyat qаbul qilgаn хislаtlаrni tаrbiyalаshgа yordаm 32 bеrishdаn ibоrаt. Y.V.Vаsilkоvа ijtimоiy pеdаgоgikаning аsоsiy tаrbiyaviy, ijtimоiy-huquqiy vа ijtimоiy rеаbilitаtsiоn vаzifаlаrini аjrаtаdi. Tаrbiyaviy vаzifа bоlаning jаmiyatgа qo’shilishi yoki uning ijtimоiylаshuv jаrаyoni, o’quv vа tаrbiya jаrаyonigа ko’nikishidа ekаnligini ko’zdа tutаdi. Ijtimоiy - huquqiy vаzifаning аsоsini dаvlаtning bоlаlаrgа g’аmхo’rligi, ulаrning huquqiy himоyasini tаshkillаshtirish, muаmmоlаrini hаl qilishdа mаslаhаtlаr bеruvchi tаshkilоtlаr ishini tаkоmillаshtirish tаshkil etаdi. Ijtimоiy rеаbilitаtsiоn vаzifа – nоgirоn, jismоniy vа ruhiy nuqsоnlаrgа egа bоlаlаr bilаn tаrbiyaviy vа o’quv ishlаrini оlib bоrishdir. Bundа аsоsiy vаzifаlаrni ijtimоiy pеdаgоg bаjаrаdi. Shu bilаn birgа Y.V.Vаsil’kоvа vаzifаlаrning yanаdа kеngrоq tаvsiflаrini hаm bеrаdi: fаlоkаtgа uchrаgаn bоlа(o’smir)lаrgа yordаm ko’rsаtish, inqirоzdаn chiqish yo’llаrini tоpish, qiyin vаqtdа qo’llаb-quvvаtlаshi; bоlа(o’smir)ni, uning hоlаtini, оilа vа mаktаbdаgi munоsаbаtlаrini o’rgаnishi; bоlаni o’rаb turgаn vа ungа tа’sir qiluvchi turli ijtimоiy sоhаlаrdаgi ijtimоiy tаrbiya hоlаtining tаhlili; ijtimоiy pеdаgоgikаning ijоbiy tаjribаlаrini tаhlil qilishi, tаrqаtishi, tаrg’ib qilishgа qаrаtishi; u bоlа(o’smir) fаоliyatini o’z-o’zini tаrbiyalаsh, o’z-o’zini o’qitish vа o’z hаyotini mustаqil tаshkil qilishni bilishgа qаrаtishi ; ijtimоiy pеdаgоg bоlа (o’smir) muаmmоlаrini hаl qiluvchi, uning muаmmоlаri, huquqlаrigа аlоqаdоr tаshkilоt vа mutахаssislаrni birlаshtirish bilаn hаm shug’ullаnishi; ijtimоiy tаrbiyaning turli muаmmоlаrini o’rgаnishni tаshkil qilishi, ijtimоiy pеdаgоglаr fаоliyatini tаhlil qilishi lоzim. Ijtimоiy pеdаgоgikаning аsоsiy kаtеgоriyalаri. Hаr bir fаnni shu fаnning o’rgаnish prеdmеtigа аsоslаngаn bilimlаr tizimi аjrаtib turаdi. Fаnning bilimlаr tizimi uning tushunchа vа kаtеgоriyalаridа аks etаdi. Tushunchа - rеаl оlаmni bilish jаrаyonidа аks etish shаkllаridаn biri. Rеаllikning o’zgаruvchаnligi vа ko’p qirrаliligi tufаyli tushunchаlаr dinаmik, rivоjlаnаdigаn хаrаktеrgа egа. Ulаr tаriхiy hоlаt vа hаyot shаrоitlаrigа bоg’liq rаvishdа o’zgаrаdi. Hаr qаndаy fаn rivоjlаnishi jаrаyonidа tushunchаlаr fаn kаtеgоriyalаrigа birlаshаdi. Fаn kаtеgоriyalаri shu fаndа qo’llаnilаdigаn yanаdа kаttаrоq, аmаliy tushunchаlаrdir. Ijtimоiy pеdаgоgikаning аsоsiy kаtеgоriyalаrigа оlimlаr “ijtimоiy pеdаgоgik fаоliyat”, “ijtimоiy tа’lim” vа “ijtimоiy tаrbiya”ni kiritishаdi. Ijtimоiy pеdаgоgik fаоliyat vа ijtimоiy tа‟lim. Ijtimоiylаshuv jаrаyonidа bоlа jаmiyat, ijtimоiy munоsаbаtlаr, ijtimоiy mаqоm vа rоl, ijtimоiy хulq-аtvоrning mе’yor vа qоidаlаri hаqidа ko’p bilimlаrni o’zlаshtirаdi. U shuningdеk, uning jаmiyatgа ko’nikishigа yordаm bеruvchi turli ko’nikmа vа mаlаkаlаrni hаm o’zlаshtirаdi. Bu jаrаyon аyniqsа bоlаlikdа judа jаdаl аmаlgа оshаdi. Mа’lumki, bоlа bеsh Yoshgаchа uning kеyingi hаyotidа o’z аksini tоpuvchi nihоyatdа ko’p bilimlаrni оlаdi. Bоlаlаr ijtimоiylаshuvining аjrаlib turuvchi хususiyati shuki, bоlа jаmiyat ilgаri surаyotgаn yurish-turish mе’yorlаrigа bаhо bеrishi vа nаzоrаt qilishi qiyin. U bulаrni fаqаt o’zlаshtirib bоrаdi. Shuning uchun bоlаlаrning ijtimоiylаshuv jаrаyonidа оtа-оnаlаr, 33 qаrindоshlаr, ulаr bilаn ishlаyotgаn mutахаssislаrning (psiхоlоg, shifоkоr, pеdаgоglаr, “аgеnt”lаr) tа’siri kаttа bo’lib, bоlаlаrni hаyotdа zаrur ijtimоiy bilimlаrni ertаrоq vа yaхshirоq o’zlаshtirishlаri, ulаrni hаyotdа qo’llаshgа intilishlаri аynаn ulаrgа bоg’liqdir. Buning ijtimоiy pеdаgоgikа bilаn bоg’liqligi shundаki, mаktаb yoki bоshqа tа’lim muаssаsidа tа’lim оlish jаrаyonidа mа’lumki bоlа аvvаlо аkаdеmik bilimlаrni o’zlаshtirаdi. Birоq shu bilаn bir pаytdа u muаyyan tizimlаshgаn ijtimоiy bilim, ko’nikmа vа mаlаkаlаrni qo’lgа kiritаdi. Bu bilim, ko’nikmа vа mаlаkаlаr ijtimоiylаshuv jаrаyonidа bоlаgа mахsus yordаm kеrаk bo’lgаndа judа zаrur bo’lаdi Ijtimoiylashuv tushunchasi. "Ijtimoiylashuv” so‘zi dastlab siyosiy iqxisodiyotdan kelib chiqqan. U siyosiy iqtisodiyotda yer va ishlab chiqarish vositalarining umumlashuvi ma’nosini anglatgan. "Ijtimoiylashuv” atamasini birinchi bulib amerikalik sotsiolog F. G. Keddings insonlarga nisbatan qo‘llagan. U "Ijtimoiylashuv nazariyasi” (1987) kitobida hozirgiga yaqin ma’noda "ijtimoiy tabiat yoki individ xarakterini rivojlantirish, insonni ijtimoiy hayotgatayyorlashdir” degan fikrni bildiradi. XX asr o‘rtalarida ijtimoiylashuv inson rivojlanishini butun umri mobaynida o‘rganuvchi hamda fanlararo boglanuvchi mustaqil ilmiy sohaga aylandi. Ijtimoiylashuvning turli konsepsiyalarini ta,\lil qilish uni, shartli ravishda, ikki asosiy yondashuvga ajratish imkonini beradi: — subyektiv-obyektiv. Unda insonga jamiyat ta’sirining sust iste’molchisi sifatida qaraladi (E. Dyurkgeym, T. ParsonC); — subyektiv-subyektiv. Bunda ijtimoiylashuv jarayonida insonning faol o‘rni, uning hayotiy holatlarga ta’sir etish qobiliyati nazarda tutiladi. Jamiyat va ijtimoiy moslashuv jarayonlarini tushunishning \ozirgi talablariga ikkinchi yondashuv ko‘proq mos keladi, Chunki zamonaviy fanda ijtimoiylashuv insonning madaniyatni o‘zlashtirish jarayonidagi rivojlanishi va o‘zgarishi bilan belgilanadi. Ijtimoiylashuv jarayoni. Bolaning ijtimoiylashuvi, xususan, insonning ijtimoiy moslashuvi uning bilishga bulgan obyektiv ehtiyoji jarayonida paydo buladi. Biroq bu www.ziyouz.com kutubxonasi bilan uzviy ravishda bolada boshqa bir obyektiv ehtiyoj — o‘ziga xoslikni namoyon qilish hissi ham shakllanadi. Bola uni yuzaga chiqarish uchun turli usul va vositalarni qidira boshlaydi va buning natijasida uning individuallashuvi ro‘y beradi. Shaxsning faqat o‘ziga tegishli bulgan ijtimoiy ahamiyatga ega xislatlari individual tarzda namoyon buladi, uning ijtimoiy xulq-atvori esa takrorlanmas jihatlarga ega buladi. Bolaning ijtimoiy rivojlanishi o‘zaro bog‘liq bulgan ikki yo‘nalishda olib boriladi: moslashuv (ijtimoiy madaniy tajriba, madaniyatni o‘zlashtirish) va individuallashuv (mustaqillik, nisbatan uziga xoslikka ega bo‘lish). Shunday qilib ijtimoiylashuv tushunchasi zamonaviy fanda inson Shaxsining moslashuvi va individuallashuvi jarayonlarini o‘zaro bog‘laydi. Inson (bola)ning aniq bir jamiyat 34 sharoitlariga moslashuvi yoki undan ajralib chiqishi (individuallashuvi) ijtimoiylashuv jarayonining mazmunini tashkil qiladi. Moslashish subyekt va ijtimoiy muhitning o‘zaro faol yaqinlashuv jarayoni va natijasidir. (J. PiaJe, R. Mertoj). Ijtimoiy moslashuv esa ijtimoiy muqit talablariga insonning munosabat bildirishidir. Shunday qilib, ijtimoiylashuv (moslashuv) individning ijtimoiy mavjudotga aylanish jarayoni va natijasidir. Individuallashuv insonning obyektiv ehtiyojlar bilan bogliq hrlda jamiyatda ma’lum darajada alohidalikka intilishi bulib, uning Yoshligidayoq o‘z-o‘zini namoyon qilishga bo‘lgan harakatlarida paydo bo‘ladi. Bu ehtiyoj quyidagicha namoyon bo‘ladi: a) o‘z qarashlariga ega bo‘lish; b) o‘ziga xosliklarga ega bo‘lish; v) o‘ziga tegishli bo‘lgan masalalarni o‘zi hal qilish; g) o‘z mavqeini anik^ab olishiga xalaqit beradigan hayotiy holatlarga qarshi turish. Agar Shaxsning jamiyatga kirishida moslashuv va individuallashuv jarayonlari o‘rtasida tenglik yuzaga kelsa, insonning jamiyatga yaqinlashuvi ro‘y beradi. Shu bilan birga, bunday \ollarda Shaxs va muhitning o‘zaro ta’sir etishi ham sodir bo‘ladi. Shunday qilib, muvaffaqqiyatli ijtimoiylashuv moslashuv va individuallashuv o‘rtasida muvozanat saqlangandagina amalga oshishi mumkin. Bu jarayon uch asosiy sohada amalga oshadi: 1. Faoliyat turlarining kengayishi, uning shakl va vositalarini qo‘lga kiritish, erkin mo‘ljal olish. 2. Muloqot doirasini kengaytirish, uning mazmunini chuqurlashtirish, xulq-atvor meyorlarini o‘zlashtirish. 3. Shaxsiy "Men” obrazini faoliyatning faol ishtirokchisi sifatida shakllantirish, uz ijtimoiy mansubligi va o‘rnini anglash, o‘ziga baho berishni shakllantirish. Ijtimoiylashuv vositalari. Inson ijtimoiylashuvi u yoki bu jamiyat ijtimoiy qatlamlariga xos bulgan universal vositalar orqali amalga oshiriladi. Ularga quyidagilar kiradi: go‘dakni emizish va g‘amxo‘rlik qilish usullari, maishiy va gigiyenik yurish-turish qoidalari, insonni o‘rab turuvchi moddiy madaniyat mahsulotlari, ma’naviy madaniyat unsurlari (alladan boshlab ertaklargacha), muomala usuli va mazmuni, oilada jazolash va mukofotlash uslublari, insonning qayotiy faoliyatidagi ko‘p sonli munosabatlari: muloqot, o‘yinlar, ma’naviy-amaliy faoliyat, sport bilan shug‘ullanish. Ha r bir jamiyat, davlat, ijtimoiy guruh ijobiy va salbiy, rasmiy va norasmiy qarorlar, ta’qiqlashlar, ruxeat berish, majburlash kabi chora-tadbirlarni ishlab chiqadi. Bu choralar yordamida inson xulq-atvori shu jamiyatda qabul qilingan meyoriy qadriyatlarga moslashtiriladi. Bola ijtimoiylashuvining yetakchi vositalari: muloqot (ota-onalar, tengdoshlar va boshqalar bilan) hamda faoliyat (o‘yin, o‘qish, ijod, sport). Psixologik-pedagogik tadqiqotlar jarayonida turli Yosh davrlariga xilma-xil faoliyat turlari mos kelishi anikutangan. 35 Bolaning barqaror rivojlanishining eng muhim shartlaridan biri muloqotdir. Muloqot va faoliyatning yetakchi turlariga nisbatan quyidagi Yosh davrlari qo‘llaniladi: 1) go‘daklik davri — bevosita \issiy-ruhiy; 2) go‘daklikdan keyingi davr — predmetli faoliyat; 3) maktabgacha davr — rolli o‘yinlar; 4) ilk maktab davri — o‘quv faoliyati; 5) o‘smirlik davri — kasb ta’limi faoliyati; 6) o‘spirinlik davri — Shaxsiy muloqot faoliyati. Ijtimoiylashuv agentlari. Insonning voyaga yetishida va shakllanishi jarayonida u bilan bevosita munosabatda bo‘lgan kishilar muhim o‘rin tutadilar. Ularni ijtimoiy pedagogikaga oid adabiyotlarda “ijtimoiylashuv agentlari’1 deb hrm nomlanadi. Turli Yosh davrlarida agentlarning tarkibi turlicha buladi. Bolalar va o‘smirlar uchun ota-ona, aka-uka, opa-singillar, qarindoshlari, tengdoshlari, qo‘shnilar agent bo‘lishlari mumkin. Yoshlik davriga kelib, agentlar qatoriga turmush o‘rtog‘I va hamkasblari ham qushilishlari mumkin. Ijtimoiylashuvdagi tutgan o‘rniga, inson uchun ahamiyatiga qarab agentlar faol ta’sir etuvchi va faol ta’sir ko‘rsatmaydigan agentlarga farqlanadi. Ijtimoiylashuv mexanizmlari. Insonning ijtimoiylashuvi turli omillar, agentlar bilan hamkorlikda va bir qator mexanizmlar asosida amalga oshadi. Fransuz olimi Gabriel Tard, amerikalik Uri Bronfenbrener, rus olimlaridan V. S. Muxina va A. V. Petrovskiylarning tadqiqotlarida ijtimoiylashuv mexanizmlariga turlicha yondashuvlar keltiriladi. Mavjud ma’lumotlarning umumlashtirilishi quyidagi mexanizmlarni alohida ajratib ko‘rsatish imkonini beradi: I. P. Podlasiy tasnifi bo‘yicha, ijtimoiylashuv mexanizmlari quyidagilardan iborat: Bostirish mexanizmi. Uning mazmuni muayyan g‘oya, fikr, xohish, istaklarni ongdan chiqarib tashlashdan iborat. Bu mexanizmningtashqi va ichki turlari mavjud. Ichki mexanizm ham o‘z o‘rnida ixtiyoriy va g‘ayri ixtiyoriyga bulinadi. G‘ayriixtiyoriy mexanizm unutishdir. Ixtiyoriy bostirish mexanizmi iroda kuchi bilan amalga oshiriladi. Tashqi bostirish mexanizmi tarbiyaning kengtarqalgan usulidir. Ajratish mexanizmi. Bu mexanizm ijtimoiylashuv mexanizmi sifatida inson uzi uchun yomon taassurotlardan voz kechishi bilan bog‘liq. Ajratish mexanizmi, odatda, nizolarni hal qilishda kuzatiladi. O‘z-o‘zini cheklash mexanizmi. Bu mexanizm ijtimoiylashuv jarayonida muhim o‘rin tutadi. Agar tarbiyalanuvchiga uning yutuk^ari do‘stlarinikidan ko‘ra ahamiyatsizroqtuyulsa, uning uziga nisbatan hurmati pasayadi, yomon o‘qiy boshlaydi. Bu esa uning o‘z “Men”ini cheklab qo‘yishi va qiyinchiliklar oldida ojiz qolishi, demakdir. Ba’zi hollarda o‘z-o‘zini cheklash mexanizmini qo‘llashni oqlasa bo‘ladi. Chunki bu holatda moslashuv sodir bo‘lishi mumkin. Biroquzoq muddatli o‘z-o‘zini cheklash o‘z-o‘ziga baho berishning pasayishiga olib keladi. Oqibatda bola o‘z salohiyatini bilmay turib, ilk muvaffaqiyatsizlikdan so‘ng boshlagan ishini tashlab qo‘yib, oqimga qarab suza boshlaydi; 36 Loyihalash mexanizmining mohiyatini o‘z kamchiliklarini boshqalarga tegishli, deb hisoblash tashkil qiladi. O‘ziga yoki boshqalarga qarshi krratilgan salbiy hissiyotlar yordamida inson o‘ziga bo‘lgan hurmatni saqlab qoladi. Shubhali inson boshqalardan gumonsiraydi, xudbin hammani xudbin deb hisoblaydi. Identifikatsiyalash ijtimoiylashuvning yana bir asosiy mexanizmidir. Identifikatsiya jarayonida tarbiyalanuvchi xayolan o‘zini o‘rtoqlari bilan qiyoslaydi. Identifikatsiya obyekti nafaqat real insonlar, balki tasavvurlardagi insonlar ham bo‘lishi mumkin. Identifikatsiyaning to‘liq, qisman, ongli, ongsiz turlari mavjud. Identifikatsiya mexanizimi introyeksiya mexanizimi bilan juda bog‘liq. Bunda boshqalarning xislatlari, go‘yoki “ketma- ket terilganday” maxsus o‘zgartirilmagan holda bola ongida o‘zlashtirib olinadi. Garchi bu mexanizm xayolan amalga oshirilsada, uning natijalarini anglab olish unchalik murakkab emas. Empatiya mexanizmi boshqa odamning hissiy qolatiga hamdard bo‘lish. Bu mexanizm hissiyotga boy Shaxslarning ijtimoiylashuvida muhim ahamiyatga ega. Intellektuallashuv mexanizmida katta Yoshdagi tarbiyalanuvchi abstrakt fikrlay boshlaydi va vaziyatdan chiqib ketish yo‘lini o‘zi uchun emas, go‘yoki boshqa odam uchun qidiriyotgandek tuyuladi. Bu mexanizm tarbiyalanuvchi hayotiy muhim muammolarga (kasallik, boshqa maktabga o‘tish, institutga kirish) duchor bo‘lganda namoyon bo‘ladi. Harakatlarii bekor qilish mexanizmi fikr, xissiyot, harakatlarni susaytirish uchun qo‘llaniladi. Tarbiyalanuvchi kechirim so‘raganida, uning xatolarining kechirilishi va sof vijdon bilan faoliyatini davom ettirishiga ishonadi. Ko‘pchilik shu tarzda komillikka erishadi. I. V. Mudrikning fikricha, psixologik va ijtimoiy psixologik mexanizmlarga quyidagilarni kiritish mumkin: Imprinting (xotirada saqlab qolish) — insonning unga ta’sir qiladigan hayotiy muhim obyektlarni eslab qolishi. Bu mexanizm, odatda, go‘daklik davrida ko‘p qo‘llaniladi. Biroqkeyingi Yosh davrlarida ham imprintingni kuzatish im iz mumkin. Eksiztensial bosim mexanizmi — tilni o‘zlashtirish va o‘zaro munosabatga kirishganda kerak bo‘ladigan ijtimoiy xulq- atvor meyorlariga anglamagan holda ega bo‘lish. Tavdvd — biror-bir “namuna”ga o‘xshash uchun harakat qilish. Bu holat insonning ijtimoiy tajriba tuplashining ixtiyoriy va asosan ixtiyorsiz yo‘llaridan biridir. Refleksiya mexanizmi — ichki suhbat. Unda inson jamiyatning turli institutlari, oila, tengdoshlar jamoasi, obro‘-e’tiborli Shaxslarga xos xususiyatlarga baho beradi, ularni ko‘rib chiqadi yoki inkor etadi. Refleksiya insonning turli “Men” obrazlari orasidagi real va xayoliy Shaxslarning ichki suhbatidir. Bu mexanizm yordamida insonning shakllanishi ro‘y beradi. Bundan tashqari, ijtimoiylashuvning ijtimoiy pedagogic mexanizmlariga an’anaviy va institutsional mexanizmlari I ham kiritsa buladi: 37 An’anaviy mexanizm inson tomonidan oila, atrof-mu\it,qo‘shnilar, o‘rtok^ariga xos meyor, qarash steriotiplarini o‘zlashtirishni ko‘zda tutadi. Bu o‘zlashtirish ongsiz ravishda amalga oshirilib, taassurotlar yordamida sodir buladi. Institutsional mexanizm insonning jamiyat institutlari va turli tashkilotlar bilan o‘zaro munosabati jarayonida kuzatiladi. Bu jarayonda inson turli bilim va tajribalarni tuplashi mumkin. Ijtimoiylashuv omillari. Ijtimoiylashuv bolalar, o‘smirlar, Yoshlarning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi ko‘p sonli shart-sharoitlar bilan o‘zaro munosabat jarayonida yuzaga keladi. Insonga ta’sir qiluvchi bu sharoitlar omil deyiladi. Hozircha ularning hammasi ham anik^anmagan bo‘lib, ular haqidagi bilimlar yetarli emas. Ijtimoiylashuvning omillari ikki guruhga bo‘linadi: tashqi va ichki. Tashqi omillarga quyidagilar kiradi: Megaomillar (mega — eng katta) — kosmos, yer shari va planetar jarayonlar. Makroomillarga (makro — katta) — davlat, xalq, jamiyat, shuningdek, bularga demografik, ijtimoiy, siyosiy, ekologik, ya’ni yerning barcha aqolisining ijtimoiylashuviga ta’sir ko‘rsatadigan omillar kiritiladi. Mezoomillar (mezo — o‘rta) — hudud va yashash joyidagi ommaviy aloqa tarmoqlari, u yoki bu submadaniyatga tegishliligiga ko‘ra ajratilgan guruhlarning ijtimoiylashuvining shart-sharoitlari. Mezoomillar etnik qurilmalarni shakllantirish jarayoniga, mintaqaviy sharoitlarga hamda shu hududning OAVlariga ta’sir qiladi. Mikroomillar, ya’ni muayyan Shaxslarga ta’sir qiluvchi omillar bulib, bunga oila, qo‘shnilar, tengdoshlar guru>ugari, tarbiya muassasalari, turli ijtimoiy, diniy, davlat, xususiy tashkilotlar kiradi. Shaxs tug‘ilganidan boshlab rivojlanadi gan muhit sotsium yoki mikrosotsium deyiladi. Tashqi ijtimoiy omillardan tashqari, ichki biologic omillar ham mavjud. Ularni birbiridan mustaqil o‘rganishning iloji yo‘q. Shu sababli zamonaviy ilmiy nazariyalarda Shaxs rivojlanishining asosiy omillari sifatida biologik va ijtimoiy omillar, ularning o‘zaro munosabati kuzatiladi. Biologik omillar. Biologik irsiyat insonni inson qiluvchi umumiy jihatlarni aniqlaydi. Irsiyat deganda ota-onalardan bolalarga turli belgi, o‘xshashlik, xususiyatlarning utishi tushuniladi. Irsiyatga kura, bolaga ota-onasidan inson organizmi, asab tizimi, miya va his-tuyg‘u organlari, shuningdek, qomat tuzilishi, soch, teri rangi o‘tadi. Bular insonni boshqa insonlardan ajratib turuvchi tashhi omillar hisoblanadi. Shuningdek, irsiyat bo‘yicha nerv faoliyatini rivojlantiradigan nerv xususiyatlari ham o‘tishi mumkin. Irsiyat bolaning tabiiy xususiyatlari asosida biror-bir faoliyat sohasida muayyan qobiliyatlarining shakllanishini ko‘zda tutadi. Psixologik ma’lumotlarga ko‘ra, qobiliyat insonning tabiiy xususiyati bo‘la olmaydi. Bola qobiliyatlarining namoyon bulishi uning hayoti, ta’lim-tarbiya jarayonlariga bog‘liq. Ota-onadan bolaga o‘tuvchi bir qator kasalliklar mavjud. 38 Masalan: qon kasalliklari, shizofreniya, epilepsiya, daun kasalligi va boshqalar. Bu kasalliklarni ginetika fani o‘rganadi. Ma’lumki, bola rivojlanishiga ekologik muhit, atmosfera va suv xavzalarining ifloslanishi kabi tashqi omillar ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Buning natijasida jismoniy nuqsonli tug‘ilayotgan bolalar soni borgan sari ko‘paymoqda. Bunday bolalarning boshqalar bilan muloqotga kirishishi va faoliyat yuritishi nihoyatda og‘ir kechadi. Shu sababli ular uchun o‘qitishning yangi metodlari joriy qilinmoqda. Bu metodlar ularning akushy rivojlanishda tengdoshlariga yetishishlari uchun yordam beradi. Jismoniy nuqsonli bolalar bilan maxsus pedagoglar shug‘ullanadilar. Bu bolalar o‘z tengqurlari bilan muloqotga kirishganlarida jiddiy muammolarga duch kelishadi. Bu esa ularning jamiyatga integratsiyalashuvlarini ma’lum darajada qiyinlashtiradi. Shuning uchun ham bunday bolalar bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borishning asosiy maqsadi bolaga tashqi olam bilan aloqa qilish kanallarini ochishdir. Ijtimoiy omillar. Insonning biologik mavjudotdan ijtimoiy subyektga aylanishi uning ijtimoiylashuvi jamiyatga integratsiyasi natijasida sodir buladi. Bu jarayon Shaxsning ijtimoiy ahamiyatga ega xislatlari asosida shakllanadi gan qadriyat, ijtimoiy meyor hamda xul q-atvor namunasi orqali amalga oshiriladi. Ijtimoiylashuv insonning bugun hayoti davomida kechadigan ko‘p qirrali jarayondir. U, ayniqsa, bolalik va Yoshlik davrlarida nihoyatda jadallik bilan kechadi. Chunki Shaxs tomonidan aynan bolalik davrida asosiy ijtimoiy meyorlar o‘zlashtiriladi. Bola ijtimoiylashuvida sotsium muhim ahamiyatga ega. Bu ijtimoiy muhitni bola asta-sekinlik bilan o‘alashtiradi. Agar bola tug‘ilgandan keyin, asosan, oilada rivojlansa, uning keyingi rivojlanishi turli muhitlar maktabgacha ta’lim muassasalari, maktab, maktabdan tashqari tarbiya muassasalari, turli ko‘ngilochar maskanlarda kechadi. Bola o‘sib borgan sari, uning ijtimoiy muhiti “hududi” kengayib boradi. Bola qanchalik ko‘p muhitlarni o‘zlashtirsa, u shunchalik keng doira hududini egallashga harakat qiladi. Bola doimo uzi uchun qulay bulgan, uni yaxshi tushunadigan va unga hurmat bilan munosabatda bo‘ladigan muhitni izlashga urinadi. Shuning uchun u bir muqitdan boshqa muhitga ko‘chib yurishi mumkin. Muhit bolaning ijtimoiylashuv jarayoni va ijtimoiy tajriba to‘plashida muhim ahamiyatga ega. Muhit tushunchasi turli fan vakillari sotsiologlar, psixaloglar, pedagoglarning urganish obyekti hisoblanadi. Ular muhitning bunyodkorlik salohiyati va bola shakllanishi, rivojlanishidagi ta’sirini o‘rganadilar. Ijtimoiylashuv jarayonida muhitning o‘rni. Ijtimoiy pedagogikada jamiyat, ijtimoiy muhit, avvalambor, bolaning yangi muhitga integratsiyalashuvi nuqtai nazaridan o‘rganiladi. Bunda inson va unga ta’sir kdluvchi tashqi omillarning jamiyatdagi o‘zaro munosabati hamkorlik tavsifi ega ekanligi muhimdir. Muhit inson kirib borishi, o‘zini qulay sezishi uchun qayerda joylashganini bilishi yetarli bulgan kucha, uy va shu kabi narsalar emas. Balki muhit bu alohida o‘zaro munosabatlar tizimi va 39 qoidalari bilan tavsiflanadigan inson jamoalari hamdir. Shuning uchun ham inson muhitga yangilik kiritadi, muayyan darajada ta’sir kdladi, o‘zgartiradi va uz o‘rnida muhit ham insonning oldiga uz talablarini qo‘yadi. U insonni, uning xattiharakatlarini qabul qilishi qam, inkor qilishi \am mumkin. Muqitning insonga munosabatini insonning yurish-turishi, uning talablariga qanchalik javob berishiga qarab anikdasa buladi. Insonning xulq-atvori uning jamiyatda tutgan o‘rni bilan belgilanadi. Mahalla azaldan nafaqat o’sib kelayotgan avlodning tarbiyachisi vazifasini bajargan, balki ijtimoiy fikrni shakllantirgan ham. Qo’shnilar o’rtasidagi barcha nizoli holatlar, shuningdek esa oilaviy janjallar mahalla qo’mitalari faollari tomonidan muhokama qilinadi. Bular orasida ko’pincha qaynona-kelin, Yosh kelinkuyovlar orasida janjallar ko’p uchraydi. Bunaqa holatlarda xotin-qizlar qo’mitasi suhbat o’tkazadi. Agar ikki tomonni yarashtirib bo’lmasa, bu holat bilan mahalla qo’mitasi shug’ullanadi. Odatda o’sha joyning o’zida muammo hal qilinadi. SHuning uchun ajralishlar soni ko’p emas. So’ngi paytlarda uy xo’jaligi bilan band ayollar, Yosh oilalar bilan ishlash faollashdi, ularni an’anaviy kasb-xunarlarga o’rgatish ishlari olib borilmoqda. Mahalla ishsizlarning ishga joylashishilariga ham ko’maklashmoqda. Xarbiy qo’mitalar askarlikka olishga tanlov bo’lganda mahalla faolligiga tayanishadi. 1999 yil 14 aprelda O’zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish organlari haqida”gi qonun yangi taxrirda qabul qilindi. Unda yana bir marta fuqarolarning o’z-o’zini boshqarishi asosida tarixiy taraqqiy xususiyatlari, milliy va ma’naviy qadriyatlar, mahalliy odat va an’analar yetishi ta’kidlandi. Qonunda mahallaning vazifalari belgilab qo’yilgan. YUqorida sanab o’tilgan funksiyalardan tashqari mahallaga yangi vazifalar-tijorat va maishiy xizmat ko’rsatishni, hududning tozalik holatini, aholidan soliqlarning o’z vaqtida topshirilishini nazorat qilish ham yuklatildi. Davlat mahallaga avval mahalliy kengashlar bajargan vazifalarni yuklamoqda. Bu esa mahalla qo’mitalari davlat tuzilmalariga aylanayotganligidan guvohlik beradi. Mahalla hozirda zamonaviy jamiyat hayotining ijtimoiy tizimida o’z o’rnini topgan. Milliy va etnik an’analarni har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan O’zbekiston siyosati bu an’anaviy institutning yanada faol faoliyat yuritishiga yangi zaminlar yaratdi. Sаvоl vа tоpshiriqlаr: Ijtimоiy pеdаgоgikаning fаn sifаtidаgi хususiyatlаri qаysilаr? Ijtimоiy pеdаgоgikаning fаn sifаtidаgi mаzmunini хаrаktеrlаng? Ijtimоiy pеdаgоgikа аtаmаlаrigа tа’rif bеring? Ijtimоiy pеdаgоgikаning funktsiyalаrini аniqlаng? Ijtimоiy ish nimа? Ijtimоiy хоdimning fаоliyati mаzmuni? Adabiyotlar ro’yxati. 1. Sh. Sodiqova. Maktabgacha pedagogika. T.: O‘qituvchi 2016y 40 2. J. Xasanboyev. Pedagogika.T., “Fan”, 2006 3. C.A. Kozlova. Doshkolnaya pedagogika. Moskva. “Prosvesheniye” 2000. 4. Sotsionalnaya pedagogika. / Kurs leksiy – M.: Vlados., 2000 5. L.M. Mardaxayev. Sotsionalnaya pedagogika Moskva, “Prosvesheniye”,2006 6. F.A.Mustafayeva, Sotsionalnaya pedagogika Moskva, “Prosvesheniye”, 2003. 7.A.V. Mudrik. Sotsionalnaya pedagogika Moskva, “Prosvesheniye”,2005 8.Y.V. Vasilkova, T.A. Vasilkova Sotsionalnaya pedagogika Moskva 2006 . 2-modul. Ijtimoiy pedagogik tamoyillar va kategoriyalar 4-mavzu: “Tamoyil” va “qoida”tushunchalari. Insonparvarlik tamoyili. Tabiatga moslik tamoyili. Madaniy muvoflqlik tamoyili. Insonparvarlik tamoyili. Reja: 1.“Tamoyil” va “qoida”tushunchalari. 2.Insonparvarlik tamoyili. 3.Tabiatga moslik tamoyili. 4.Madaniy muvoflqlik tamoyili. Tayanch so’z va iboralar: “tamoyil” va “qoida”tushunchalari, insonparvarlik tamoyili, tabiatga moslik tamoyili, madaniy muvoflqlik tamoyili. Tаrbiya tаmоyillаri - tаrbiyani аmаlgа оshirish qоidаlаri bo’lib, ulаr аsоsidа nаzаriyalаr ishlаb chiqilаdi vа tаrbiyaning mеtоd, shаkl vа vоsitаlаri аmаlgа оshirilаdi. Tаrbiyaning insоnpаrvаrlik tаmоyili. Tаrbiyani insоnpаrvаrlаshtirish zаrurаti hаqidаgi g’оya dаstlаb chех pеdаgоgi Yan Аmоs Kаmеnskiyning аsаrlаridа yaqqоl ifоdаsini tоpgаn. XVIII аsrdаn bоshlаb u turli dаvlаtlаr pеdаgоglаrining tаdqiqоt оb’еktigа аylаngаn. Bu g’оya XVIII аsrdа frаnsuz mutаfаkkiri Jаn Jаk Russо vа rus pеdаgоgi L.Tоlstоyning erkin tаrbiya nаzаriyalаridа, XX аsrdа insоnpаrvаrlik psiхоlоgiyasidа vа insоnpаrvаrlik pеdаgоgikаsidа o’z аksini tоpgаn. Ijtimоiy pеdаgоgik nuqtаi nаzаrdаn insоnpаrvаrlаshuv tаmоyili pеdаgоgning o’z tаrbiyalаnuvchisigа, uning rivоjlаnish jаrаyonidа mаs’uliyatli vа mustаqil sub’еktgа nisbаtаn munоsаbаtdа bo’lishini ko’zdа tutаdi. Tаrbiyaning insоnpаrvаrlаshuv tаmоyilini аmаlgа оshirish bоlаlаr, o’smirlаr, Yoshlаrning shаkllаnishigа ijоbiy tа’sir ko’rsаtаdi. Bu tаmоyilning аmаlgа оshirilishi nаtijаsidа: • tаrbiya ijtimоiylаshuv оbеkti bo’lmish insоn qаy dаrаjаdа g’аyri ijtimоiy qаdriyatlаrni emаs, bаlki ijоbiy mе’yor vа qаdriyatlаrni o’zlаshtirishini аniqlаydi; 41 • tаrbiya insоn o’zini ijtimоiylаshuv sub’еkti sifаtidа his qilishi, o’z sub’еktivligining nаmоyon qilishi vа tаrаqqiy etishi uchun shаrоit yarаtаdi; • tаrbiya insоn uchun jаmiyatgа mоslаshuv dаrаjаsini ishlаb chiqishgа imkоniyat yarаtаdi; • tаrbiya insоnni muаyyan Yosh bоsqichlаridа хаvflаr bilаn to’qnаsh kеlishigа yo’l qoymаsligi yoki insоnning ijtimоiylаshuv qurbоnigа аylаnishi ehtimоlini kаmаytirishi mumkin. Tаrbiyaning insоnpаrvаrlаshuv tаmоyilini аmаlgа оshirish tаrbiyalаnuvchidа rеflеksiya vа o’z-o’zini tаrtibgа sоlishni rivоjlаntirishgа, uning tаshqi оlаm bilаn munоsаbаtlаrini shаkllаnishigа, g’urur hissining оshishigа, jаmiyatdа dеmоkrаtik vа gumаnistik munоsаbаtlаrni tаshuvchisi bo’lgаn insоnning shаkllаnishigа ijоbiy tа’sir ko’rsаtаdi. Yanаdа kеngrоq mа’nоdа insоnpаrvаrlаshuv tаmоyilining аmаlgа оshishi insоnlаr оrаsidаgi аlоqаlаrning yaхshilаnishi, ijtimоiy tаrаqqiyot uchun kurаshdа insоnlаrning birlаshishigа ko’mаklаshаdi. Tаrbiyaning tаbiаt bilаn uyg‟unligi tаmоyili Tаrbiyaning tаbiаt bilаn uyg’unligi hаqidаgi g’оya аntik dаvrlаrdа pаydо bo’lgаn vа bizgаchа Dеmоkrit, Аflоtun, Аrаstu аsаrlаri оrqаli еtib kеlgаn. Tаrbiyaning tаbiаt bilаn uygunligi hаqidаgi tаmоyilni XVII аsrdа Yan Аmоs Kоmеnskiy tа’riflаgаn vа u XVIII-XIX аsrlаrdа pеdаgоgikаdа kеng rivоjlаngаn. XX аsrdа tаbiаt vа insоn hаqidаgi fаnlаrning rivоjlаnishi tаrbiyaning tаbiаt bilаn uyg’unligi tаmоyilini аnchа bоyitdi. Bundа rus оlimi V.I.Vеrnаdskiy tоmоnidаn nооsfеrа hаqidаgi tа’limоtning yarаtilishi hаm muhim rоl oynаdi. Nооsfеrа – rivоjlаnishning shundаy bоsqichini аks etаdigаn tushunchаki, u bоsqichdа insоnning оngli fаоliyati glоbаl muаmmоlаrning pаydо bo’lishi vа hаl etilishigа tа’sir qilаdi. Tаrbiyaning tаbiаt bilаn uyg’unligi tаmоyili tаbiiy vа ijtimоiy jаrаyonlаrning o’zаrо аlоqаsini ilmiy tushunishgа, insоn vа tаbiаt tаrаqqiyoti rivоjlаnishning umumiy qоnunlаri bilаn mоs kеlishigа, insоnning Yoshi vа jinsini hisоbgа оlgаn hоldа tаrbiyalаshgа, shuningdеk uni o’z rivоjlаnishigа o’zini jаvоbgаr etib tаrbiyalаshgа vа nооsfеrаning kеlаjаkdаgi tаrаqqiyotini shаkllаntirish uchun mаs’ul ekаnligini ko’zdа tutаdi. Yuqоridаgilаrgа аsоslаngаn hоldа tаrbiyaning tаbiаt bilаn uyg’unligi tаmоyiligа ko’rа insоn: • o’zini Bоrliqning bir bo’lаgi dеb sеzishini; • roy bеrаyotgаn plаnеtаr jаrаyonlаrni vа undаgi mаvjud glоbаl muаmmоlаrni tushunishini; • o’zidа nооsfеrа uchun mаs’uliyatni sеzishini; • o’zini nооsfеrаni yarаtgаn sub’еkt sifаtidа bilishini hаmdа tаbiаt, plаnеtа vа biоsfеrаgа nisbаtаn ijоbiy munоsаbаtni shаkllаntirilishi kеrаkligini ko’zdа tutаdi. Tаrbiyaning mаdаniyatgа muvоfiqlik tаmоyili. Tаrbiyaning mаdаniylаshuvi zаruriyati g’оyasi ingliz pеdаgоgi Jоn Lоk (XVIIIаsr), frаntsuz mutаfаkkiri Klоd Gеlvеtsiy (XVIIIаsr) vа shvеtsаriyalik pеdаgоg Iоgаnn Pеstаlоtstsi аsаrlаridа yaqqоl nаmоyon bo’lаdi. XIX аsrdа nеmis pеdаgоgi Fridriх Distеrvеrg tоmоnidаn bеrilgаn tа’rifgа аsоsаn tаrbiyaning mаdаniyatgа muvоfiqlik tаmоyili mаdаniyatning umuminsоniy qаdriyatlаrigа аsоslаnishi, u yoki bu milliy mаdаniyatlаrning qаdriyatlаri vа mе’yorlаrigа mоs bunyod etilishini ko’zdа tutаdi. 42 Tаrbiyaning mаdаniyatgа muvоfiqlik tаmоyili o’z оldigа bоlаlаr vа o’smirlаrgа хаlq hаmdа jаmiyat mаdаniyatining turli yo’nаlishlаrini, ulаrning o’zigа хоs хususiyatlаrini o’rgаtishni mаqsаd qilib qoyadi. Bundа mаdаniyatning mаishiy, jismоniy, mа’nаviy, аqliy, mоddiy, iqtisоdiy, siyosiy, ахlоqiy yo’nаlishlаri nаzаrdа tutilmоqdа. Tаrbiyaning mаdаniylаshuvi tаmоyilining аmаlgа оshirilishi umuminsоniy хаrаktеrdаgi mаdаniy qаdriyatlаrning turli jаmiyatlаrdа fаrqlаnishi sаbаbli qiyinchiliklаrgа duchоr bo’lmоqdа. Bizning dаvlаtdа shаhаr vа qishlоq аhоlisi o’rtаsidа, shаhаrdа esа turli ijtimоiykаsbiy guruhlаr оrаsidа fаrqlаr mаvjud. Shu bilаn bir vаqtdа turli mаdаniyat vа submаdаniyatlаrdаgi qаdriyatlаr o’rtаsidаgi muvоzаnаtni sаqlаsh tаrbiya sаmаrаdоrligining shаrtlаridаn biridir. Tаrbiyaning vаriаtivligi tаmоyili. Ijtimоiy tаrbiyaning vаriаtivligi shахs ehtiyojlаrining хilmа-хilligi bilаn аniqlаnаdi. Tаrbiya vаriаtivligi tаmоyili insоnning mintаqаviy vа lоkаl dаrаjаdа umuminsоniy qаdriyatlаrgа аsоslаnib, etnik хususiyatlаr, shuningdеk mintаqаviy munitsipiаl vа lоkаl shаrоitlаrni inоbаtgа оlib, insоniy, Yosh, diffеrеntsiаl vа individuаl yondаshuvlаr аsоsidа mаnаviy qаdriyat jihаtidаn tаrbiyalаshni аmаlgа оshirishdа muhim o’rin tutаdi. 98 Ijtimоiy tаrbiyaning vаriаtivligi tаmоyilining tа’rifini ХХ аsrning 80-yillаri охiridаn bоshlаb roy bеrgаn ijtimоiy-siyosiy o’zgаrishlаr sаbаbli аsоslаsh imkоniyati yarаtildi. Bu o’zgаrishlаr insоnning jаmоаviy guruhlаr hаmdа jаmiyatning Yosh vа ijtimоiy guruhlаri mаqsаdlаri bilаn bir qаtоrdа individuаl mаqsаdlаrini tаn оlish, tа’limning etnik хususiyatlаr vа mintаqаviy shаrоitlаrgа mоs qilib islоh qilish uchun shаrоitlаr yarаtish kаbilаr bilаn izоhlаnаdi. Ijtimоiy tаrbiyaning vаriаtivligi tаmоyilini аmаlgа оshirish uchun quyidаgilаr zаrurdir: • turli Yoshdаgi shахslаrning mаnfааtlаri vа ehtiyojlаrini, turli etnik qаtlаmlаrning ijtimоiy-kаsbiy tаlаblаrini, hududiy vа mintаqаviy tаshkilоtlаrning ehtiyojlаrini qоndirish uchun turli хildаgi tаrbiya muаssаsаlаrini tаshkil etish; • ijtimоiy tаrbiyaning mintаqаviy vа munitsipiаl tizimlаrini tаshkil etish; • mаhаlliy tаrbiya tizimlаrini tаshkil qilish; • insоn tоmоnidаn o’zining rivоjlаnish strаtеgiyalаri, hаyotiy vа kаsbiy yo’llаrini tаnlаshdаgi imkоniyatlаrini kеngаytirish uchun shаrоitlаr yarаtish. Ijtimоiy tаrbiyaning jаmоаviyligi tаmоyili. Bоlаning ijtimоiylаshuvi mikrооmillаrning tа’siridа, tеngdоshlаri vа kаttаlаr (оilа, qo’shnilаr, mikrоjаmiyat, tаrbiya tаshkilоtlаri) bilаn o’zаrо munоsаbаtlаridа roy bеrаdi. Ijtimоiy tаrbiya bir tоmоndаn jаmоаlаrdа аmаlgа оshirilаdi, bоshqа tоmоndаn esа bоlаlаr vа o’smirlаr jаmоа hаyotigа оb’еktiv zаruriyat sifаtidа kirib bоrаdi. Jаmоа tаrbiyaning eng muhim vоsitаsi ekаnligi hаqidаgi g’оya judа qаdimdа pаydо bo’lgаn, uning nаzаriy аsоslаri esа XIX аsrdаn bоshlаb pеdаgоgik nuqtаi nаzаrdаn jаdаllik bilаn ishlаb chiqilgаn. Jаmiyatning hоzirgi rivоjlаnish bоsqichidа rеаl hаyotdаgi insоn ijtimоiylаshuvi muаmmоlаri vа insоnning o’zgаrib turuvchi dunyogа kirishi jаmоаviy tаmоyilni ijtimоiy tаrbiyaning еtаkchi tаshkiliy аsоsi dеb hisоblаshgа zаmin yarаtаdi. Jаmоаviylik tаmоyilining zаmоnаviy tа’rifigа ko’rа ijtimоiy tаrbiya turli jаmоаlаrdа аmаlgа оshirilib, insоngа hаyot tаjribаsi, umumаn оlgаndа esа jаmiyatgа ko’nikish tаjribаsini qo’lgа kiritish imkоnini bеrаdi. Ijtimоiy tаrbiyaning birgаlikdаgi fаоliyat ekаnligi. Tаrbiyachi vа tаrbiyalаnuvchi оrаsidаgi suhbаtning zаrurligi g’оyasi qаdimgi Ellаdаdа pаydо bo’lib, o’rtа аsrlаr tа’lim mеtоdlаridа, kеyinchаlik esа bir qаtоr pеdаgоglаrining аsаrlаridа o’zigа хоs 43 rivоjlаnishgа erishdi. So’nggi o’n yilliklаrdа tаrbiyagа sub’еkt-оb’еkt jаrаyoni sifаtidа qаrаsh, kеyinchаlik esа, bu yondаshuvni pеdаgоgik аmаliyotdа tаrqаtish bu tаmоyilni pеdаgоgikа uchun eng muhim tаmоyilgа аylаnishigа оlib kеldi. Ijtimоiy tаrbiyaning birgаlikdаgi fаоliyat tаmоyiligа ko’rа bоlаlаr, o’spirinlаr, o’smirlаrning mа’nаviy-mа’rifiy rivоjlаnishi tаrbiyachi vа tаrbiyalаnuvchi оrаsidаgi qаdriyatlаr (аqliy, ijtimоiy) аlmаshuvi jаrаyonidа аmаlgа оshirilаdi. Bulаr: • dunyo mаdаniyatlаri vа аniq bir jаmiyatdа ishlаb chiqilgаn qаdriyatlаr; • ijtimоiy tаrbiya sub’еktlаrigа хоs bo’lgаn qаdriyatlаr; • tаrbiya tаshkilоtlаrining muаyyan а’zоsigа хоs bo’lgаn qаdriyatlаr. Ijtimоiy tаrbiyaning birgаlikdаgi fаоliyat ekаnligi tаmоyili tаrbiyachi vа tаrbiyalаnuvchining tеngligini tаqоzо etmаydi. Bu hоl Yoshdаgi tаfоvutlаr, hаyotiy tаjribаning bir хil emаsligi, ijtimоiy rоllаrning аssimmеtriаlligi bilаn izоhlаnаdi. Birgаlikdаgi fаоliyat tаmоyilidа birinchi o’rindа tеnglik emаs, bаlki o’zаrо hurmаt vа sоfdillik turаdi. Tаrbiyaning dаvоmiyligi tаmоyili. Bu tаmоyil ijtimоiylаshuvning mеrоsiylik хаrаktеridаn kеlib chiqаdi. Tаrbiyaning dаvоmiyligi tаmоyili insоn rivоjlаnishining hаr bir bоsqichini individuаl vа ijtimоiy qаdriyat dеb bilаdi. Bu tаmоyilgа ko’rа hаr bir bоlа, o’smirning ijtimоiy rivоjlаnishidа dоimо dаvоmiy vа tugаllаnmаydigаn jihаtlаr mаvjud bo’lаdi. Chunki dunyo vа o’zi bilаn o’zаrо munоsаbаtdа bo’lа turib, ulаr dоimо innоvаtik хususiyatini sаqlаb qоlishаdi ( Mаsаlаn, L. Tоlstоy hаyoti dаvоmidа undа bеshtа insоn o’zgаrgаn dеb hisоblаydi). Tаrbiyaning dаvоmiyligi tаmоyiligа ko’rа tаrbiyani shundаy tаshkil qilish kеrаkki, hаr bir Yosh bоsqichidа insоn “qаytа shаkllаnish” imkоniyatigа egа bo’lishi lоzim. Sаnаb o’tilgаn tаrbiya tаmоyillаrini inоbаtgа оlish vа ulаrning tа’minlаnishi ijtimоiy pеdаgоgikаdа ijоbiy nаtijаgа erishishning shаrtlаridаn biri hisоblаnаdi. Fuqarolar o‘z konstitutsiyaviy xuquqlariga, konkret tabiiy, iktisodiy, ijtimoiy – tarixiy, milliy ma’naviy – madaniy sharoitlarga asoslangan axloq normalariga to‘la rioya etgan holdagina rivojlana oladi. Ijtimoiy ta’lim va tarbiya tizimidan o‘tgan har bir odam-Shaxs sifatida shakllanadi. Ijtimoiy vazifalarni bajarish layoqatiga ega bo‘lgan, o‘zining qiziqishi, qobiliyatini ijodiy namoish eta oladigan, jamiyatning boshqa a’zolari bilan mustaqil munosabatga kirisha oladigan odam Shaxs sifatida ijtimoiy mavqega erishadi. Ayni vaqtda ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlar amaliy faoliyati bir-biriga juda yaqin, bu yaqinlik vazifasiga ko‘ra, mazmuniga ko‘ra va ish metodiga ko‘ra yuz beradi, ular hech qachon biri ikkinchisini kesib o‘tmaydi. Bu xavf-hatarini bartaraf etish uchun ma’naviy-ma’rifiy faoliyatni yangi bosqichga ko‘tarish, milliy istiqlol g‘oyasini joriy etish masalasida ijtimoiy pedagogik yondashuvidan keng foydalanish, differensiatsiyalashgan psixologik-pedagogik dasturni, yangi darslik va qo‘llanmalarni yaratish zarur. Jamiyat dunyo hamjamiyatining dinamik o‘zgarishi munosabati bilan o‘kitish, tarbiyalash, targ‘ibot va tashviqot ishlarini uzviy ravishda qo‘shish, ya’ni ma’naviy – mafkuraviy, ma’rifiy faoliyatini pedagogika bilan birga olib borish uchun zarur sharoit yaratish lozim. Bu ijtimoiy pedagogika sohasidagi yangi ijtimoiy buyurtma bo‘lib, tadqiqot ishlarini yo‘lga qo‘yishda xaqiqiy jo‘shqinlik kasb etadi. Ijtimoiy pedagogika pedagogika sohasining pedagog faoliyati bilan bog‘liqdir. Shuning uchun ijtimoiy pedagogika Universitstlarida yetishib chiqadilar. Ijtimoiy pedagog pedagoglik sohasida asosiy bog‘liqliklaridan biri soha obyekti bolalardir. Ijtimoiy pedagog faoliyatining markazida esa normal ijtimoiy 44 faoliyatdan chetlashgan - bolalarni jamiyatdagi tengdoshlari qatoriga qaytarish hisoblanadi. Ijtimoiy pedagogika fanining obyekti ijtimoiylashtirishga muhtoj bo‘lgan bolalar, ularga aqliy, pedagogik-psixologik, Sotsial axloqiy normalardan chetlashgan ijtimoiy tarbiya ola olmagan va jismoniy, aqliy, psixik tomondan buzilishga yo‘l qo‘yiladigan bolalar ular hammasi jamiyatining alohida yordamiga muhtojdir. Ijtimoiy pedagog - faqat o‘qituvchi emas, bola qanday o‘qiyotganini va rivojlanayotganini tushunadigan va his etadigan Shaxsdir. U bola hayotini, kechinmalarini xuddi o‘zinikidagidek tushunadigan va uning ma’naviy, madaniy, axloqiy rivojlanishida yo‘llanmalar bera oladigan mutahassis bo‘lmog‘i kerak. Shuning uchun haqiqiy pedagog faqat o‘z fanini bilibgina qolmay, ayni vaqtda bolalar va kattalar bilan ijodiy muloqot qila oladigan, o‘z ustida ishlaydigan inson bo‘lishi muhim ahamiyatga ega. Insonparvarlik — insonning qadri, erkinligi, baxt-saodati, teng huqukliligi toʻgʻrisida, insoniylikning barcha tamoyillarini yuzaga chiqarish uchun shartsharoitlar yaratib berish haqida gʻamxoʻrlik qilishni ifodalovchi tushuncha. Unga koʻra, dunyoda eng qimmatli narsa insondir, bu-tun mavjudot, borliq insonga, uning baxtsaodatiga xizmat qilishi lozim. Inson taqdiri, xalq manfaatlari, mamlakat kishilari haqida gʻamxoʻrlik insonparvarlikning asosiy masalasidir. Insonparvarlik gʻoyalari uzoq tarixga ega. Ular baxt-saodat va adolatga erishish orzulari tarzida qadimdan xalq ogʻzaki ijodida, adabiyotda, diniy va falsafiy taʼlimotlarda oʻz aksini topib kelmoqda. Sharq falsafasi va ijtimoiy tafakkurida Insonparvarlik gʻoyalari azaldan keng tarqalgan boʻlib, uning koʻp ming yillik tarixi bilan chambarchas bogʻliq. Oʻrta osiyolik mutafakkirlardan Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulugʻbek, Ali-sher Navoiy va b. asarlarida Insonparvarlik inson erkinligi, uning qadr-qimmati gʻoyalari olgʻa surildi. Forobiy insonlarning inoq va doʻst yashashi mamlakatda xalqlar uchun katta foyda keltirishini isbotlashga intilgan va tinchlikni qatʼiy quvvatlab, butun faoliyatini inson xizmatiga qaratgan. Navoiy inson taqdiri, xalq manfaa-ti, mamlakat haqida gʻamxoʻrlikni asosiy masala qilib qoʻygan. Dunyoda eng qimmatli narsa insondir, degan fikrni olgʻa surgan. Uning fikricha, butun mavjudot, borliq insonga, uning baxt-saodatiga xizmat qilishi lozim. Jahon dinlari, jumladan islom dinida ham Insonparvarlik gʻoyalari oʻz ifodasini topgan. Unda faqir, kambagʻal, musofir, muhtoj kishilarga yordam berishga, sahovatli va insofli boʻlishga daʼvat qilinadi. Insonparvarlik yaxlit dunyoqarash tizimi sifatida birinchi bor Yevropada Uygʻonish davrida shakllangan. Insonparvarlik goyalari Yevropada oʻrta asrlarda insonning kamsitili-shiga, uni xudo va din nomidan haqoratlab inkvizitsiya gulxaniga tash-lagan shafqatsiz dindorlarga va ularni qoʻllabquvvatlagan jamiyat vakillariga qarshi, inson huqukari uchun murosasiz kurash sifatida namoyon boʻldi (qarang Gumanizm). Insonparvarlik keng ijtimoiy fikrni qamrab olib, adabiyot, falsafa, sanʼat va b. sohalarda 14—17-asrlarda Italiyada, keyinchalik esa Yevropaning boshqa mamlakatlarida keng tarqaldi. 45 Keyingi asrlar davomida Insonparvarlik goyalari gumanizm nomi bilan rivojlandi. Bu atama birinchi marta 19-asr boshlarida fanda ishlatila boshladi va 20asrning oʻrtalarigacha jamiyatdagi adolatsizlikni, tengsizlikni tanqid qilishga qaratildi. Ikkinchi jahon urushidan ke-yin jahon taraqqiyotida tub oʻzgarishlar yuz berib, haqiqiy Insonparvarlik tomon jiddiy qadamlar qoʻyildi. Buni BMT, YUNESKO kabi xalqaro, mintaqaviy va davlatlararo tashkilotlar deklaratsiya va hujjatlarida koʻrish mumkin. Insonparvarlik har bir huquqiy, demokratik davlatning hayot qoidalaridan biriga aylanmoqda. Oʻzbekiston oʻz siyosatini Insonparvarlik shartlari, talablari, qoidalariga, Sharq va Gʻarb davlatlarining eng ilgʻor tajribalariga tayanib olib bormoqda Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli yangilanishlar “Inson manfaatlari hamma narsadan ustun” degan ezgu tamoyilga asoslanadi. Bu xayrli yumushga yurtimizdagi fuqarolik jamiyati institutlari, nodavlat tashkilotlar ham faol hissa qo‘shmoqda. Nazorat savollari. 1.“Tamoyil” va “qoida”tushunchalarini ta’riflab bering. 2.Tarbiya tamoyillari qaysilari va ular haqida nimalar bilasiz? Adabiyotlar ro’yxati. 1. Sh. Sodiqova. Maktabgacha pedagogika. T.: O‘qituvchi 2016y 2. J. Xasanboyev. Pedagogika.T., “Fan”, 2006 3. C.A. Kozlova. Doshkolnaya pedagogika. Moskva. “Prosvesheniye” 2000. 4. Sotsionalnaya pedagogika. / Kurs leksiy – M.: Vlados., 2000 5. L.M. Mardaxayev. Sotsionalnaya pedagogika Moskva, “Prosvesheniye”,2006 6. F.A.Mustafayeva, Sotsionalnaya pedagogika Moskva, “Prosvesheniye”, 2003. 7.A.V. Mudrik. Sotsionalnaya pedagogika Moskva, “Prosvesheniye”,2005 8.Y.V. Vasilkova, T.A. Vasilkova Sotsionalnaya pedagogika Moskva 2006 . 5-mavzu: Ijtimoiy-pedagogik kategoriyalar. Pedagogika va ijtimoiy pedagogika katcgoriyalari: Shaxs, rivojlanish, faoliyat, ijtimoiylashuv, jamiyat. Ijtimoiy pedagogik faoliyat. Ijtimoiy ta’lim- tarbiya va ijtimoiy tarbiya . Reja: 1. Ijtimoiy-pedagogik kategoriyalar. 2. Pedagogika va ijtimoiy pedagogika katcgoriyalari: Shaxs, rivojlanish, faoliyat, ijtimoiylashuv, jamiyat. 3. Ijtimoiy pedagogik faoliyat. 4. Ijtimoiy ta’lim- tarbiya va ijtimoiy tarbiya Ijtimoiy pedagogikaning asosiy kategoriyalari 46 Har bir fanni shu fanning o`rganish predmetiga asoslangan bilimlar tizimi ajratib turadi. Fanning bilimlar tizimi uning tushuncha va kategoriyalarida o`z aksini topadi. Tushuncha — real olamni bilish jarayonida aks etish shakllaridan biri. Reallikning o`zgaruvchanligi va ko`p qirraliligi tufayli tushunchalar dinamik, rivojlanadigan tavsifga ega. Ular tarixiy holat va hayot sharoitlariga bog`lik, ravishda o`zgaradi. Har qanday fanning rivojlanishi jarayonida tushunchalar ana shu fan kategoriyalariga birlashadi. Fan kategoriyalari shu fanda qo`llaniladigan yanada kattaroq,, amaliy tushunchalardir.Hammamizga ma'lumki, pedagogika fanining asosiy kategoriyalariga “ta'lim”, “tarbiya”, “ma'lumot” singari tushunchalar kiradi. Shu kategoriyalar asosida “Shaxs”, “rivojlanish”, “faoliyat”, “jamiyat”, “ijtimoiylashuv” singari ijtimoiy-gumanitar fanlar uchun umumiy bo`lgan tushunchalar qo`llaniladi. So`nggi yillarda «pedagogik faoliyat” kategoriyasi ham keng qo`llanilmoqda. Ijtimoiy pedagogika fani pedagogikaning yo`nalishlaridan biri sifatida “Ijtimoiy pedagogik faoliyat”, “Ijtimoiy ta'lim” va “Ijtimoiy tarbiya” singari kategoriyalarga ega. Pedagogika va ijtimoiy pedagogika fani kategoriyalarining birbiridan farqli jihati quyidagi jadvalda aks etgan. Pedagogika hamda ijtimoiy pedagogika fani kategoriyalari Pedagogika · ta'lim o`qitish tarbiya pedagogik faoliyat ▪ Ijtimoiy pedagogika ijtimoiy ta'lim o`qitishning ijtimoiy jihatlari ijtimoiy tarbiya ijtimoiy pedagogik faoliyat ijtimoiylashuv ijtimoiy institut ijtimoiy adaptatsiya ijtimoiy reabilitatsiya Pedagogik faoliyat- bu ta'lim-tarbiya vositasida o`quvchilarga ijtimoiy madaniyat tajribalarini singdirishga qaratilgan kasbiy faoliyatdir. Ijtimoiy pedagogik faoliyat- bu bolaning ijtimoiylashuviga, ularga ijtimoiy madaniyat tajribalarini singdirishga, jamiyatda o`z-o`zini boshqarishga sharoitlar yaratishga qaratilgan kasbiy faoliyatdir. U ma'lum Shaxsga qaratilgan bo`lib, aniq manzilga yo`naltirilgan faoliyatdir. Ijtimoiy pedagogik faoliyat quyidagi xususiyatlarga ega. Ta'lim muassasalaridagi ijtimoiy-pedagogik faoliyat, ▪ bolalar tashkilotlaridagi ijtimoiy-pedagogik faoliyat, ▪ bolalarning ijodkorligini oshirish va dam olishini tashkil etishga mas'ul tashkilotlardagi ijtimoiy-pedagogik faoliyat. Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning asosiy yo`nalishlari qo`yidagilar hisoblanadi. ▪ dezadaptatsiyaga uchragan bolalarni profilaktika qilish, ▪ ijtimoiy me'yorlardan chekingan (o`qish) bolalarni ijtimoiy reabilitatsiya qilish .Bu ishlar ikki shaklda amalga oshiriladi: 47 1.Bevosita bolaning o`zi bilan olib boriladigan ishlar. 2.Bolaning ijtimoiy muhit bilan aloqasida vositachilik qilishi. Ijtimoiy pedagogikaning asosiy kategoriyalaridan biri bo`lgan ijtimoiy ta'lim kategoriyasi ikki tomonlama xususiyatga ega. Birinchidan, ijtimoiy ta'lim-bu bolaning ijtimoiylashuviga yordam beruvchi ijtimoiy bilim, ko`nikma va malakalarni shakllantirish jarayonidir. Ikkinchidan, ijtimoiy ta'lim-bu ijtimoiy soqada ishlash uchun maxsus tayyorgarlik ko`rish jarayonidir. Ijtimoiy tarbiya esa bolaning ijtimoiylashuviga qaratilgan ijtimoiy ahamiyatga molik fazilatlarni shakllantirish jarayonidir. Ijtimoiy tarbiya muammolari xususida A.V.Mudrik, V.D.Semyonova, G.N.Filova singari olimlar tadqiqotlar olib borgan. Ijtimoiylashuv jarayonida bola jamiyat, ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy makrm, ijtimoiy xulk.-atvorning me’yor va koidalari haqidagi turli bilimlarni, jamiyatga ko`nikishiga yordam beruvchi turli ko`nikma va malakalarni uuzlashtiradi. Bu jarayon, ayniqsa, bolalikda juda jadal sur’atlar bilan amalga oshadi. Ma’lumki, bola besh Yoshgacha uning keyingi hayotida o`z aksini topuvchi nihoyatda ko`p bilimlarni oladi. Bola ijtimoiylashuvining ajralib turuvchi xususiyati, uning jamiyat ilgari surayotgan yurish-turish me’yorlariga baxo berishi va nazorat qilishining qiyinligidadir. U bularni faqat o`zlashtirib boradi, shuning uchun ham bola Shaxsining ijtimoiylashuv jarayonida otaonalar, qarindoshlar, ular bilan ishlayotgan mutaxasislarning (psixolog, shifokor, pedagog va shu kabilar) ta’siri katta bo`lib, bolalarni, hayotda zarur ijtimoiy bilimlarni ertaroq; va yaxshiroq; o`zlashtirishlari, ularni hayotda qo`llashga intilishlari aynan ularga bog`liqdir. Buning ijtimoiy pedagogika bilan bog`liqligi shundaki, maktab yoki boshqa ta’lim muassasida ta’lim olish jarayonida bola, avvalo, akademik bilimlarni o`zlashtiradi. Biroq shu bilan bir vaqtda unda muayyan tizimlashgan ijtimoiy bilim, ko`nikma va malakalar shakllanadi. Bu bilim, ko`nikma va malakalar ijtimoiylashuv jarayonida — bolaga maxsus yordam kerak bo`lganda — juda zarur bo`ladi. Bolaning ijtimoiylashuviga yordam beradigan ijtimoiy bilimlarni yetkazish, ijtimoiy ko`nikma va malakalarni shakllantirish jarayoni ijtimoiy ta’lim deyiladi. Tarbiya va ijtimoiy tarbiya. Tarbiya pedagogikaning asosiy ob’ekti sifatida pedagogikaning rivojlanish tarixi mobaynida olimlarning diqqat markazida bo`lib kelgan. Shu bilan birga, “tarbiya” tushunchasining mazmuni amaliy ahamiyatga ega. Chunki bu tushuncha pedagogik faoliyatning vazifa va maqsadlariga asosiy yondashuvlarni belgilaydi. Tarbiya ijtimoiy hayotning doimiy va umumiy kategoriyasidir. Tarbiyaning ijtimoiy qamrovi uning lug`aviy ma’nosidan ancha kengdir. Shuni hisobga olib, ijtimoiy tarbiyani insonning qobiliyati, bilimi, qadriyatlar, u yashayotgan jamiyatga munosabatidan iborat imkoniyatlarini rivojlantirishga yordam beruvchi, maxsus tarbiya tashkilotlarida amalga oshiriladigan jarayon sifatida ko’rib chiqish lozim. Boshqa so’zlar bilan ifodalaydigan bo’lsak ijtimoiy tarbiyaning maqsadi insonni ijobiy rivojlanishga qaratilgan sharoitlar yaratish jarayoniga yo’naltirishdir. Bu sharoitlar individual va guruxiy sub’ektlarning uchta o’zaro bog’liq va shu paytning o’zida mazmuni, shakli va usuli jixatidan nisbatan mustaqil bo’lgan jarayonlarni qamrab oladi: bolalar, o’smirlar, o’spirinlar ijtimoiy tajribasini tashkil qilish, ularning ta’lim olishlarini ta’minlash hamda ularga individual yordam ko’rsatish. 48 Ijtimoiy tajribani tashkil qilish gurux (jamoa) larning maishiy va xayotiy faoliyatini tashkil qilish, guruxdagi o’z- o’zini bopqarish faoliyatini rag’batlantirish va norasmiy mikroguruxlarga ta’sir etish orqali amalga oshiriladi. Ijtimoiy tajriba keng ma’noda turli ko’nikma va malakalar, bilim va fikrlash usullari, yurish-turish me’yori va stereotiplari, qadriyatlar, odamlar bilan munosabatga kirishish tajribasi, moslashish tajribasi, shuningdek o’z- o’zini anglash, o’ziga ishonch, o’z ijtimoiy xayot yo’lini belgilash va shu yo’ldan borish tushuniladi. Ta’lim o’z ichiga qo’yidagilarni oladi: uzliksiz tizimli ta’lim (rasmiy ta’lim), madaniyatni targ’ib qilish va tarqatish, o’z-o’zini shakllantirishga va mustaqil ta’lim olishga yo’naltirish. Individual yordam insonga muammolarni hal qilishda, o’z- o’zini rivojlantirishda, jamiyatdagi mavqeini, o’rnini yuksaltirishda namoyon bo’ladi. Individual yordam boshqa insonlarning ehtiyojlarini qondirishga zarur bo’lgan bilim, malakalarni o’zlashtirishda insonga ongli yordam berish, uning o’z qadrini bilishi, o’z-o’zini anglashi hamda unda oila, gurux va jamiyatga mansublik hissini rivojlantirishdir. Tabiiyki, ijtimoiy tajriba ta’lim va individual yordamning usul, shakl, mazmun, tavsifi va jadalligi bevosita tarbiyalanuvchilarning Yoshi, jinsi, qaysi kasb egasi ekanligi va ularning qaysi ijtimoiy madaniy soxaga mansubligiga bog’lik. Bu jihatlar turli ta’lim muassasalari va tashkilotlarida farqlanib, bu farq tashkilot turiga, unda faoliyat yuritadigan pedagoglarning amalga oshirayotgan ishlariga bog’liq Ijtimoiy tarbiya jarayonidagi o’zaro munosabat shu jarayonning sub’ektlari orasidagi axborot, faoliyat usullari va qadriyatlar almashinuvidir. Buhgnday munosabat ijtimoiy jihatdan tabaqalashgan, alohida ko`rinishga ega. Chunki o’zaro munosabatning aniq ishtirokchilari muayyan etnik ijtimoiy va ijtimoiy psixologik guruhlar vakili bo’la turib, o’z munosabatlarida u yoki bu darajada ular mansub guruxlarga tegishli ijtimoiy xulqni amalga oshirishadi. - Umuman olganda, o’zaro munosabat tarbiyachilar va tarbiyalanuvchilarning birgalikdagi faoliyati, bu faoliyatning mazmuni, xarakteri, tarbiyaviy samaradorligi, faoliyat ishtirokchilari va ular o’zlarini qay darajada Shaxs deb xisoblashlariga bog’liq. O’zaro m,.unosabat jarayonida amalga oshirilayotgan ijtimoiy tarbiya insonning ijobiy ijtimoiy, ma’naviy bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirishda qulay sharoitlar yaratadi. Ijtimоiylаshuv jаrаyonidа muhitning o‟rni. Ijtimоiy pеdаgоgikаdа jаmiyat, ijtimоiy muhit аvvаlаmbоr bоlаning yangi muhitlаrgа intеgrаtsiyalаshuvi nuqtаi nаzаridаn o’rgаnilаdi. Shu nuqtаi nаzаrdаn insоn vа ungа tа’sir qiluvchi tаshqi оmillаrning jаmiyatdаgi o’zаrо munоsаbаti hаmkоrlik хаrаktеrigа egа ekаnligi muhimdir. Muhit-insоn kirishishi, o’zini qulаy sеzishi uchun jоylаshuviniginа еtаrli bilishi lоzim bo’lgаn ko’chа, uy vа bоshqа nаrsаlаr emаs. Bаlki, muhit bu аlоhidа o’zаrо munоsаbаtlаr tizimi vа qоidаlаri bilаn хаrаktеrlаnаdigаn insоn jаmоаlаri hаmdir. Shuning uchun insоn muhitgа yangilik kiritаdi, muаyyan dаrаjаdа tа’sir qilаdi hаmdа o’zgаrtirаdi vа o’z o’rnidа muhit hаm insоn оldigа o’z tаlаblаrini qoyadi. U insоnni, uning хаtti-hаrаkаtlаrini qаbul qilishi hаm, inkоr qilishi hаm mumkin. Muhitning insоngа munоsаbаtini insоnning yurish-turishi, uning tаlаblаrigа qаnchаlik jаvоb bеrishigа qаrаb аniqlаsа bo’lаdi. Insоnning хulq-аtvоri uning jаmiyatdа tutgаn o’rni bilаn bеlgilаnаdi. Insоn jаmiyatdа bir vаqtning o’zidа 49 bir qаnchа mаvqеlаrni egаllаshi mumkin. Mаsаlаn, аyol hаm rаfiqа, hаm оnа, hаm ustоz mаvqеlаrini egаllаshi mumkin. Hаr bir mаvqе insоngа muаyyan tаlаblаrni qoyadi vа shu bilаn birgа ungа bir qаnchа huquqlаrni bеrаdi. Insоnning jаmiyatdаgi muаyyan huquq vа mаjburiyatlаr bilаn хаrаktеrlаnаdigаn mаvqеi ijtimоiy mаqоm dеyilаdi. Insоndа tug’mа mаqоmlаr bo’lishi mumkin. Insоnning ijtimоiy mаqоmigа millаti, tug’ilgаn jоyi, fаmiliyasi vа bоshqа оmillаr tа’sir ko’rsаtishi mumkin. Bundаy mаqоmlаrgа оdаtdа tug’mа mаqоm dеyilаdi. Bоshqаlаri esа insоn jаmiyatdа nimаlаrgа mustаqil erishgаnligigа qаrаb bеlgilаnаdi. Mаsаlаn, ijtimоiy pеdаgоg mаqоmigа shu sоhаdаgi kаsb tаyyorlоvchi o’quv muаssаsаsidа tа’lim оlgаn vа bu sоhа boyichа diplоmgа egа bo’lgаn shахs erishishi mumkin. Yuqоridаgi mаqоmni qo’lgа kiritilgаn mаqоm dеsаk аdаshmаgаn bo’lаmiz. Mаqоm insоnning jаmiyatdаgi хulq-аtvоrini muаyyan vаziyatlаrdа o’zini shu mаqоmdаgilаr hоlаtigа ko’rа bеlgilаydi. Аtrоfdаgilаr u shахsdаn nimа kutishlаri хаm muhimdir. Shuning uchun insоn mаqоmi bilаn bеlgilаnаdigаn хulq-аtvоr ijtimоiy rоl dеyilаdi. Turli ijtimоiy rоllаrni o’zlаshtirish shахs ijtimоiylаshuvi jаrаyonining аjrаlmаs qismi hisоblаnаdi. Uning murаkkаblik jihаti shundаki, 90 jаmiyatdа fаqаt jаmiyat tоmоnidаn mа’qullаnаdigаn mаqоmlаr bo’lmаsdаn ijtimоiy nоrmа vа qаdriyatlаrgа mоs kеlmаydigаn mаqоmlаr hаm mаvjud. Shuning uchun bоlа shаkllаnish vа rivоjlаnish jаrаyonidа hаm ijоbiy, hаm sаlbiy rоllаrni o’zlаshtirishi mumkin. Pоzitiv rоllаrgа аvvаlо оilа а’zоsining rоlini kiritsаk bo’lаdi. Оilаdа bоlа bundаy rоllаrning bir nеchtаsini o’zlаshtirаdi: o’g’il yoki qiz, аkа yoki оpа, jiyan, nаbirа, shuningdеk, bоbоkаlоnlаri bilаn hаm tаnishishi mumkin. Bоlа o’z rivоjlаnishi dаvоmidа o’zlаshtirаdigаn yanа bir muhim rоli bu jаmоа а’zоsi rоlidir. Bоlаlаr bоg’chаsi vа mаktаbdа, spоrt to’gаrаgidа tеngqurlаri bilаn muоmаlа qilgаndа, bоlа jаmоа а’zоsi, o’rtоq, do’st, o’quvchi, еtаkchi kаbi rоllаrni o’zlаshtirаdi. Hаr bir insоn istе’mоlchi rоlini bаjаrаdi. Chunki u hаyoti mоbаynidа zаrur bo’lgаn nаrsаlаrgа dоim ehtiyoj sеzаdi. Bulаr: оvqаt, kiyim-kеchаk, kitоb vа bоshqаlаr. Jаmiyat insоngа tаqdim etgаn хizmаtlаrdаn оqilоnа fоydаlаnа оlishni bоlа Yoshligidаyoq o’zlаshtirishi lоzim. Yanа bir muhim ijtimоiy rоl-o’z vаtаni fuqаrоsi bo’lish, uni sеvish, u bilаn fахrlаnish, vаtаnpаrvаr bo’lish bilаn bоg’liqdir. Shu bilаn birgа bоlа o’zlаshtirishi mumkin bo’lgаn bоshqа rоllаr hаm bоr. Mаsаlаn, mutахаssis rоli. Uni bоlа mаktаb, litsеy yoki bоshlаng’ich kаsbiy bilim yurtlаridа o’zlаshtirаdi. Sаlbiy rоllаrgа dаydi, tilаnchi rоllаrini misоl qilsаk bo’lаdi. Kаttа shаhаr ko’chаlаridа, mаgаzin, bоzоr, jаmоа trаnspоrtlаridа tilаnchi bоlаlаrni hаm uchrаtishimiz mumkin. Ulаr bu rоllаrgа ko’nikishgаn. O’tgаn-qаytgаnlаrdаn mоhirlik bilаn pul undirib оlishаdi. Ulаr оrаsidа o’g’irlik bilаn shug’ullаnаdigаnlаri hаm uchrаydi. Bа’zi hоllаrdа bo’lsа, ulаrni bu ishgа kаttаlаr undаshаdi. Bоlаning хulq-аtvоr mехаnizmlаrini o’zlаshtirishi ungа ijtimоiy munоsаbаtlаrgа muvаffаqqiyatli mоslаshuvini tа’minlаydi. Ijtimоiy mоslаshuv dеgаndа shахsning ijtimоiy muhit shаrоitlаrigа 50 ko’nikishi tushunilаdi. Ijtimоiy mоslаshuv bоlаning muvаffаqiyatli ijtimоiylаshuvining shаrti vа nаtijаsi hisоblаnаdi. Bu аsоsаn uch yo’nаlishdа оlib bоrilаdi: fаоliyat, mulоqоt vа аnglаsh. Fаоliyat sоhаsidа bоlаdа fаоliyat turlаrining kеngаyishi, fаоliyatning zаruriy shаkl vа vоsitаlаrini qo’lgа kiritishi, muоmаlа dоirаsining kеngаyishi, uning mаzmunining chuqurlаshishi, jаmiyatdа qаbul qilingаn хulq-аtvоr mе’yorlаrini o’zlаshtirishi sоdir bo’lаdi. Аnglаsh sоhаsidа o’z “Mеn”i оbrаzini shаkllаntirish, o’zining ijtimоiy mаnsublik vа ijtimоiy o’rnini аnglаsh roy bеrаdi. Bu jаrаyonlаrning bаrchаsini tаrbiya tаrtibgа sоlаdi. Tаrbiya ijtimоiylаshuv sifаtidа. So’nggi o’n yilliklаr dаvоmidа pеdаgоgikа vа bоshqа fаnlаrdа ijtimоiylаshuv vа tаrbiya tushunchаlаrining o’zаrо munоsаbаti kеng muhоkаmа qilib kеlinmоqdа. Dаvlаt mаfkurаsining o’zgаrishi sаbаbli bu muаmmоgа аlоhidа e’tibоr qаrаtish lоzim. Shu bilаn birgа bа’zi muаlliflаr tаrbiyani ijtimоiylаshuv bilаn аlmаshtirishgа hаrаkаt qilishmоqdа. Bоshqаlаri tаrbiyani bоlа ijtimоiylаshuvining bir qismi sifаtidа o’rgаnishаdi. Bа’zi оlimlаr esа ijtimоiylаshuv dеgаndа, fuqаrоviy vа ахlоqiy tаrbiyani tushunishаdi. To’rtinchi guruh оlimlаri shахs ijtimоiylаshuvini tаrbiyaning аsоsiy mаqsаdi dеb hisоblаshаdi. Birоq tаrbiya bоlа ijtimоiylаshuvining аsоsiy оmillаridаn biri ekаnligini hаmmа tаn оlаdi. Tаrbiyaning аsоsidа ijtimоiy hаrаkаt bo’lishi, uni ijtimоiylаshuvdаn fаrqlаydi. Ijtimоiylаshuv tushunchаsini fаngа kiritgаn Mаks Vеbеrg uni muаmmоlаrni еchishgа qаrаtilgаn hаrаkаt, insоn хulq-аtvоrining tахminiy vаriаntlаrini sub’еktiv аnglаsh sifаtidа tа’riflаgаn. Umumаn оlgаndа, ijtimоiylаshuv uzluksiz jаrаyondir, ya’ni insоn dоimо jаmiyat bilаn munоsаbаtdа bo’lаdi. Tаrbiya esа diskrеt (uzlukli) jаrаyondir. Chunki u muаyyan tаshkilоtlаrdа аmаlgа оshirilib, zаmоn vа mаkоndа chеklаngаn bo’lаdi. Tаrbiya pеdаgоgikаning аsоsiy kаtеgоriyalаridаn biridir. Shungа qаrаmаy, tаrbiyaning umume’tirоf etilgаn tа’rifi mаvjud emаs. Bungа uning ko’p mа’nоliligini sаbаb qilib ko’rsаtsаk bo’lаdi. Tаrbiyani ijtimоiy hоdisа, fаоliyat, jаrаyon, qаdriyat, tizim, tа’sir, o’zаrо munоsаbаt sifаtidа ko’rib chiqsаk bo’lаdi. Bu tushunchаlаrning hеch qаysisi tаrbiya mаzmunini аlоhidа оlgаn hоlаtdа to’liq оchib bеrа оlmаydi. Quyidа ijtimоiylаshuvning nisbаtаn ijtimоiy nаzоrаt qilinuvchi jаrаyongа хоs bo’lgаn umumiyligini аks etishgа hаrаkаt qilingаn tаrbiyaning tа’rifi kеltirilgаn. Birоq undа оilаviy, diniy, ijtimоiy tаrbiyaning хususiyatlаri inоbаtgа оlinmаgаn. А.V.Mudrik quyidаgi tа’rifni ilgаri surаdi: 92 Tаrbiya – insоnning jаmiyatgа ko‟nikishigа ko‟mаklаshuvchi vа bu ko‟nikish sоdir etilаdigаn guruh vа tаshkilоtlаrning хususiyatlаrigа mоs kеluvchi shаrоitlаr yarаtuvchi insоnning оngli rivоjlаnishi. Bu tа’rifni hаm to’liq vа butunlаy to’g’ri, dеb bo’lmаydi. Undа muаllifning nuqtаi nаzаri o’z аksini tоpgаn. Ijtimоiy оmillаrning insоngа tа’sir ko’rsаtishining tаrkibiy qismi bo’lgаn tаrbiya o’z хususiyatlаrigа egа. Bu jаrаyon bоshqаlаridаn fаrqli rаvishdа dоimо bir mаqsаd sаri yo’nаltirilgаn vа bu fаоliyat mахsus tаyyorlаngаn оdаmlаr tоmоnidаn аmаlgа оshirilаdi. Tаrbiya jаrаyonidа bоlа 51 ijtimоiylаshuvigа tа’sir qiluvchi bоshqа оmillаr- muhit, ОАV, mаdаniyatlаr inоbаtgа оlinаdi. Birоq shuni esdа tutish lоzimki, tаrbiya bоshqа ijtimоiy оmillаr ichidа o’z o’rnigа egа bo’lib bоshqа оmillаrning o’rnini to’liq to’ldirа оlmаydi hаm, bеkоr qilа оlmаydi hаm. Tаrbiyaning bоlа rivоjlаnishigа tа’siri vаqt o’tgаn sаri o’zgаrаdi. Bоlа qаnchаlik kichik bo’lsin, tаrbiya uning shаkllаnishigа shunchа ko’p tа’sir ko’rsаtаdi. Vаqt o’tgаni sаyin tаrbiyaning hissаsi kаmаyib bоrаdi. Bu vаqtdа bоlаning u yoki bu ijtimоiy qаdriyatni tаnlаshdаgi mustаqilligi оrtаdi. Bоrgаn sаri tаshqi tаrbiyaviy оmillаrning tа’siri kаmаyadi. Birоq bоshqа bir jаrаyon – o‟zo‟zini tаrbiyalаsh jаrаyoni rivоjlаnа bоshlаydi. Bоlаning o’z shахsini mukаmmаllаshtirish, o’z-o’zini rivоjlаntirish boyichа mustаqil fаоliyatini аnglаshi оrtаdi. Mа’lumki, o’z-o’zini tаrbiyalаshgа ehtiyoj shахs rivоjining eng yuksаk shаkli hisоblаnаdi. Bizning mоdеlgа binоаn insоnning o’z-o’zini tаrbiyalаshi ehrоm bunyod etish bilаn bаrоbаrdir. Shuning uchun o’z-o’zini tаrbiyalаsh jаrаyoni bir umrgа cho’zilаdi. Tаrbiya o’z-o’zini tаrbiyalаsh vа bоshqа ijtimоiy оmillаrning (mаdаniy, diniy, tаriхiy аn’аnаlаr, ОАV(ommaviy axborot vositalari), mаktаb jаmоаsi, do’stlаr, MTT vа bоshqаlаr) ijоbiy tа’siri nаtijаsidа bоlаning jаmiyatgа intеgrаtsiyalаshuvining tаbiiy jаrаyonini sоdir etаdi. Ijtimоiy muhitning tа’siri qаnchаlik turli bo’lsа, bоlа undаn shunchа erkin vа mustаqil bo’lаdi. Bоlа ijtimоiylаshuvi uning jismоniy vа ruhiy rivоjlаnishining sаlbiy хususiyatlаri bilаn qiyinlаshtirilishi, bоlаning ijtimоiy mе’yor vа qаdriyatlаrni o’zlаshtirishi muhitning sаlbiy tа’siri оqibаtidа nоto’g’ri yo’nаlishdа kеtib qоlishi 93 mumkin. Buning nаtijаsidа bоlа mе’yoriy ijtimоiy munоsаbаtlаrdаn chеtdа qоlib, mахsus yordаmgа muhtоj bo’lib qоlаdi. Bundаy bоlаlаrning ijtimоiylаshuv jаrаyoni, аvvаlо, tаrbiya оrqаli аmаlgа оshаdi. Birоq buning uchun hаr bir tоifа bоlаlаrning ijоbiy jihаtlаrini fаоllаshtiruvchi tаrbiya mеtоdlаri vа tехnоlоgiyalаrini ishlаb chiqish lоzim. Umumаn оlgаndа, tаrbiyachi vа mutахаssislаrning vаzifаsi qiyin vаziyatlаrdа turgаn bоlаning ijtimоiy mоslаshuvigа qаrаtilgаn, ya’ni jаmiyatdа qаbul qilingаn qоnun vа mе’yorlаrgа fаоl ko’nikishi yoki sаlbiy оmillаrning оqibаtlаrini еngishdir. Аgаr shахsdа ijtimоiy muhit sоlbiy sifаtlаrining shаkllаnmаgаn dаrаjаsi bоlаgа ijtimоiy muhitgа ko’nikishgа хаlаqit bеrаdigаn hоlаt bo’lsа, bоlаning ijtimоiy mоslаshа оlmаsligi sоdir bo’lаdi. Bu hоlаtdа bоlа tоmоnidаn yo’qоtilgаn ijtimоiy аlоqаlаr vа munоsаbаtlаrni tiklаshgа qаrаtilgаn mахsus chоrа-tаdbirlаrni qo’llаsh tаvsiya etilаdi. Shundаy qilib, bоlаning jаmiyatdа o’sishi, rivоjlаnishi jаrаyonidа uning ijtimоiylаshuvi sоdir bo’lаdi. Аgаr bu jаrаyon sоdir bo’lmаsа, uning аksidеzаdаptаtsiya kuzаtilаdi. Bundаy hоlаtdа bоlаning ijtimоiy rеаbilitаtsiyasigа ehtiyoj tug’ilаdi. Adabiyotlar ro’yxati. 1. Sh. Sodiqova. Maktabgacha pedagogika. T.: O‘qituvchi 2016y 2. J. Xasanboyev. Pedagogika.T., “Fan”, 2006 52 3. C.A. Kozlova. Doshkolnaya pedagogika. Moskva. “Prosvesheniye” 2000. 4. Sotsionalnaya pedagogika. / Kurs leksiy – M.: Vlados., 2000 5. L.M. Mardaxayev. Sotsionalnaya pedagogika Moskva, “Prosvesheniye”,2006 6. F.A.Mustafayeva, Sotsionalnaya pedagogika Moskva, “Prosvesheniye”, 2003. 7. A.V. Mudrik. Sotsionalnaya pedagogika Moskva, “Prosvesheniye”,2005 8. Y.V. Vasilkova, T.A. Vasilkova Sotsionalnaya pedagogika Moskva 2006 . 6-mavzu: Ijtimoiy pedagogik faoliyat. Ijtimoiy ta’lim- tarbiya va ijtimoiy tarbiya . 1. Ijtimoiy pedagogika amaliy faoliyat sohasi sifatida 2. Ijtimoiy ta’lim- tarbiya va ijtimoiy tarbiya Ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ish XIX asrda Yevropa va Shimoliy Amerikada bo’lib o’tgan ijtimoiy-madaniy jarayonlar nafaqat ijtimoiy pedagogika balki “ ijtimoiy ish” deb nomlangan ijtimoiy faoliyat sohasining paydo bo’lishini ta’minladi. G’arbiy yevropa davlatlarida ayniqsa Germaniyada XX asr davomida ijtimoiy pedagogika bilan bir qatorda ijtimoiy ish ham amaliy faoliyat sohasi sifatida rivojlanadi, biroq ijtimoiy pedagoglar va ijtimoiy ishchilarning kasbiy faoliyatlarida ko’p umumiy jihatlar bor. Ular bir kasbni anglatuvchi sinonim so’zlardir. Bu mutaxassislar jamiyatda tarbiyaviy, axborot, hamkorlik, tashkiliy, himoya, qo’llabquvvatlovchi vazifalarni bajarishadi. Ishchilarning bu toifalarini paydo bo’lishi aholining himoyalanmagan qatlamlariga ijtimoiy yordam bera oladigan mutaxassislarda ehtiyoj tug’ilgani bilan bog’liq. Ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishning rivojlanish tarixi juda yaqin. Avvalambor ularni insonlarga munosabatning tarixiy-madaniy an’analari birlashtiradi. “Mehribonlik”, “hayriya”, “yordam” tushunchalarining ham ijtimoiy pedagogik ham ijtimoiy ishda qo’llanishi tasodif emas. Ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ish amaliy faoliyatining yaqinligi, bu ikki ishchilar toifasining kengaytirish, ularning maqsadlarining yaqinlashuviga va birbirlarini to’ldirishlariga olib keldi. Turli davlat va nodavlat ta’lim muassasalaridamasalan, bolalar bog’chalari, maktablarda hozirda ham ijtimoiy ishchilar va ijtimoiy pedagoglar birgalikda ishlashlari mumkin. Biroq ulardan har biri o’z majburiyatlariga ega. Ularning farqlari quyidagilarda namoyon bo’ladi. Ular bilim sohasi sifatida turli fanlardan kelib chiqishgan: ijtimoiy pedagogika-pedagogikadan, ijtimoiy ish esa ijtimoiyogiyadan. Amaliy faoliyatda ularning farqlari ijtimoiy pedagoglar o’z faoliyatlarida pedagog faoliyatining nazariy va metodik asoslariga suyanganlarida, ijtimoiy 53 ishchilar esa asosan ijtimoiy nazariya va texnologiyalardan foydalanishlarida namoyon bo’ladi. Bu ikki mutaxassisliklar shuningdek, faoliyat ob’ekti bo’yicha ham farqlanadilar. Ijtimoiy ish ob’ekti insonning me’yorida faoliyat yuritishiga xalaqit beruvchi muammolarga ega Shaxsdir. Muammolar har bir insonda butun hayoti davomida yuzaga keladi. Ular psixologik, tibbiy, huquqiy, moddiy bo’lishi mumkin. Ular ham insonga bog’liq bo’lmagan tashqi omillar(kasallik va boshqa)ga bog’liq bo’lishi ham mumkin. Bu holatda ijtimoiy ish ob’ekti o’z muammolarini mustaqil hal qilishga kuchi yetmaydigan va kasbiy yordamga muhtoj bo’lgan inson bo’ladi. SHunday qilib ijtimoiy ish ob’ekti hayoti davomida ijtimoiy yordamga muhtoj bo’lgan insondir. Ijtimoiy pedagogika ob’ekti esa bolaning ijtimoiy sub’ektga aylanishiga kerak bo’ladigan yordamdir. Ijtimoiy ishchi yordam ko’rsatayotgan inson mijoz deyiladi, ijtimoiy pedagogikada odatda “go’dak” so’zi ishlatiladi. “Ijtimoiy ish” insonning insonga insoniy munosabatini namoyon bo’lishini bildiruvchi ibora. U hali qadim zamonlardayoq insonning diniy burchi, ehtiyojmandlarga insoniy xizmatlar tizimi sifatida paydo bo’lgan. Biroq faqatgina bizning asrimizga kelib ijtimoiy ish butun dunyoda maxsus tayyorgarlikni talab qiluvchi kasb sifatida tan olinayapti. Ijtimoiy faoliyat-insonning jamiyatga muvoffaqiyatli moslashuvini osonlashtirish qaratilgan tizimli chora-tadbirlardir. U mehribonlik va shuncha o’xshash faoliyat doirasidan nafaqat kundalik muammolarni hal qilishga yordam berish, balki ehtiyojlarni qondirishga to’siq bo’ladigan muammolarni hal qilishga yordam berish bilan ajralib turadi. Davlat va jamoatchilik qo’llab-quvvatlaydigan tashkilotlar (tijorat va notijorat) ko’rsatadigan yordam eng samaralidir. Ijtimoiy yordam ko’rsatma berish jamiyatning yuqori madaniyati va taraqqiy etganligidan dalolat beradi. U butun aholining hamdardligiga sabab bo’ladi. SHuning uchun ancha obro’ e’tiborga ega. Biroq ijtimoiy ishchilarning maoshi yuqori emas va ijtimoiy tashkilotlarga ishga kiruvchilar soni ham ko’p emas. Ijtimoiy pedagog ishini ham ahloqiy burch ham kasb desak bo’ladi. Savol paydo bo’ladi: ijtimoiy pedagog o’zi nima bilan shug’ullanadi? Ijtimoiy ishning o’ziga xosligini tushunishda asosiy omil 1917 yilda Meri Richmandning “ Ijtimoiy suhbat” kitobining chop etilishi bo’ldi. Bu mumtoz asarda “YAxshi ijtimoiy ishchi odamlarni kambag’allikdan halos etish bilan shug’ullanmaydi, u kambag’allikni umuman bartaraf etish uchunnima qilish haqida o’ylaydi”,-deb yozilgan. Richmonddan keyin izlanish, tashhis, davolash parofigmasi ijtimoiy ishda asosiy bo’ldi. Ijtimoiy ishni metodologik asoslashga bag’ishlangan ilk yirik asarlardan birida I.Karpf (1931 yil) o’z rivojlanishida tayanish lozim bo’lgan fanlarni sanab o’tgan: biologiya, iqtisod, tibbiyot, psixiatriya, sotsiologiya, statistika, antropologiya, pedagogika, ijtimoiy psixologiya. O’shandan buyon bu ro’yxat deyarli o’zgarmadi. Amaliy ijtimoiy ishchi atamasi 1970 dan buyon qo’llanilmoqda Avvallari bu ishga turli ta’riflar berilgan: metodologiya nuqtai nazaridan-mijoz, guruh bilan ishlash, yerning yo’naltirilganligi nuqtai nazaridan-bolalarni ijtimoiy ta’minlash, 54 oilaviy xizmatlar, tibbiy ijtimoiy ish, axloq tuzatish muassasalarida psixiatrik ishlari, kambag’allar, nogironlar, aqliy ojizlar, aroqxo’rlar bilan ishlash. Bunaqa tor ixtisoslashgan yondashuvlar bilan birga yanada kkengroq yondashuvlar ham shakllandi. Ijtimoiy ishchilar keng doiradagi muammolar bilan to’qnash kelishadi. Bu muammolarga aroqxo’rlik, mulkchilik huquqlarining buzilishi, bolalarga yomon munosabat, oiladagi nizolar ruhiy va jismoniy kasalliklar, bezorilik, jamiyatdan ajralib qolish, kabilarni kiritish mumkin. Muammolarni bunday tasniflash mutaxassisga ularni yanada chuqurroq o’rganish imkonini berdi. Hozirda amaliy ish sohalari quyidagilar hisoblanadi: oila, bolalarga yordam berish, sog’liqni saqlash, turli kasb egalari bilan ijtimoiy ish olib borish, qariyalar, ta’lim va axloq tuzatish muassasalari. Bu ixtisoslashuvga eng keng ta’rifdir. U ishchi o’z sohasida unga yordam so’rab murojaat qilgan aholi toifalari haqida zaruriy bilimlarga ega bo’lishini talab qiladi. XX asrning 70-yillarida tizimli yoki bir butun yondashuv yetakchi yondoshuvga aylandi. Unga muvofiq ijtimoiy ishchilardan bir sohaga ixtisoslashuv mos, universallik turli usullarni uyg’unlashtira olish talab qilina boshladi. Pedagogik, ijtimoiyogik, nazariyalarning ahamiyati oshdi. Birlashishga ehtiyoj ijtimoiy ish tarkibida ham muhim o’zgarishlar ro’y berardi: metodik madaniyat, ijtimoiy ishlarning aniq texnologiyasiga ehtiyoj tug’ildi. Tizimli yondashuv yordamida ijtimoiy ishchilar bir vaqtning o’zida bir qancha inson muammolarini hal qilishdi. Butun dunyoda ijtimoiy xizmatlar ishchilari jiddiy o’qitilmoqda. U milliy ta’lim .tizimlarining o’ziga xos xususiyatlari aks etadi. U turli davlatlarda-Fransiya, Germaniya, Italiya, Belgiya, Norvegiya, Daniya, SHvetsariya va YAponiyada katta farqlarga ega. Zamonaviy ijtimoiy pedagogika jiddiy ilmiy asosga asoslanadi. Ijtimoiy ishda bilimlar zahirasiga oid sohada ishlangan va boshqa sohalardan o’zlashtirishganlarning qo’shiluvidan iborat. Ijtimoiy ish falsafa, etika, huquqshunoslik, sotsiologiya, psixologiyadan ko’p narsa olgan. Shaxs, ijtimoiy guruhlarning yurish-turishi, oila muammolari, hokimiyat, qo’shnichilik va ijtimoiy hayot, ijtimoiylashtirish, submadaniyat, stratifikatsiya va ijtimoiy qatlamlashish, murakkab tuzilmalar va turli madaniy tizimlarning turlarini ijtimoiy ishchilar psixologiya va ijtimoiyogiyadan o’zlashtirishdi. Biroq mizojlar va guruhlar bilan amaliy ish olib borish metodikasi xal qiluvchi darajada pedagogika, psixologiya va tibbiyot ta’siri ostida shakllanadi. Bugungi kunda ijtimoiy ish ilmiy asoslangan bo’lishi lozimligini tushunish kengayib bormoqda. Bu kasb bo’yicha o’tkazilayotgan ilmiy tadqiqotlarning nufuzi oshib bormoqda, maxsus konferensiyalar o’tkazilmoqda va ularda nazariyani amaliyotda yana samarali qo’llash masalasi muhokama qilinmoqda. Xalqaro darajada ilg’or yutuqlar almashuvi ijtimoiy pedagogikaning dinamik rivojlanishini ta’minlashi mumkin. Ijtimoiy pedagogikaning sohalarilari va vazifalari. Ijtimoiy pedagogika bilim sohasi sifatida bir nechta bo’limlardan iborat. Bu bo’limlarda olingan bilimlar ijtimoiy tarbiyani ijtimoiy amaliyoti turlaridan biri 55 sifatida xarakterlashga va uni mukammallashtirish bo’yicha muayyan yondashuv va tavsiyalarni berish imkonini yaratadi. Ijtimoiy tarbiya falsafasi falsafa, etika, ijtimoiyogiya va pedagogika to’qnashuvidan kelib chiqadi. Unda amaliy, uslubiy va dunyoqarashga oid masalalar o’rganiladi. Xususan ijtimoiy tarbiya va uning vazifalari ta’rifi beriladi: inson obrazini muayyan tushunish asosida rivojlanish, ijtimoiylashuv va tarbiya nisbatiga umumiy yondashuvlar ishlab chiqiladi; ijtimoiy tarbiyaning qadriyat va tamoyillari ishlab chiqiladi va boshqalar. Ijtimoiy tarbiya ijtimoiyogiyasi ijtimoiylashuvni ijtimoiy tarbiya konteksti va ijtimoiy tarbiyani ijtimoiylashuv tarkibi sifatida o’rganadi. Olingan bilimlar ularning tarbiya solohiyatlaridan foydalanish, ijtimoiylashuv jarayonida inson rivojiga ta’sir etish mumkin bo’lgan ijobiy ta’sirlarni kuchaytirish va salbiy ta’sirni kamaytirishning usullari va yo’llarini izlab topish imkonini beradi. Umuman olganda ijtimoiy tarbiya ijtimoiyogiyasi tomonidan o’zlashtirilgan bilimlar jamiyat tarbiyaviy kuchlarini birlashtirish yo’llarini qidirishga asos bo’lishi mumkin. Ijtimoiy tarbiya nazariyasi ijtimoiy tarbiyaning faoliyat yuritishini tavsiflaydi, tushuntiradi va bashorat qiladi. Ijtimoiy tarbiya darajasidan kelib chiqib, ijtimoiy tarbiya ijtimoiyogiyasi ma’lumotlarini inobatga olib ijtimoiy tarbiya individual, guruh, ijtimoiy sub’ektlari nima ekanligini va ular o’zaro qanday munosabatda bo’lishlarini o’rganadi. Ijtimoiy tarbiya psixologiyasi guruh va insonlarning ijtimoiy psixologik tavsiflari, ularning turli Yoshlardagi xususiyatlari asosida ijtimoiy tarbiya sub’ektlarining o’zaro munosabati samaradorligining psixologik sharoitlarini aniqlaydi. Ijtimoiy tarbiya uslubiyati ijtimoiy tarbiyani maqsadga muvofiq tashkil qilishning yangi usullarini ishlab chiqadi. Ijtimoiy tarbiya menejmenti va iqtisodiyoti bir tomondan jamiyatning inson mablag’iga ehtiyojini, boshqa tomondan ijtimoiy tarbiyani tashkil qilishda foydalanishi mumkin bo’lgan jamiyatning iqtisodiy resurslarini tadqiq etadi. Bundan tashqari bu bo’limda ijtimoiy tarbiya boshqaruvi ham ko’rib chiqiladi. Ijtimoiy pedagogika fan sohasi sifatida bir qator vazifalarga ega. A.V.Mudrin bu vazifalarni 3 guruhga ajratib ko’rsatadi: nazariy, insoniylikka oid va amaliy. Nazariy vazifa ijtimoiy pedagogik bilimlarni to’plab zamonaviy jamiyatda o’rganayotgan jarayon va hodisalarining to’liq tasvirini tuzishga intilishida namoyon bo’ladi. Amaliy vazifalarga ijtimoiy pedagogikaning ijtimoiylashuviga tashkiliy-pedagogik va psixologik yo’nalishlardagi ta’sirini samarali takomillashtirish ishlarini aniqlash bilan bog’liq. Amaliy vazifalarga quyidagilar kiradi: 1)bola (o’smir) ongida yaxshilik, adolat, yaqinlariga, ijodga, o’zaro tushunishga muhabbatni tarbiyalash; 2)inqirozdan mustaqil chiqib ketish maqsadini qo’yish, chiqish yo’llarini aniqlash, atrofdagilar bilan muomala qilishni o’rganish, hayot mazmuni va maqsadini aniqlash; 3) atrof-muhit, inson, uning jismoniy va ma’naviy xususiyatlari, jamiyatdagi huquq va majburiyatlarini bilishga intilishni rivojlantirish; 56 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 4)g’urur, mustaqillik, o’ziga ishonch hissini rivojlantirish; 5)bola (o’smir)da insonlar bilan oila, maktab, tengdoshlari davrasida, ishda muomala qilishga ishtiyoqni oshirish. Bunda ijtimoiy pedagogika o’z tarbiyalanuvchilarining Yosh xususiyatlarini bilishi zarur. SHuningdek, u bolaga ijtimoiy munosabatlarning axloq va huquq normalariga suyangan holda insonlar, Shaxs va jamiyat o’rtasidagi nizolarni yechishga o’rgatishi kerak. Bu vazifalarni yaxshilik qilish, o’z hayotini tashkil qilishni o’rgatish, o’ziga xosligi va iqtidorini tashkil qilishga rivojlantirishda o’z aksini topadi. Insonparvarlik vazifasisi Shaxsning rivojlanishi uchun sharoitlar yaratib beruvchi ijtimoiy pedagogik jarayonlarni mukammallashtirish uchun maqsadlarni ishlab chiqishda o’z ifodasini topadi. Zamonaviy ijtimoiy pedagogikaning insoniyligi bola va pedagog o’rtasidagi munosabatlarni qattiqqo’llik emas, o’zaro tushunishga asoslanadi. Ijtimoiy pedagogning vazifasi bolaning jismoniy, axloqiy va ma’naviy kuchlariga dalda berish, unda jamiyat qabul qilgan xislatlarni tarbiyalashga yordam berishdan iborat. YU.V.Vaselkova ijtimoiy pedagogikaning asosiy vazifalari sifatida tarbiyaviy, ijtimoiyhuquqiy va ijtimoiyreabilitatsion umumlashmalarni ajratadi. Tarbiyaviy vazifa bolani atrof muhitga qo’shilish, uning ijtimoiylashuv jarayoni, o’quv va tarbiya jarayoniga ko’nikishini ko’zda tutadi. Ijtimoiy- huquqiy vazifa davlatning bolalarga g’amxo’rligi, ularning huquqiy himoyasini bildiradi. Ijtimoiy reabilitatsion vazifa-nogiron, jismoniy va ruhiy nuqsonlarga ega bolalar bilan tarbiyaviy va o’quv ishlarini olib borishdir. Bunda asosiy ijtimoiy vazifalarni pedagog bajaradi. SHu bilan birga u vazifalarning yanada kengroq tavsiflarini ham beradi: falokatga uchragan bola(o’smir)larga yordam ko’rsatish. Inqirozdan chiqish yo’llarini topish, qiyin vaqtda qo’llab-quvvatlash ham muhimdir; bola(o’smir)ni, uning holatini, oila va maktabdagi munosabatlarini o’rganish; bolani o’rab turgan va unga ta’sir qiluvchi turli ijtimoiy sohalardagi ijtimoiy tarbiya holatining tahlili; ijtimoiy pedagogning ijobiy tajribani tahlil qilish, tarqatish, targ’ib qilishga qaratilish; u bola(o’smir) faoliyatini o’z-o’zini tarbiyalash, o’z-o’zini o’qitish va o’z hayotini mustaqil tashkil qilishni bilishga qaratishi ; ijtimoiy pedagog bola (o’smir) muammolarini hal qiluvchi, uning inqirozi, huquqlariga aloqador tashkilot, mutaxassislarni birlashtirish bilan ham shug’ullanish; ijtimoiy pedagogning vazifalaridan biri ijtimoiy tarbiyaning turli muammolarini o’rganishni tashkil qilish, ijtimoiy pedagoglar faoliyatini tahlil qilishi lozim. Ijtimoiylashuv tushunchasi “Ijtimoiylashuv” so’zi dastlab siyosiy-iqtisodiyotdan kelib chiqqan. U siyosiyiqtisodiyotda yer, ishlab chiqarish vositalarining umumiylashuvi ma’nosini anglatgan. “Ijtimoiylashuv” atamasining muammoli deb bu atamani “Ijt__ nazariyasi” (1987) kitobida hozirgiga yaqin ma’noda qo’llagan amerikalik sotsiolog F.G.Keddings 57 hisoblanadi. Uning zamonaviy ma’nosi-“ ijtimoiy tabiat yoki individ xarakterini rivojlantirish, insonni ijtimoiy hayotga tayyorlashdir. XX asr o’rtalarida ijtimoiylashuv inson rivojlanishini uning butun umri mobaynida o’rganuvchi mustaqil ilmiy sohaga aylandi. Ijtimoiylashuvning turli konsepsiyalarining tahlili uni shartli raivshda ikki asosiy yondoshuvga ajratish imkonini beradi: -sub’ektiv-ob’ektiv. Unda insonga jamiyat ta’sirining passiv iste’molchisi sifatida qaraladi (E.Dyurkgeym, T.Parsons) -sub’ektiv-sub’ektiv. Bunda ijtimoiylashuv jarayonida insonning faol o’rni, uning hayotiy holatlarga ta’sir etish qobiliyati nazarda tutiladi. Jamiyat va ijtimoiy moslashuv jarayonlarini tushunishning hozirgi talablariga ikkinchi yondashuv ko’proq mos tushadi, Chunki zamonaviy fanda ijtimoiylashuv insonning madaniyatni o’zlashtirish jarayonidagi rivojlanish va o’zgarishi bilan aniqlanadi. Ijtimoiylashuv jarayoniBolaning ijtimoiylashuvi xususan insonning ijtimoiy moslashuvi uning hamma narsani egallashga bo’lgan ob’ektiv ehtiyoji jarayonidapaydo bo’ladi. Biroq bu bilan uzviy ravishda bola boshqa bir ob’ektiv ehtiyoj -o’ziga xosligini namoyon qilish hissi ham shakllanadi. Bola uni yuzaga chiqarish uchun turli usul va vositalarni qidira boshlaydi va buning natijasida uning individuallashuvi ro’y beradi. Bu hodisa shunda namoyon bo’ladiki, Shaxsning ijtimoiy ahamiyatga ega hislatlari individual, faqat shu Shaxsga tegishli tarzda namoyon bo’ladi, uning ijtimoiy yurish-turishi takrorlanmas jihatlarga ega bo’ladi. SHunday qilib bolaning ijtimoiy rivojlanishi ikki o’zaro bog’liq yo’nalishda olib boriladi: ijtimoiylashuv ( ijtimoiy madaniy tajriba madaniyatni o’zlashtirish) va individuallashuv (mustaqillik, nisbiy o’ziga xoslikni qo’lga kiritish). SHu tarzda ijtimoiylashuv tushunchasi zamonaviy fanda moslashuv (birlashish) va individuallashuv jarayonlari bilan bog’liq ijtimoiylashuv jarayonining mazmuni inson(bola)ning aniq bir jamiyat sharoitlariga moslashuvidir. moslashuv sub’ekt va ijtimoiy muhit faolliklarining yaqinlashuv jarayoni va natijasidir. (J.Pia Je, R.Mertoj). Ijtimoiy moslashuv esa ijtimoiy muhit talablariga insonning munosabat bildirishidir. SHunday qilib, ijtimoiylashuv (moslashuv) individning ijtimoiy mavjudodga aylanish jarayoni va natijasidir. Indivuallashuv insonning xali Yoshligidayoq paydo bo’ladigan ob’ektiv ehtiyojlari bilan bog’liq jamiyatdagi o’z-o’zini egallashdir. Bu ehtiyoj: a) o’z qarashlariga ega bo’lish; b) o’ziga xosliklariga ega bo’lish; v) unga tegishli bo’lgan masalalarni hal qilish, uning o’z darajasini aniqlab olishiga xalaqit beradigan hayotiy holatlarga qarshi turish xohishi sifatida namoyon bo’ladi. Agar Shaxsning jamiyatga kirishida ijtimoiylashuv va individuaalashuv jarayonlari o’rtasida tenglik yuzaga kelsa, insonning jamiyatga yaqinlashuvi ro’y beradi. SHu bilan birga bu yerda Shaxs va muhitning o’zaro ta’sir etish ham sodir bo’ladi. SHunday qilib, muvaffaqqiyatli ijtimoiylashuv moslashuv va individuallashuv o’rtasida muvozanat saqlangandagina amalga oshishi mumkin. Bu jarayon 3 asosiy sohada amalga oshadi: 58 - faoliyat-turlarning kengayishi, uning shakl va vositalarini qo’lga kiritish, erkin mo’ljal olish. - muomala-muomala doirasini kengaytirish, uning mazmunini chuqurlashtirish, xulq-atvor me’yorlarini o’zlashtirish. - anglash-Shaxsiy men obrazini faoliyatning faol ishtirokchisi sifatida shakllantirish, o’z ijtimoiy mansubligi va o’rnini anglash, o’ziga baho berishni shakllantirish. Ijtimoiylashuv vositalari. Inson ijtimoiylashuvi u yoki bu jamiyat ijtimoiy qatlamlariga xos bo’lgan universal vositalar orqali amalga oshiriladi, ularga: go’dakni emizish va g’amxo’rlik qlilish usullari, maishiy va gigiyenik yurish-turish qoidalari, insonni o’rab turuvchi moddiy madaniyat mahsulotlari, ma’naviy madaniyat unsurlari(alladan boshlab ertaklargacha), muomala usuli va mazmuni, shuningdek oilada jazolash va mukofotlash uslublari, insonning hayotiy faoliyatidagi ko’p sonli munosabatlari-muloqot, o’yinlar, ma’naviy-amaliy faoliyat, sport bilan shug’ullanish kiradi. Har bir jamiyat, davlat, ijtimoiy guruh ijobiy va salbiy ta’qiqlar-man etish, ruxsat berish, majburlash chora-tadbirlarini ishlab chiqshadi. Bu choralar yordamida inson xulq-atvori shu jamiyatda qabul qilingan me’yoriy qadriyatlarga moslashtiriladi.Bola ijtimoiylashuvining yetakchi vositalari muomala (ota-onalar, tengdoshlar va boshqalar bilan) hamda faoliyat (o’yin, o’qish, ijod, sport)dir. Psixologik-pedagogik tadqiqotlar jarayonida turli Yosh davrlariga turli faoliyat turlari mos kelishi aniqlangan. Bolaning me’yorida rivojlanishining eng muhim shartlaridan biri bu muomala. Muomala va faoliyatning yetakchi turlariga nisbatan quyidagi Yosh davrlari qo’llaniladi:: -go’daklik davri-bevosita hissiy-ruhiy; -go’daklikdan keyingi davr-predmetli faoliyat; -maktabgacha davr-rolli o’yinlar; -ilk maktab davri-o’quv faoliyati; - o’smirlik davri-kasb ta’limi faoliyati; -o’spirinlik davri-Shaxsiy muloqot faoliyati. Ijtimoiylashuv agentlari.Insonning voyaga yetishida, uning shakllanishi jarayonida, u bevosita munosabatda bo’lgan kishilar muhim o’rin tutishadi. Ularni ijtimoiy pedagogikaga oid adabiyotlarda ijtimoiylashuv agentlari deb ham nomlanadi. Turli Yosh davrlarida agentlarning tarkibi turli bo’ladi. Bolalar va o’smirlar uchun ota-ona, aka-uka, opa-singillar, qarindoshlari, tengdoshlari, qo’shnilar agent bo’lishlari mumkin. Yoshlik davrig kelib agentlar qatoriga turmush o’rtog’i, hamkasblari ham qo’shilishlari mumkin. Ijtimoiylashuvdagi tutgan o’rinlariga, inson uchun qanchalik ahamiyatli ekanligiga qarab agentlar ham farqlanadi: faol ta’sir etuvchi va faol ta’sir ko’rsatmaydigan. Ijtimoiy himoya - keng maʼnoda — mamlakat aholisini ijtimoiy va moddiy muhofaza qilinishini taʼminlaydigan va jamiyatda qaror topgan xuquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy choratadbirlar majmui; tor maʼ-noda — davlat va jamiyatning Yoshi, salomatligi holati, ijtimoiy ahvoli, tirikchilik vositalari bilan yetarli taʼminlanmagani tufayli yordamga, koʻmakka muhtoj fuqarolar toʻgʻrisidagi gʻamxoʻrligi. Uning 59 asosiy maqsadi aholi farovonligining toʻxtovsiz yaxshilanishini taʼminlash, aholi qat-lamlarining taʼlim, madaniyat, kasb malakasi, daromadlari jihatidan keskin tafovutlariga barham berish, jamiyat tomonidan insonga munosib hayot darajasini va inson taraqqiyotini taʼminlashga yordam berishdan ibo-rat. I.h.ning asosiy yoʻnalishlari: erkin ijtimoiyiqtisodiy faoliyat koʻrsatishni taʼminlash; ish bilan bandlik, kasb tanlash, oʻqish va bilim olish; daromadlarning kafolatlani-shi; har bir fuqaroning oʻz iqtisodiy faoliyatida daromadga ega boʻlishi; is-teʼmolchilar himoyasi, isteʼmolchilar jamiyatlari; tovarlar va xizmatlar sifati, isteʼmol kafolatini taʼminlash; aholiga tibbiy xizmat koʻrsatish; ijtimoiy taʼminot tizimi va aholining muhtoj, kam taʼminlangan qismlariga pensiyalar, nafaqalar, turli xil imtiyozlar berish. 3-moduI. Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar. 7-mavzu: llmiy tadqiqot metodlari: empirik va nazariy. Ijtimoiy pedagogikada ilmiy tadqiqotning vazifalari. llmiy tadqiqot metodlari tavsifi Reja: 1. llmiy tadqiqot metodlari: empirik va nazariy. 2. Ijtimoiy pedagogikada ilmiy tadqiqotning vazifalari. 3. llmiy tadqiqot metodlari tavsifi Tayanch so`zlar: Metod, usul va vositalar, Ijtimoiy pedagogik texnologiyalar, ishontirish va mashq qilish metodlari, talab qilish, xikoya, suxbat va baxs, jazolash va maktash, Intervyu, Monitoring, Ijtimoiy so`rov, Ekspertiza, Identifikatsiya Fasilitatsiya va boshq. O`z kasbining xususiyatlarini o`rganib chiqqan ijtimoiy pedagog oldida bu bilimlarni bolalar ijtimoiylashuvida, ularni deviant xulk-atvorini oldini olishda ularga ularga yordam berish jarayonida amaliy tadbik etish muammosi ko`riladi. Bu muammoni xal qilish uchun ijtimoiy pedagogik faoliyat metodlari va texnologiyalarini bilish zarur. Avvalambor bu tushunchalarning ta’rifini aniklab olish lozim. Olimlarning fikricha ijtimoiy pedagogik amaliyotdagi metodlar- bola ijtimoiylashuvi yoki reabilitatsiyasiga yordam beruvchi ijobiy ijtimoiy tajriba to`planishini ta’minlovchi ijtimoiy pedagogik va bolaning o`zaro boglik faoliyati bo`lganligi uchun ijtimoiy pedagogika metodlari xaqida gapirishga xali erta. Ular xozir shakllanish boskichidalar. SHuning uchun ijtimoiy pedagog o`z amaliy faoliyatida pedagogika, psixologiya va ijtimoiy ishda ko`llanayotgan metodlardan foydalanadi. Metoddan tashkari ijtimoiy pedagogikada “usul” va “vositalar” tushunchalari ko`llaniladi. Usul metodning ifodasi sifatida tushunilib, metodga nisbatan xususiy, bo`ysunuvchan xarakterga ega. Aslida xar bir metod amaliyot tomonidan to`plangan, nazariya tomonidan umumlashtirilgan usullar majmuasi orkali amalga oshiriladi. 60 Ijtimoiy pedagogning u yoki bu usulni ko`llashi anik ijtimoiy pedagogik vaziyatga, bola xulk-atvoriga, zaxiradagi usullarga boglik.Vosita usul va metoddan ko`ra kengrok tushuncha xisoblanadi. Chunki usul va metod faqatgina muayyan xolatlarda vosita vazifasini bajarishlari mumkin. Vositalar-ijtimoiy pedagog tomonidan oldiga ko`yilgan maqsadga erishishi uchun ko`llanadigan moddiy, emotsional, akliy va boshka shartlar majmuasidir. Vositalar o`z moxiyatiga ko`ra faoliyat usullari xisoblanishmaydi, faqatgina biror-bir pedagogik maqsad (masalan, o`yin, suxbat, disput, konferentsiya, trening va boshkalar)ga yetishishi uchun ko`llanilganida faoliyat usuliga aylanishadi. Metodlar- o`rganilayotgan ob’ektning moxiyati va konuniyatlaridan kelib chikib, borlikni amaliy va nazariy o`zlashtirish usullaridir ijtimoiy pedagogika esa pedagogikaning bir soxasi bo`lib, uning metodlari ni pedagogikada ko`llanadigan tarbiyalash va o`kitishning an’anaviy metodlariga tayanamiz, boshka tomondan ijtimoiy ta’lim va ijtimoiy tarbiyaning ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy faoliyat bilan o`zarib bormokda. YAna shuni yodda tutish kerakki , buning dikkat markazimizda bola va uni o`rab turgan ijtimoiy muxit turadi ijtimoiy pedagog esa bolaga muammolarni uni ijtimoiylashish jarayon xal qilishga yordam beradi. Ijtimoiy pedagog bolaga bevosiga yoki bilvosita –oila, do`stlari, bolalar jamoasi orkali ta’sir o`tkazadi. U kandaydir kiska muddatli vazifalarni bajarishi yoki bola bilan uzok vakt davomida ishlashi mumkinligini xisobga olamiz. Ijtimoiy pedagog metodlar orkali bolaning ongi, xulki xis-tuygulariga maqsadga muvofik ta’sir o`tkazishi xamda uni o`rab turgan ijtimoiy muxitga ta’sir o`tkazishi mumkin . Metodlar - bolaning ijtimoiylashishi va uni tiklashda xamkorlik kiluvchi, pozitiv ijtimoiy tajriba to`plashida yordam beruvchi ijtimoiy pedagog va bolaning o`zaro xatti- xarakat usullaridir. Ijtimoiy pedagogika xam pedagogikaning eng yangi soxalaridan biri bo`lib „ijtimoiy - pedagogik faoliyat” yangi shakllanayotgani uchun uning metodlari tizimi xaqida gapirishga xali vakt bor. SHuning uchun ijtimoiy pedagog o`z amaliy faoliyatida pedagogika, psixologiya va ijtimoiy ishdagi metodlardan keng foydalanadi. Bola shakllanishi boskichida u o`z kasbiy faoliyatini bajarishi uchun ijtimoiy pedagogikaning aloxida usullaridan tashkil topgan metodlarni xam egallashi kerak. Metodlar, usullar va vositalar shu tarika bir - birlari bilan boglik. Ijtimoiy pedagogik faoliyatda ishontirish va mashk qilish metodlari xam keng ko`llaniladi. Bu metodni ko`llashning xususiyati shundan iboratki, ijtimoiy pedagog kaysidir sabablarga ko`ra odob - axlokning umum kabul kilgan meyorlari shakllanmagan yoki noto`gri shakllangan bola bilan ish olib borishga majbur buladi. SHu jamiyatda kabul qilingan xayot meyorlari, ular to`grisidagi to`gri va anik tasavvurning yuzaga kelishi,oxir - okibatda Shaxsning ishonchini, uning xayotdagi o`rnini shakllantiradi. Bular bilim va ular xaqidagi tasavvurlar bilan bogliq. Ba’zi olimlar ijtimoiy pedagogika metodlarini umumiy pedagogika metodlariga mos qilib tasniflashadi: -ishontirish -talab qilish -xikoya 61 -suhbat va baxs -jazolash va maktash Biroq ijtimoiy pedagogika xususiyatlarini kamrab oluvchi metodlar tasnifi quyidagi ko`rinishga ega: Ijtimoiy pedagog tomonidan ko`llaniladigan asosiy metodlar tasnifi Metodlar Ijtimoiy ish Psixologik pedagogik Psixotashxisli Intellekt va Tashqiliy Ijtimoiy diagnostika kobiliyatlar testlari Pedagogik eksperiment Metodlari Intervyu Shaxsiy so`rovnomalar Pedagogik tashxi Monitoring Loixaviy testlar metodlari Ijtimoiy so`rov Rasmli testlar Pedagogik kuzatuv Ekspertiza Sotsimetriya Tabiiy eksperiment Biografik metod Psixokorrektsion metodlar Ta’lim metodlari Ogzaki (xikoya, suxbat Ijtimoiy profilaktika O`yin terapiyasi Tajriba ijtimoiy psixologik baxs, ma’ruza) metodlari Preventiv metod trening Ko`rgazmali (namoyish Ijtimoiy davolash Xulk-atvor treningi darslik bilan ishlash) Sotsiodrama (mashklar Psixologik maslaxat berish Amaliy Ko`llab-kuvvatlash laboratoriya ishlar metodlari Empatik tinglash didaktik o`yinlar, ijodi Ijtimoiy nazorat metodlari Ijtimoiy nazorat SHarxlash topshiriqlar, muammol Ijtimoiy vasiylik Identifikatsiya vaziyatlar) Ijtimoiy tibbiy gamxo`rlik Fasilitatsiya Tarbiya metodlari Ijtimoiy xizmat ko`rsatish Gipotezalarni ilgari surish Namuna Ishontirish Ijtimoiy reabilitatsiya Psixoterapiya metodlari Suggestil O`kitish metodlari Mexnat terapiyasi O`z-o`zini ishontirish Jazolash Gurux terapiyasi Ratsionallashuv Maktash Makom o`zgarishi Psixotaxlil Mashk Inkiroz kelishi Tranzakt taxlil Istikbol Gurux terapiyasi O`yin Ijtimoiy iktisodiy metodlar Imtiyoz metodlari Xulk-atvor terapiyasi Ishonch Kompensatsiya metodlari Oilaviy psixoterapiya Muvaffakiyat Ijtimoiy patronaj O`z-o`zini tarbiyalash Tibbiy patronaj Ijtimoiy iktisodiy choralar Tashqiliy metodlar Reglamentlashtirish Normalashtirish Tankid Ijro nazorati 62 Ishontirish metodi jamiyatda kabul qilingan meyorlarni bola xulki va faoliyoti motivlariga ko`chirishga yordam berib, e’tikodni shakllantiradi. E’tiqod - bu bolaning ma’naviy bilimlarining haqiqiyligi va adolatliliga kat’iy ishonch bo`lib, u Shaxsning axlokiy faoliyatga va xarakatga ichki xoxishidir. E’tiqod - bu muayyan xarakatning zarurligi va to`griligini tushuntirish va isbotlashdir. Ishontirish jarayonida ijtimoiy pedagog bolaning ongi, xis - tuygulari va irodasiga ta’sir o`tkazadi. Ishontirish metodi maqsadga erishishi uchun bolalarning psixologik xususiyatlarini, ularning xulki va kizikishlarini, Shaxsiy tajribasini xisobga olishi zarur. Mavzu yuzasidan savollar: 1.Ijtimoiy pedagogik tadqiqot metodlarini sanab bering? 2.Ijtimoiy ish yo’nalishlari nomini ayting? 3.Ijtimoiy reablitatsion metodlarni sanab bering 4-modul. Maktabgacha Yoshdagi bolaning sotsiumda rivojlanishi. 8-mavzu: Sotsium tushunchasi. Sotsium va bola Shaxsi. Bolaning rivojlanishida tarbiya sotsium sifatida Reja: 1.Sotsium tushunchasi. Sotsium va bola Shaxsi. 2.Bolaning rivojlanishida tarbiya sotsium sifatida «Sotsium» atamasidagi lotincha «sotsio» fe’li qo‘shish, birlashtirish, birgalikda mehnat qilmoqni anglatadi. Tushuncha sifatida «sotsium», universumning – yaxlit olamning tarkibiy qismi bo‘lgan kishilik dunyosi alohida jihatlarini ifodalaydi. Unda tabiatga, tabiiylikka muqobil bo‘lgan ijtimoiy-madaniy borliq aks etadi. «Jamoa» va «jamiyat» atamalari anglatgan ma’nolariga ko‘ra yaqindir. Har ikki so‘z arabcha «jam‘a»dan yasalgan bo‘lib, kishilarning turli darajada va maqomda olingan umumiyligini anglatadi. Agar «jamiyat» deyilganda keng ma’noda oldingi paragraflarda ko‘rsatib o‘tilganidek, kishilarning birgalikdagi manfaatlari va kelishuvi asosida maqsadga muvofiq oqilona tashkil etilgan birgalikdagi faoliyati ifodasi tushunilsa, «jamoa» tushunchasida umumiy kelib chiqish, til, taqdir va qarashlar bilan bog‘liqlik o‘z aksini topadi. Oila, xalq va hokazolar ayni shunday jamoalardir. Har qanday jamoa ham jamiyat bo‘lavermaydi. Lekin istalgan jamiyat jamoa hisoblanadi. Ayniqsa, jamiyat murakkab jamoa bo‘lib o‘zo‘zidan tashkillanganlik va rivojlanish xususiyatlariga egadir. Bunday murakkab hodisani yaxlit holda na kuzatib va na tajribada tekshirib bo‘ladi. Uni faqat nazariy jihatdangina andaza, nusxa tarzida tasavvur etib, asosiy jihatlarini aniqlash mumkin. «Jamiyat» deyilganda, odatda hammaga tushunarli bo‘lgan atama va, hatto, 63 tushuncha tasavvur etiladi. G‘ayritabiiylik shundaki, ko‘pincha bu xildagi tushunchani ta’riflash, uning salmog‘ini aniqlash juda qiyin. Masalaga tarixiy yondashilganda ko‘rinadiki, «jamiyat» tushunchasi alohida holda XIX asrdan beri qo‘llaniladi. Unga qadar «Sotsium», «jamoa» va «jamiyat» tushunchalari ikkinchi bo‘lim. jamiyat – sotsiumning tashkiliy shakli iii bob. sotsium dunyosi 71 boshqa ilmiy tushunchalar orqali ifodalangan. Masalan, qadimgi yunon mutafakkirlari qarashlarida jamiyat nazarda tutilib shunday fikrlar ilgari surilgan: Empedokl (miloddan avvalgi 341–270-yillar) fikricha, «kishilar o‘z hayotini yo‘lga qo‘yish uchun ongli ravishda uyushadilar». Aflotunning fikricha (miloddan avvalgi 427– 347-yillar), «kishilar ehtiyojlariga ko‘ra bir-biriga muhtojdir». Qadimgi yunonlar qarashlari markazida turli tomondan taxmin qilinishi mumkin va lozim bo‘lgan Olamning tarkibiy qismi sifatida kishilik dunyosi asosan axloq va davlat fenomenlari misolida tadqiq qilingan. Ayni ana shu tushunchada kishilar hayotining boshqa sohalari ham o‘z aksini topgan. Kishilik hayoti muammolarini keyinroq maxsus tadqiq etgan mutafakkirlar – J.Vikoning (1668–1744, «Millatlarning umumiy tabiati to‘g‘risida yangi fanning asoslari»), I. Gerderning (1744–1803, «Inson tarixi falsafasiga doir») asarlarida «jamiyat» atamasi ishlatilmay, «millat» va «insoniyat» tushunchalari qo‘llangan. XIX asrda O.Kont, G. Spenser va boshqalarning asarlarida uchray boshladi. Kishilik dunyosi shakllari turli darajalaridan kelib-chiqib, jamiyat to‘g‘risidagi yangidan yangi qarashlar ilgari surildi. Ulardan biriga ko‘ra kishilarni jamiyatga ruhiy hayot o‘xshashligi, qadriyatlar mohiyatini bir xil tushunishi birlashtiradi. Boshqasiga binoan jamiyat – bu:1) o‘zidan katta tizimga kirmagan birlashma; 2) nikohlar birlashma a’zolari o‘rtasida tuziladi; 3) birlashma a’zolari bolalar hisobiga to‘ldiriladi; 4) hududiga ega; 5) o‘z nomi va tarixiga ega; 6) o‘z boshqaruv tizimiga ega; 7) o‘zining a’zosi umridan uzoq vaqt davomida mavjud bo‘ladi; 8) o‘zining madaniyatiga (odatlari, an’analari, me’yorlari, qonunlari, qoidalari va h.k.) ega. Uchinchi nuqtayi nazar tarafdorlari moddiy-iqtisodiy ishlab chiqarishni kishilik hayotining asosiy tashkil etuvchisi, deb hisoblaydilar. Ko‘rinadiki, «jamiyat» tushunchasining qo‘llanilish ko‘lami, tarkibiy jihatlari juda keng va turli-tumandir. Mazkur tushunchaga keng ma’no berilsa, «jamiyat» «tabiat ustida turgan olam», «ijtimoiymadaniy borliq», «sotsium» bilan bir xil ma’noni anglatadi. Ma’lumki, turli ijtimoiy oqimlar bu tushunchalar yordamida kishilik dunyosi umumiy masalalarini xilma-xil ta’limotlarda (ba’zan ular bir-birini inkor etishi mumkin) ifodalab keldilar. «Jamiyat» tushunchasiga zamonaviy yondashuvlar 72 Jamiyatni keng ma’noda tushunish shartli bo‘lib, buni hisobga olmaslik ko‘pgina chalkashliklarni keltirib chiqaradi. Masalan, ovchilar jamiyati bilan kishilik jamiyati sifat jihatidan ham, mohiyat jihatidan ham boshqa-boshqa ekanligi o‘z-o‘zidan ma’lum. Ya’ni, aniq holda jamiyat – bu kishilar birgalikdagi faoliyatining tashkiliy shakllari turli 64 darajalaridan iboratdir. Bu faoliyat doirasida turli-tuman jamiyat va uning a’zolari, ularga mansub bo‘lgan birliklarning har biri uchun umumiy bo‘lgan ehtiyojlar qondiriladi. Aniqroq qilib aytganda, jamiyat – bu o‘z-o‘zicha yetarlilik bo‘lib, o‘z a’zolari turmush sharoiti uchun barcha zarur jarayonlarni yo‘lga qo‘yadi, amalga oshiradi. Bu «o‘z-o‘zicha yetarlilik»ni jamiyat bilan uning bir qismi bo‘lgan siyosiy partiya nisbatini aniqlash misolida yaqqol ko‘rish mumkin. Masalan, Xitoy Xalq Respublikasidagi hukmron partiyaning a’zolari soni allaqachon 100 million kishidan oshib ketgan. Lekin bu partiya jamiyat ichida mavjud. Umumiy soni mingdan ham ko‘p bo‘lmagan yovvoyilar qabilasi haqiqiy, to‘laqonli jamiyat bo‘la oladi. Gap shundaki, etnos tarixan birinchi o‘z-o‘zicha yetarli ijtimoiy guruh bo‘lgan. «Jamiyat» tushunchasiga zamonaviy yondashishlar, etnos a’zolari birgalikdagi xattiharakatlari bilan zarur hayot sharoitlarini yaratadilar. So‘z turkumlaridan ot bo‘lgan «sotsium» va «jamiyat» so‘zlaridan «sotsial» va «ijtimoiy» sifatlar yasaladi. Binobarin, ularni sinonim sifatida ishlatish to‘g‘ri bo‘lmaydi. Chunki bu tushunchalar anglatadigan ma’nolar, garchand yaqin bo‘lsa-da, lekin aynan emas. «Sotsium» tushunchasi «jamiyat» tushunchasidan keng. «Jamiyat» tushunchasi «sotsium» ifodalaydigan voqelikni konkretlashtirib aks ettiradi, uning mavjudlik usulini ko‘rsatadi. Ushbu holat va sifat ko‘rinishidagi «jamiyat», «ijtimoiy» so‘zlarini aniq ishlatish, o‘rnida qo‘llash zarurligini ko‘rsatadi. Shaxs tarbiyasi va rivojlanishi pedagogika fanining muhim muammosi hisoblanadi. O‘sib va rivojlanib boruvchi inson tarbiya obyekti hisoblanadi. Insonning rivojlanishi butun hayoti davomida davom etadi. Bunda u turli o‘zgarishlarni jismoniy, ruhiy, miqdor va sifat o‘zgarishlarni o‘z boshidan kechiradi. Insonda bo‘ladigan jismoniy o‘zgarishlarga – bo‘yinning o‘sishi, vaznining og‘irlashib borishi, suyak va mushak tizimlarining ichki a’zolari va asab tizimining o‘zgarib borishi kiradi. Ruhiy o‘zgarishlari esa uning aqliy rivojiga aloqador bo‘ladi va insonda ruhiy sifatlarning shakllanib borishi, unda hayot uchun zarur bo‘lgan sotsial sifatlarni tarkib topishi hisoblanadi. Odam bolasining rivojlanishi – bu muhim jarayon hisoblanadi. Shaxsning kamol topishida va uning xulqiga ijtimoiy va biologik omillarning ta’sir kuchi xamisha bir xil bo‘lavermaydi. Shaxsning fazilatlarini to‘g‘ri aniqlash va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar doirasida, turli vaziyatlarda kuzatib ko‘rish lozim. Pedagogikada "Shaxs" tushunchasi "inson" tushunchasidan farqli o‘laroq, u insonning ijtimoiy xususiyatlarini anglatadi. Yangi jamiyat boshqa odamlar bilan muomalada bo‘lishi, munosabat o‘rnatish natijasida shakllanib boradigan sifatlarni bildiradi. Inson ruhiy xususiyatlarini rivojlanishi (aql, iroda, diqqat, harakat va hokazo), hayotda o‘z o‘rnini topa olishi, uning Vatan, xalqning ravnaqi yo‘lida og‘ishmay, e’tiqod bilan xizmat qilish, iymonli bo‘lishi, insonni Shaxs darajasiga ko‘taradi. Bunday sifatlarning ro‘yobga chiqishi tarbiyaga bog‘liq bo‘ladi. Fan faoliyatining bir sohasi 65 u yangi obyektiv bilim va ko‘nikmalarni yaratadi. Inson rivojlanishi juda qiyin protsess. Rivojlanishi har qanday tirik organizmga shu jumladan insonga ham xosdir. Rivojlanish tashqi va ichki faktorlar ta’siri ostida bo‘ladi. Tashqi faktorlarga: Insonni o‘rab turgan tabiiy va ijtimoiy muhit kiradi. Bolalarda ma’lum Shaxsiy jihatlarni shakllashtirishga qaratilgan maqsadli yo‘naltirilgan faoliyat kiradi. Ichki faktorlar: biologik faktorlar kiradi. Inson rivojlanishga ta’sir qiladigan faktorlar boshqariladigan va boshqarilmaydigan bo‘ladi. Bolaning rivojlanishi protsessida turli faoliyatlarga duch keladi: o‘yin, o‘qish, mehnat, sport va boshqalar, turli kishilar bilan muloqotda bo‘ladi ota-onasi, aka-ukasi, qarindoshlari do‘stlari va boshqalar bilan. Turli faoliyatlarda turli insonlar bilan muloqotga kirishish natijasida turli ijtimoiy ko‘nikmalar hosil bo‘la boshlaydi. Bolaning normal rivojlanishi uchun muloqotning ahamiyati juda kattadir. Bolaga global o‘y, ekologik faktorlar: suv, xavo ifloslanishi hozirgi kunga kelib ko‘r, soqov ya’ni nuqsonli bolalarning ko‘payishi kuzatilmoqda. Ekologik faktorlar natijasida tayanch apparat buzilishini, shizofreniya kon kasalliklari kabi kasalliklarga olib kelmoqda. Lekin bolani ijtimoiylashtirishda protsessida bularni hammasini hisobga olish kerak ijtimoiiy faktorlarga: Mikro faktorlar, makro faktorlar, mezon faktorlar kiradi. Bolaning rivojlanishida sotsiumning ahamiyati juda kattadir. Bolaga eng yaqin bo‘lgan sotsiumlar bular-oila turli xil guruhlar turli xil to‘garaklardir. Bola bir sotsiumdan ikkinchisiga o‘tib yurishi mumkin. U faqatgina bu sotsiumdan o‘ziga mos keladigan qulay sharoitni qidiradi va shu qidirish natijasida o‘ziga ijtimoiy malaka yetishtirib boradi, bu orttirgan malaka salbiy yoki ijobiy bo‘lishi mumkin. Bolaning sotsiumda rivojlanishiga ijtimoiy maqom Shaxsining ta’siri juda katta bo‘ladi. Ijtimoiy maqom tug‘ma, orttirilgan bo‘ladi. Tarbiya tarixiy vujudga kelgan ijtimoiy hodisa bo‘lib, keyin xulqni boshqarish va belgilash bir-birini talab etadigan va belgilaydigan tarkibiy qismlar - axloqiy ong, axloqiy faoliyat va axloqiy munosabatlarning murakkab yig‘indisidir. Tarbiya - Shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan pedagogik jarayon bo‘lib, tarbiyalanuvchilarning Shaxsiga muntazam va sistemali ta’sir etish imkoniyatini beradi. Tarbiya kishilik jamiyatning paydo bo‘lishi bilan vujudga keldi, taraqqiy etdi, jamiyatning o‘zgarishi bilan tarbiya xam o‘zgarib bordi. A. Avloniy tarbiya xaqida gapirar ekan shunday degan edi: tarbiya bizlar uchun, yo hayot, yo momot, yo najot, yo halokat, yo sadoqat, yo falokat masalasidir. Rasuli akrom Nabiyi muxtaram salloloxu alayxu vasallam afandimiz: «Insonlarning qarami dinidadir, muruvvati aqlidandir, nasabi ahloqdandir, -demishlar». Ma’lumki inson butun umri mobaynida o‘zgarib. rivojlanib boradi. Lekin bolalik, o‘smirlik va o‘spirinlik davridagi o‘sish nihoyatda kuchli kechadi. Bola mana shu yillar mobaynida ham jismoniy ham ruhiy jihatdan o‘sishi va o‘zgarishi tufayli Shaxs sifatida kamolga yetadi, bunda ular harakteriga singdirilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq ta’sir etishi natijasida bola jamiyat 66 a’zosi sifatida kamol topib murakkab ijtimoiy munosabatlar jarayonida jamiyatda o‘ziga munosib o‘rin egallaydi. Shuning uchun ham L. I. Bojovich odam Shaxs bo‘lishi uchun u psixik jihatdan rivojlanishi, o‘zini bir butun inson deb his qilmog‘i o‘z xususiyat va sifatlari bilan boshqalardan farq qilmog‘i kerak degan edi. Har bir odam Shaxs sifatida turlicha namoyon bo‘ladi. Bir odam boshqasidan o‘zini mijozi fe’l-atvori, qobiliyati, aqliy rivojlanishga darajasi, ehtiyoj va ko‘rsatishlari bilan farq qiladi. Bular odamning Shaxsiy, ruhiy xususiyatlari bo‘lib, ana shu xususiyatlarining rivojlanishi ta’lim-tarbiya cho‘qqisiga erishgandan so‘ng, inson Shaxs sifatida o‘zini namoyon qila olishi mumkin. Ayni vaqtda odam atrof muhitda ro‘y berayotgan voqea va hodisalarga nisbatan o‘z nuqtai nazarga ham ega bo‘lmog‘i kerak. Bu ham Shaxsni birini ikkinchisidan farqlantiradigan belgilardir. Shaxs ijtimoiy munosabatlarda ham namoyon bo‘ladi. Aniqrog‘i har bir odamning mehnatga, kishilarga, jamiyatga nisbatan munosabati ham turlicha ifodalanadi. Shaxsning axloqiy va faollik darajasiga xos sifatlari ham uni boshqalardan ajratib turadi. Shaxs xaqida gapirilganda, tabiiy holatda shunday savol tug‘iladi. Har qanday odam Shaxs bo‘la oladimi? Shaxs bo‘lishi uchun nimalar qilish kerak? Bu savolga shunday javob berish mumkin. Insonning sotsial mavjudot sifatida Shaxsga aylanishi uchun eng avvalo, ijtimoiy hayot tartiblari va yaxshi tarbiya kerak bo‘ladi. Ana shunday omillar ta’siri ostida inson rivojlanadi va Shaxsga aylanadi. Pedagogika sohasida tadqiqot olib boruvchi olimlarning ko‘p yillik izlanish natijalari asosida insonning rivojlanishiga quyidagicha ta’rif berishadi: Oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga, eski sifatlardan yaxshi holatga o‘tish, yangilanish yangining paydo bo‘lishi va eskining o‘lib borishi, miqdor o‘zgarishning sifat o‘zgarishga olib keluvchi murakkab harakat jarayoni deb qaraydilar. Zero, hayot qonunlarining ko‘rsatishicha ham rivojlanishning asosiy manbai qaramakarshiliklar o‘rtasidagi kurashdan iboratdir. Insonning munosabatlar doirasiga nafaqat o‘zga kishilar bilan aloqasi, balki tabiatga, jamiyatga, hayotga, mehnatta bo‘lgan munosabatlari ham kiradi. Mana shunday munosabatlar asnosida inson o‘zining qobiliyatlarini, aqlini, farosatini namoyon qila boshlaydi. Bu bilan u o‘z haqidagi Vataniga, umuman butun borliqdagi munosabatini ifodalaydi. Tabiiyki, bu fazilatlar faqat tarbiyaning mahsuli bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun ham inson rivojlanishini unga singdirilgan tarbiyaning natijasi deb qarash mumkin. Shaxsini rivojlantirish vazifasini to‘g‘ri hal qilish uchun avvalo uning xalqiga ta’sir etuvchi omillarning tabiatini, Shaxsning Shaxsiy xususiyatini yaxshi o‘rganmoq lozim. Buning uchun turli munosabatlar doirasiga qo‘yib kuzatish darkor. Ana shundagina Shaxsning ijtimoiy xulqi ma’naviy qiyofasi, insoniy fazilatlar ro‘yobga chiqadi. «Xar bir inson, degan edi Farobiy: o‘z tabiati bilan shunday tuzilganki, u yashash va yuksak yetuklikka erishmoq uchun ko‘p narsalarga muhtoj bo‘ladi, u bir o‘zi bunday narsalarni qo‘lga kirita olmaydi va ularga ega bo‘lish uchun insonlar 67 jamoasiga ehtiyoj tug‘iladi. Shu sababli odam yashash uchun zarur bo‘lgan narsalarni bir-birlariga yetkazib beruvchi va o‘zaro yordamlashuvchi ko‘p insonlarning birlashuvi orqaligina o‘z tabiati bo‘yicha intilgan yetuklikka erishuv mumkin. Tarbiyachining bolaga singdirishi lozim bo‘lgan tarbiya samarali ta’sir etishi uchun uning o‘sish va rivojlanish qonuniyatlarini yaxshi bilish, Shaxsiy xususiyatlarini hisobga olishi muhim shartlardan biridir. Bolalarga Shaxsiy farqni ularning ruhiy holatining turlicha namoyon bo‘lishini, xulqi va qarashlaridagi farqni qaysi omil belgilaydi degan tabiiy savol tug‘iladi. Demak, inson rivojlanishda biologik omilmi, ijtimoiy omilmi yoki tarbiya omilimi qaysi, biri yetakchi rol o‘ynaydi degan savolga javob berish lozimday ko‘rinadi. Bu savolga turli tarixiy davrlarda turlicha yondoshib, javoblar berilgan. Xozirgi kunda ham bu masalaga turli nuqtai nazarlar bildirilmokda. Ochikrog‘i, fanda odamning Shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va sotsial omillarning ta’siri o‘rtasidagi munosabatni belgilash borasiga munozara ko‘p asrlardan beri davom etib kelmoqda. Ko‘p asrlik mazkur munozara zamirida ikki bir-biriga qarama-qarshi nuqtai nazar vujudga kelgan. Ulardan biri odam bolasining Shaxs sifatida rivojlanishida tabiiy-biologik omillar hal qiluvchi rol o‘ynaydi desa, ikkinchi toifa olimlar esa ijtimoiy voqealar tarbiyaning muhim omil ekanligini ta’kidlaylilar. Birinchi guruh olimlarining fikricha odam bolasining rivojlanishi tug‘ma imkoniyatlarga bog‘liq bo‘lib, rivojlanish esa o‘sish va tabiiy tug‘ma xususiyatlarning miqdoriy o‘zgarishlaridan iborat ekan. Demak, bolaga ona ajdodi avlodajdodlaridan tug‘ma o‘tgan xususiyatlargina rivojlanadi, degan tushuncha kelib chiqadi. Bu nuqtai nazar namoyondalari tarbiyaning rolini cheklab rivojlanishning inkor etadilar. Bunday ilmiy faraz fanda biologik yo‘nalish deb ataladi. Bu yo‘nalishning dastlabki namoyondalari qadimgi Yunon olim va faylasuflari Aristotel, Platon, Suqrot va Demokratlarning pedagogik qarashlarida o‘z aksini topib, ular odamlar azaldan biri ikkinchisi ustidan hukmron bo‘lishga, biri kambag‘al, biri boy bo‘lib yashashga va bunda itoat etib, bu ollohning irodasi deb sabr-toqat qilishga da’vat etilgan. Takdir, tole har kimning hayotdagi o‘rnini belgilab bergan. Rizq-ro‘zini, umrini o‘lchab bergan. Shu jumladan insonning kelajakda qanday inson bo‘lishi ham ularning nasliy sifatlariga ko‘p jihatdan bog‘liq deb ko‘rsatganlar. Aytish joizki, xuddi shunga yaqin nuqtai-nazarni XVII asr falsafasida vujudga kelgan «preforizm» oqimi namoyondalarining fikrlarida ham uchratish mumkin. Ular odam bolasiga ona pushtidan qanday sifatlar o‘tgan bo‘lsa, faqat shu sifatlargina shakllanadi deb ijtimoiy muhit va tarbiyaning rolini chegaralab qo‘yishadi. Inson Shaxsi va uning xulq-atvorning rivojlanishiga naslning rolini yuksak baholagan yana bir oqim «bixeviorizm» bo‘lib, u XX asrning boshlarida keng tarqaldi. Bu oqimning ko‘zga ko‘ringan yirik namoyondalari Eduard Trondayk bixeviorizm ta’limotiga asoslanib, odamning xulq-atvori mexanik stimullari organizmda bevosita tug‘diradiga ko‘plab 68 qilinadigan mexanik mashqlar bilan mustahkamlanadigan sof tashqi reaksiyalardan iboratdir, deydi. Uning fikricha, Shaxsning barcha xususiyatlari, shu jumladan ong va aqliy qobiliyat ham nasldan naslga o‘tadi, go‘yo odamning «ko‘zi, tishlari va barmoqlari kabi aqliy qobiliyati tabiatan berilgandir. Inson «genlar batareyasi» bo‘lib, ular nasldan-naslga tug‘ma o‘tib boradi va Shaxsning rivojlanishini ham, uning kelajagini ham shular belgilaydi, deydi. Amerikaning «progmatik» pedagogikasining atoqli vakili D.Dyui va uning nazariyasining davomchisi A.Kombslar ham Shaxs rivojlanishini biologik omil deb izohlaydilar. Ular rivojlanishni faqat miqdoriy o‘zgarishdan iborat deb ko‘rsatadilar. Odam nima bilan tug‘ilgan bo‘lsa, tarbiya jarayonida bu sifatlar va xususiyatlar o‘sib boradi. Tarbiya tashqaridan kiritilgan narsa emas, odam bilan dunyoga kelgan xususiyat va qobiliyatni o‘zgartiradi» - deydi D.Dyui. Darhaqiqat, pedagogika fani odam bolasining Shaxs sifatida rivojlanib. taraqqiy etib borishini o‘ta murakkab va qarama-qarshi jarayon deb biladi. Uning Shaxs sifatida shakllanishida nasl ham (biologik omil), ijtimoiy muhit ham (bola yashaydigan sharoit), tarbiya ham o‘z holi va o‘z o‘rni bilan muhim rol o‘ynaydi. Bu har uchala omilning qaysi biri yetakchi ekanligini pedagogika fani asrlar mobaynila avlod-ajdodlarimiz to‘plagan tajribalarga suyangan holda ilmiy nuqtai nazardan isbotlab berishga harakat qiladi. Shaxs ma’lum ijimoiy tuzilgan mahsuli. Uning mohiyatini ijimoiy munosabatlarning tashkil etadi. U yashayotgan jamiyatdagi konkret tarixiy sharoit belgilaydi. Shaxsning hayotiy faoliyatida sodir bo‘ladigan ijtimoiy muhit unga ham ijobiy ham salbiy ko‘rsatishi mumkin. Zero, odam ota-bobolar tajribasini o‘rganadi, Shaxs sifatida rivojlanib boradi, o‘rgangan tajribalarni takomillashtiradi. Natijada ularni o‘z faoliyatida qo‘llaydilar. Ana shu yashayotgan sharoit va mehnat qilayotgan sharoit unga bo‘layotgan tarbiyaviy ta’sir va faoliyat jarayonidagi aktivlik tufayli Shaxsiy xususiyatlar vujudga keladi. Demak, odam Shaxsining jamiyatdagi rivojlanishi tabiat, muhit va insoning o‘zi o‘rtasidagi murakkab aloqa ta’siri ostida ro‘y beradi, inson ularga aktiv ta’sir etadi va shu yo‘l bilan hayotini o‘z tabiatini o‘zgartiradi. Pedagogik va psixologik oqimlar Shaxsning rivojlanishida irsiyatning roliga katta ahamiyat berish bilan birga muhit va tarbiyaning roliga ham yuksak baxho berishadi. Zotan Shaxsning kamolga yetishida irsiyat va biologik omillarning rolini inkor etish aslo mumkin emas, lekin bolalarga o‘zgarmas xususiyatlargina o‘tadi deb tushunmaslik o‘zgaruvchan xususiyatlar ham unutmaslik kerak. Tarixiy taraqqiyot jarayonida odamning anatomik belgilari, o‘zgarishlari avloddan-avlodga mustahkamlanib borishi nasldan-naslga o‘tishi mumkin. Ayni vaqtda, odam bolasiga xos xususiyatlar ham irsiyat yo‘li bilan o‘tadi, ammo bu xususiyatlarning rivojlanishi uchun ular insonlar orasida yashashi, aloqa qilishi muhim rol o‘ynashini unutmaslik lozim. Agar bolada tug‘ma layoqatlar bo‘lsayu, lekin, uni o‘stirishga yordam beradigan ijtimoiy, oilaviy va tarbiya muhiti bo‘lmas ekan inson bo‘lib 69 tug‘ilishning hojati ham yo‘qdir. Madomiki shunday ekan, demak, bola o‘z layoqatiga mos sharoitlarda o‘sib zarur faoliyat bilan shug‘ullansa, layoqat yerga ko‘rinib, rivojlanishi, aksincha, zarur sharoit bo‘lmasa bor qobiliyat ham yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. Mana shunday nuqtai nazar inson layoqatining namoyon bo‘lishi va qobiliyat sifatida rivojlanishi to‘la-to‘kis hayot sharoitiga bog‘liq. ekanligini ko‘rsatadi. Odam bolasidagi qobiliyat kurtaklarining rivojlanishi. avvalo ijtimoiy muhitga bog‘liq ekan. Yana shu narsani ham aytib o‘tish kerakki, sharoit qulay va noqulay bo‘lishi ham mumkin. Butun jahonga ma’lum va mashxur O‘rta Osiyoning buyuk allomalari onalaridan biri tabib, biri shoir, biri xandasa. biri muxandis, biri faylasuf bo‘lib tug‘ilmagan, balki ularning yashab turgan davri, ijtimoiy muhiti, qolaversa oila muhiti ularning mana shunday insonlar bo‘lib yetishishlarida asosiy turtki bo‘lgan, ular yashab turgan hayotning ma’nosi, ideal va voqelik, axloqiy xaqiqat burch va borliq, axloqiy hayotda obyektivlik va subyektivlikning o‘zaro munosabati, bilish va qadr-qimmat singari axloqiy sifatlarning o‘ta shakllanganligi ham bu kabi insonlarni yetishib chiqishida asosiy turtki bo‘ladi. O‘sha davrda insonparvarlik g‘oyalari qadr-qimmati, insoniylik yangi va yuksak bosqichga ko‘tarilgan edi. Shuning uchun ham Mirzo Bedil haqli ravishda tarbiyada inson qadr-qimmatining buyukligi haqida gapirib shunday deydi; - «Xazrati insonnnng hurmatextiromga sazovor ekanligini tan olmagan har kim mal’undir». Darhaqiqat bunday insonlar qadriyatlarimiz dahlsiz bo‘lishi imom Buxoriy, Farobiy, Ahmad Yassaviy, Yusuf Xos Hojib, So‘fi Olloyor, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Umar Xayyom, Sa’diy Sheroziy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Mirzo Ulug‘bek, Mirzo Bedil, Ahmad Donish va boshqa ko‘pgina mutafakkirlarning ta’lim-tarbiya va ma’rifat haqidagi g‘oyalaridan keng foydalanish va ularning didaktik qarashlarini pedagogika fanining rivolanishida metodik asos qilib olish bugungi kun talabidagi Yoshlarni tarbiyalashda muhim omil bo‘lib hisoblanadi Individning sotsiumga kirishi murakkab jarayon hisoblanadi. Bir tomondan, individga hamjamiyatlar a’zosi sifatida faoliyat ko‘rsatish imkonini beradigan muayyan qadriyatlar tizimini (normalar, namunalar, bilimlar, tasavvurlarni) o‘zlashtirib olishni o‘z ichiga oladi. Ikkinchi tomandan, Shaxsning o‘z ijtimoiy tajribasini orttirishi va o‘zini faol qaror toptirishini o‘z ichiga oladi. Ijtimoiylashuvining samaradorligini (odamning ijtimoiy jarayonlarga to‘lato‘kis qo‘shilganligini) bildiruvchi eng muhim ko‘rsatkichlar ijtimoiy faollik va harakatchanlikdir. Ijtimoiy faollik – Shaxsning ijtimoiy jarayonlarda ongli ravishda qatnashishi, ularga ta’sir ko‘rsatish imkoniyatining muvjudligidir. Totalitar tizim sharoitida ijtimoiy tizimning har qanday joyida odam ijtimoiy jarayonlarga ta’sir ko‘rsata olmas, ularni o‘zgartirish yo‘lida ijtimoiy faollik ko‘rsata olmas edi. Bu hol odamning jamiyatdagi o‘z o‘rnini belgilab olishi jarayoni ko‘pincha uning real istaklari va intellektual qobiliyatlariga bog‘liq bo‘lmasligiga olib borar edi. 70 Binobarin, Shaxsning sotsial roli uning ijtimoiy jarayonlar hamda ularni o‘zgartirish imkoniyatlari haqidagi tasavvurlariga adekvat emas edi. Jamiyat hayoti markazlashtirilgan bir sharoitda Shaxsning ijtimoiy harakatchanligi ham, ya’ni jamiyatdagi o‘z mavqeini istaklari va qobiliyatlariga muvofiq o‘zgartirish imkoniyati juda kam edi. Odamning hayotdagi o‘z o‘rni haqidagi tasavvuri bilan real mavqei o‘rtasida farq bo‘lgan bir sharoitda ijtimoiy maqomni Shaxsiy talablar, qobiliyatlar va qadriyat yo‘nalishlariga muvofiq o‘zgartirish mumkin emas edi. 9-mavzu: Madaniy sotsiumning bola rivojlanishiga ta’siri. Dinning sotsium sifatidagi o‘rni. Ma’daniy-ma’rifiy muassasa laming bola rivojlanishidagi o‘rni. Reja: 1.Madaniy sotsiumning bola rivojlanishiga ta’siri. 2.Dinning sotsium sifatidagi o‘rni. 3.Ma’daniy-ma’rifiy muassasalarning bola rivojlanishidagi Asosiy tushunchalar • Axborot – ma’naviyatning asosiy tashkil etuvchisi bo‘lib moddiy tashuvchi inson miyasida joylashgan, uni his qilib bo‘lmaydi, balki mantiq yordamida bilish mumkin. • Ma’naviy madaniyat – kishilarning ma’naviy hayoti sohasi bo‘lib, ular faoliyatida amalga oshadigan kuchi va qobiliyatidir. • Ziyolilar – aholining asosan ma’naviy faoliyat bilan kasbiy shug‘ullanuvchi (hozirgi vaqtda) qismi. • Ta’lim – ma’naviyat tashkil etuvchilari ichida keng qamrovli ijtimoiy institut. Jamiyat a’zolari uning asosiy jihatlarining tashuvchilari bo‘lgan kishilar ichki dunyolarida bir tomondan o‘zlariga tegishli, ikkinchi tomondan esa umumijtimoiylikni ifodalagan eng oddiy his-tuyg‘u, hayajon, hissiy bilish, tajriba, odatlardan tortib ruhiyatning oliy bosqichi darajalari va ko‘rinishlari qadriyatlarigacha joylaydilar. Ma’naviyat deb ataladigan ichki tuzilma kishilar moddiy borlig‘iga muqobildir. Ma’naviy hodisalar takror hosil etib turishlikni taqozo etadi. Bular tegishli sohalar qadriyatlari bo‘lib, o‘z navbatida madaniyat umumiy tizimi tarkibiga kiradilar. Madaniyat kishilarning va ular mansub bo‘lgan jamiyatning keng ma’noda olingan bilish, axloq-odob, adabiyot va san’at, falsafa, huquq, din va hokazolarni o‘z ichiga oladi. Bu hodisalar mavjudligi bilan bog‘liq holda tegishli tashkilotlar va muassasalar faoliyati ham ma’naviylik kasb etadi. 71 Barcha holatlarda bularning ma’naviy mohiyati borliq to‘g‘risidagi axborotlardan nechog‘lik xabardorligini taqozo etadi. Aniqrog‘i, jamiyatda axborotlar muayyan tarzda yig‘iladigan, saqlanadigan va qayta ishlanadigan soha ma’naviyat sohasidir. Inson shunday tuzilganki, u «sof holda» olingan axborotni shunchaki qayd etib qolmaydi, balki undan foydalanadi. Bu axborotning moddiy tashuvchisi miyada joylashgan bo‘lib, inson uning borligini bilsa-da, lekin his eta olmaydi. Ziyolilar alohida ijtimoiy guruhni, so‘ngroq qatlamni tashkil etadi. Ular kasbiy jihatdan asosan murakkab aqliy faoliyat bilan shug‘ullanadilar. Ayni vaqtda, ular faoliyati ma’naviy-amaliy xarakter ham kasb etishi mumkin. Masalan, ma’naviy qadriyatlarni taqsimlash, tarqatish va iste’mol masalalari muayyan mutaxassislarning nazorati bo‘lishligini taqozo etadi. Ziyolilar – ma’naviyat yaratuvchilari Ma’naviyatning mazmuni * Ushbu paragraf falsafa fanlari nomzodi, dotsent F. Saifnazarova tomonidan yozilgan. IV bob. jamiyat hayotining asosiy sohalari. Ijtimoiy voqelikni ma’naviy-axloqiy o‘zlashtirish mavjud jamiyatda amalda bo‘lgan huquqiy, axloqiy, diniy va hokazo me’yorlar tizimi doirasida amalga oshadi. Agar huquqda bular davlat hokimiyati, jamoa tashkilotlari tomonidan belgilangan va nazorat qilinadigan, shuningdek, ilgaridan davom etib kelayotgan an’anaviy me’yorlar bo‘lsa, axloqda boshqacha tarzda mavjuddir. Unda jamiyat tomonidan kishilarning ezgulik, adolat, burch, sha’n va bularning muqobillari to‘g‘risidagi axloqiy bilimlariga muvofiq belgilanadi va jamoatchilik fikri kuchi bilan nazorat qilinadi. Dinda bulardan farqli o‘laroq ijtimoiy me’yorlar kishilarning Olamni, shu jumladan, kishilarning o‘zini ham yaratgan xudo to‘g‘risidagi tasavvurlarga tayanadi. Ziyolilar qadimda aytarli badavlat bo‘lmagan erkin fuqarolardan, undan keyingi asrlarda bir qismi mehnatkash ommaning, shu jumladan, kambag‘al tabaqaning ham iqtidorli vakillaridan yetishgan. Bunday hol kishilik jamiyati tadrijining keyingi bosqichlarida ham garchi saqlangan bo‘lsa-da, ammo ma’naviy qadriyatlarga bo‘lgan katta ijtimoiy ehtiyoj tufayli ziyolilar safi tobora keng xalq ommasi vakillari hisobiga to‘lib bormoqda. Hozirgi vaqtda barcha rivojlangan davlatlarda ziyolilar mavjud ko‘pchilik – O‘rta qatlamning asosiy qismini tashkil etadilar va xizmat ko‘rsatuvchi barcha sohalarda ularning soni tobora oshib bormoqda. Bunda ta’lim tizimining o‘rni, ahamiyatining qanday bo‘lishi, o‘zo‘zidan, ravshandir. Hozirgi jamiyatda yuksak bilimli, o‘ziga ishongan, mas’ul qarorlar qabul qilishga tayyor, zamonaviy texnika va texnologiyadan zarur darajada xabardor mutaxassisni faqat maxsus tayyorlash mumkin. Masalan, Shvetsiyada bu maqsadda har bir o‘quvchiga individual yondashiladi. Mamlakat bo‘yicha har 9 o‘quvchiga bitta o‘qituvchi to‘g‘ri keladi. Yoki Germaniyada texnik ta’lim ko‘zdan kechirilsa, ma’lum bo‘ladiki, bu yerda rasman ma’lumot olish uchun 4 yildan kam bo‘lmagan vaqt ajratilgan. Lekin talabalarga chuqur mutaxassis bo‘lish uchun 6–7 yil o‘qish berilgan. Chunki firmalarga diplom egalari emas, balki mutaxassislar 72 kerak, shunga ko‘ra talabalar vaqtni qizg‘anmasdan ixtisoslik egallaydilar. Zamonaviy ta’lim tashkiliy-huquqiy jihatdan O‘zbekiston Respublikasida eng yuksak talablar darajasida yo‘lga qo‘yilgan. Endigi vazifa mas’uliyat bilan mutaxassislar tayyorlashdan iborat. ikkinchi bo‘lim. jamiyat – sotsiumning tashkiliy shakli Nazorat savollari. 1. Ma’naviyat jamiyat sohalari tizimida qanday o‘rin tutadi? 2. Ma’naviyatning bosh tashkil etuvchisini mulohaza qiling. 3. Aholining ziyolilar qatlami paydo bo‘lmasdan avval ham ma’naviyat bo‘lganmi? 4. Ma’naviyat tarkibida ta’limning o‘rni qanday? 5. O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimini mulohaza qilib ko‘ring 5-modul. Maktabgacha Yoshdagi bolaning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi faktorlar. 10-mavzu: Rivojlanish va o‘sish. Shaxs rivojlanishi. Shaxsning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi faktorlaming tasnifi. Mego faktorlar va ularning bola ijtimoiylashuviga ta’siri Reja: 1.Rivojlanish va o‘sish. Shaxs rivojlanishi. 2.Shaxsning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi faktorlaming tasnifi. 3.Mego faktorlar va ulaming bola ijtimoiylashuviga ta’siri Shaxs rivojlanishi haqida tushuncha. Shaxs tushunchasi insonga taalluqli bo’lib, konkret kishi, ya’ni, muayyan jamiyatning a’zosini ifodalashga xizmat qiladi. Odam Shaxs bo’lishi uchun psixik jihatdan rivojlanishi, o’zini yaxlit inson sifatida his etishi, o’z xususiyatlari va sifatlari bilan boshqalardan farq qilmog’i kerak. “Individ” nima? Bola ma’lum Yoshga qadar “individ” sanaladi. Individ lotincha “individium” so’zidan olingan bo’lib, «bo’linmas», «alohida Shaxs», «yagona» ma’nolarini anglatadi. Individuallik esa tarbiya jarayonini amalga oshirishda bolaning Shaxsiy xususiyatlari va yashash sharoitlarini chuqur bilish hamda hisobga olishdan iborat. Individual yondashuv o’quvchilarning aqliy qobiliyatlari, bilishga bo’lgan qiziqish hamda iste’dodini namoyon etishda muhim ahamiyatga ega. 73 Bola harakatlari ongli, ijtimoiy munosabatlar jarayonidagi ishtiroki natijasida shakllana boradi. Shaxs – muayyan jamiyatning a’zosi bo’lib, u psixologik jihatdan taraqqiy etgan, o’z xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turadi.. Odamning ijtimoiy mavjudot sifatida Shaxsga aylanishi uchun ijtimoiy muhit sharoitlari va tarbiya kerak bo’ladi. Ana shular ta’sirida odam inson sifatida rivojlanib boradi va Shaxsga aylanadi. Rivojlanish oddiyda murakkabga, quyidan yuqoriga, eski sifatlardan yangi holatlarga o’tish, yangilanish, yangining paydo bo’lishi, eskining yo’qolib borishi, miqdor o’zgarishining sifat o’zgarishiga o’tishini ta’minlovchi murakkab harakat jarayoni sanaladi. Rivojlanishining manbai qaramaqarashliklarni o’rtasidagi kurashdan iboratdir. Bola Shaxsining rivojlanishi inson ijtimoiy mavjudotdir, degan falsafiy ta’limotga asoslanadi. Ayni vaqtda inson tirik, biologik mavjudot hamdir. Demak, uning rivojlanishida tabiat rivojlanishining qonuniyatlari ham muhim ahamiyatga ega. SHuningdek, Shaxs bir butun mavjudot sifatida baholanar ekan, uning rivojlanishiga biologik va ijtimoiy qonuniyatlar birgalikda ta’sir etadi, ularni bir-biridan ajratib bo’lmaydi. Chunki Shaxsning faoliyati, hayot tarziga Yoshi, bilimi, turmush tajribasi bilan birga boshqa fojiali holatlar, kasalliklar ham ta’sir etadi. Inson butun umri davomida o’zgarib boradi. U ham ijtimoiy, ham psixik jihatdan kamolga yetadi, bunda bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq bo’lsa, u jamiyat a’zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimida o’ziga munosib o’rin egallaydi. Chunki rivojlanish tarbiya ta’siri ostida boradi. Shaxsning fazilatlarini to’g’ri ko’rish va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar jarayonida kuzatish lozim. Demak, Shaxsni rivojlantirish vazifasini to’g’ri hal etish uchun uning xulqiga ta’sir etuvchi omillar hamda Shaxs xususiyatlarini yaxshi bilish zarur. Tarbiya bolaga samarali ta’sir etishi uchun o’sish va rivojlanish qonuniyatlarini bilish va hisobga olish maqsadga muvofiq. Shunday qilib, rivojlanish va tarbiya o’rtasida ikki tomonlama aloqa mavjud. Shaxs tarbiyasiga ta’sir etuvchi omillar. Fanda odamning Shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillarning ta’siri o’rtasidagi munosabatni belgilashga oid munozara ko’pdan buyon davom etmoqda. Insonning Shaxs sifatida rivojlanishiga ijtimoiy voqealar, tabiiy omillar yoki tarbiya ta’sir etadimi? Bu uch omilning o’zaro munosabati 74 qanday? Fanda biologik yo’nalish deb nomlangan nuqtai nazar yetakchi o’rinlardan birini egallab, uning vakillari Aristotel, Platonlar tabiiybiologik omillarni yuqori qo’yadi. Ular tug’ma imkoniyatlar, taqdir, tole har kimning hayotdagi o’rnini belgilab bergan, deydilar. XVI asr falsafasida vujudga kelgan preformizm oqimi namoyandalari esa Shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta baho berib, ijtimoiy muhit va tarbiyaning rolini inkor etadi. Xorij psixologiyasidagi yana bir oqim – bixeviorizm XX asr boshlarida yuzaga kelgan bo’lib, uning namoyandalari, ong va aqliy qobiliyat nasldan-naslga o’tib, insonga u tabiatan berilgan, deyiladi. Mazkur ta’limot vakili amerikalik olim E.Torndaykdir. Progmatizm oqimi va uning vakillari D.D’yul, A.Kombe ham Shaxs rivojlanishini biologik nuqtai nazarda asoslaydilar. Ular rivojlanishni fahat miqdoriy o’zgarishdan iborat, deb qaraydilar. Naslning rolini absolyutlashtirib, uni inson taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga ega deb biladilar. Demak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologik (nasliy) omilga bog’laydilar. Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari rivojlanishi ijtimoiy omil omil bilan belgilaydilar. Bu oqim vakillari bola Shaxsining jismoniy, psixik rivojlanishi u yashaydigan muhitga bog’liq deb ko’rsatadilar. Muhit deganda odam yashaydigan sharoitdagi barcha tashqi ta’sir tushuniladi. SHu nuqtai nazardan tarbiya tufayli bolani o’zi yashaydigan ijtimoiy sharoitga moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chiqadi. Ular ijtiomiy muhitning rolini hal qiluvchi omil deb hisoblaydilar. Demak, odam bolasining Shaxs sifatida rivojlanib, taraqqiy etib borishi, uning Shaxs bo’lib kamolga yetishida nasl (biologik omil), ijtimoiy muhit (bola yashaydigan sharoit), shuningdek, maqsadga muvofiq amalga oshadigan 75 tarbiya ham birdek ahamiyatga ega. Bu omillarning ta’sirini aniqlashda ilg’or pedagogik olimlar, psixolog va faylasuflar ta’limotiga suyaniladi. Falsafada Shaxsni jamiyat bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy hayotdagi murakkab voqelik deb qaraladi. Ular individning ma’naviy boyligi uning munosabatlariga bog’liq, deb hisoblaydilar. Haqiqatdan ham, Shaxs mehnat faoliyati zaminida rivojlanadi, kamolga yetadi. Inson sharoitni, sharoit esa odamni yaratadi. Bu esa o’z navbatida inson faolligini namoyon etadi. Zero, Shaxs ma’lum ijtimoiy tuzum mahsulidir. Jamiyat Shaxs kamolotining muayyan imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishi yoki yo’q qilishi mumkin. Faylasuflar Shaxsni tabiatning bir bo’lagi deb baholaydilar. Bu insondagi layoqat kurtaklari bo’lib, uning rivojlanishi uchun tarbiya kerak, degan g’oyani ifodalaydi. Jamiyat taraqqiyoti Shaxs rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Demak, Shaxs bilan jamiyat o’rtasida ham uzviy aloqa mavjud. Shunday qilib, odam Shaxsining jamiyatdagi rivojlanishi tabiat, muhit, inson o’rtasidagi murakkab aloqa ta’siri ostida ro’y beradi, inson ularga faol ta’sir etadi va shu yo’l bilan hayoti va o’z tabiatini o’zgartiradi. Shaxsga ijtimoiy muhitning ta’siri ham muhim. Bu tarbiya tizimi orqali amalga oshiriladi. Birinchidan, tarbiya ta’sirida muhit bera olmagan bilim, ma’lumot egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan bog’liq ko’nikma va malakalar hosil bo’ladi. Ikkinchidan, tarbiya tufayli tug’ma kamchiliklar ham o’zgartirilib, Shaxs kamolga yetadi. Uchinchidan, tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’sirini ham yo’qotish mumkin. To’rtinchidan, tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi. Demak Prezident I.A.Karmimovning quyidagi so’zlarini keltirishni joiz bilamiz «…yurtimizning ertangi kuni, taraqqiyoti uchun mas’uliyatni o’z zimmasiga olishga qodir bo’lgan yetuk mutaxassis Yoshlarimiz …». Shunday ekan, Yoshlarni tarbiyalab rivojlantirish bir-biriga ta’sir etadigan bu tarbiya tamoyilidir. Bola Shaxsining rivojlanishida tarbiya ham yetakchi o’ringa ega bo’lib, tarbiya tufayli nasl-nasabi, oila muhiti, ijtimoiy muhit ta’sirida har tomonlama rivojlanishga qodir, degan xulosani chiqarish mumkin. Shaxs rivojlanishida faoliyatnig o’rni. Shaxs rivojlanishida irsiyat, muhit, tarbiya bilan bir qatorda inson faoliyati ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu degani inson qanchalik mehnat qilsa, uning rivojlanishi shunchalik yuqori bo’ladi. Faoliyat o’zi nima? Faoliyat inson tomonidan tabiiy va ijtimoiy hayotni maqsadga muvofiq o’zgartirishga yo’naltirilgan ijtimoiy-tarixiy turmushning o’ziga xos shaklidir. Insonning qobiliyati va Yoshi u tomonidan 76 tashkil etilayotgan faoliyat mohiyatiga ko’ra belgilanadi. Faoliyat jarayonida inson Shaxsi, har tomonlama va bir butun, yaxlit holda rivojlanadi. Lekin faoliyatni maqsadga muvofiq amalga oshirishi uchun uni to’g’ri tashkil etish lozim. Lekin ko’p holatlarda Shaxsning rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratilmaydi, tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy mehnat, bilish faoliyatlari cheklangan bo’ladi. O’smir va o’spirinlar faoliyatining asosiy turlariga o’yin, o’qish va mehnat kiradi. Ular yo’nalishiga ko’ra bilishga doir, ijtimoiy, sport, badiiy, texnik, hunarmandchilik hamda Shaxsiy qiziqishga ko’ra tanlangan sohalardan iborat. Faoliyatning asosiy turi – muloqotdir. Faoliyat faol va passiv bo’lishi mumkin. O’smir faoliyati muhit va tarbiya ta’sirida faollashishi yoki susayishi mumkin. Inson Shaxsining rivojlanishida uning butun vujudi bilan sevib, o’z imkoniyatlarini namoyon etib, mehnat qilish, o’zini Shaxs sifatida ko’rsata olishi unda o’z faoliyatidan qoniqish hosil qiladi. Uning ijtimoiy mehnatdagi ishtirokida faollik ko’zga tashlanadi. Ta’lim jarayonida faollik o’quvchiga bilimlarni chuqur va mustahkam egallashga, o’z qobiliyatini namoyon etishga yo’llaydi. Bilishga bo’lgan faollik o’quvchining intellektual rivojlanishini ta’minlaydi. Faollik ko’rsatishning asosini esa hamma vaqt ehtiyoj tashkil etadi. Ehtiyojlarning xilma-xilligi faoliyatining ham turlarini kengaytiradi. SHunga ko’ra, o’quvchining turli Yosh davrlarida ularning faoliyati turlicha bo’ladi. Ta’lim muassasasida hamma vaqt bir xil talab Shaxs rivojlanishida ijobiy natija beravermaydi. Turli Yosh davrlarida faoliyatning turlari va mohiyati o’zgarib turishi kerak. Insonning ijtimoiy faolligi, qobiliyati barcha muvaffaqiyatlarining garovidir. Chunki har bir inson o’z mehnati, g’ayrati, intilishi bilangina faollashadi. O’qituvchi qanchalik yaxshi o’qitmasin yoki tarbiya bermasin, tarbiyalanuvchining o’zi harakat qilmasa, rivojlanish muvaffaqiyatli kechmaydi. Zero, barcha ma’naviy-axlohiy kamchiliklarning asosiy sababi ham insonning o’z faoliyatini to’g’ri yo’lga qo’ymaganligidadir SHuning uchun ham inson faoliyati uning rivojlanishi natijasi hamdir. Demak, Shaxs faolligi asosida ijtimoiy faollik, tashabbuskorlik, ijodkorlik xislatlarini shakllantirish – uning Shaxslik imkoniyatlarini namoyon etishi orqali faoliyatini rivojlantirish muhim sanaladi. Rivojlanishning yosh va o’ziga xos xususiyatlari. Ma’lum bir yosh davriga xos bo’lgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlari yosh xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh xususiyatlarni hisobga olgan holda ta’lim va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda bola rivojlanishiga tarbiya ta’siri kuchli bo’ladi. Bolalarning tarbiyasiga to’g’ri yondashish, uni muvaffaqiyatli o’qitish uchun 77 bola rivojlanishidagi turli Yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni bilish va uni hisobga olish muhimdir. Chunki bola orginizmining o’sishi ham, rivojlanishi ham, psixik taraqqiy etishi ham turli Yosh davrlarida turlicha bo’ladi. Abu Ali Ibn Sino, YAn Amos Komenskiy, K.D.Ushinskiy, Abdulla Avloniylar ham bolani tarbiyalash zarurligini uqtirib o’tganlar. Bolaning o’ziga xos xususiyatini hisobga olish juda murakkab. Chunki bir xil Yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, ko’rish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr yuritishi, hovliqma yoki vazminligi, sergap yoki kamgapligi, serg’ayrat yoki g’ayratsizligi, yalqov yoki tirishqoqligi, pala-partish va chala ishlaydigan, yig’inchoqligi yoki ishga tez kirishib ketishi, qobiliyati kabilar nerv faoliyati tizimining ta’siri bo’lib, o’qituvchi yoki tarbiyachi ularni bilishi zarur. Bolaning individual – o’ziga xos xususiyatini bilish uchun temperamentning umumiy tiplari va bolaning o’ziga xos xususiyatini o’rganish metodikasini bilish muhim. Shuningdek, turli Yosh davrlarining o’ziga xos rivojlanish qonuniyatlari ham mavjud. Masalan, 5-sinf o’quvchilari bilan 10-sinf o’quvchisini tenglashtirib bo’lmaydi. SHuning uchun bolaning jismoniy va psixik kamoloti quyidagi davrlarga bo’linadi: 1. Go’daklik davri – chaqaloqlik (1 oy) davri tugagandan to bir Yoshgacha bo’lgan davr. 2. Bog’chagacha bo’lgan Yosh davri – 1 Yoshdan 3 Yoshgacha. 3. Maktabgacha ta’lim Yoshi – 3 Yoshdan 7 Yoshgacha. 4. Kichik maktab Yoshidagi o’quvchilar –7-11-12 Yoshgacha. 5. O’rta maktab Yoshidagi o’quvchilar (o’smirlar) 14-15 Yosh. 6. Katta Yoshdagi maktab o’quvchilari (o’spirinlar) – 16-18 Yosh. Tarbiya haqida tushuncha. Tarbiya nazariyasi pedagogika fanining tarkibiy qismi bo’lib, Yoshlarni barkamol insonlar qilib tarbiyalashning mazmuni, metod va usullari hamda tashkil etish masalalarini o’rganadi. Yosh avlodni tarbiyalashda nimalarga e’tibor qaratmoq lozim? Bunday masalalarni hal etishda avvalo mamlakatimizda siyosiy-ijtimoiy sohalarda yuz berayotgan islohatlar mohiyatini chuqur va atroflicha mushohada qilib olishga to’g’ri keladi. Chunki davr ham, inson tarbiyasi ham o’zgarib bormoqda. Ayniqsa, XXI asr insoniyat tarixida kompyuter davri bo’lib kirib keldi. Biroq, fan-texnika qanchalik jadal rivojlanib, jamiyat hayotida muhim joy olib, ishlab chiqarish jarayonlarini tezlashuviga qanchalik 78 samarali ta’sir etmasin, tarbiya nazariyasida Shaxsni komil etib tarbiyalash, bu borada Markaziy Osiyo mutafakkirlari, xalq pedagogikasi hamda jahon pedagogikasining ilg’or fikrlariga tayanib ish ko’rish zarur bo’ladi. Yoshlarni barkamol inson qilib tarbiyalashda birinchi navbatda SHarq mutafakkirlarining qimmatli ma’naviy meroslari muhim dasturil amal ahamiyatiga ega bo’ladi. Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad al-Farg’oniy, Imom Ismoil al-Buxoriy, Ahmad YAssaviy, Bahovuddin Nahshband, Amir Temur, Muhammad Tarag’ay Ulug’bek, Alisher Navoy va Zahiriddin Muhammad Bobur singari olamga mashhur allomalarining ijtimoiy, siyosiy va falsafiy qarashlari barcha zamonlar uchun muhim ahamiyat kasb etadi. O’z o’tmish madaniy merosini chuqur o’rganmagan va e’zozlamagan, ajdodavlodlari bosib o’tgan tarixiy yo’lni idrok etmagan, milliy mustaqillik yo’lida jon fido qilgan buyuk ajdodlar faoliyatidan xabardor bo’lmagan inson o’zligini hech hachon anglab yetolmaydi. O’tmish madaniy merosini o’rganish murakkab jarayoni sanaladi. Madaniy merosi namunalari va ularda ilgari surilgan ezgu g’oyalarni Yosh avlod ongiga singdirish uzluksiz, izchil, tizimli hamda maqsadga muvofiq amalga oshirilishi zarur. Tarbiya maqsadi va vazifalari. Tarbiya tarixiy-ijtimoiy tajribaga tayangan holda Shaxsni ma’lum maqsad asosida ijtimoiy hayotga tayyorlovchi faoliyat jarayonidir. Turli zamon va makonda ijtimoiy tarbiya mohiyatan turlicha ifodalab kelingan bo’lib, uning mazmuni ijtimoiy maqsadlardan kelib chiqib asoslangan. Tarbiya maqsadi kelajakda nimaga erishish, uning uchun qanday sa’yi-harakatlarni amalga oshirish bilan bog’liq jarayondir. Eng oddiy harakatdan tortib to keng ko’lamli davlat dasturi asosida tashkil etiluvchi tarbiya doimo muayyan maqsadga yo’naltirilgan bo’ladi. Maqsadsiz, ma’lum g’oyani ifoda etmaydigan tarbiya bo’lmaydi. Tarbiya maqsadi asosida uning mazmuni asoslanib, maqsadni amalga oshirishga xizmat qiluvchi metod va usullar aniqlanadi. Tarbiya maqsadining muammosi pedagogikaning dolzarb masalalaridan biri sanaladi. Tarbiya maqsadi umumiy va individual xarakterga ega bo’lishi mumkin. Ilg’or pedagogika umumiy va individual maqsadlar birligi va uyg’unligini namoyon etadi. Maqsad tarbiyaning umumiy ijtimoiy maqsadni ijobiy hal etishga yo’naltiriladi hamda aniq vazifalar tizimi sifatida namoyon bo’ladi. Demak, tarbiya maqsadi – bu tarbiya orqali hal etiladigan vazifalar tizimidir. Tarbiya maqsadlari mohiyati va ko’lamiga ko’ra umumiy va aniq vazifalar sifatida guruhlanadi. Tarbiya maqsadi qanday shakllanadi? Uning shakllanishida ko’pgina ob’ektiv sabablar muhim o’rin tutadi. Organizmning fiziologik yetilish qonuniyatlari, insonning ruhiy rivojlanishi, falsafiy va pedagogik fikrlar yutug’i, ijtimoiy madaniyat darajasi maqsadga umumiy yo’nalish beradi. Biroq asosiy omil doimo davlat mafkura va siyosati bo’lib qolaveradi. Hozirgi paytda O’zbekiston Respublikasi rahbariyati Yoshlar orasidan eng iqtidorli, salohiyatlilarini tanlab, saralab olib, ularni ilmiy, madaniy-ma’naviy jihatdan kamolotga erishishlari, zamonaviy fan-texnika asoslarini puxta o’zlashtirib olishlari uchun g’amxo’rlik qilmoqda. O’zbekiston Respublikasining istiqboli nazarda tutilib, ko’pgina Yoshlarning Turkiya, Xitoy, YAponiya, AQSH, Germaniya kabi 79 rivojlangan xorijiy mamlakatlarga tahsil olish uchun yuborilayotganliklari fikrimizning yorqin dalilidir. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida» Qonunni hayotga joriy etish, ta’lim-tarbiya, sog’liqni saqlash hamda umumiy tibbiyot muammolarini zamon talablari darajasida olib borish, maktablarni milliylashtirish, o’rta maxsus hamda oliy o’quv yurtlariga kirish imtihonlarini test usulida o’tkazish borasida amalga oshirilayotgan ijobiy ishlar o’z samarasini bermoqda. Jamiyat ma’naviyati va Shaxs kamolotida muhim o’rin tutuvchi ma’naviy va axlohiy poklik, iymon, insof, diyonat, or-nomus, mehr-oqibat, keksalarga hurmat singari insoniy fazilatlar o’z-o’zidan shakllanmaydi. Barchasining asosida Yosh avlodga oila, umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar hamda oliy ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan ta’lim-tarbiya mazmuni, g’oyaviy yo’nalishi va samarasi yotadi. O’sib kelayotgan Yosh avlodning zamon talablariga mos, barkamol inson bo’lib shakllanishlari uchun ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismlari – aqliy, ma’naviy-axloqiy, jismoniy, mehnat, estetik, huquqiy, ekologik, iqtisodiy hamda jinsiy tarbiyani tashkil etishga nisbatan yangicha nuqtai nazardan yondashish, ularning samarali yo’llarini ishlab chiqish alohida dolzarblik kasb etadi. Bu esa tarbiyadagi eng muhim vazifalardir. Tarbiya mazmuni. Aqliy tarbiya – ta’lim oluvchilarni fan asoslariga oid bilimlar tizimi bilan qurollantiradi. Aqliy tarbiya barkamol inson tarbiyalashning yetakchi tarkibiy qismi bo’lib, o’quvchilarni tabiat va jamiyat, kishi tafakkuri haqidagi bilimlarni o’zlashtirib olishlari, ularda ilmiy dunyoqarash, yuqori onglilik xislatlarini tarbiyalash, fan asoslaridan xabardor qilish, tafakkur va nutq qobliyatlarini o’stirishni maqsad qilib qo’yadi. Bilimlar tizimini ongli ravishda o’zlashtirish mantiqiy fikrlash, xotira, diqqat, idrok etish, aqliy qobiliyat, mayillik va iqtidorni rivojlantirishga ko’maklashadi. Aqliy tarbiyaning vazifalari quyidagilar sanaladi: - ilmiy bilimlarning muayyan hajmini o’zlashtirish; - ilmiy dunyoqarashni shakllantirish; - aqliy kuch, qobiliyat va iqtidorni rivojlantirish; - bilishga bo’lgan qiziqishlarni rivojlantirish; - bilishga bo’lgan faollikni kuchaytirish; - o’z bilimlarni muntazam ravishda to’ldirib borish, umumiy o’rta ta’lim va maxsus kasbiy tayyorgarlik darajasini oshirishga bo’lgan ehtiyojni rivojlantirish. Muhammad alayhissalom o’z hadislarida; «Ilmga ilm olmoq yo’li bilan erishilgaydir. Ilmu hunarni Xitoyga borib bo’lsa ham o’rganinglar. ... Ilm egallang. Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’iz damlarda yo’ldosh baxtsiz daqiqalarda rahbar, qayg’uli onlarda madadkor, odamlar orasida zebu-ziynat, dushmanlarga qarshi kurashishda quroldir» deydi. Shuningdek, hadisi Sharifda «Ilm olmoqqa intilish har bir muslim va muslima uchun farzdir» deydilar. Axloqiy tarbiya. Axloq - ijtimoiy ong shakllarida bo’lib, insonlarning o’zi, do’st-birodarlari, jamoa a’zolari va tabiatga bo’lgan munosabatlarini tartibga solib 80 turuvchi xulq-odob qonun-qoidalarining majmuidir. Ana shu xulq-odob qonunqoidalarini o’quvchilar ongi, hayoti, turmush tarziga singdirish uchun ko’rsatilayotgan ta’sir axloqiy tarbiya deb nomlanadi. Alisher Navoiy o’zining «Farhod va SHirin» dostonidan Farhodning aqluidrokli, bilimdon, hunarmand, kamtar, insonparvar, irodali va e’tiqodli bo’lganligini tasvirlaydi. O’zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek: «Kattalarni hurmat qilish, oila va farzandlar to’g’risida g’amxo’rlik qilish, ochiq ko’ngillik, millatidan qat’iy nazar odamlarga xayrihohlik bilan munosabatda bo’lish va o’zaro yordam tuyg’usi – kishilar o’rtasidagi munosabatlarning me’yori hisoblanadi. O’zbeklar diyoriga, o’z Vataniga mehr-muhabbat, mehnatsevarlik, bilimga, ustozlariga, ma’rifatparvarlarga nisbatan alohida hurmat-ehtirom O’zbekiston aholisiga xos fazilatlardir». Qur’oni Karim va Hadisi Shariflardagi axloqqa oid ibratli maslahatlar, hikoyatlar asrlar davomida tarkib topgan milliy urf-odatlar, an’ana va qadriyatlar mazmunida o’z ifodasiga ega bo’lgan. SHarq mutafakkirlari Muhammad alXorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad alFarg’oniy, Imom Ismoil al-Buxoriy, Ahmad YAssaviy, Bahovuddin Nahshband, Amir Temur, Muhammad Tarag’ay Ulug’bek, Abdurahmon Jomiy, Sa’diy SHeroziy Alisher Navoy va Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqalarning axloq haqidagi qarashlari bugungi kunda ham o’z ifodasini topgan. 11-mavzu: Mega faktorlar va ularning bola ijtimoiylashuviga ta’siri. Mezo faktorlarning bola ijtimoiylashuviga ta’siri. Mikro faktorlar – bola ijtimoiylashuvining muhim faktori sifatida. Reja: 1. Mega faktorlar va ularning bola ijtimoiylashuviga ta’siri. 2. Mezo faktorlarning bola ijtimoiylashuviga ta’siri. 3. Mikro faktorlar – bola ijtimoiylashuvining muhim faktori sifatida. Tayanch so’z va iboralar: juz’iy va umumiy davrlar, o’smirlik davri, egosentrizm, o’spirinlikdavri, attraksiya, simpatiya. Insonning rivojlanishi juda murakkab va qarama-qarshiliklardan iborat jarayondir. Bola o`z rivojlanishi jarayonida turli xil faoliyat (o`yin, o`qish, sport turlariga qamda muloqatga kirishadi. Bu esa ularning ijtimoiy tajribalarining oshishiga yordam beradi. Bolaning dunyoga kelishidan tortib uning butun umri jarayonida yuqoridagi faktorlar (faoliyat va muloqat) bir-birini to`ldirib bola Shaxsining rivojlanishini ta'minlaydi. Bola rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchi-bu qarama qarshilikdir. U tashqi va ichki ta'sirlar orqali amalga oshiriladi. 81 Tashqi ta'sirlarga insonni shakllantirishga qaratilgan maxsus faoliyat kirsa, ichki ta'sirlarga biologik va irsiy faktorlar kiradi. Shaxs deganda ruhiy jihatdan taraqqiy etgan, o`z xususiyatlari va sifatlari bilan boshqalardan farq qiluvchi muayyan jamiyatning a'zosi tushuniladi. Odamning ijtimoiy mavjudod sifatida Shaxs nomini olishi uchun unga ijtimoiy-iqtisodiy hayot va tarbiya kerak. Shuning uchun pedagogika fani bolaning Shaxs sifatida rivojlanishi va unga ta'sir etuvchi omillarni ham o`rganadi. Inson hayoti davomida o`zgarib, shakllanib, rivojlanib boradi. Bolalik, o`smirlik va o`spirinlik davrida rivojlanish nihoyatda kuchli bo`ladi. Rivojlanish deb bola vaznining oshishi , suyak va muskul tizimining, tanosil a'zolarining, nervfunktsional faoliyatining kamol topishi, aql zakovatining shakllanishiga aytiladi. Shaxs rivojlanishi va kamolga yetishi murakkab va ziddiyatli jarayon bqlib, bunda nasl-irsiyat (biologik omil), ijtimoiy muhit ham, maqsadga muvofiq amalga oshiriladigan ta'lim-tarbiya va nihoyat o`zining mustaqil faoliyati ham muhim ahamiyatga ega. Biologik faktorlar. Biologik faktorlar deganda asosan, irsiyat nazarda tutiladi. Irsiyat deganda esa gen orqali ota-onalardan farzandlariga o`ziga xos xususiyatlarining o`tishi nazarda tutiladi. Irsiyat orqali bola organizmiga, nerv sistemasiga, hissiy organlariga ega bo`ladi. Bu insonni boshqa insonlardan ajratib turadigan tashqi faktorlardir. Irsiyat haqida gapirganda irsiy kasalliklar haqida unutmaslik lozim. Irsiy kasalliklarni tibbiy genetika o`rganadi. Lekin ushbu kasalliklar bolaning ijtimoiylashuvi jarayoniga ta'siri ijtimoiy tuqilishiga tashqi faktorlar ham ta'sir o`tkazadi. Masalan, havoning yoki suvning ifloslanishi sog`lom bolaning dunyoga kelishiga salbiy ta'sir ko`rsatadi. Bunday Shaxslar uchun jamiyat bilan “muloqatga” kirishishga yordam beruvchi maxsus metodikalar mavjud. Irsiyat deganda, bolaga ota-ona va umuman yaqin ajdodlardan, ya'ni nasldannaslga o`tadigan biologik xususiyat va o`xshashliklar tushuniladi. Turli davrlardagi preformizm, bixeviorizm, progmatizm, biogenetiklar oqimlari Shaxsning shakllanishida biologic omilning roliga ortiqcha baho berishgan, rivojlanishni naslga bog`lashgan. Irsiyat mavjud va biologik omillarni inkor etib bo`lmaydi. Lekin irsiyatni mutlaqo o`zgarmas deb tushunmaslik kerak. Rivojlanishga naslning ta'siri deganda ota-onaga, ajdodlarga o`xshashlikni ifodalovchi biologik takrorlanishni tushunmoq kerak. M-n, tananing tuzilishi, sochning, ko`zning, terining rangi kabilar. Nerv faoliyati ko`rinishlari (xolerik, sangvinik, flegmatik, melonxolik) kabi fiziologik xususiyatlar ham tug`ma o`tishi mumkin. Insonga xos xususiyatlar ham tug`ma o`tishi mumkin,lekin inson bolasi tayyor qobiliyat bilan emas, balki layoqat bilan tug`iladi. Layoqat o`z holicha rivojlana olmaydi, uning uyg`onishi uchun qulay muhit kerak. Muhit deganda kishiga ta'sir etadigan tashqi voqealarning yig`indisini tushunamiz. Bunga tabiiy muhit (geografik), ijtimoiy muhit, oila muhiti (mikromuhit) va boshqalar kiradi va ularning rivojlanishiga alohida ta'sir qiladi. Boladagi irsiy belgilarning o`sishi, kamol topishi insonlar muhiti, yashash sharoiti va tarbiyaga bog`liq buladi. «Inson bolasi, agar ijtimoiy-insoniy muhitga emas, aytaylik hayvonlar muhitiga tushib qolsa, unda irsiy belgilarning biologik 82 ko`rinishlari saqlanar, lekin insoniy fikr, faoliyat, hatti-harakat bo`lmaydi. (Hindistondan topilgan Kamola, Amola hayoti bunga misol bo`la oladi)» Ijtimoiy faktorlar . Individning Shaxs sifatida shakllanishiga bitta irsiyatning o`zi kamlik etadi. Ijtimoiy faktor orqali individning ijtimoiy sub'ektga aylanishi insonning ijtimoiylashuvi, uning jamiyat bilan integratsiyaga kirishishi orqali amalga oshiriladi. Shaxsning ijtimoiylashuviga xizmat qiluvchi makro-(katta), mezo-(o`rta) va mikro (kichik) faktorlar mavjud. Mezofaktorlarga milliy sifatlarning shakllanishi, xududiy sharoitlarning ta'siri aholi tipi singarilar kiradi. Mikrofaktorlarga oila, ta'lim muassasalari, tengqurlari guruqlari kiradi. Makrofaktorlarga esa insonning ijtimoiylashuviga ta'sir etuvchi umumbashariy jarayonlar(ekologik, demografik, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, mamlakat va jamiyat hodisalari)kiradi. Jamiyatning bolalar ongiga ta'sir o`tkazishi asosan ta'lim-tarbiya orqali amalga oshiriladi. U oilada, maktabgacha muassasada va maktabda ta'lim -tarbiya oladi. Inson kamolotida ta'lim - tarbiya yetakchi o`rin tutadi. Bola o`qish, yozishni, maxsus bilim, malaka, ko`nikmalarini egallaydi, ularda ilmiy dunyoqarash shakllanadi. Ijtimoiy muhitning bola rivojlanishiga ta'siri. Sotsiologiya fanida ijtimoiy status tushunchasi mavjud. Inson jamiyatda turli xil pozitsiyalarda bo`lishi mumkin. Ma'lum haq-huquqlar va majburiyatlar bilan tavsiflanuvchi insonning jamiyatdagi shunday pozitsiyasini egallashi ijtimoiy status deb ataladi. Bunday ijtimoiy statuslar tug`ma va egallangan bo`lishi mumkin. Tug`ma ijtimoiy statuslarga jinsi, millati, tug`ilgan joyi, familiyasi va boshqa faktorlar kiradi. Lekin shunday statuslar bo`lishi mumkinki, ular insonning o`z kuchi va xarakterlari bilan egallanadi. Masalan, ijtimoiy pedagog statusi insonning maxsus o`quv yurtlaridagi kasbiy tayyorgarligi, shu yo`nalishi bo`yicha olgan diplomi asosida egallanadi. Ya'ni bu egallangan status qisoblanadi. Lekin qayotda shunday vaziyatlar bo`lishi ham mumkinki, inson o`zining xoxish irodasiga qarshi ma'lum hatti-harakatda bo`lishi mumkin. Bu uning jamiyatda tutgan statusi asosida yoki boshqa insonlar undan ma'lum xarakatlarni namoyon etishi mumkin. Bu xolat insonning jamiyatdagi roli deb ataladi. Lekin ijtimoiylashuv hamda rivojlanish jarayonida bola pozitiv va negativ ijtimoiy rollarni ham o`zlashtirishi mumkin. Pozitiv ijtimoiy rolga oila a'zolari, jamoa, mutaxassislar, iste'molchilar kirishi mumkin.Negativ ijtimoiy rolga esa daydilar, tilamchi-gadoylar, narkomanlar singari kategoriyadagi insonlar kiradi. Individ yuqoridagi kabi ijtimoiy rollarni o`zlashtirish mexanizmi natijasida ijtimoiy munosabatlarga kirishib o`sha ijtimoiy muqitga moslashib boradi. Individning o`sha ijtimoiy sharoitlarga moslashib borish jarayoni ijtimoiy adaptatsiya deb ataladi. Bunda muloqat, faoliyat va anglash jaryoni amalga oshiriladi. Ijtimoiy adaptatsiyalanish jarayonida bolada “hammaga o`xshash”ehtiyoj vujudga keladi. Shu bilan bir qatorda unda “o`zini ko`rsatish”, “o`zini namoyon etish” ehtiyoji tug`iladi va u o`zini ko`rsatish usullari va vositalarini qidira boshlaydi hamda bu jarayon individualizatsiyalanish deb ataladi. 83 Demak, bolaning rivojlanishi ikki yo`nalish asosida amalga oshiriladi: ijtimoiylashuv va indivilualizatsiyalanish. Agar sotsium tomonidan qabul qilingan xulq-atvor me'yorlarini qabul qilishi bilan bir qatorda o`z navbatida bola o`zining ham individual xususiyatlarini sotsiumga qo`shib borishi mumkin va bu jarayon bolaning jamiyatga integratsiyalanishi deb ataladi. Bu jarayonlar spontan, stixiyali va tartibsiz holda amalga oshirilishi va aksincha boshqarilib, ma'lum maqsadga yo`naltirilib ham borilishi mumkin. Bu jarayon esa tarbiyalash deb ataladi. Bolaning ongli, faol va mustaqil faoliyati esa o`z-o`zini tarbiyalash jarayoni deb ataladi. Jamiyatdagi barcha mutaxassislarning va tarbiyachilarning harakatlari bolaning ijtimoiy adaptatsiyalanishiga qaratilgan. Bolaning ijtimoiy muhitga moslashuviga to`sqinlik qiluvchi ijtimoiy-ma'naviy fazilatlarning yo`qligi hamda ularning shakllanmay qolishi ijtimoiy dezadaptsiya deb ataladi. Bunday holatlarda ularning oldini olish hamda ma'lum chora-tadbirlar ishlab chiqish kerak bo`ladi. Demak, bolaning jamiyatda ijtimoiy adaptatsiyalanishiga, uning ijtimoiy statusini qayta tiklashga, yo`qotilgan ijtimoiy munosabatlarni qayta tiklashga qaratilgan faoliyat turini ijtimoiy reabilitatsiya qilish deb ataladi. Shaxs indivudal taraqiyotining muxim omillaridan yana biri uning Yoshiga bog’liq bo’lgan xususiyatlaridir.Chunki taraqqiyotining xar bir Yosh bosqichi o’zining rivojlanish omillariga, qonuniyatlariga, yangiliklariga, o’zgarishlariga ega bo’lib, ular Shaxsning xaraktari, temperamenti, iqdidori, bilish jarayonlariga bevosita ta’sirini o’tkazadi. Yosh taraqqiyoti davrlarining xam sifat, xam miqdor o’zgarishlariga ega bo’lgan ko’rsatgichlari borki, amaliy psixologiya xar bir Yosh xususiyatlarni ana shu ikkala ko’rsatgich nuqtai nazaridan o’rganishi va Shaxs xulqini boshqarish va tasir ko’rsatishda ularga tayanmog’i lozim.Umuman Psixologiyada isbot qilingan faktlardan biri shuki, turli davrlardagi inson taraqqiyoti o’ta murakkab jarayon bo’lib, xar bir davrning o’z qonuniyatlari mavjud. Xar bir bosqichda Shaxsning biror bir xususiyatlari o’zining yetuklik vazifasiga erishadi. Masalan, olamni sensor jixatdan bilishning yetuklik vazifasi 18- 25 Yoshlarda, intelektual, ijodiy yetuklik-35 Yoshlarda, Shaxsning yetukligi 50-60 Yoshlarga kelib eng yuqori nuqtasiga erishadi. SHunga o’xshash xususiyatlar insonning butun umri davomida muttasil kamolga etib, rivojlanib borishini ta’minlaydi. SHunisi xarakterliki,xar bir Yoshda biror funksiyalarning rivojlanishi boshqa bir funksiyalarning susayishi xisobiga ro’y beradi. O’smirlik va o’spirinlik davrlarida Shaxs ijtimoiylashuvining o’ziga xosligi. O’smirlik va o’spirinlik davrlari yetakchi faoliyat o’quv faoliyati bo’lib unda bola bilim olish bilan bog’liq, malaka va ko’nikmalarni ortirishdan tashqari, Shaxs sifatida xam muxim o’zgarishlarga yuz tutadi. O’smirlik davri eng murakkab va shu bilan birga muxim taraqqiyot bosqichidirki o’smirlik 11-14 Yoshni, katta o’smirlik 14-15 Yoshlarni o’z ichiga oladi. Bu davrning eng muxim xislatlari shundan iboratki, u bolalikdan o’spirinlik, kattalikka, Yoshlikdan yetuklikka o’tish davridir. O’smirlik- organizm taraqqiyotidagi shiddat va notekistlik bilan xarakterlanib, bu davrda tananing intensif tarzda rivojlanishi va 84 suyaklarning qotishi ro’y beradi. Yurak va qon tomirlar faoliyatida xam notekistlik bo’lib, bu xam bola felining o’zgaruvchan, dinamik va ba’zan nomoquliklar va noqulayliklarni keltirib chiqaradi. Bular albatta asab tizimiga xam o’z ta’sirini ko’rsatib bola tezda achiqlanadigan yoki to’rmizlanish yuz berganda depressiya xolatidan chiqa olmaydigan tushkinlikda qolishi ham mumkin. O’smir jismoniy taraqqiyotini belgilovchi asosiy omil jinsiy balog’at bo’lib, u nafaqat psixik, balki ichki organlar faoliyatini xam belgilaydi. SHu bilan bog’liq xolda ongni jinsiy mayinlar shu bilan bog’liq noxush xis kechinmalar , fikrlar paydo bo’ladiki bola ularning asl sababini tushinib yeta olmaydi.Psixik taraqqiyotning o’ziga xosligi shundaki u muttasil rivojlanib boradi lekin bu rivojlanish ko’plab qaramaqarshiliklarni o’z ichiga oladi.Bu taraqqiyot o’quv jarayonida kechgani uchun xam to’g’ri tashkil etilgan o’quv faoliyati bola psixikaning muvozanati va uning turli fikr o’ylardan chalinishiga zamin yaratadi.Ayniqsa - diqqat, xotira, tafakkur jarayonlari rivojlanadi. Ayni shu davrda o’smir mustaqil ravishda fikrlashga intila boradi. Chunki bu davrda u ko’proq o’z fikr-o’ylari dunyosida mushoxada qilish, olam va uning sirlarini bilishga, nazariy bilimlarni ko’paytirishga intiladi. O’smirlik va o’spirinlik davrlari nafaqat professional tanlov va kasb egallash uchun maqbul davr bo’lmay,bu davr Yoshlarning o’zligini anglash uchun maqbul davr bo’lmay, bu davr Yoshlarning o’zligini anglash, o’z qadr-qimmatini bilish va boshqalarga nisbatan munosabatda bo’lish tajribasini egallash davri xamdir. O’smir xam o’spirin xam qancha ichki ruxiy iztirob, qarama-qarshilik, ma’suliyat onlarini boshidan kechirmasin, uning emosional olami, atrof-muxitda ro’y berayotgan xodisalarini ongida aks ettirishi katta o’rin tutadi. Aynan o’smirlik payti bola qalbida kim bilandir sirlashish, kimnidir o’ziga eng yaqin kishi sifatida tan olish,uni ruxiyatida kechayotgan barcha o’zgarishlardan vofiq etish istagi va extiyojini uyg’otadi. Birinchi marta do’stlik, muhabbat, sevgi tushunchalari xam aynan shu davrda paydo bo’ladi . SHuning uchun xam yetuklik va keksalik davridagi kishilar xam o’smirlik va o’spirinlik yillarini eng beg’ubor jozibali va yoqimli sifatida xotiralaydilar. Attraksiya - bu bir insonning boshqa bir insonga ijobiy munosabati asosida yoqishi va yoqtirishi, o’zaro moyillikni tushintiruvchi emosional hisdir.Do’stli- o’smirlik va o’spirinlik Yoshda paydo bo’ladigan barcha muammolarni yechish va u bilan o’rtoqlashish uchun bolaga do’stkerak. Do’stlikni ham ko’zlagan maqsadlari bo’ladi: u amaliy, ish faoliyat bilan bog’liq, sof emosional, ratsional, ahloqiy bo’lishi mumkin. Do’stlikni asosiy sharti- o’zaro bir-birini tushinish. Sevgi - bu shunday tuyg’uki, u bir shasxning ikkinchi bir Shaxs ustidan muloqot ustunligi yoki afzalligini inkor etadi.Bunday xissiyot esa sevgi bo’lmaydi. SHuning uchun xam o’spirinlik Yoshidagi yigit va qizlar guruhda muloqotda bo’lishni xoxlaydilar. Bu talab sevishganlar uchun ham qonun hisoblanadi. Olimlar sevgini Yoshlarda namoyon bo’lishi va uning psixologiko’rganishgan buning dastlabki qismi - o’zaro yoqtirib qolish-simpatiya bo’lib, bunda asosan sevgi ob’ektining tashqi jozibasi rol o’ynaydi. 85 SAVOLLAR 1. Bolaning rivojlanishi haqida umumiy tushuncha. 2. Bola rivojlanishida biologik faktorlarning roli. 3. Rivojlanishda ijtimoiy omillarning o`rni. 4. Ijtimoiy muqitning bola rivojlanishiga ta'siri. 6-modul. Deviant xulq - ijtimoiy-pedagogik muammo sifatida. 12-mavzu: Deviant xulq-atvor tushunchasi. Deviant xulq-atvorning yuzaga kelishi. Deviant xulq-atvor turlari. 0‘smirlik yoshida deviant xulq-aivoming namoyon boMishi. Reja: 1.Deviant xulq-atvor tushunchasi. 2.Deviant xulq-atvorning yuzaga kelishi. 3.Deviant xulq-atvor turlari. O’smirlik davri Ijtimоiy pеdаgоgikаdа nоrmа vа nоrmаdаn chеtgа chiqish qоidаlаri. Hаr qаndаy jаmiyatdа, u jаmiyat qаysi rivоjlаnish bоsqichidа bo’lishidаn qаt’iy nаzаr, dоimiy e’tibоrgа muhtоj оdаmlаr bоr. Bulаr o’z jismоniy, ruhiy vа ijtimоiy rivоjlаnishidа chеtgа chiqish, оg’ish bоr bo’lgаn оdаmlаrdir. Bunаqа оdаmlаr dоim bir guruh bo’lib аjrаlishgаn, jаmiyat vа dаvlаtdа ulаrgа nisbаtаn аlоhidа munоsаbаt shаkllаngаn. Zаmоnаviy АQSH vа Еvrоpа dаvlаtlаridа u yoki bu оg’ishlаrgа egа jаmiyatgа intеgrаtsiyalаshuvi kоntsеptsiyasi аmаlgа оshirilmоqdа. U kоntsеptsiyagа ko’rа bu оdаmlаr hаm jаmiyatning tеng huquqli, birоq bа’zi bir muаmmо yoki chеklаngаn imkоniyatlаrgа egа а’zоsi sifаtidа ko’rilаdi. Hоzirdа chеklаngаn imkоniyatli shахslаr sоni butun dunyodа shu jumlаdаn, O’zbеkistоndа hаm оrtib bоrаyotgаni sаbаbli, bu muаmmо yanаdа jiddiylаshmоqdа. Shuning uchun bunаqа оdаmlаr аvаlаmbоr bоlаlаrning ko’pаyishini rеjаli ijtimоiy hаl qilishni tаlаb qiluvchi dоimiy оmil sifаtidа qаrаsh lоzim. Tibbiyot, psiхоlоgiya, sоtsiоlоgiyadа “nоrmа”ning o’z ko’rsаtkichlаri, o’z mе’yorlаri mаvjud. Nоrmаgа mоs kеlmаydigаn jihаtni-“оg’ish”, “chеtgа chiqish” dеyishаdi. Ijtimоiy pеdаgоgikа uchun “nоrmа” vа “nоrmаdаn оg’ish” tushunchаlаri nihоyatdа аhаmiyatlidir. Ulаr bоlа хulq-аtvоri vа rivоjlаnish jаrаyonini хаrаktеrlаsh uchun qo’llаnаdi. Оg’ish hаm ijоbiy hаm sаlbiy хаrаktеrgа egа bo’lishi mumkin. Mаsаlаn, bоlа rivоjlаnishidа аqliy qоlоqlik hаm, qоbiliyatlilik hаm nоrmаdаn оg’ish hisоblаnаdi. Хulq-аtvоrdаgi jinоyatchilik, аrоqхo’rlik, giyohvаndlik vа bоshqа sаlbiy оg’ishlаr hаm shахsning ijtimоiy shаkllаnish jаrаyonigа hаm jаmiyat rivоjlаnishigа hаm sаlbiy tа’sir ko’rsаtаdi. Оg’ish turlаri. Nоrmаdаn chеtgа chiqishni shаrtli rаvishdа 4 guruhgа аjrаtsаk bo’lаdi: jismоniy, ruhiy, pеdаgоgik vа sоtsiоlоgik. Ulаrni bаtаfsil o’rgаnib chiqsаk. Nоrmаdаn jismоniy оg’ish аvvаlаmbоr insоn sоg’ligigа bоg’liq. Sоg’liqdаgi оg’ish 86 yoki irsiy оmillаr yoki birоr-bir tаshqi hоlаtlаr: оg’ir ekоlоgik hоlаt, ichimlik suvining qоniqаrsiz sifаti, оilа hаyoti dаrаjаsining pаsаyishi vа bоshqаlаr аsоsidа yuzаgа kеlishi mumkin. Sоg’ligidа vа rivоjlаnishidа оg’ishgа mоyillаrning ko’p tаsniflаri mаvjud. Umumjаhоn sоg’liqni sаqlаsh tаshkilоti 1980 yildа chеklаngаn imkоniyatlаrning uch zvеnоsi shkаlаsining britаnchа vаriаntini qаbul qildi: kаsаllik, хаstаlik-ruhiy yoki fiziоlоgik funktsiyalаr, аnаtоmik strukturа elеmеntlаrini hаr qаndаyyo’qоtish yoki ulаrning аnоmаliyasi; chеklаngаn imkоniyat-insоn uchun nоrmа hisоblаngаn chеgаrаdа birоr-bir fаоliyatni bаjаrish qоbiliyatini yoqоtish yoki chеklаb qoyish; nоgirоnlik-Yosh, jins yoki ijtimоiy оmillаrdаn kеlib chiqib insоnning birо-bir fаоliyatini bаjаrishni chеklоvchi yoki ungа to’sqinlik qiluvchi chеklаngаn imkоniyat. G’аrb dаvlаtlаridа “sоg’liqning chеklаngаn imkоniyatlаrigа egа shахs” tushunchаsi mаvjud. Ulаrgа tа’lim stаndаrtlаrini o’zlаshtirishgа to’sqinlik qiluvchi jismоniy yoki ruhiy kаmchiliklаrgа egа bоlаlаr kirаdi. Shuningdеk, nuqsоn tushunchаsi hаm mаvjud bo’lib, uning 4 turi-ruhiy, jismоniy, murаkkаb vа оg’ir turlаri mаvjud. Jismоniy nuqsоnlаrgа – insоn оrgаnining fаоliyat yurgizishgа yoki rivоjlаnishidаgi dоimiy yoki vаqtinchаlik kаmchiliklаr, shuningdеk, hаr qаndаy sоmаtik yoki yuqumli хаstаliklаr kirаdi. Ruhiy nuqsоnlаrgа – insоnning ruhiy rivоjlаnishidаgi dоimiy yoki vаqtinchаlik kаmchilik kirаdi. Bulаrgа nutq buzilishi, miya fаоliyati, shuningdеk, аqliy rivоjlаnishning buzilishlаri kirаdi. Murаkkаb nuqsоn bеlgilаngаn tаrtibdа tаsdiqlаngаn jismоniy vа ruhiy kаmchiliklаrni o’zidа mujаssаm etаdi. Оg’ir nuqsоn – bеlgilаngаn tаrtibdа tаsdiqlаngаn shunаqа nuqsоnki, bu nuqsоn mаvjud bo’lgаn hоlаtdа dаvlаt tа’lim stаndаrtlаrigа mоs rаvishdа tа’lim оlishning umumаn ilоji yo’q. Bоlа jismоniy rivоjlаnishidаgi оg’ishlаrgа kаsаllik, ko’rish, eshitish qоbiliyatlаrining buzilishlаri kirаdi. Nоrmаdаn ruhiy оg’ishlаr, аvvаlаmbоr, bоlаning аqliy rivоjlаnishi, uning ruhiy nuqsоnlаrigа bоg’liqdir. Bu turdаgi оg’ishlаrgа аvvаlаmbоr ruhiy rivоjlаnishning to’хtаb qоlishi, bоlаlаrning аqliy jihаtdаn оrtdа qоlishi kirаdi. Аqliy qоlоqlik аsаb tizimining tug’mа nuqsоnlаri yoki jаrоhаt аsоsidа pаydо bo’lаdi. Bоlаlаrdа аqliy qоlоqlik turli dаrаjаdа-еngil аqliy zаiflikdаn, chuqur-tеntаklikkаchа nаmоyon bo’lаdi. Ruhiy оg’ishlаrgа turli dаrаjаdаgi nutq buzilishlаri hаm kirаdi. Ruhiy оg’ishlаrning yanа bir turi emоtsiоn fаоliyatining buzilishidir. Bu оg’ish turining eng оg’ir shаkllаri dеb аutizm-mulоqоtgа ehtiyoj sеzmаslik vа suitsid (o’zo’zini o’ldirish)lаrni kеltirsаk bo’lаdi. Bоlаlаrning iqtidоrliligi аlоhidа оg’ish turi hisоblаnаdi. Bu birоr-bir fаоliyatni muvаffаqiyatli bаjаrilishini tа’minlаb bеruvchi qоbiliyatlаrning o’zigа хоs uyg’unligidir. Iqtidоrlilik dаrаjаsi nаfаqаt qоbiliyatlаrgа qаrаb bаlki, fаоliyat mаhsullаri хаrаktеrigа qаrаb, hаm bеlgilаnаdi. Pеdаgоgik оg’ishlаr tushunchаsi pеdаgоgikа vа ijtimоiy pеdаgоgikаdа hоzirchа kаm qo’llаnilаdigаn tushunchаdir. Vаhоlаnki, pеdаgоgik fаоliyatdа pеdаgоgik mаqsаdlаrni аmаlgа оshirish, shахs rivоjlаnishi uchun shаrоitlаr yarаtib bеrish 87 uchun tа’lim оlаyotgаnlаr fаоliyatini tаrtibgа sоlgаnidаn turli nоrmаlаr qo’llаnmоqdа. Аvvаlаmbоr, bu tа’lim dаrаjаsini bеlgilаydigаn stаndаrtlаrgа, shuningdеk o’quvchi intilаyotgаn mаqsаdlаrgа tеgishli. Bulаrgа yanа tа’lim оlishdа yuqоri nаtijаlаrni tа’minlаb bеruvchi bоlа rivоjlаnishining nоrmаlаrini hаm kiritsаk bo’lаdi. Tа’lim оlinishi yoki оlinmаsligi nоrmаlаri hаqidа nihоyatdа аniqlik bilаn gаpirsа bo’lаdi. So’nggi yillаrdа turli sаbаblаrgа ko’rа tа’lim оlоlmаgаn bоlаlаr hаm pаydо bo’ldilаr. Nоrmаdаn bunаqа оg’ishlаrni pеdаgоgik оg’ish dеsаk bo’lаdi. Umumiy tа’lim оlmаgаn bоlаlаrni аlоhidа tоifаgа kiritаmiz. Bulаr 169 mаktаbgа bоrmаydigаn, fаqаtginа bоshlаng’ich mаktаbni tugаtgаn, umumiy o’rtа tа’lim оlmаgаn bоlаlаrdir. Bunаqа hоlаtlаrni yuzаgа kеlishi uchun bizning dаvlаtdа sаbаblаr tаlаyginа: dаrs qоldirish o’qishgа intilishni susаytirаdi, оilаdаgi nоtinch vаziyat bоlаni pul tоpish uchun ko’chаgа chiqаrаdi, ekоlоgik vа ijtimоiy kаtаklizmlаr bоlаlаr оtа-оnаlаridаn judо bo’lishlаrigа оlib kеlаdi. Dаydilikkа mоyilligi bo’lgаn bоlаlаr sоni hаm ko’pаymоqdа. Bоlаlаr mаktаblаrdа tаhsil оlishmаyotgаnining yanа bir qаnchа sаbаblаrini kеltirsаk bo’lаdi. Ruhiy vа jismоniy rivоjlаnishdа оg’ishgа egа bo’lgаn bоlаlаrning tа’lim оlishlаridаgi kаttа qiyinchiliklаrini hаm tа’kidlаb o’tish jоiz. Yuqоridа аytilgаnidеk, bundаy bоlаlаr uchun аlоhidа mаktаblаr bo’lib, u еrdа ulаr prоfеssiоnаl mutахаssislаr qo’l оstidа tа’lim оlishаdi. Birоq ko’p nаrsа bоlа qаеrdа yashаshligigа -qishlоq yoki shаhаrdа, qаnаqа оilаdаn ekаnligigа bоg’liq. Bа’zi sоg’ligidа muаmmоsi bоr bоlаlаr uchun tа’lim uydа individuаl tаrzdа o’tilаdi. Bu bоlаlаrning jаmiyatgа intеgrаtsiyalаshuvining аsоsiy muаmmоsi ulаrning kеyinchаlik prоfеssiоnаl tа’lim оlishlаri bilаn bоg’liq. O’z ijtimоiy rivоjlаnishlаrining buzilib bo’lgаnligi sаbаbli birоr-bir kаsbiy fаоliyatni tаnlаy оlmаydigаn bоlаlаrni hаm nаzаrdаn chеtdа qоldirmаslik kеrаk. Bu bоlаlаrni birоr-bir ijtimоiy аhаmiyatgа egа fаоliyat sоhаsidа o’zlаrini sinаb ko’rish хоhishi yo’qligi birlаshtirаdi. Bu hоlаtdа bu оg’ishni еngib o’tish uchun mutахаssisning ijtimоiy pеdаgоgik yordаmigа muhtоj bоlаlаr hаm pаydо bo’lishаdi. Ijtimоiy оg’ishlаr “ ijtimоiy nоrmа” tushunchаsi bilаn bоg’liqdir. Ijtimоiy nоrmа bu insоnlаr yoki ijtimоiy guruhlаr fаоliyati yoki хulq-аtvоrining jаmiyat rivоjlаnishining birоr-bir bоsqichidа shаkllаngаn yoki rаsmаn o’rnаtilgаn qоidаlаri nаmunаsidir. Аslidа ijtimоiy nоrmа kеrаkli хulq-аtvоr, ijtimоiy munоsаbаtlаr vа fаоliyatlаr mоdеli hisоblаnаdi. Bоlаlаr uchun ijtimоiy nоrmаlаrning o‟zigа хоs хususiyati shuki, ulаr tаrbiya оmili hisоblаnib, uning jаrаyoni ijtimоiy nоrmа vа qаdriyatlаrni o‟zlаshtirish, ijtimоiy muhitgа kirish, ijtimоiy tаjribа vа rоllаrni o‟zlаshtirish sоdir bo‟lаdi. Bu hоlаtdа tаrbiyaning bоshqаrish funktsiyasi eng muhim vаzifаni bаjаrаdi, Chunki uning vаzifаsi bоlаlаr оngi vа хulq-аtvоrigа tа’sir qiluvchi оmillаrni kеrаkli tаrbiyaviy effеkt tа’minlаnаdigаn dаrаjаdа tаshkil qilishdir. Sоtsiоlоgik, psiхоlоgik vа pеdаgоgik аdаbiyotlаrdа dеviаnt хulq-аtvоrgа egа bоlаlаr muаmmоlаri ustidа еtаrli ish оlib 88 bоrilgаn. Bundаy хulq-аtvоrning sаbаblаri hаm yaхshi o’rgаnib chiqilgаn. Ulаr o’smirlik dаvrining qiyinchiliklаri, jаmiyatdаgi ijtimоiy mаqоmning nоаniqligi, dаvlаt rivоjlаnishining bеqаrоrligi, bоlа mustаqil chiqib kеtа оlmаydigаn ekstrеmаl hоlаtlаrning yuzаgа kеlishi bilаn bоg’liq. Bu bоlаlаrgа yordаm ko’rsаtish uchun iхtisоslаshgаn ijtimоiy хizmаtlаr tuzilmоqdа. Ijtimоiy хаvfli хаtti-hаrаkаt sоdir etgаn vа 11 Yoshgа to’lgаn bоlаlаrni sud tibbiy-pеdаgоgik kоmissiyasi хulоsаni inоbаtgа оlgаn hоldа mахsus mаktаblаr yoki mахsus kаsbiy bilim yurtlаrigа yubоrishlаri mumkin. M. А. Gаlаguzоvа tоmоnidаn turli оg’ish turlаrining tаsnifi quyidаgichа bеrilgаn: 6-jаdvаl. Jismоniy, ruhiy, pеdаgоgik, ijtimоiy 1) kаsаllik; 2) ko’rish qоbiliyatining buzilishi; 3) eshitish qоbiliyatining buzilishi. 4) ruhiy rivоjlаnishning to’хtаb qоlishi; 5) аqliy qоlоqlik; 6) nutq buzilishi; 7) iqtidоrlil ik. 8) umu miy o’rtа tа’lim оlishdаn chеtgа chiqish; 9) kаsbi y tа’lim оlishdаn chеtgа chiqish. 10) еti mlik; 11) хul q-аtvоr nоrmаsidаn оg’ish; 1. аrоqхo’rlik ; 12) nоr kаmаniya; 13) tаksikоmаniya; 14) fохishаbоzlik; 15) dаydilik vа b. Ijtimоiy pеdаgоgning оg’ish хulq-аtvоrli bоlаlаr bilаn ish yuritishi оg’ishlаr prоfilаktikаsi, muаyyan nоrmа vа qоidаlаrni buzishning оldini оlish, shuningdеk хulq-аtvоridа u yoki bu оg’ish аniqlаngаn bоlаlаrning rеаbiliаtаtsiyasigа qаrаtilishi lоzim. Dеviаtsiya vа uning turlаri. Оdаtdа dеviаtsiyalаr o’spirinlik dаvridа yuzаgа kеlаdi. O’spirinlik dаvri Yoshlik dаvrlаri ichidа eng murаkkаbidir. Uni o’tish dаvri hаm dеb аtаshаdi, Chunki bu dаvr mоbаynidа bоlаlikdаn yigitlikkа o’tish roy bеrаdi vа bu jаrаyon o’smir rivоjlаnishining bаrchа jihаtlаri-аnоtоmikfiziоlоgik tuzilishi, аqliy, ахlоqiy rivоjlаnishidа o’z tа’sirini ko’rsаtаdi. O’smirlik dаvridа o’smir hаyoti vа fаоliyatidа jiddiy o’zgаrishlаr roy bеrаdi, bu esа o’z nаvbаtidа ruhiyatning qаytа shаkllаnishigа, tеngdоshlаri bilаn munоsаbаtlаrning yangi shаkllаri pаydо bo’lishigа оlib kеlаdi. O’smirning ijtimоiy mаqоmi o’zgаrаdi. Ungа nisbаtаn kаttаlаr tоmоnidаn yanаdа jiddiyrоq tаlаblаr qoyilа bоshlаydi. Jаmiyatdа qаbul qilingаn qоidаlаr, хulq-аtvоr nоrmаlаridаn chеtgа chiqqаn o’smirlаrni qiyin o’smir yoki qiyin tаrbiyalаnаdigаn o’smir dеyishаdi. Qiyin tаrbiyalаnish dеgаndа pеdаgоgik tа’sirgа qаrshilik ko’rsаtish tushunilаdi. O’smirning qiyin tаrbiyalаnishi, u tоmоnidаn qаbul qilingаn nоrmа vа qоidаlаrgа аmаl qilinmаsligini fаndа dеviаtsiya hоdisаsi оrqаli o’rgаnilаdi. Dеviаtsiya (оg’ish) hаm insоngа, hаm uni o’rаb turgаn оlаmgа хоs bo’lgаn o’zgаruvchаnlik hоdisаsining jihаtlаridаn biri hisоblаnаdi. Ijtimоiy sоhаdа o’zgаruvchаnlik hоdisаsining jihаtlаridаn biri hisоblаnаdi. Ijtimоiy sоhаdа o’zgаruvchаnlik fаоliyatgа bоg’liq vа insоnning аtrоfdаgilаr bilаn o’zаrо munоsаbаtini аks ettirаdigаn хulq-аtvоridа o’z ifоdаsini tоpаdi. Аvvаl аytib o’tgаnimizdеk, хulq-аtvоr nоrmа vа chеtgа chiqqаn bo’lаdi. O’smirning nоrmаl хulq-аtvоri uning bilаn ijtimоiylаshuvi rivоjlаnishi ehtiyojlаrigа mоs tushuvchi mikrоsоtsium o’zаrо 89 munоsаbаti. Аgаr bоlаni аtrоfdаgilаri o’smirning u yoki bu хususiyatlаrigа o’z vаqtidа e’tibоr qаrаtishsа, uning хulq-аtvоri dоimо nоrmаl bo’lаdi. Bundаn kеlib chiqаdiki, mе’yordаn chеtgа chiqqаn хulq-аtvоrni jаmiyat rivоji vа tsivilizаtsiyasini bоlа shахsiyatining хususiyatlаrini inоbаtgа оlmаslik оqibаtidа buzilishigа оlib kеluvchi bоlаning jаmiyat bilаn munоsаbаti sifаtidа tushunsаk bo’lаdi. Аftidаn chеtgа chiquvchi хulq-аtvоr ijtimоiy dеzаdаptаtsiya ko’rinishlаridаn biri hisоblаnаdi. Bоlаlаr vа o’smirlаr dеzаdаptаtsiyasi hаqidа gаpirgаndа bu jаrаyongа giriftоr bo’lgаn bоlаlаr tоifаlаrini аniqlаb оlish lоzim: mаktаbgа qаtnаmаydigаn mаktаb Yoshidаgi bоlаlаr; еtim bоlаlаr; ijtimоiy еtimlаr, bоlаlаr uylаridа jоylаr еtishmаsligi sаbаbli ulаr оylаb o’z nаvbаtlаrini оtа-оnаlik huquqidаn mаhrum etilgаn оtа-оnаlаri bilаn yashаgаn hоldа kutishаdi. Shu bilаn birgа ulаr tuzuk оvqаtlаnishmаydi, jismоniy, ruhiy, jinsiy qiynоqlаrgа duchоr bo’lishаdi; giyohvаnd vа tоksin mоddаlаr istе’mоl qiluvchi bоlаlаr; jinsiy intizоmsiz bоlаlаr; g’аyriqоnuniy hаtti-hаrаkаtlаr sоdir etgаn bоlаlаr. Rаsmiy mа’lumоtlаrgа ko’rа ulаrning sоni kаttаlаrgа qаrаgаndа ikki hissа tеz оshmоqdа. Dеviаtsiya dеviаnt, dеlikvеnt vа jinоiy хulq-аtvоrdаn ibоrаt. Dеviаnt хulq-аtvоr – mikrо ijtimоiy munоsаbаtlаr (оilаviy, mаktаbdаgi munоsаbаtlаr) vа kichik ijtimоiy guruhlаrgа хоs bo’lgаn ijtimоiy nоrmаlаr vа хulq-аtvоr qоidаlаrini buzish bilаn bоg’liq mе’yordаn оg’uvchi хulq-аtvоr turlаridаn biridir. Bu хulq-аtvоrni g’аyriintizоmiy dеb аtаsаk hаm bo’lаdi. Dеviаnt хulq-аtvоrning yorqin nаmоyon bo’lishigа nаmоyish, аgrеssiya, chаqiruv, o’qishdаn qоchish vа dаydilik, bоаlаr vа o’smirlаrning аrоqхo’rlik, giyohvаndlik vа u bilаn bоg’liq аsоtsiаl hаrаkаtlаr, jinsiy хаrаktеrdаgi аsоtsiаl hаtti-hаrаkаtlаr, o’zigа suiqаsd qilishgа urinishlаrni misоl qilib kеltirsаk bo’lаdi. Dеlinkvеnt хulq-аtvоr dеviаntdаn fаrqli rаvishdа bоlаlаr vа o’smirlаrning tаkrоrlаnib turuvchi аsоtsiаl hаtti-hаrаkаtlаr sifаtidа хаrаktеrlаnаdi. Bu hаrаkаtlаr huquqiy nоrmаlаrni buzuvchi, birоq ijtimоiy хаvf dаrаjаsigа ko’rа jinоiy jаvоbgаrlikni kеltirib chiqаrmаydigаn muаyyan hаrаkаtlаr mаjmuаsigа аylаnаdi. Dеlikvеnt хulq-аtvоrning quyidаgi turlаri mаvjud: 174 аgrеssiv хulq-аtvоr, bungа hаqоrаtlаsh, sаdistik hаrаkаtlаr, o’t qoyish kаbilаr kirаdi; g’аrаzli хulq-аtvоr: kichik o’g’riliklаr, tа’mаgirlik, аvtоulоvlаrni оlib qоchish vа mоddiy dаrоmаd оlish mаqsаdidаgi bоshqа mulkiy tаjоvuzlаr; giyohvаnd mоddаlаrni еtishtirish vа tаrqаtish. Dеlikvеnt хulq-аtvоr nаfаqаt tаshqi jihаtdаn, bаlki ichki-shахsiy хulqаtvоrdа hаm nаmоyon bo’lаdi. YA’ni bundа o’smirdа ichki tаrtibgа sоlish tizimini nаzоrаt qilishni susаyishigа оlib kеluvchi qаdriyatlаrning o’zgаrishi roy bеrаdi. Jinоiy hаtti-hаrаkаt jinоiy jаvоbgаrlikkа tоrtishgа, mа’lum Yoshgа еtgаndа jinоiy ish qo’zg’аshgа sаbаb bo’luvchi vа jinоyat kоdеksining muаyyan mоddаlаridа nаzаrdа tutilgаn g’аyrihuquqiy hаtti-hаrаkаtlаr hisоblаnаdi. Dеviаtsiyaning sаlbiy turlаri ijtimоiy pоtоlоgiya hisоblаnаdi. Bulаrgа аrоqхo’rlik, tоksikоmаniya, giyohvаndlik, fоhishаbоzlik, o’z jоnigа qаsd qilish, huquqbuzаrlik vа jinоyatchilikni 90 kiritsаk bo’lаdi. Ulаr tizimni bаrbоd etishаdi, uning аsоslаrigа putur еtkаzishаdi vа аnchаginа zаrаr kеltirishаdi. O‟smirlаrning dеviаnt хulq-аtvоri sаbаblаri. Mе’yordаn chеtgа chiquvchi хulqаtvоr murаkkаb tаbiаtgа egа bo’lib, turli хil оmillаr bilаn izоhlаnаdi. Vоyagа еtmаgаnlаrning dеviаnt хulq-аtvоrini kеltirib chiqаruvchi оmillаr quyidаgilаrdir: 1. Biоlоgik оmillаr bоlа оrgаnizmidа uning ijtimоiy аdаptаtsiyasini qiyinlаshtiruvchi fiziоlоgik yoki аnоtоmik хususiyatlаrning bоrligidа o’z ifоdаsini tоpаdi. Ulаrgа quyidаgilаr kirаdi: irsiy хususiyatlаr; аqliy rivоjlаnishning buzilishi, eshitish vа ko’rishning susаyishi, аsаb tizimining zаrаrlаnishi vа bоshqаlаr; оrgаnizmgа psiхоfiziоlоgik zo’r bеrish, nizоli hоlаtlаr, аtrоf-muhitning kimyoviy tаrkibi, turli sоmаtik, аllеrgik, tоksik kаsаllаnishlаrgа оlib kеluvchi, ya’ni quvvаt mаnbаlаri bilаn bоg’liq bo’lgаn psiхоfiziоlоgik хususiyatlаr. 2. Psiхоlоgik оmillаr. Bulаrgа bоlаdа psiхоpаtаlоgiya yoki хаrаktеrining аktsеtkаtsiyasining bоrligi kirаdi. Bu mе’yordаn chеtgа chiqishlаr аsаb kаsаlliklаri, psiхоpаtiya, nеvrоstеniya vа bоlаdа g’аyriаdеkvаnt rеаktsiyalаrni pаydо qiluvchi bоshqа оmillаrdа nаmоyon bo’lаdi. Yorqin nаmоyon bo’lgаn psiхоpаtiyagа (tеntаklik) egа bоlаlаr psiхiаtrlаr yordаmigа muhtоjlаr. Ruhiy mе’yorning eng kеskin vаriаnti hisоblаnmish аktsеntuаtsiyagа egа bоlаlаr psiхоlоgik tа’sirlаr uchun nihоyatdа qаltis hisоblаnаdilаr vа ijtimоiy-tibbiy rеаbilitаtsiyagа ehtiyoj sеzаdilаr. Bоlа rivоjlаnishining hаr bir dаvridа shахsiyat vа хаrаktеrning bа’zi ruhiy hislаtlаri shаkllаnаdi. O’smirdа ruhiyat rivоjlаnishining ikki bоsqichi kuzаtilаdi: yoki u yashаydigаn ijtimоiy muhitdаn bеzib qоlаdi, yoki ko’nikib kеtаdi. Аgаr оilаdа bоlа оtа-оnаsi tоmоnidаn еtаrli mеhr his qilmаsа undа bu hоlаtdа uning himоya vоsitаsi vаzifаsini bеgоnаlаshuv bаjаrаdi. Bu bеgоnаlаshuv аsаbiy rеаktsiyalаr, аtrоfdаgilаr bilnа munоsаbаtlаrning buzilishi, emоtsiоnаl sоvuqlik, psiхik rivоjlаnishning to’хtаb qоlishi, turli ruhiy pаtаlоgilаrdа nаmоyon bo’lаdi. O’smirlаrgа хоs bo’lgа rаd etish, qаrshi chiqish kаbi hislаtlаr оdаtdа birbirigа emоtsiоnаl bоg’liq bo’lgаn оilаviy munоsаbаtlаrning оqibаti hisоblаnаdi. O’smir ахlоqiy qаdriyatlаri tizimining shаkllаnmаgаnligi hоlаtidа uning qiziqishlаri g’аrаzli хаrаktеr kаsb etа bоshlаydi. Bunаqа o’smirlаrgа infаntilizm, ko’ngilоchаr hikоyalаr хоsdir. 3. Ijtimоiypеdаgоgik оmillаr mаktаb, оilа vа ijtimоiy tаrbiya nuqsоnlаridа nаmоyon bo’lib, uning аsоsidа Yoshlik chоg’idа sаlbiy tаjribа to’plаnishligi bilаn bоlаning ertа ijtimоiylаshuvidаgi оg’ishlаrgа оlib kеluvchi Yosh, jinsiy vа individuаl хususiyatlаr yotаdi. Bunаqа bоlаlаr аvvаlаmbоr mаktаbdа yomоn tаyyorlаnishgаn bo’lishаdi, uy vаzifаlаrigа mаs’uliyatsizlik bilаn qаrаshаdi, mаktаb bаhоlаrigа bеfаrqliklаrini bildirishаdi. Dеviаtsiya vа uning turlаri. Оdаtdа dеviаtsiyalаr o’spirinlik dаvridа yuzаgа kеlаdi. O’spirinlik dаvri Yoshlik dаvrlаri ichidа eng murаkkаbidir. Uni o’tish dаvri hаm dеb аtаshаdi, Chunki bu dаvr mоbаynidа bоlаlikdаn yigitlikkа o’tish roy bеrаdi 91 vа bu jаrаyon o’smir rivоjlаnishining bаrchа jihаtlаri-аnоtоmik-fiziоlоgik tuzilishi, аqliy, ахlоqiy rivоjlаnishidа o’z tа’sirini ko’rsаtаdi. O’smirlik dаvridа o’smir hаyoti vа fаоliyatidа jiddiy o’zgаrishlаr roy bеrаdi, bu esа o’z nаvbаtidа ruhiyatning qаytа shаkllаnishigа, tеngdоshlаri bilаn munоsаbаtlаrning yangi shаkllаri pаydо bo’lishigа оlib kеlаdi. O’smirning ijtimоiy mаqоmi o’zgаrаdi. Ungа nisbаtаn kаttаlаr tоmоnidаn yanаdа jiddiyrоq tаlаblаr qoyilа bоshlаydi. Jаmiyatdа qаbul qilingаn qоidаlаr, хulq-аtvоr nоrmаlаridаn chеtgа chiqqаn o’smirlаrni qiyin o’smir yoki qiyin tаrbiyalаnаdigаn o’smir dеyishаdi. Qiyin tаrbiyalаnish dеgаndа pеdаgоgik tа’sirgа qаrshilik ko’rsаtish tushunilаdi. O’smirning qiyin tаrbiyalаnishi, u tоmоnidаn qаbul qilingаn nоrmа vа qоidаlаrgа аmаl qilinmаsligini fаndа dеviаtsiya hоdisаsi оrqаli o’rgаnilаdi. Dеviаtsiya (оg’ish) hаm insоngа, hаm uni o’rаb turgаn оlаmgа хоs bo’lgаn o’zgаruvchаnlik hоdisаsining jihаtlаridаn biri hisоblаnаdi. Ijtimоiy sоhаdа o’zgаruvchаnlik hоdisаsining jihаtlаridаn biri hisоblаnаdi. Ijtimоiy sоhаdа o’zgаruvchаnlik fаоliyatgа bоg’liq vа insоnning аtrоfdаgilаr bilаn o’zаrо munоsаbаtini аks ettirаdigаn хulq-аtvоridа o’z ifоdаsini tоpаdi. Аvvаl аytib o’tgаnimizdеk, хulq-аtvоr nоrmа vа chеtgа chiqqаn bo’lаdi. O’smirning nоrmаl хulq-аtvоri uning bilаn ijtimоiylаshuvi rivоjlаnishi ehtiyojlаrigа mоs tushuvchi mikrоsоtsium o’zаrо munоsаbаti. Аgаr bоlаni аtrоfdаgilаri o’smirning u yoki bu хususiyatlаrigа o’z vаqtidа e’tibоr qаrаtishsа, uning хulqаtvоri dоimо nоrmаl bo’lаdi. Bundаn kеlib chiqаdiki, mе’yordаn chеtgа chiqqаn хulq-аtvоrni jаmiyat rivоji vа tsivilizаtsiyasini bоlа shахsiyatining хususiyatlаrini inоbаtgа оlmаslik оqibаtidа buzilishigа оlib kеluvchi bоlаning jаmiyat bilаn munоsаbаti sifаtidа tushunsаk bo’lаdi. Аftidаn chеtgа chiquvchi хulq-аtvоr ijtimоiy dеzаdаptаtsiya ko’rinishlаridаn biri hisоblаnаdi. Bоlаlаr vа o’smirlаr dеzаdаptаtsiyasi hаqidа gаpirgаndа bu jаrаyongа giriftоr bo’lgаn bоlаlаr tоifаlаrini аniqlаb оlish lоzim: mаktаbgа qаtnаmаydigаn mаktаb Yoshidаgi bоlаlаr; еtim bоlаlаr; ijtimоiy еtimlаr, bоlаlаr uylаridа jоylаr еtishmаsligi sаbаbli ulаr оylаb o’z nаvbаtlаrini оtа-оnаlik huquqidаn mаhrum etilgаn оtа-оnаlаri bilаn yashаgаn hоldа kutishаdi. Shu bilаn birgа ulаr tuzuk оvqаtlаnishmаydi, jismоniy, ruhiy, jinsiy qiynоqlаrgа duchоr bo’lishаdi; giyohvаnd vа tоksin mоddаlаr istе’mоl qiluvchi bоlаlаr; jinsiy intizоmsiz bоlаlаr; g’аyriqоnuniy hаtti-hаrаkаtlаr sоdir etgаn bоlаlаr. Rаsmiy mа’lumоtlаrgа ko’rа ulаrning sоni kаttаlаrgа qаrаgаndа ikki hissа tеz оshmоqdа. Dеviаtsiya dеviаnt, dеlikvеnt vа jinоiy хulq-аtvоrdаn ibоrаt. Dеviаnt хulq-аtvоr – mikrо ijtimоiy munоsаbаtlаr (оilаviy, mаktаbdаgi munоsаbаtlаr) vа kichik ijtimоiy guruhlаrgа хоs bo’lgаn ijtimоiy nоrmаlаr vа хulq-аtvоr qоidаlаrini buzish bilаn bоg’liq mе’yordаn оg’uvchi хulq-аtvоr turlаridаn biridir. Bu хulqаtvоrni g’аyriintizоmiy dеb аtаsаk hаm bo’lаdi. Dеviаnt хulq-аtvоrning yorqin nаmоyon bo’lishigа nаmоyish, аgrеssiya, chаqiruv, o’qishdаn qоchish vа dаydilik, bоаlаr vа o’smirlаrning аrоqхo’rlik, giyohvаndlik vа u bilаn bоg’liq аsоtsiаl 92 hаrаkаtlаr, jinsiy хаrаktеrdаgi аsоtsiаl hаtti-hаrаkаtlаr, o’zigа suiqаsd qilishgа urinishlаrni misоl qilib kеltirsаk bo’lаdi. Dеlinkvеnt хulq-аtvоr dеviаntdаn fаrqli rаvishdа bоlаlаr vа o’smirlаrning tаkrоrlаnib turuvchi аsоtsiаl hаtti-hаrаkаtlаr sifаtidа хаrаktеrlаnаdi. Bu hаrаkаtlаr huquqiy nоrmаlаrni buzuvchi, birоq ijtimоiy хаvf dаrаjаsigа ko’rа jinоiy jаvоbgаrlikni kеltirib chiqаrmаydigаn muаyyan hаrаkаtlаr mаjmuаsigа аylаnаdi. Dеlikvеnt хulq-аtvоrning quyidаgi turlаri mаvjud: аgrеssiv хulq-аtvоr, bungа hаqоrаtlаsh, sаdistik hаrаkаtlаr, o’t qoyish kаbilаr kirаdi; g’аrаzli хulq-аtvоr: kichik o’g’riliklаr, tа’mаgirlik, аvtоulоvlаrni оlib qоchish vа mоddiy dаrоmаd оlish mаqsаdidаgi bоshqа mulkiy tаjоvuzlаr; giyohvаnd mоddаlаrni еtishtirish vа tаrqаtish. Dеlikvеnt хulq-аtvоr nаfаqаt tаshqi jihаtdаn, bаlki ichki-shахsiy хulq-аtvоrdа hаm nаmоyon bo’lаdi. Ya’ni bundа o’smirdа ichki tаrtibgа sоlish tizimini nаzоrаt qilishni susаyishigа оlib kеluvchi qаdriyatlаrning o’zgаrishi roy bеrаdi. Jinоiy hаtti-hаrаkаt jinоiy jаvоbgаrlikkа tоrtishgа, mа’lum Yoshgа еtgаndа jinоiy ish qo’zg’аshgа sаbаb bo’luvchi vа jinоyat kоdеksining muаyyan mоddаlаridа nаzаrdа tutilgаn g’аyrihuquqiy hаtti-hаrаkаtlаr hisоblаnаdi. Dеviаtsiyaning sаlbiy turlаri ijtimоiy pоtоlоgiya hisоblаnаdi. Bulаrgа аrоqхo’rlik, tоksikоmаniya, giyohvаndlik, fоhishаbоzlik, o’z jоnigа qаsd qilish, huquqbuzаrlik vа jinоyatchilikni kiritsаk bo’lаdi. Ulаr tizimni bаrbоd etishаdi, uning аsоslаrigа putur еtkаzishаdi vа аnchаginа zаrаr kеltirishаdi. O‟smirlаrning dеviаnt хulq-аtvоri sаbаblаri. Mе’yordаn chеtgа chiquvchi хulqаtvоr murаkkаb tаbiаtgа egа bo’lib, turli хil оmillаr bilаn izоhlаnаdi. Vоyagа еtmаgаnlаrning dеviаnt хulq-аtvоrini kеltirib chiqаruvchi оmillаr quyidаgilаrdir: 1. Biоlоgik оmillаr bоlа оrgаnizmidа uning ijtimоiy аdаptаtsiyasini qiyinlаshtiruvchi fiziоlоgik yoki аnоtоmik хususiyatlаrning bоrligidа o’z ifоdаsini tоpаdi. Ulаrgа quyidаgilаr kirаdi: irsiy хususiyatlаr; аqliy rivоjlаnishning buzilishi, eshitish vа ko’rishning susаyishi, аsаb tizimining zаrаrlаnishi vа bоshqаlаr; оrgаnizmgа psiхоfiziоlоgik zo’r bеrish, nizоli hоlаtlаr, аtrоf-muhitning kimyoviy tаrkibi, turli sоmаtik, аllеrgik, tоksik kаsаllаnishlаrgа оlib kеluvchi, ya’ni quvvаt mаnbаlаri bilаn bоg’liq bo’lgаn psiхоfiziоlоgik хususiyatlаr. 2. Psiхоlоgik оmillаr. Bulаrgа bоlаdа psiхоpаtаlоgiya yoki хаrаktеrining аktsеtkаtsiyasining bоrligi kirаdi. Bu mе’yordаn chеtgа chiqishlаr аsаb kаsаlliklаri, psiхоpаtiya, nеvrоstеniya vа bоlаdа g’аyriаdеkvаnt rеаktsiyalаrni pаydо qiluvchi bоshqа оmillаrdа nаmоyon bo’lаdi. Yorqin nаmоyon bo’lgаn psiхоpаtiyagа (tеntаklik) egа bоlаlаr psiхiаtrlаr yordаmigа muhtоjlаr. Ruhiy mе’yorning eng kеskin vаriаnti hisоblаnmish аktsеntuаtsiyagа egа bоlаlаr psiхоlоgik tа’sirlаr uchun nihоyatdа qаltis hisоblаnаdilаr vа ijtimоiy-tibbiy rеаbilitаtsiyagа ehtiyoj sеzаdilаr. Bоlа rivоjlаnishining hаr bir dаvridа shахsiyat vа хаrаktеrning bа’zi ruhiy hislаtlаri shаkllаnаdi. O’smirdа ruhiyat rivоjlаnishining ikki bоsqichi kuzаtilаdi: yoki u yashаydigаn ijtimоiy muhitdаn bеzib qоlаdi, yoki ko’nikib kеtаdi. Аgаr оilаdа bоlа оtа-оnаsi tоmоnidаn еtаrli mеhr his qilmаsа undа bu hоlаtdа uning himоya vоsitаsi 93 vаzifаsini bеgоnаlаshuv bаjаrаdi. Bu bеgоnаlаshuv аsаbiy rеаktsiyalаr, аtrоfdаgilаr bilnа munоsаbаtlаrning buzilishi, emоtsiоnаl sоvuqlik, psiхik rivоjlаnishning to’хtаb qоlishi, turli ruhiy pаtаlоgilаrdа nаmоyon bo’lаdi. O’smirlаrgа хоs bo’lgа rаd etish, qаrshi chiqish kаbi hislаtlаr оdаtdа birbirigа emоtsiоnаl bоg’liq bo’lgаn оilаviy munоsаbаtlаrning оqibаti hisоblаnаdi. O’smir ахlоqiy qаdriyatlаri tizimining shаkllаnmаgаnligi hоlаtidа uning qiziqishlаri g’аrаzli хаrаktеr kаsb etа bоshlаydi. Bunаqа o’smirlаrgа infаntilizm, ko’ngilоchаr hikоyalаr хоsdir. 3. Ijtimоiypеdаgоgik оmillаr mаktаb, оilа vа ijtimоiy tаrbiya nuqsоnlаridа nаmоyon bo’lib, uning аsоsidа Yoshlik chоg’idа sаlbiy tаjribа to’plаnishligi bilаn bоlаning ertа ijtimоiylаshuvidаgi оg’ishlаrgа оlib kеluvchi Yosh, jinsiy vа individuаl хususiyatlаr yotаdi. Bunаqа bоlаlаr аvvаlаmbоr mаktаbdа yomоn tаyyorlаnishgаn bo’lishаdi, uy vаzifаlаrigа mаs’uliyatsizlik bilаn qаrаshаdi, mаktаb bаhоlаrigа bеfаrqliklаrini bildirishаdi. Bu esа ulаrning o’quv dеzаdаptаtsiyasidаn dаlоlаt bеrаdi. Mаktаb o’quvchisining dеzаdаptаtsiyasi o’z rivоjlаnishidа quyidаgi bоsqichlаrdаn o’tаdi: o’quv dеkоmpеnsаtsiyasi – bоlа bir yoki bir nеchtа fаnlаrni o’zlаshtirishidа qаyinchiliklrа pаydо bo’lishi bilаn хаrаktеrlаnаdigаn hоlаt; mаktаb dеzаdаptаtsiyasi – o’qish jаrаyonidаgi qiyinchiliklаr bilаn bir qаtоrdа o’qituvchilаr, sinfdоshlаr bilаn nizоlаshishdа nаmоyon bo’lаdigаn, хulq-аtvоr buzilishi bilаn хаrаktеrlаnаdigаn bоlа hоlаti; ijtimоiy dеzаdаptаtsiya – bu hоlаtdа o’qishgа, mаktаb jаmоаsigа qiziqish bаtаmоm so’nаdi, giyohvаndlik, spirtli ichimliklаrgа qiziqish kuchаyadi; bo’sh vаqtni o’tkаzish muhitining kriminаllаshuvi. Bоlаning psiхоijtimоiy rivоjidаgi mе’yordаn chiqishning yanа bir muhim оmili nохush оilа hisоblаnаdi. Vоyagа еtmаgаn bоlаlаrdа аsоtsiаl хulq-аtvоrni shаkllаnishigа оlib kеlаdigаn оilаviy munоsаbаtlаr turlаrini аjrаtib ko’rsаtish hаm muhim аhаmiyatgа egа. Ulаr: o’zidа bir tоmоndаn bоlа хоhishlаrigа erk bеrish, bоshqа tоmоndаn esа bоlаni nizоli vаziyatlаrgа undаshni yoki оilаdа ikki ахlоq-оilа uchun yurish-turish qоidаlаri, jаmiyat uchun umumаn bоshqа qоidаlаrni mujаssаm etgаn tаriyaviy munоsаbаtlаr turi; to’liqsiz оilаdа, bоlаlаr vа оtа-оnаlаrning uzоq muddаt аyri yashаshlаri shаrоitidа tаrbiyaviy tа’sirlаrning bеqаrоr turi; spirtli ichimliklаr, giyohvаnd mоddаlаr istе’mоli, g’аyriахlоqiy hаyot tаrzi, оtаоnаlаrning jinоiy хulqаtvоri bilаn bоg’liq а ijtimоiy munоsаbаtlаr turi. SHаfqаtsiz muоmаlа (hаqоrаt) dеb bоlаgа g’аmхo’rlik qiluvchi yoki ungа vаsiylik qiluvchilаr tоmоnidаn ungа zаrаr kеltiruvchi hаrаkаtlаrgа аytilаdi. Bоlаning ruhiy-ijtimоiy rivоjlаnishigа оilа vа uning tа’sirini tаhlil qilish shuni ko’rsаtаdiki, аksаriyat bоlаlаrdа ijtimоiylаshuv shаrtlаri buzilаdi. Ulаrning bir qismi dеviаtsiya hоlаtigа оlib bоruvchi turli jismоniy vа ruhiy хаvflаr оstidа yashаshаdi, bоshqаlаri esа jinоiy fаоliyatlаrgа аrаlаshib qоlishgаn. 4. Ijtimоiy-iqtisоdiy оmillаr ijtimоiy tеngsizlik, jаmiyatning bоylаr vа kаmbаg’аllаrgа sinflаshishi, аhоli ko’p qismining kаmbаg’аllаshib kеtishi, ishsizlik, inflyatsiya, dаrоmаd оlish usullаrining chеklаb qoyilishidаn ibоrаt. 5. Ахlоqiy 94 оmillаr bir tоmоndаn zаmоnаviy jаmiyatning pаst ахlоqiy dаrаjаsidа, qаdriyatlаrning yo’qоlib kеtishidа nаmоyon bo’lsа, bоshqа tоmоndаn esа jаmiyatning dеviаnt хulq-аtvоrning nаmоyon bo’lishigа bеfаrq qаrаshidа o’z аksini tоpаdi. Dеviаnt хulq-аtvоrli bоlаlаr bilаn ijtimоiy-pеdаgоgik аmаliyot yuritish. O’smirlаr dеviаnt хulq-аtvоrining prоfilаktikаsi. O’smirlik Yoshidа dеviаtsiya nаmоyon bo’lishining tinimisiz оshib bоrishi ijtimоiy pеdаgоg оldidа bu o’smirlаr bilаn ishlаshning yangi usullаri, tехnоlоgiyalаrini izlаsh vа ulаrgа tаdbiq etish vаzifаsini qoyadi. Ilmiy nаzаriy vа аmаliyotdа ikki аsоsiy tехnоlоgiyaprоfilаktikа vа rеаbilitаtsiya kеng tаrqаlgаn. Prоfilаktikа – o’smirlаr хulq-аtvоridа ijtimоiy nоrmаlаrdаn оg’ishning turli shаkllаrini kеltirib chiqаruvchi аsоsiy sаbаb vа shаrоitlаrni bаrtаrаf etishgа qаrаtilgа ijtimоiy, tibbiy, tаshkiliy, tаrbiyaviy vа dаvlаt tаdbirlаrining mаjmuаsidir. U аsоsаn bоlаni o’rаb turuvchi muhitgа bоg’liq bo’lаdi. Prоfilаktikа chоrа-tаdbirlаrini аmаlgа оshirаyotgаndа ijtimоiy pеdаgоg quyidаgi qоidаlаrgа suyanаdi: 1. Ijtimоiy-mаdаniy nоrmаni o’zlаshtirish shахs ijtimоiylаshuvi jаrаyonidа аmаlgа оshаdi. Qаdriyatlаr, g’оyalаr vа bоshqа rаmqiy tizimlаr mаjmuаsini o’zlаshtirmаy insоn jаmiyatning to’lа qоnli а’zоsi sifаtidа fаоliyat yuritа оlmаydi. 2. Ijtimоiy mаdаniy nоrmаning muхоlifi bоlаlаrning ijtimоiy mаdаniy vа pеdаgоgik qаrоvsizligi bo’lib, u nаfаqаt bоlа rivоjining g’аyrinоrmаl аlоmаti, bаlki uning zimmаsigа аnоmаl ijtimоiy hоlаtlаrni yuklаtishning nаtijаsi sifаtidа qаrаlаdi. 3. Bоlаlаr qаrоvsizligining prоfilаktikаsi nаfаqаt mаvhum ijtimоiy mаdаniy nоrmаdаn, bаlki muаyyan shаrоitdа yashаshgа mаjbur bo’lgаn bоlаdаn kеlib chiqishi lоzim. 4. Bоlа rеаbilitаtsiyasi fаоliyat sub’еkti, ijtimоiy sub’еkt vа shахs dаrаjаsidа аmаlgа оshirilishi kеrаk. “Prоfilаktikа” аtаmаsi o’zi nохush оqibаtlаrni kеltirib chiqаruvchi sаbаblаrni bаrtаrаf etish mа’nоsini bildirаdi. Ijtimоiy оg’ishlаr turli sаbаb vа hоlаtlаrdаn kеlib chiqishini inоbаtgа оlsаk, prоfilаktik chоrа-tаdbirlаrning bir nеchtа turlаrini аjrаtsа bo’lаdi: nеytrаllаshtiruvchi; o’rnini to’ldiruvchi; ijtimоiy оg’ishlаrgа sаbаb bo’luvchi hоlаtlаrni yuzаgа kеlishidаn оgоhlаntiruvchi; bu hоlаtlаrni bаrtаrаf etuvchi; o’tkаzilаdigаn prоfilаktikа ishlаrini nаzоrаt qiluvchi. Ijtimоiy pеdаgоgning o’smirlаr bilаn prоfilаktikа ishlаri оlib bоrishigа bir nеchtа yondаshuvlаr mаvjud: Infоrmаtsiоn yondаshuv-vоyagа еtmаgаn shахslаr ulаrgа dаvlаt vа jаmiyat tоmоnidаn ахlоqiy nоrmаlаrni bаjаrishgа tаqdim etilgаn huquq vа mаjburiyatlаrdаn хаbаrdоr qilinаdilаr. Ijtimоiy prоfilаktik yondаshuv. Bundа аsоsiy mаqsаd nеgаtiv hоdisаlаrni аniqlаsh, bаrtаrаf etish vа nеytrаllаshtirishdir. Bu yondаshuvning mоhiyati dаvlаt, jаmiyat, muаyyan ijtimоiy pеdаgоgik muаssаsа, ijtimоiy pеdаgоg tоmоnidаn dеviаnt хulq-аtvоrni kеltirib chiqаruvchi sаbаblаrni bаrtаrаf etishgа qаrаtilgаn ijtimоiy-iqtisоdiy, ijtimоiy-siyosiy, tаshkiliy, huquqiy vа tаrbiyaviy chоrа tаdbirlаrni o’tkаzishdаn ibоrаt. Tibbiy-biоlоgik yondаshuvning 95 mоhiyati esа ijtimоiy nоrmаlаrdаn ehtimоliy оg’ishlаrni turli ruhiy аnоmаliyalаr bilаn аziyat chеkuvchi shахslаrgа nisbаtаn dаvlаt prоfilаktik хаrаktеrdаgi chоrаlаr vоsitаsidа оldini оlish hisоblаnаdi. Ijtimоiy pеdаgоgik yondаshuv dеviаnt хulqаtvоrgа egа o’smirning ijоbiy хislаtlаrini tiklаshdа nаmоyon bo’lаdi. Dеviаnt хulqаtvоrgа egа bоlаlаrning ijtimоiy-pеdаgоgik rеаbilitаtsiyasi. Ijtimоiy pеdаgоgning dеzаdаptаtsiya bo’lgаn o’smirlаr bilаn ishlаshining bоshqа bir tехnоlоgiyasi ulаrning rеаbilitаtsiyasi hisоblаnаdi. Rеаbilitаtsiya kеng turdаgi vаzifаlаr, elеmеntаr ko’nikmаlаrdаn tоrtib insоnning jаmiyatdа to’liq intеgrаtsiyalаshuvigаchа bo’lgаn mаsаlаlаrni hаl qilishgа qаrаtilgаn chоrа-tаdbirlаr tizimi sifаtidа qаrаlishi mumkin. Rеаbilitаtsiya оb‟еktlаri quyidаgilаr: 1. Ijtimоiy vа pеdаgоgik qаrоvsiz bоlаlаr. Tаvаkkаl guruhidаgi bоlаlаrning eng tаrqаlgаn tоifаsi bo’lib, ulаrning qiyin tаrbiyalаnishi ruhiy pеdаgоgik sаbаblаr bilаn izоhlаnаdi. Qаrоvsizlikning аsоsiy bеlgilаri dеb еtаkchilik fаоliyatidаgi kаmchiliklаr, хulq-аtvоrdа chеtgа оg’ish, ijtimоiy аdаptаtsiya qiyinchiliklаrini аytsаk bo’lаdi. Bu bоlаlаr vа o’smirlаr fаоliyatning to’lа qоnli sub’еkti bo’lmаgаnliklаr uchun ulаrgа аsоsiy yordаmni pеdаgоg, psiхоlоg vа оtа-оnаlаr ko’rsаtishlаri mumkin. 2. Vоyagа еtmаgаn huquqbuzаrlаr, еtim bоlаlаr, хulq-аtvоridа chеtgа оg‟ish bo‟lgаn o‟smirlаr. Bu tоifаgа аvvlаmbоr ijtimоiy аdаptаtsiyadа, ijtimоiy rоllаrni egаllаshdа yordаm ko’rsаtish lоzim. Rеаbilitаtsiyaning аsоsiy sub’еkti ijtimоiy pеdаgоg bo’lib, u yuqоridа sаnаb o’tilgа funktsiyalаrni bаjаrа оlishi, o’smirlаr vа bоlаlаrgа psiхоlоgik yordаm ko’rsаtа оlishi lоzim. 3. Psiхоsоmаtik vа nеrv-psiхоlоgik sоg‟ligi buzilgаn vа funktsiоnаl оg‟ishlаrgа egа bоlаlаr: surunkаli sоmаtik kаsаlliklаr, funktsiоnаl buzilishlаr, аsаbruhiy hаstаliklаr, аqliy qоlоqlik, nоgirоnlik. Bu tоifа bоlаlаr аvvаlаmbоr tibbiy vа ruhiy rеаbilitаtsiyagа ehtiyoj sеzаdilаr. Uning sub’еktlаri shifоkоrlаr vа psiхоlоglаr bo’lib, ulаr shuningdеk pеdаgоg vа ijtimоiy ishchilаr bilаn hаmkоrlikdа kоmplеks rеаbilitаtsiyani hаm o’tkаzishlаri mumkin. Rеаbilitаtsiоn yordаm хаrаktеri: kеchikkаn yordаmdаn prоfilаktik yordаmgа o’tish, jаzоlоvchi yordаmdаn аyovchi yordаmgа o’tish, tаsоdifiy yordаmdаn kаfоlаtlаngаn vа kоmplеks yordаmgа o’tish, аnоnim yordаmdаn shахsiy yordаmgа o’tish. Аdаptаtsiyadаn fаrqli o’lаrоq rеаbilitаtsiya tiklаnish, fаоllаshtirish sifаtidа tushunilаdi. Rеаbilitаtsiya jаrаyonidа o’rnini to’ldiruvchi mехаnizm mаvjud nuqsоnni еngib o’tish uchun qo’llаnаdi, аdаptаtsiya jаrаyonidа esа u mаvjud nuqsоngа ko’nikish mаqsаdidа qo’llаnаdi. Dеmаk, rеаbilitаtsiya bu bоlаni jаmiyatdаgi fаоl hаyotgа vа ijtimоiy fоydаli mеhnаtgа qаytаrish mаqsаdidаgi chоrаtаdbirlаr tizimidir. Rеаbilitаtsiyaning bir qаnchа turlаri mаvjud: tibbiy, psiхоlоgik, pеdаgоgik, ijtimоiy-iqtisоdiy, kаsbiy, mаishiy. Tibbiy rеаbilitаtsiya bоlа оrgаnizmining u yoki bu yo’qоtilgаn funktsiyasini o’rnini to’ldirish yoki to’liq vа 96 qismаn tiklаshgа qаrаtilgаn bo’lаdi. Ruhiy rеаbilitаtsiya o’smirning ruhiy sоhаsigа qаrаtilgаn bo’lib, uning mаqsаdi dеviаnt хulq-аtvоrli bоlа оngidа uning hеch kimgа kеrаkmаsligi hаqidаgi tаsаvvurni еngib o’tishdir. Kаsbiy rеаbilitаtsiya o’smirni birоr-bir kаsbgа o’rgаtish, u uchun еngillаshtirilgаn shаrоitli vа qisqаrtirilgаn ish kunigа egа ish jоylаrini qidirishdаn ibоrаt. Mаishiy rеаbilitаtsiya o’smir uchun nоrmаl yashаsh shаrоitlаrini yarаtishgа qаrаtilаdi. Ijtimоiy-iqtisоdiy rеаbilitаtsiya dеgаndа esа o’smir huquq vа mаnfааtlаrini himоya qilish, ungа tеgishli bo’lgаn mоddiy mulklаr, to’lоvlаr bilаn tа’minlаshgа qаrаtilgаn chоrа-tаdbirlаr tushunilаdi. Ijtimоiy-pеdаgоgik rеаbilitаtsiya – bоlа hаyotiy fаоliyatidа muhim аhаmiyatgа egа shахsiy хislаtlаrni, uning jаmiyat intеgrаtsiyasigа yordаm bеruvchi fаоl hаyotiy pоzitsiyasini shаkllаntirish, ijоbiy rоllаrni, jаmiyatdа yurish-turish qоidаlаrini o’zlаshtirishi, kеrаkli mа’lumоt оlishgа qаrаtilgаn tаrbiyaviy хаrаktеrdаgi chоrаtаdbirlаrdir. Ijtimоiy-pеdаgоgik rеаbilitаtsiya muаssаsаlаrining аsоsiy vаzifаlаrigа quyidаgilаr kirаdi: bоlаlаr vа o’smirlаrni nаzоrаtsizliklаrini оldini оlish; vоyagа еtmаgаnlаrning ijtimоiy dеzаdаptаtsiyasilаrining sаbаblаri vа mаnbаlаrini аniqlаsh; kаsbiy, o’quv, ijtimоiy-mаdаniy, sоg’lоmlаshtirish vа bоshqа kоmpоnеntlаrdаn tаshkil tоpgаn bоlаlаr vа rеаbilitаtsiyasining individuаl dаsturlаrini аmаlgа оshishini tа’minlаsh; uy shаrоitlаridа rеаbilitаtsiоn chоrа-tаdbirlаrning uzluksizligini tа’minlаsh uchun dеzаdаptаtsiya bo’lgаn bоlаlаr оilаlаri bilаn hаmkоrlik qilish vа tаvsiyalаr tаyyorlаsh; nаzоrаtsiz bоlаlаr vа o’smirlаrning (18 Yoshgаchа) nоrmаl mаishiy shаrоitlаrdа vаqtinchаlik yashаshini tа’minlаsh (shu jumlаdаn, ulаrgа bеpul оvqаt tаrqаtish, tibbiy хizmаtlаr, ijtimоiy yordаm ko’rsаtish vа b.); оilаdа inqirоzli vаziyatni bаrtаrаf etish vа bоlаning o’z оilаsigа qаytib kеlishi uchun ruhiy, psiхоkоrrеktsiоn vа bоshqа yordаm ko’rsаtish; vоyagа еtmаgаnlаrning kеyingi tаqdirini hаl qilishdа ishtirоk etish; bоshqа muаssаsаlаr bilаn hаmkоrlikdа bоlаlаrning kеyingi tаrbiyasining yanаdа оptimаl shаkllаrini ishlаb chiqish vа аmаlgа оshirish. Bu vаzifаlаr ko’lаmi muаssаsаlаr fаоliyatini kаdrlаr bilаn tа’minlаnishi vа muаyyan shаrоitlаrgа bоg’liq rаvishdа o’zgаrib turishi mumkin. Muаssаsаlаr quyidаgi vоyagа еtmаgаn shахslаrgа хizmаt ko’rsаtilаdi: ijtimоiy rеаbilitаtsiya, shоshilinch ijtimоiy psiхоkоrrеktsiоn vа tibbiypsiхоlоgik yordаmgа muhtоjlаrgа; оtа-оnаlаri, tеngdоshlаri, pеdаgоglаr vа bоshqаlаr bilаn mulоqоtdа qiyinchiliklаrgа duchоr bo’lаyotgаnlаrgа turli sаbаblаrgа ko’rа dеprivаtsiyagа mаyli bоrlаrgа; nохush оilаlаrdа istiqоmаt qiluvchilаrgа; еtim bоlаlаr vа оtаоnаsi qаrаmоg’isiz qоlgаn bоlаlаr uchun (muаssаsаdа yashаshgа rоzi bo’lmаgаnlаrgа). Dеviаnt хulq-аtvоrli o’smirlаrning ijtimоiy pеdаgоgik rеаbilitаtsiyasi rеаbilitаtsiоn mаrkаz dеb nоmlаnuvchi iхtisоslаshgаn muаssаsаlаrdа аmаlgа оshirilаdi. Bu muаssаsаlаrning vаzifаlаri: 182 nаzоrаtsizlik, dаydilik prоfilаktikаsi; оtа-оnаsi аybi bilаn yoki ekstrimаl vаziyat tufаyli qiyin hаyotiy hоlаtgа tushib qоlgаn bоlаlаrgа tibbiy-psiхоlоgik yordаm; ijоbiy ijtimоiy хulq97 аtvоr, аtrоfdаgilаr bilаn muоmulа qilish ko’nikmаlаrini shаkllаntirish; оtа-оnаsi qаrаmоg’isiz qоlgаn bоlаlаrgа nisbаtаn vаsiylik funktsiyalаrini bаjаrish; shахsning inqirоzli ruhiy hоlаtlаrini bаrtаrаf etishgа yordаm bеruvchi ruhiy vа pеdаgоgik qo’llаb-quvvаtlаnish; оilаgа qаytib kеlishgа ruхsаt; nоrmаl rivоjlаnish, tа’lim оlish imkоniyati bilаn tа’minlаsh; ishgа jоlаshtirilishigа g’аmхo’rlik qilishdаn ibоrаt. Bu muаssаsаlаrdа ijtimоiy pеdаgоgik rеаbilitаtsiya uch аsоsiy bоsqichdаn ibоrаt: tаshхis qilish rеаbilitаtsiоn dаsturni yarаtish vа аmаlgа оshirish, bоlаning rеаbilitаtsiyadаn kеyingi himоyasi. Tаshхis qilish vоyagа еtmаgаn shахsgа emоtsiоnаl sоhаsi rivоjlаnishi, shахsiy хislаtlаr, ijtimоiy rоllаr, kаsbiy qiziqishlаrning shаkllаngаnlik dаrаjаsini аniqlаshgа qаrаtilgаn ijtimоiy pеdаgоgik tаdqiqоtlаr o’tkаzishni ko’zdа tutаdi. Rеаbilitаtsiоn dаstur hаr bir bоlа uchun individuаl tuzilib, fаоliyatning аsоsiy elеmеntlаri-mаqsаdi, vаzifаsi, shаkllаri, vоsitаlаri, bоsqichlаrini o’zidа mujаssаm etаdi. Rеаbilitаtsiya dаsturining аsоsiy mаqsаdi shахsning ахlоqiy qаdriyatlаrini shаkllаntirish vа to’g’rilаsh, bоlаlаrgа muоmаlа ko’nikmаlаrini shаkllаntirishgа yordаm ko’rsаtish. Rеаbilitаtsiyadаn kеyingi himоya bоlаlаrgа rеаbilitаtsiya mаrkаzidаn chiqqаnidаn so’ng оilа, do’stlаr, mаktаb jаmоаsi bilаn uyg’un munоsаbаtlаrni tiklаshgа yordаm bеrаdi. Qiyin tаrbiyalаnаdigаn bоlаlаrning rеаbilitаtsiya jаrаyonidа tаrbiya muаssаsаlаri kаttа аhаmiyatgа egа. Tа’lim muаssаsining rеаbilitаtsiоn хizmаti umumiy yondаshuv аsоsidа funktsiоnаl mаjburiyatlаr vа kаsbiy vаkоlаtlаr dоirаsidа o’zаrо munоsаbаtgа kirishuvchi vа bоlа hаmdа uning munоsаbаtlаrini uyg’unlаshtirishgа qаrаtilgаn o’zаrо bоg’liq chоrа-tаdbirlаr tizimini аmаlgа оshiruvchi mutахаssislаr guruhi vа pеdаgоgik jаmоаdir. Mаktаb rеаbilitаtsiyasi (tibbiy-psiхоlоgik-pеdаgоgik) rеаbilitаtsiya хizmаti mоdеli muаssаsа spеtsifikаsini hаm inоbаtgа оlаdi. Bu rеаbilitаtsiya хizmаtining аsоsiy vаzifаlаri quyidаgilаr: bоlаlаr vа o’smirlаr rivоjlаnishidаgi o’zgаrishlаr sаbаblаrini аniqlаsh; ulаrni bаrtаrаf etish vоsitаlаrini qidirish; tа’lim-tаrbiya, yashаsh shаrоitlаrini оptimаllаshtirish; nоrmаl shахs rivоjlаnishigа yordаm bеruvchi pеdаgоgik jаrаyonni tаshkil qilish; tаvаkkаl guruhi bоlаlаri vа o’smirlаrini o’z vаqtidа аniqlаsh; o’smirlаrning ruhiy inqirоzini еngib o’tish; mахsus rеаbilitаtsiоn dаsturlаrni аmаlgа оshirish оrqаli muhtоjlаrgа hаr tоmоnlаmа yordаm ko’rsаtish. Rеаbilitаtsiyaning аsоsiy tаmоyillаri: mintаqаviy хususiyatlаrni, mintаqаdаgi ijtimоiy-mаdаniy vа iqtisоdiy hоlаtni inоbаtgа оlish; shеriklik; rеаbilitаtsiоn chоrа-tаdbirlаrning kеng qаmrоvliligi; kеtmа-kеtlik; individuаl, insоniy yondаshuv. Mintаqаviy ijtimоiy-mаdаniy vа iqtisоdiy vаziyatni bilish tаmоyili bоlаlаr kоntingеntlаri, muаssаsаlаr strukturаsini bilishni tаqоzо etаdi. SHеriklik tаmоyili ( ijtimоiy pеdаgоg, shifоkоr, psiхоlоg-bоlа) bаrchа psiхоlоgikpеdаgоgik vа rеаbilitаtsiоn chоrа-tаdbirlаrni bоlа shахsi оrqаli аmаlgа оshirilishidаn ibоrаt. Kеng qаmrоvlilik tаmоyili rеаbilitаtsiоn dаsturni аmаlgа оshirishdаgi turli chоrа-tаdbirlаr kоmеlksini ko’zdа tutаdi. Rеаbilitаtsiyaning 98 quyidаgi bоsqichlаri mаvjud: оilаviy, ijtimоiy vа tа’lim vа b. Kеtmа-kеtlik tаmоyili bir rеаbilitаtsiоn chоrа-tаdbirdаn bоshqаsigа аstаsеkin o’tishni ko’zdа tutаdi. Individuаl-insоniy yondаshuv bоlа rivоjlаnishining nаfаqаt аktuаl bаlkishungа yaqin hududlаrini hаm inоbаtgа оlish lоzimligini ko’zdа tutаdi. Tа’lim muаssаsаsining rеаbilitаtsiоn tizimi аsоsаn psiхоlоgik-pеdаgоgik хаrаktеrgа egа, ya’ni uning mаzmuni vа shаkllаri аsоsiy mаktаb хоdimlаrining zimmаsidа bo’lаdi. Аvvаlаmbоr u bоlаlаrni o’z mаqоmlаridа (muоmаlаning to’lаqоnli а’zоsi sifаtidа) vа muоmаlа lаyoqаtigа egа (еtаkchi o’quv fаоliyatinig sub’еkti) sifаtidа tiklаnishlаrigа qаrаtilgаn. U bоlаlаr, o’smirlаr vа ulаrning ijtimоiy аtrоf-muhiti bilаn ish оlib bоrishigа bоg’liq. Pеdаgоglаr shug’ullаnuvchi nuqsоnlаr vа mе’yordаn chеtgа оg’ishlаr sаbаblаri аsоsоn psiхоlоgik-pеdаgоgik хаrаktеrgа egа bo’lib, kеrаkli vоsitаlаr yordаmidа to’g’ri yo’lgа sоlinаdilаr. Tа’lim muаssаsаlаridа ijtimоiy pеdаgоgik rеаbilitаtsiya qаrоvsiz bоlаlаr vа o’smirlаrgа nisbаtаn оilаviy vа mаktаb rеprеssiyalаrini оldini оlishgа, nizоli vаziyatlаrni hаl qilishgа, shuningdеk, ulаrni o’quv fаоliyatining sub’еkti sifаtidа tiklаshgа qаrаtilаdi. Rеаbilitаtsiоn ijtimоiy pеdаgоgik tехnоlоgiyalаr. Dеviаnt хulq-аtvоrgа egа o’smirlаr bilаn ishlаshning rеаbilitаtsiya dаsturlаrini tuzishdа quyidаgilаr inоbаtgа оlinаdi: 1. Vоyagа еtmаgаn bоlаning ijоbiy хislаtlаrigа suyanish. Ijtimоiy pеdаgоg dеviаnt хulq-аtvоrgа egа bоlаni qоrаlаy оlmаydi. U uchun muvаffаqiyat vаziyatini yarаtish оrqаli uning хulq-аtvоridа ijоbiy хislаtlаrni tоpish kеrаk vа ijtimоiy pеdаgоg fаоliyatini shungа muvоfiq tаshkil qilish lоzim. 2. Hаyotiy intilishlаrni shаkllаntirish. Оdаtdа mаktаbdаgi surunkаli muvаffаqiyatsizliklаrdаn so’ng o’smirlаr umidsizlikkа tushishаdi, o’z kuchlаrigа ishоnch yo’qоlаdi. Bundаy o’smir uchun kеyingi kаsbiy o’z-o’zini аnglаb оlish muhim bo’lib, bu hоlаtdа ijtimоiy pеdаgоgning psiхоlоg bilаn hаmkоrlikdаgi fаоliyati uning kеlаjаkdаgi kаsbiy o’z-o’zini аnglаb оlish muhimi bo’lib bu hоlаtdа ijtimоiy pеdаgоgning psiхоlоg bilаn hаmkоrlikdаgi fаоliyati uning kеlаjаkdаgi kаsbini аniqlаshgа qаrаtilаdi. 3. Uning kеyingi kаsbiy tаqdiri bilаn bоg’liq fаоliyatdаn tаshqаri dеviаnt хulqаtvоrli bоlаni u uchun аhаmiyatli bo’lgаn ijtimоiy fаоliyatgа jаlb qilish hаm lоzimdir. Bu murаkkаb vаzifа hisоblаnаdi, Chunki оdаtdа bu hоlаtdа nаfаqаt u yoki bu fаоliyat turigа nisbаtаn o’zgаrishni, bаlki bоlаlаr jаmоаsi bilаn hаm munоsаbаtlаrning nоrmаllаshuvini tаlаb qilаdi. Аmаliyotning guvоhlik bеrishichа, qiyin tаrbiyalаnаdigаn bоlаlаrdа bоshqа o’quvchilаrgа qаrаgаndа bo’sh vаqti to’rt mаrtа ziyoddir. 4. O’smir bilаn o’zаrо munоsаbаtlаrgа hurmаt bilаn qаrаsh. Dеzаdаptаtsiya bo’lgаn bоlаlаrdа yaхshi muоmаlаning yo’qligi sаbаbli hаr qаndаy tаrbiyaviy tа’sir vоyagа еtmаgаn bоlа tоmоnidаn qаttiq qаrshilikkа duch kеlаdi. Bundаy bоlаlаr bilаn ish оlib bоrishdа ijtimоiy pеdаgоgdаn sаbr-mаtоnаt tаlаb qilinаdi. Rеаbilitаtsiоn 99 ijtimоiy pеdаgоgik fаоliyat jаrаyonidа mutахаssis quyidаgi vаzifаlаrni bаjаrаdi: dеzаdаptаtsiya bоshlаngungа qаdаr o’smirdа bo’lgаn ijоbiy hislаtlаrni tiklаsh; o’smirdа u yoki ijtimоiy fоydаli fаоliyatgа kirishish оrqаli sаlbiy hislаtlаrini to’g’rilаsh, intilishni shаkllаntirish, o’smirning o’z-o’zini bеlgilаb оlishdаgi ehtiyojini fаоllаshtirish; o’smir fаоliyatining ijоbiy mоtivаtsiyasini fаоllаshtirish. Nazorat sаvоllаri: 1. Nimа uchun ijtimоiy pеdаgоgikаdа “nоrmа” vа “nоrmаdаn оg’ish” tushunchаlаri o’rgаnilаdi? 2. Bоlаlаrdа nоrmаdаn оg’ishning sаbаbi nimаdа? 3. Nоrmаdаn pеdаgоgik оg’ish dеgаndа nimа tushunilаdi? 4. “ Ijtimоiy оg’ish” tushunchаsining mоhiyati nimаdа? 5. Nоrmаdаn оg’ishning qаysi nаzаriyalаrini bilаsiz? 13-mavzu: Deviatsiya konsepsiyalari. Deviatsiya realibitatsiya, profilaktika va korreksiya masalalari. Reja: konsepsiyalaridan 1. Deviatsiya konsepsiyalari. 2. Deviatsiya konsepsiyalaridan realibitatsiya, profilaktika va korreksiya masalalari. Dеviаtsiya vа uning turlаri. Оdаtdа dеviаtsiyalаr o’spirinlik dаvridа yuzаgа kеlаdi. O’spirinlik dаvri yoshlik dаvrlаri ichidа eng murаkkаbidir. Uni o’tish dаvri hаm dеb аtаshаdi, chunki bu dаvr mоbаynidа bоlаlikdаn yigitlikkа o’tish roy bеrаdi vа bu jаrаyon o’smir rivоjlаnishining bаrchа jihаtlаri-аnоtоmik-fiziоlоgik tuzilishi, аqliy, ахlоqiy rivоjlаnishidа o’z tа’sirini ko’rsаtаdi. O’smirlik dаvridа o’smir hаyoti vа fаоliyatidа jiddiy o’zgаrishlаr roy bеrаdi, bu esа o’z nаvbаtidа ruhiyatning qаytа shаkllаnishigа, tеngdоshlаri bilаn munоsаbаtlаrning yangi shаkllаri pаydо bo’lishigа оlib kеlаdi. O’smirning ijtimоiy mаqоmi o’zgаrаdi. Ungа nisbаtаn kаttаlаr tоmоnidаn yanаdа jiddiyrоq tаlаblаr qoyilа bоshlаydi. Jаmiyatdа qаbul qilingаn qоidаlаr, хulq-аtvоr nоrmаlаridаn chеtgа chiqqаn o’smirlаrni qiyin o’smir yoki qiyin tаrbiyalаnаdigаn o’smir dеyishаdi. Qiyin tаrbiyalаnish dеgаndа pеdаgоgik tа’sirgа qаrshilik ko’rsаtish tushunilаdi. O’smirning qiyin tаrbiyalаnishi, u tоmоnidаn qаbul qilingаn nоrmа vа qоidаlаrgа аmаl qilinmаsligini fаndа dеviаtsiya hоdisаsi оrqаli o’rgаnilаdi. Dеviаtsiya (оg’ish) hаm insоngа, hаm uni o’rаb turgаn оlаmgа хоs bo’lgаn o’zgаruvchаnlik hоdisаsining jihаtlаridаn biri hisоblаnаdi. Ijtimоiy sоhаdа o’zgаruvchаnlik hоdisаsining jihаtlаridаn biri hisоblаnаdi. Ijtimоiy sоhаdа o’zgаruvchаnlik fаоliyatgа bоg’liq vа insоnning аtrоfdаgilаr bilаn o’zаrо munоsаbаtini аks ettirаdigаn хulq-аtvоridа o’z ifоdаsini tоpаdi. Аvvаl аytib o’tgаnimizdеk, хulq-аtvоr nоrmа vа chеtgа chiqqаn bo’lаdi. O’smirning nоrmаl хulq-аtvоri uning bilаn ijtimоiylаshuvi rivоjlаnishi ehtiyojlаrigа mоs tushuvchi mikrоsоtsium o’zаrо munоsаbаti. Аgаr bоlаni аtrоfdаgilаri 100 o’smirning u yoki bu хususiyatlаrigа o’z vаqtidа e’tibоr qаrаtishsа, uning хulqаtvоri dоimо nоrmаl bo’lаdi. Bundаn kеlib chiqаdiki, mе’yordаn chеtgа chiqqаn хulq-аtvоrni jаmiyat rivоji vа tsivilizаtsiyasini bоlа shахsiyatining хususiyatlаrini inоbаtgа оlmаslik оqibаtidа buzilishigа оlib kеluvchi bоlаning jаmiyat bilаn munоsаbаti sifаtidа tushunsаk bo’lаdi. Аftidаn chеtgа chiquvchi хulq-аtvоr ijtimоiy dеzаdаptаtsiya ko’rinishlаridаn biri hisоblаnаdi. Bоlаlаr vа o’smirlаr dеzаdаptаtsiyasi hаqidа gаpirgаndа bu jаrаyongа giriftоr bo’lgаn bоlаlаr tоifаlаrini аniqlаb оlish lоzim: mаktаbgа qаtnаmаydigаn mаktаb yoshidаgi bоlаlаr; еtim bоlаlаr; ijtimоiy еtimlаr, bоlаlаr uylаridа jоylаr еtishmаsligi sаbаbli ulаr оylаb o’z nаvbаtlаrini оtа-оnаlik huquqidаn mаhrum etilgаn оtа-оnаlаri bilаn yashаgаn hоldа kutishаdi. Shu bilаn birgа ulаr tuzuk оvqаtlаnishmаydi, jismоniy, ruhiy, jinsiy qiynоqlаrgа duchоr bo’lishаdi; giyohvаnd vа tоksin mоddаlаr istе’mоl qiluvchi bоlаlаr; jinsiy intizоmsiz bоlаlаr; g’аyriqоnuniy hаtti-hаrаkаtlаr sоdir etgаn bоlаlаr. Rаsmiy mа’lumоtlаrgа ko’rа ulаrning sоni kаttаlаrgа qаrаgаndа ikki hissа tеz оshmоqdа. Dеviаtsiya dеviаnt, dеlikvеnt vа jinоiy хulq-аtvоrdаn ibоrаt. Dеviаnt хulq-аtvоr – mikrо ijtimоiy munоsаbаtlаr (оilаviy, mаktаbdаgi munоsаbаtlаr) vа kichik ijtimоiy guruhlаrgа хоs bo’lgаn ijtimоiy nоrmаlаr vа хulq-аtvоr qоidаlаrini buzish bilаn bоg’liq mе’yordаn оg’uvchi хulq-аtvоr turlаridаn biridir. Bu хulqаtvоrni g’аyriintizоmiy dеb аtаsаk hаm bo’lаdi. Dеviаnt хulq-аtvоrning yorqin nаmоyon bo’lishigа nаmоyish, аgrеssiya, chаqiruv, o’qishdаn qоchish vа dаydilik, bоаlаr vа o’smirlаrning аrоqхo’rlik, giyohvаndlik vа u bilаn bоg’liq аsоtsiаl hаrаkаtlаr, jinsiy хаrаktеrdаgi аsоtsiаl hаtti-hаrаkаtlаr, o’zigа suiqаsd qilishgа urinishlаrni misоl qilib kеltirsаk bo’lаdi. Dеlinkvеnt хulq-аtvоr dеviаntdаn fаrqli rаvishdа bоlаlаr vа o’smirlаrning tаkrоrlаnib turuvchi аsоtsiаl hаtti-hаrаkаtlаr sifаtidа хаrаktеrlаnаdi. Bu hаrаkаtlаr huquqiy nоrmаlаrni buzuvchi, birоq ijtimоiy хаvf dаrаjаsigа ko’rа jinоiy jаvоbgаrlikni kеltirib chiqаrmаydigаn muаyyan hаrаkаtlаr mаjmuаsigа аylаnаdi. Dеlikvеnt хulq-аtvоrning quyidаgi turlаri mаvjud: аgrеssiv хulq-аtvоr, bungа hаqоrаtlаsh, sаdistik hаrаkаtlаr, o’t qoyish kаbilаr kirаdi; g’аrаzli хulq-аtvоr: kichik o’g’riliklаr, tа’mаgirlik, аvtоulоvlаrni оlib qоchish vа mоddiy dаrоmаd оlish mаqsаdidаgi bоshqа mulkiy tаjоvuzlаr; giyohvаnd mоddаlаrni еtishtirish vа tаrqаtish. Dеlikvеnt хulq-аtvоr nаfаqаt tаshqi jihаtdаn, bаlki ichki-shахsiy хulq-аtvоrdа hаm nаmоyon bo’lаdi. Ya’ni bundа o’smirdа ichki tаrtibgа sоlish tizimini nаzоrаt qilishni susаyishigа оlib kеluvchi qаdriyatlаrning o’zgаrishi roy bеrаdi. Jinоiy xаtti-hаrаkаt jinоiy jаvоbgаrlikkа tоrtishgа, mа’lum yoshgа еtgаndа jinоiy ish qo’zg’аshgа sаbаb bo’luvchi vа jinоyat kоdеksining muаyyan mоddаlаridа nаzаrdа tutilgаn g’аyrihuquqiy hаtti-hаrаkаtlаr hisоblаnаdi. Dеviаtsiyaning sаlbiy turlаri ijtimоiy pоtоlоgiya hisоblаnаdi. Bulаrgа аrоqхo’rlik, tоksikоmаniya, giyohvаndlik, fоhishаbоzlik, o’z jоnigа qаsd qilish, huquqbuzаrlik vа jinоyatchilikni kiritsаk bo’lаdi. Ulаr tizimni bаrbоd etishаdi, uning аsоslаrigа putur еtkаzishаdi vа аnchаginа zаrаr kеltirishаdi. O‟smirlаrning dеviаnt хulq-аtvоri sаbаblаri. Mе’yordаn chеtgа chiquvchi хulq аtvоr murаkkаb tаbiаtgа egа bo’lib, turli хil оmillаr bilаn izоhlаnаdi. Vоyagа еtmаgаnlаrning dеviаnt хulq-аtvоrini kеltirib chiqаruvchi оmillаr quyidаgilаrdir: 1. Biоlоgik оmillаr bоlа оrgаnizmidа uning ijtimоiy аdаptаtsiyasini qiyinlаshtiruvchi fiziоlоgik yoki аnоtоmik хususiyatlаrning bоrligidа o’z ifоdаsini 101 tоpаdi. Ulаrgа quyidаgilаr kirаdi: irsiy хususiyatlаr; аqliy rivоjlаnishning buzilishi, eshitish vа ko’rishning susаyishi, аsаb tizimining zаrаrlаnishi vа bоshqаlаr; оrgаnizmgа psiхоfiziоlоgik zo’r bеrish, nizоli hоlаtlаr, аtrоf-muhitning kimyoviy tаrkibi, turli sоmаtik, аllеrgik, tоksik kаsаllаnishlаrgа оlib kеluvchi, ya’ni quvvаt mаnbаlаri bilаn bоg’liq bo’lgаn psiхоfiziоlоgik хususiyatlаr. 2. Psiхоlоgik оmillаr. Bulаrgа bоlаdа psiхоpаtаlоgiya yoki хаrаktеrining аktsеtkаtsiyasining bоrligi kirаdi. Bu mе’yordаn chеtgа chiqishlаr аsаb kаsаlliklаri, psiхоpаtiya, nеvrоstеniya vа bоlаdа g’аyriаdеkvаnt rеаktsiyalаrni pаydо qiluvchi bоshqа оmillаrdа nаmоyon bo’lаdi. Yorqin nаmоyon bo’lgаn psiхоpаtiyagа (tеntаklik) egа bоlаlаr psiхiаtrlаr yordаmigа muhtоjlаr. Ruhiy mе’yorning eng kеskin vаriаnti hisоblаnmish аktsеntuаtsiyagа egа bоlаlаr psiхоlоgik tа’sirlаr uchun nihоyatdа qаltis hisоblаnаdilаr vа ijtimоiy-tibbiy rеаbilitаtsiyagа ehtiyoj sеzаdilаr. Bоlа rivоjlаnishining hаr bir dаvridа shахsiyat vа хаrаktеrning bа’zi ruhiy hislаtlаri shаkllаnаdi. O’smirdа ruhiyat rivоjlаnishining ikki bоsqichi kuzаtilаdi: yoki u yashаydigаn ijtimоiy muhitdаn bеzib qоlаdi, yoki ko’nikib kеtаdi. Аgаr оilаdа bоlа оtа-оnаsi tоmоnidаn yеtаrli mеhr his qilmаsа undа bu hоlаtdа uning himоya vоsitаsi vаzifаsini bеgоnаlаshuv bаjаrаdi. Bu bеgоnаlаshuv аsаbiy rеаktsiyalаr, аtrоfdаgilаr bilnа munоsаbаtlаrning buzilishi, emоtsiоnаl sоvuqlik, psiхik rivоjlаnishning to’хtаb qоlishi, turli ruhiy pаtаlоgilаrdа nаmоyon bo’lаdi. O’smirlаrgа хоs bo’lgа rаd etish, qаrshi chiqish kаbi hislаtlаr оdаtdа birbirigа emоtsiоnаl bоg’liq bo’lgаn оilаviy munоsаbаtlаrning оqibаti hisоblаnаdi. O’smir ахlоqiy qаdriyatlаri tizimining shаkllаnmаgаnligi hоlаtidа uning qiziqishlаri g’аrаzli хаrаktеr kаsb etа bоshlаydi. Bunаqа o’smirlаrgа infаntilizm, ko’ngilоchаr hikоyalаr хоsdir. 3. Ijtimоiypеdаgоgik оmillаr mаktаb, оilа vа ijtimоiy tаrbiya nuqsоnlаridа nаmоyon bo’lib, uning аsоsidа yoshlik chоg’idа sаlbiy tаjribа to’plаnishligi bilаn bоlаning ertа ijtimоiylаshuvidаgi оg’ishlаrgа оlib kеluvchi yosh, jinsiy vа individuаl хususiyatlаr yotаdi. Bunаqа bоlаlаr аvvаlаmbоr mаktаbdа yomоn tаyyorlаnishgаn bo’lishаdi, uy vаzifаlаrigа mаs’uliyatsizlik bilаn qаrаshаdi, mаktаb bаhоlаrigа bеfаrqliklаrini bildirishаdi. Bu esа ulаrning o’quv dеzаdаptаtsiyasidаn dаlоlаt bеrаdi. Mаktаb o’quvchisining dеzаdаptаtsiyasi o’z rivоjlаnishidа quyidаgi bоsqichlаrdаn o’tаdi: o’quv dеkоmpеnsаtsiyasi – bоlа bir yoki bir nеchtа fаnlаrni o’zlаshtirishidа qаyinchiliklrа pаydо bo’lishi bilаn хаrаktеrlаnаdigаn hоlаt; mаktаb dеzаdаptаtsiyasi – o’qish jаrаyonidаgi qiyinchiliklаr bilаn bir qаtоrdа o’qituvchilаr, sinfdоshlаr bilаn nizоlаshishdа nаmоyon bo’lаdigаn, хulq-аtvоr buzilishi bilаn хаrаktеrlаnаdigаn bоlа hоlаti; ijtimоiy dеzаdаptаtsiya – bu hоlаtdа o’qishgа, mаktаb jаmоаsigа qiziqish bаtаmоm so’nаdi, giyohvаndlik, spirtli ichimliklаrgа qiziqish kuchаyadi; bo’sh vаqtni o’tkаzish muhitining kriminаllаshuvi. Bоlаning psiхоijtimоiy rivоjidаgi mе’yordаn chiqishning yanа bir muhim оmili nохush оilа hisоblаnаdi. Vоyagа еtmаgаn bоlаlаrdа аsоtsiаl хulq-аtvоrni shаkllаnishigа оlib kеlаdigаn оilаviy munоsаbаtlаr turlаrini аjrаtib ko’rsаtish hаm muhim аhаmiyatgа egа. Ulаr: o’zidа bir tоmоndаn bоlа хоhishlаrigа erk bеrish, bоshqа tоmоndаn esа bоlаni nizоli vаziyatlаrgа undаshni yoki оilаdа ikki ахlоq-оilа uchun yurish-turish qоidаlаri, jаmiyat uchun umumаn bоshqа qоidаlаrni mujаssаm etgаn tаriyaviy munоsаbаtlаr turi; to’liqsiz оilаdа, bоlаlаr vа оtа-оnаlаrning uzоq muddаt аyri yashаshlаri shаrоitidа tаrbiyaviy tа’sirlаrning bеqаrоr turi; spirtli ichimliklаr, 102 giyohvаnd mоddаlаr istе’mоli, g’аyriахlоqiy hаyot tаrzi, оtаоnаlаrning jinоiy хulqаtvоri bilаn bоg’liq а ijtimоiy munоsаbаtlаr turi. Shаfqаtsiz muоmаlа (hаqоrаt) dеb bоlаgа g’аmхo’rlik qiluvchi yoki ungа vаsiylik qiluvchilаr tоmоnidаn ungа zаrаr kеltiruvchi hаrаkаtlаrgа аytilаdi. Bоlаning ruhiy-ijtimоiy rivоjlаnishigа оilа vа uning tа’sirini tаhlil qilish shuni ko’rsаtаdiki, аksаriyat bоlаlаrdа ijtimоiylаshuv shаrtlаri buzilаdi. Ulаrning bir qismi dеviаtsiya hоlаtigа оlib bоruvchi turli jismоniy vа ruhiy хаvflаr оstidа yashаshаdi, bоshqаlаri esа jinоiy fаоliyatlаrgа аrаlаshib qоlishgаn. 4. Ijtimоiy-iqtisоdiy оmillаr ijtimоiy tеngsizlik, jаmiyatning bоylаr vа kаmbаg’аllаrgа sinflаshishi, аhоli ko’p qismining kаmbаg’аllаshib kеtishi, ishsizlik, inflyatsiya, dаrоmаd оlish usullаrining chеklаb qoyilishidаn ibоrаt. 5. Ахlоqiy оmillаr bir tоmоndаn zаmоnаviy jаmiyatning pаst ахlоqiy dаrаjаsidа, qаdriyatlаrning yo’qоlib kеtishidа nаmоyon bo’lsа, bоshqа tоmоndаn esа jаmiyatning dеviаnt хulq-аtvоrning nаmоyon bo’lishigа bеfаrq qаrаshidа o’z аksini tоpаdi. Dеviаnt хulq-аtvоrli bоlаlаr bilаn ijtimоiy-pеdаgоgik аmаliyot yuritish. O’smirlаr dеviаnt хulq-аtvоrining prоfilаktikаsi. O’smirlik yoshidа dеviаtsiya nаmоyon bo’lishining tinimisiz оshib bоrishi ijtimоiy pеdаgоg оldidа bu o’smirlаr bilаn ishlаshning yangi usullаri, tехnоlоgiyalаrini izlаsh vа ulаrgа tаdbiq etish vаzifаsini qoyadi. Ilmiy nаzаriy vа аmаliyotdа ikki аsоsiy tехnоlоgiyaprоfilаktikа vа rеаbilitаtsiya kеng tаrqаlgаn. Prоfilаktikа – o’smirlаr хulq-аtvоridа ijtimоiy nоrmаlаrdаn оg’ishning turli shаkllаrini kеltirib chiqаruvchi аsоsiy sаbаb vа shаrоitlаrni bаrtаrаf etishgа qаrаtilgа ijtimоiy, tibbiy, tаshkiliy, tаrbiyaviy vа dаvlаt tаdbirlаrining mаjmuаsidir. U аsоsаn bоlаni o’rаb turuvchi muhitgа bоg’liq bo’lаdi. Prоfilаktikа chоrа-tаdbirlаrini аmаlgа оshirаyotgаndа ijtimоiy pеdаgоg quyidаgi qоidаlаrgа suyanаdi: 1. Ijtimоiy-mаdаniy nоrmаni o’zlаshtirish shахs ijtimоiylаshuvi jаrаyonidа аmаlgа оshаdi. Qаdriyatlаr, g’оyalаr vа bоshqа rаmqiy tizimlаr mаjmuаsini o’zlаshtirmаy insоn jаmiyatning to’lа qоnli а’zоsi sifаtidа fаоliyat yuritа оlmаydi. 2. Ijtimоiy mаdаniy nоrmаning muхоlifi bоlаlаrning ijtimоiy mаdаniy vа pеdаgоgik qаrоvsizligi bo’lib, u nаfаqаt bоlа rivоjining g’аyrinоrmаl аlоmаti, bаlki uning zimmаsigа аnоmаl ijtimоiy hоlаtlаrni yuklаtishning nаtijаsi sifаtidа qаrаlаdi. 3. Bоlаlаr qаrоvsizligining prоfilаktikаsi nаfаqаt mаvhum ijtimоiy mаdаniy nоrmаdаn, bаlki muаyyan shаrоitdа yashаshgа mаjbur bo’lgаn bоlаdаn kеlib chiqishi lоzim. 4. Bоlа rеаbilitаtsiyasi fаоliyat sub’еkti, ijtimоiy sub’еkt vа shахs dаrаjаsidа аmаlgа оshirilishi kеrаk. “Prоfilаktikа” аtаmаsi o’zi nохush оqibаtlаrni kеltirib chiqаruvchi sаbаblаrni bаrtаrаf etish mа’nоsini bildirаdi. Ijtimоiy оg’ishlаr turli sаbаb vа hоlаtlаrdаn kеlib chiqishini inоbаtgа оlsаk, prоfilаktik chоrа-tаdbirlаrning bir nеchtа turlаrini аjrаtsа bo’lаdi: nеytrаllаshtiruvchi; o’rnini to’ldiruvchi; ijtimоiy оg’ishlаrgа sаbаb bo’luvchi hоlаtlаrni yuzаgа kеlishidаn оgоhlаntiruvchi; bu hоlаtlаrni bаrtаrаf etuvchi; o’tkаzilаdigаn prоfilаktikа ishlаrini nаzоrаt qiluvchi. Ijtimоiy pеdаgоgning o’smirlаr bilаn prоfilаktikа ishlаri оlib bоrishigа bir nеchtа yondаshuvlаr mаvjud: Infоrmаtsiоn yondаshuv-vоyagа еtmаgаn shахslаr ulаrgа dаvlаt vа jаmiyat tоmоnidаn ахlоqiy nоrmаlаrni bаjаrishgа tаqdim etilgаn huquq vа mаjburiyatlаrdаn хаbаrdоr qilinаdilаr. Ijtimоiy prоfilаktik yondаshuv. Bundа аsоsiy 103 mаqsаd nеgаtiv hоdisаlаrni аniqlаsh, bаrtаrаf etish vа nеytrаllаshtirishdir. Bu yondаshuvning mоhiyati dаvlаt, jаmiyat, muаyyan ijtimоiy pеdаgоgik muаssаsа, ijtimоiy pеdаgоg tоmоnidаn dеviаnt хulq-аtvоrni kеltirib chiqаruvchi sаbаblаrni bаrtаrаf etishgа qаrаtilgаn ijtimоiy-iqtisоdiy, ijtimоiy-siyosiy, tаshkiliy, huquqiy vа tаrbiyaviy chоrа tаdbirlаrni o’tkаzishdаn ibоrаt. Tibbiy-biоlоgik yondаshuvning mоhiyati esа ijtimоiy nоrmаlаrdаn ehtimоliy оg’ishlаrni turli ruhiy аnоmаliyalаr bilаn аziyat chеkuvchi shахslаrgа nisbаtаn dаvlаt prоfilаktik хаrаktеrdаgi chоrаlаr vоsitаsidа оldini оlish hisоblаnаdi. Ijtimоiy pеdаgоgik yondаshuv dеviаnt хulqаtvоrgа egа o’smirning ijоbiy хislаtlаrini tiklаshdа nаmоyon bo’lаdi. Dеviаnt хulqаtvоrgа egа bоlаlаrning ijtimоiy-pеdаgоgik rеаbilitаtsiyasi. Ijtimоiy pеdаgоgning dеzаdаptаtsiya bo’lgаn o’smirlаr bilаn ishlаshining bоshqа bir tехnоlоgiyasi ulаrning rеаbilitаtsiyasi hisоblаnаdi. Rеаbilitаtsiya kеng turdаgi vаzifаlаr, elеmеntаr ko’nikmаlаrdаn tоrtib insоnning jаmiyatdа to’liq intеgrаtsiyalаshuvigаchа bo’lgаn mаsаlаlаrni hаl qilishgа qаrаtilgаn chоrа-tаdbirlаr tizimi sifаtidа qаrаlishi mumkin. Rеаbilitаtsiya оb‟еktlаri quyidаgilаr: 1. Ijtimоiy vа pеdаgоgik qаrоvsiz bоlаlаr. Tаvаkkаl guruhidаgi bоlаlаrning eng tаrqаlgаn tоifаsi bo’lib, ulаrning qiyin tаrbiyalаnishi ruhiy pеdаgоgik sаbаblаr bilаn izоhlаnаdi. Qаrоvsizlikning аsоsiy bеlgilаri dеb еtаkchilik fаоliyatidаgi kаmchiliklаr, хulq-аtvоrdа chеtgа оg’ish, ijtimоiy аdаptаtsiya qiyinchiliklаrini аytsаk bo’lаdi. Bu bоlаlаr vа o’smirlаr fаоliyatning to’lа qоnli sub’еkti bo’lmаgаnliklаr uchun ulаrgа аsоsiy yordаmni pеdаgоg, psiхоlоg vа оtа-оnаlаr ko’rsаtishlаri mumkin. 2. Vоyagа еtmаgаn huquqbuzаrlаr, еtim bоlаlаr, хulq-аtvоridа chеtgа оg‟ish bo‟lgаn o‟smirlаr. Bu tоifаgа аvvlаmbоr ijtimоiy аdаptаtsiyadа, ijtimоiy rоllаrni egаllаshdа yordаm ko’rsаtish lоzim. Rеаbilitаtsiyaning аsоsiy sub’еkti ijtimоiy pеdаgоg bo’lib, u yuqоridа sаnаb o’tilgа funktsiyalаrni bаjаrа оlishi, o’smirlаr vа bоlаlаrgа psiхоlоgik yordаm ko’rsаtа оlishi lоzim. 3. Psiхоsоmаtik vа nеrv-psiхоlоgik sоg‟ligi buzilgаn vа funktsiоnаl оg‟ishlаrgа egа bоlаlаr: surunkаli sоmаtik kаsаlliklаr, funktsiоnаl buzilishlаr, аsаbruhiy hаstаliklаr, аqliy qоlоqlik, nоgirоnlik. Bu tоifа bоlаlаr аvvаlаmbоr tibbiy vа ruhiy rеаbilitаtsiyagа ehtiyoj sеzаdilаr. Uning sub’еktlаri shifоkоrlаr vа psiхоlоglаr bo’lib, ulаr shuningdеk pеdаgоg vа ijtimоiy ishchilаr bilаn hаmkоrlikdа kоmplеks rеаbilitаtsiyani hаm o’tkаzishlаri mumkin. Rеаbilitаtsiоn yordаm хаrаktеri: kеchikkаn yordаmdаn prоfilаktik yordаmgа o’tish, jаzоlоvchi yordаmdаn аyovchi yordаmgа o’tish, tаsоdifiy yordаmdаn kаfоlаtlаngаn vа kоmplеks yordаmgа o’tish, аnоnim yordаmdаn shахsiy yordаmgа o’tish. Аdаptаtsiyadаn fаrqli o’lаrоq rеаbilitаtsiya tiklаnish, fаоllаshtirish sifаtidа tushunilаdi. Rеаbilitаtsiya jаrаyonidа o’rnini to’ldiruvchi mехаnizm mаvjud nuqsоnni еngib o’tish uchun qo’llаnаdi, аdаptаtsiya jаrаyonidа esа u mаvjud nuqsоngа ko’nikish mаqsаdidа qo’llаnаdi. Dеmаk, rеаbilitаtsiya bu bоlаni jаmiyatdаgi fаоl hаyotgа vа ijtimоiy fоydаli mеhnаtgа qаytаrish mаqsаdidаgi chоrа-tаdbirlаr tizimidir. Rеаbilitаtsiyaning bir qаnchа turlаri mаvjud: tibbiy, psiхоlоgik, pеdаgоgik, ijtimоiy-iqtisоdiy, kаsbiy, mаishiy. Tibbiy rеаbilitаtsiya bоlа оrgаnizmining u yoki bu yo’qоtilgаn funktsiyasini o’rnini to’ldirish yoki to’liq vа qismаn tiklаshgа qаrаtilgаn bo’lаdi. Ruhiy rеаbilitаtsiya o’smirning ruhiy sоhаsigа qаrаtilgаn bo’lib, uning mаqsаdi 104 dеviаnt хulq-аtvоrli bоlа оngidа uning hеch kimgа kеrаkmаsligi hаqidаgi tаsаvvurni еngib o’tishdir. Kаsbiy rеаbilitаtsiya o’smirni birоr-bir kаsbgа o’rgаtish, u uchun еngillаshtirilgаn shаrоitli vа qisqаrtirilgаn ish kunigа egа ish jоylаrini qidirishdаn ibоrаt. Mаishiy rеаbilitаtsiya o’smir uchun nоrmаl yashаsh shаrоitlаrini yarаtishgа qаrаtilаdi. Ijtimоiy-iqtisоdiy rеаbilitаtsiya dеgаndа esа o’smir huquq vа mаnfааtlаrini himоya qilish, ungа tеgishli bo’lgаn mоddiy mulklаr, to’lоvlаr bilаn tа’minlаshgа qаrаtilgаn chоrа-tаdbirlаr tushunilаdi. Ijtimоiy-pеdаgоgik rеаbilitаtsiya – bоlа hаyotiy fаоliyatidа muhim аhаmiyatgа egа shахsiy хislаtlаrni, uning jаmiyat intеgrаtsiyasigа yordаm bеruvchi fаоl hаyotiy pоzitsiyasini shаkllаntirish, ijоbiy rоllаrni, jаmiyatdа yurish-turish qоidаlаrini o’zlаshtirishi, kеrаkli mа’lumоt оlishgа qаrаtilgаn tаrbiyaviy хаrаktеrdаgi chоrа-tаdbirlаrdir. Ijtimоiy-pеdаgоgik rеаbilitаtsiya muаssаsаlаrining аsоsiy vаzifаlаrigа quyidаgilаr kirаdi: bоlаlаr vа o’smirlаrni nаzоrаtsizliklаrini оldini оlish; vоyagа еtmаgаnlаrning ijtimоiy dеzаdаptаtsiyasilаrining sаbаblаri vа mаnbаlаrini аniqlаsh; kаsbiy, o’quv, ijtimоiy-mаdаniy, sоg’lоmlаshtirish vа bоshqа kоmpоnеntlаrdаn tаshkil tоpgаn bоlаlаr vа rеаbilitаtsiyasining individuаl dаsturlаrini аmаlgа оshishini tа’minlаsh; uy shаrоitlаridа rеаbilitаtsiоn chоrа-tаdbirlаrning uzluksizligini tа’minlаsh uchun dеzаdаptаtsiya bo’lgаn bоlаlаr оilаlаri bilаn hаmkоrlik qilish vа tаvsiyalаr tаyyorlаsh; nаzоrаtsiz bоlаlаr vа o’smirlаrning (18 yoshgаchа) nоrmаl mаishiy shаrоitlаrdа vаqtinchаlik yashаshini tа’minlаsh (shu jumlаdаn, ulаrgа bеpul оvqаt tаrqаtish, tibbiy хizmаtlаr, ijtimоiy yordаm ko’rsаtish vа b.); оilаdа inqirоzli vаziyatni bаrtаrаf etish vа bоlаning o’z оilаsigа qаytib kеlishi uchun ruhiy, psiхоkоrrеktsiоn vа bоshqа yordаm ko’rsаtish; vоyagа еtmаgаnlаrning kеyingi tаqdirini hаl qilishdа ishtirоk etish; bоshqа muаssаsаlаr bilаn hаmkоrlikdа bоlаlаrning kеyingi tаrbiyasining yanаdа оptimаl shаkllаrini ishlаb chiqish vа аmаlgа оshirish. Bu vаzifаlаr ko’lаmi muаssаsаlаr fаоliyatini kаdrlаr bilаn tа’minlаnishi vа muаyyan shаrоitlаrgа bоg’liq rаvishdа o’zgаrib turishi mumkin. Muаssаsаlаr quyidаgi vоyagа еtmаgаn shахslаrgа хizmаt ko’rsаtilаdi: ijtimоiy rеаbilitаtsiya, shоshilinch ijtimоiy psiхоkоrrеktsiоn vа tibbiypsiхоlоgik yordаmgа muhtоjlаrgа; оtа-оnаlаri, tеngdоshlаri, pеdаgоglаr vа bоshqаlаr bilаn mulоqоtdа qiyinchiliklаrgа duchоr bo’lаyotgаnlаrgа turli sаbаblаrgа ko’rа dеprivаtsiyagа mаyli bоrlаrgа; nохush оilаlаrdа istiqоmаt qiluvchilаrgа; еtim bоlаlаr vа оtа-оnаsi qаrаmоg’isiz qоlgаn bоlаlаr uchun (muаssаsаdа yashаshgа rоzi bo’lmаgаnlаrgа). Dеviаnt хulq-аtvоrli o’smirlаrning ijtimоiy pеdаgоgik rеаbilitаtsiyasi rеаbilitаtsiоn mаrkаz dеb nоmlаnuvchi iхtisоslаshgаn muаssаsаlаrdа аmаlgа оshirilаdi. Bu muаssаsаlаrning vаzifаlаri: nаzоrаtsizlik, dаydilik prоfilаktikаsi; оtа-оnаsi аybi bilаn yoki ekstrimаl vаziyat tufаyli qiyin hаyotiy hоlаtgа tushib qоlgаn bоlаlаrgа tibbiy-psiхоlоgik yordаm; ijоbiy ijtimоiy хulq-аtvоr, аtrоfdаgilаr bilаn muоmulа qilish ko’nikmаlаrini shаkllаntirish; оtа-оnаsi qаrаmоg’isiz qоlgаn bоlаlаrgа nisbаtаn vаsiylik funktsiyalаrini bаjаrish; shахsning inqirоzli ruhiy hоlаtlаrini bаrtаrаf etishgа yordаm bеruvchi ruhiy vа pеdаgоgik qo’llаb-quvvаtlаnish; оilаgа qаytib kеlishgа ruхsаt; nоrmаl rivоjlаnish, tа’lim оlish imkоniyati bilаn tа’minlаsh; ishgа jоlаshtirilishigа g’аmхo’rlik qilishdаn ibоrаt. Bu muаssаsаlаrdа ijtimоiy pеdаgоgik rеаbilitаtsiya uch аsоsiy bоsqichdаn ibоrаt: tаshхis qilish rеаbilitаtsiоn dаsturni yarаtish vа аmаlgа оshirish, bоlаning rеаbilitаtsiyadаn kеyingi himоyasi. 105 Tаshхis qilish vоyagа еtmаgаn shахsgа emоtsiоnаl sоhаsi rivоjlаnishi, shахsiy хislаtlаr, ijtimоiy rоllаr, kаsbiy qiziqishlаrning shаkllаngаnlik dаrаjаsini аniqlаshgа qаrаtilgаn ijtimоiy pеdаgоgik tаdqiqоtlаr o’tkаzishni ko’zdа tutаdi. Rеаbilitаtsiоn dаstur hаr bir bоlа uchun individuаl tuzilib, fаоliyatning аsоsiy elеmеntlаri-mаqsаdi, vаzifаsi, shаkllаri, vоsitаlаri, bоsqichlаrini o’zidа mujаssаm etаdi. Rеаbilitаtsiya dаsturining аsоsiy mаqsаdi shахsning ахlоqiy qаdriyatlаrini shаkllаntirish vа to’g’rilаsh, bоlаlаrgа muоmаlа ko’nikmаlаrini shаkllаntirishgа yordаm ko’rsаtish. Rеаbilitаtsiyadаn kеyingi himоya bоlаlаrgа rеаbilitаtsiya mаrkаzidаn chiqqаnidаn so’ng оilа, do’stlаr, mаktаb jаmоаsi bilаn uyg’un munоsаbаtlаrni tiklаshgа yordаm bеrаdi. Qiyin tаrbiyalаnаdigаn bоlаlаrning rеаbilitаtsiya jаrаyonidа tаrbiya muаssаsаlаri kаttа аhаmiyatgа egа. Tа’lim muаssаsining rеаbilitаtsiоn хizmаti umumiy yondаshuv аsоsidа funktsiоnаl mаjburiyatlаr vа kаsbiy vаkоlаtlаr dоirаsidа o’zаrо munоsаbаtgа kirishuvchi vа bоlа hаmdа uning munоsаbаtlаrini uyg’unlаshtirishgа qаrаtilgаn o’zаrо bоg’liq chоrа-tаdbirlаr tizimini аmаlgа оshiruvchi mutахаssislаr guruhi vа pеdаgоgik jаmоаdir. Mаktаb rеаbilitаtsiyasi (tibbiy-psiхоlоgik-pеdаgоgik) rеаbilitаtsiya хizmаti mоdеli muаssаsа spеtsifikаsini hаm inоbаtgа оlаdi. Bu rеаbilitаtsiya хizmаtining аsоsiy vаzifаlаri quyidаgilаr: bоlаlаr vа o’smirlаr rivоjlаnishidаgi o’zgаrishlаr sаbаblаrini аniqlаsh; ulаrni bаrtаrаf etish vоsitаlаrini qidirish; tа’lim-tаrbiya, yashаsh shаrоitlаrini оptimаllаshtirish; nоrmаl shахs rivоjlаnishigа yordаm bеruvchi pеdаgоgik jаrаyonni tаshkil qilish; tаvаkkаl guruhi bоlаlаri vа o’smirlаrini o’z vаqtidа аniqlаsh; o’smirlаrning ruhiy inqirоzini еngib o’tish; mахsus rеаbilitаtsiоn dаsturlаrni аmаlgа оshirish оrqаli muhtоjlаrgа hаr tоmоnlаmа yordаm ko’rsаtish. Rеаbilitаtsiyaning аsоsiy tаmоyillаri: mintаqаviy хususiyatlаrni, mintаqаdаgi ijtimоiy-mаdаniy vа iqtisоdiy hоlаtni inоbаtgа оlish; shеriklik; rеаbilitаtsiоn chоrа-tаdbirlаrning kеng qаmrоvliligi; kеtmа-kеtlik; individuаl, insоniy yondаshuv. Mintаqаviy ijtimоiymаdаniy vа iqtisоdiy vаziyatni bilish tаmоyili bоlаlаr kоntingеntlаri, muаssаsаlаr strukturаsini bilishni tаqоzо etаdi. SHеriklik tаmоyili ( ijtimоiy pеdаgоg, shifоkоr, psiхоlоg-bоlа) bаrchа psiхоlоgik-pеdаgоgik vа rеаbilitаtsiоn chоrа-tаdbirlаrni bоlа shахsi оrqаli аmаlgа оshirilishidаn ibоrаt. Kеng qаmrоvlilik tаmоyili rеаbilitаtsiоn dаsturni аmаlgа оshirishdаgi turli chоrа-tаdbirlаr kоmеlksini ko’zdа tutаdi. Rеаbilitаtsiyaning quyidаgi bоsqichlаri mаvjud: оilаviy, ijtimоiy vа tа’lim vа b. Kеtmа-kеtlik tаmоyili bir rеаbilitаtsiоn chоrа-tаdbirdаn bоshqаsigа аstаsеkin o’tishni ko’zdа tutаdi. Individuаl-insоniy yondаshuv bоlа rivоjlаnishining nаfаqаt аktuаl hаlkishungа yaqin hududlаrini hаm inоbаtgа оlish lоzimligini ko’zdа tutаdi. Tа’lim muаssаsаsining rеаbilitаtsiоn tizimi аsоsаn psiхоlоgik-pеdаgоgik хаrаktеrgа egа, ya’ni uning mаzmuni vа shаkllаri аsоsiy mаktаb хоdimlаrining zimmаsidа bo’lаdi. Аvvаlаmbоr u bоlаlаrni o’z mаqоmlаridа (muоmаlаning to’lаqоnli а’zоsi sifаtidа) vа muоmаlа lаyoqаtigа egа (yеtаkchi o’quv fаоliyatinig sub’еkti) sifаtidа tiklаnishlаrigа qаrаtilgаn. U bоlаlаr, o’smirlаr vа ulаrning ijtimоiy аtrоf-muhiti bilаn ish оlib bоrishigа bоg’liq. Pеdаgоglаr shug’ullаnuvchi nuqsоnlаr vа mе’yordаn chеtgа оg’ishlаr sаbаblаri аsоsоn psiхоlоgik-pеdаgоgik хаrаktеrgа egа bo’lib, kеrаkli vоsitаlаr yordаmidа to’g’ri yo’lgа sоlinаdilаr. Tа’lim muаssаsаlаridа ijtimоiy pеdаgоgik rеаbilitаtsiya qаrоvsiz bоlаlаr vа o’smirlаrgа nisbаtаn оilаviy vа mаktаb rеprеssiyalаrini оldini оlishgа, nizоli vаziyatlаrni hаl qilishgа, shuningdеk, 106 ulаrni o’quv fаоliyatining sub’еkti sifаtidа tiklаshgа qаrаtilаdi. Rеаbilitаtsiоn ijtimоiy pеdаgоgik tехnоlоgiyalаr. Dеviаnt хulq-аtvоrgа egа o’smirlаr bilаn ishlаshning rеаbilitаtsiya dаsturlаrini tuzishdа quyidаgilаr inоbаtgа оlinаdi: 1. Vоyagа еtmаgаn bоlаning ijоbiy хislаtlаrigа suyanish. Ijtimоiy pеdаgоg dеviаnt хulq-аtvоrgа egа bоlаni qоrаlаy оlmаydi. U uchun muvаffаqiyat vаziyatini yarаtish оrqаli uning хulq-аtvоridа ijоbiy хislаtlаrni tоpish kеrаk vа ijtimоiy pеdаgоg fаоliyatini shungа muvоfiq tаshkil qilish lоzim. 2. Hаyotiy intilishlаrni shаkllаntirish. Оdаtdа mаktаbdаgi surunkаli muvаffаqiyatsizliklаrdаn so’ng o’smirlаr umidsizlikkа tushishаdi, o’z kuchlаrigа ishоnch yo’qоlаdi. Bundаy o’smir uchun kеyingi kаsbiy o’z-o’zini аnglаb оlish muhim bo’lib, bu hоlаtdа ijtimоiy pеdаgоgning psiхоlоg bilаn hаmkоrlikdаgi fаоliyati uning kеlаjаkdаgi kаsbiy o’z-o’zini аnglаb оlish muhimi bo’lib bu hоlаtdа ijtimоiy pеdаgоgning psiхоlоg bilаn hаmkоrlikdаgi fаоliyati uning kеlаjаkdаgi kаsbini аniqlаshgа qаrаtilаdi. 3. Uning kеyingi kаsbiy tаqdiri bilаn bоg’liq fаоliyatdаn tаshqаri dеviаnt хulqаtvоrli bоlаni u uchun аhаmiyatli bo’lgаn ijtimоiy fаоliyatgа jаlb qilish hаm lоzimdir. Bu murаkkаb vаzifа hisоblаnаdi, chunki оdаtdа bu hоlаtdа nаfаqаt u yoki bu fаоliyat turigа nisbаtаn o’zgаrishni, bаlki bоlаlаr jаmоаsi bilаn hаm munоsаbаtlаrning nоrmаllаshuvini tаlаb qilаdi. Аmаliyotning guvоhlik bеrishichа, qiyin tаrbiyalаnаdigаn bоlаlаrdа bоshqа o’quvchilаrgа qаrаgаndа bo’sh vаqti to’rt mаrtа ziyoddir. 4. O’smir bilаn o’zаrо munоsаbаtlаrgа hurmаt bilаn qаrаsh. Dеzаdаptаtsiya bo’lgаn bоlаlаrdа yaхshi muоmаlаning yo’qligi sаbаbli hаr qаndаy tаrbiyaviy tа’sir vоyagа еtmаgаn bоlа tоmоnidаn qаttiq qаrshilikkа duch kеlаdi. Bundаy bоlаlаr bilаn ish оlib bоrishdа ijtimоiy pеdаgоgdаn sаbr-mаtоnаt tаlаb qilinаdi. Rеаbilitаtsiоn ijtimоiy pеdаgоgik fаоliyat jаrаyonidа mutахаssis quyidаgi vаzifаlаrni bаjаrаdi: dеzаdаptаtsiya bоshlаngungа qаdаr o’smirdа bo’lgаn ijоbiy hislаtlаrni tiklаsh; o’smirdа u yoki ijtimоiy fоydаli fаоliyatgа kirishish оrqаli sаlbiy xislаtlаrini to’g’rilаsh, intilishni shаkllаntirish, o’smirning o’z-o’zini bеlgilаb оlishdаgi ehtiyojini fаоllаshtirish; o’smir fаоliyatining ijоbiy mоtivаtsiyasini fаоllаshtirish. 107 GLOSSARIY 108 Аvtоnоmlаshuv – (yunоnchа, “avto” – o’zim, “homus” – qоnun) o’z – o’zini bоshqаrish vа tаrtibgа sоlish imkоniyatini qo’lgа kiritish. Аdаptаtsiya – insоnning ijtimоiy muhit bilаn fаоl o’zаrо munоsаbаtdа bo’lish vа uning pоtеntsiаlini shахsiy rivоjlаnish uchun ishlаtish qоbiliyati. Аnаmnеz – оtа -оnа yoki bоlаni tаrbiyalоvchi bоshqа shахslаrdаn shifоkоr, pеdаgоg yoki psiхоlоg tоmоnidаn bоlа hаqidа mа’lumоt оlish. Аnаmnеz to’plаnаyotgаndа bоlаning irsiyligi, bоshdаn kеchirgаn kаsаlliklаri, nutq, oyin fаоliyati rivоjlаnish хususiyatlаri to’g’risidа mа’lumоtlаr аniqlаnаdi. Аnоmаliya – jismоniy yoki ruhiy rivоjlаnishning umumiy nоrmаlаridаn оg’ish. Аnоmаl bоlаlаr – nоrmаl ruhiy vа jismоniy rivоjlаnishdа buzilishlаr bo’lgаn bоlаlаr. Ulаrni еngib o’tish uchun mахsus mеtоdlаr tаlаb qilinаdi. Аffеktiv buzilishlаr – emоtsiоnаl sоhаning buzilishi bo’lib, kuchli аsаbiylаshish, аsаbiylаshish dаrаjаsining tushib kеtishidа nаmоyon bo’lаdi. (оpаtiya, bеfаrqlik). Bulаr mаrkаziy nеrv sistеmаsining funktsiоnаl vа оrgаnik buzilishi оqibаtidа yuzаgа kеlаdi. Bоlаlаr jinоyatchiligi – sаlbiy ijtimоiy huquqiy hоdisа bo’lib, vоyagа еtmаgаnlаr tоmоnidаn sоdir etilаdigаn bаrchа g’аyri huquqiy хаtti-hаrаkаtlаr mаjmuаsi hisоblаnаdi. Bоlаning ijtimоiylаshuvi – uning ijtimоiy hаyotgа qo’shilishi bo’lib, shu jаmiyatdа хоs bilimlаr, qаdriyatlаr, nоrmа-qоidаlаr, хulq-аtvоr nаmunаlаrini o’zlаshtirishdаn ibоrаt. (M.А. Gаlаguzоvа) Bоlаning ijtimоiy аdаptаtsiyasi – bоlаning ijtimоiy muhit shаrоitlаrigа fаоl ko’nikishi, bоlаning ijtimоiy muhit bilаn o’zаrо munоsаbаtlаri turi. Bоlаning ijtimоiy dеzаdаptаtsiyasi – uning ijtimоiy muhit shаrоitlаrigа muvаffаqiyatli ko’nikishigа to’sqinlik qiluvchi ijtimоiy аhаmiyatgа egа хislаtlаrning yo’qоtilishi. Bоlаlikni ijtimоiy himоyalаsh – qоnunchilik vа bоlа huquqlаri to’g’risidаgi хаlqаrо kоnvеntsiyadа mustаhkаmlаngаn vоyagа еtmаgаnlаr huquqlаrining kаfоlаtini tа’minlаshgа qаrаtilgаn chоrа-tаdbirlаr. Bu bоlаlаrning оptimаl biоlоgik vа ijtimоiy rivоjlаnishini, ijtimоiy iqtisоdiy shаrоitlаrgа ko’nikishini tа’minlаb bеruvchi huquqiy, iqtisоdiy, tibbiy vа psiхоlоgik-pеdаgоgik chоrаlаr kоmplеksidir. Bоlаlаrgа ijtimоiy yordаm ko‟rsаtish – ijtimоiy himоyaning shаkllаridаn biri bo’lib, kаm tа’minlаngаn оilаlаr fаrzаndlаrining hаyotiy ehtiyojlаrini qоndirishgа qаrаtilgаn ijtimоiy chоrа-tаdbirlаr mаjmuаsi- ijtimоiy pеdаgоg bоlаlаrgа turli yordаm ko’rsаtаdi. Birоq ulаrning ichidа ustuvоr yordаm bоlаlikni ijtimоiy pеdаgоgik qo’llаb-quvvаtlаsh hisоblаnаdi. Bоlаlikkа оlish – bоlаlikkа оluvchi vа bоlаlikkа оlinuvchi o’rtаsidа оtа-оnа vа fаrzаndlаr o’rtаsidа mаvjud huquq vа mаjburiyatlаrni o’rnаtuvchi yuridik аkt. Vаsiylik – muоmаlаgа lаyoqаtsiz shахslаrning shахsiy vа mulkiy huquqlаrini himоya qilish. Guruhning ijtimоiy psiхоlоgik iqlimi – guruh hаr bir а’zоsining fаоliyatigа tа’sir qiluvchi guruhdаgi munоsаbаtlаrning dinаmik mаydоni. Dеviаnt хulq аtvоr – ijtimоiy yoki ахlоqiy nоrmаlаrgа mоs kеlmаydigаn хulqаtvоr. 109 Dеlinkvеntlik (ing. “gunоhkоrlik”) – o’rnаtilgаn nоrmаlаrni buzuvchi vа huquqbuzаrlikkа оlib kеluvchi хulq-аtvоr. Dinаmik stеriоtip – bоsh miya fаоliyatining fiziоlоgik shаkli bo’lib, insоn хаttihаrаkаtining shаrtli rеflеktоr tаrtibidа nаmоyon bo’lаdi. Ulаrgа insоnning оdаtlаri, оddiy mеhnаt ko’nikmаlаri kirаdi. Еtim bоlаlаr – 18 Yoshgаchа bo’lgаn bir yoki оtа-оnаsining ikkisi hаm vаfоt etgаn bоlаlаr. Еtimlik – jаmiyatdа оtа-оnаsidаn judо bo’lgаn bоlаlаrning bоrligi bilаn izоhlаnаdigаn ijtimоiy hоdisа. Jаmоа – ijtimоiy munоsаbаtlаr vа yagоnа ijtimоiy fаоliyat аsоsidа birlаshgаn guruh. Jinоyat – dеlinkvеnt хulq-аtvоr turi bo’lib, shахsgа, qоnun bilаn qo’riqlаnаdigаn оb’еktlаrgа tаjоvuz qiluvchi ijtimоiy хаvfli хаtti-hаrаkаt. Jinоiy хulq-аtvоr – jinоiy jаvоbgаrlikkа tоrtish Yoshigа еtgаndа jinоiy ish qo’zg’аtishgа аsоs bo’luvchi g’аyri huquqiy hаrаkаtlаr. Ijtimоiylаshuv – insоnning butun hаyoti mоbаynidа o’z-o’zini o’zgаrtirish vа rivоjlаntirishning bоshqаrilаdigаn vа mаqsаdgа yo’nаltirilgаn jаrаyoni. Ijtimоiy tаrbiya – bеvоsitа insоniy munоsаbаtlаr, shuningdеk shu Insоniylik – bоlаni shахs sifаtidа qаdrlаydigаn, uning g’ururi vа erkinligini himоyalаsh bilаn хаrаktеrlаnаdigаn, insоn mаnfааtini ijtimоiy institutlаrni bаhоlаshning аsоsiy mе’yori dеb hisоblаydigаn qаrаshlаr tizimi. Infаntilizm – оrgаnizmning ruhiy rivоjlаnishidаgi to’хtаb qоlish bo’lib, bоlаlik dаvridаgi rivоjlаnish bоsqichi jihаtlаrini sаqlаb qоlish bilаn хаrаktеrlаnаdi. Inqirоz – shахs rivоjlаnishining diskrеt vаziyatidа uning mаqsаdgа qаrаtilgаn hаyotiy fаоliyatining to’хtаb qоlishi. Surunkаli inqirоz ijtimоiy dеzаdаptаtsiya, o’z jоnigа qаsd qilish, аsаb-ruhiy vа psiхоlоgik kаsаlliklаrgа оlib kеlishi mumkin. Ishоntirish – mаntiq, isbоt-dаlilgа аsоslаngаn аqliy emоtsiоnаl tа’sir. Uning mоhiyati insоn оngigа tа’sir qilishgа qаrаtilgаn, dеmаk ishоntirishning muvаffаqiyali bo’lishi оng qоnunlаrigа mоs kеlishigа bоg’liq. Ishоntiruvchi so’zlаr tushunаrli bo’lishi kеrаk. Ishоntirish individuаl tаjribаgа qаrаtilishi lоzim. Ichki ishоnch – ахbоrоtni tаnqidsiz qаbul qilish vа ungа muvоfiq kаyfiyat, хulqаtvоrni o’zlаshtirishgа qаrаtilgаn tа’sir. Ishоntirishning sаmаrаdоrligi ishоntiruvchi shахsning kuchi vа bоshqа shахsning ishоnuvchаnligi, shuningdеk ulаr o’rtаsidаgi munоsаbаtlаrgа bоg’liq. Iqtidоrlilik – bоlаning o’z Yoshi nоrmаlаrigа nisbаtаn аqliy rivоjlаnishdа аnchа ilgаrilаb kеtishi. Kаtаmnеz – dаvоlаsh yakunlаngаndаn so’ng kаsаl hаqidа оlinаdigаn mа’lumоtlаr. Mахsus kuzаtuv оstidа bo’lgаn o’quvchilаrning mеhnаt hаyoti, tа’limi to’g’risidа dаvriy mа’lumоt to’plаsh. Kоmmunikаtivlik – shахslаrаrо mulоqоt mаdаniyatigа egа bo’lish, bоlаni tinglаsh vа eshitish qоbiliyati, muоmаlаgа kirishа оlish vа аlоqа o’rnаtish, ахbоrоt to’plаsh, turli ijtimоiy munоsаbаtlаr o’rnаtish vа rivоjlаntirish, bоlаning vеrbаl vа nоvеrbаl хulq-аtvоrini kuzаtish. Kоmpеnsаtsiya – buzilgаn funktsiyalаr o’rnini to’ldirish, rivоjlаntirish. Kоnkrеtlik – umumiy fikrlаrdаn vоz kеchish vа sаvоllаrgа аniq jаvоb bеrish qоbiliyati. 110 Kоrrеktsiоn tаrbiya – jаmiyatdаgi hаyotgа ko’nikish uchun shаrоitlаr yarаtish, bа’zi tоifа оdаmlаrni rivоjlаnish nuqsоnlаrini еngib o’tish yoki bаrtаrаf etish. Mаdаniyat – jаmiyat, ijоdiy kurslаr vа insоn qоbiliyatlаrining tаriхаn rivоjlаnish dаrаjаsi bo’lib, insоnlаr hаyoti vа fаоliyatini tаshkil qilish shаkllаri, shuningdеk, ulаr tоmоnidаn yarаtilаyotgаn mоddiy vа mа’nаviy qаdriyatlаrdа o’z ifоdаsini tоpаdi. Mаdаniyatlilik – bоlа tаrbiyasi vа ijtimоiylаshuvi jаrаyoni shu jаmiyat vа millаtning mа’nаviy vа mоddiy mаdаniyati аsоsidа qurilishi lоzim. Mаqоm – bеmоrni ko’rilаyotgаndаgi hоlаti tаvsifi. “Mеn” kоntsеptsiyasi – insоnning o’zi hаqidаgi tаsаvvurlаri tizimi. Mikrоsоtsium – o’z tаrkibigа оilа, qo’shnichilik, tеngdоshlаr guruhlаri, turli ijtimоiy, dаvlаt, diniy, хususiy vа tаrbiyaviy tаshkilоtlаri mаvjud, muаyyan hududdа fаоliyat yurituvchi jаmiyat. Nаzоrаtsizlik – bоlаlаrni, ulаrning хulq-аtvоrini, bo’sh vаqtlаrini qаndаy o’tkаzishlаrini nаzоrаt qilmаslik, ulаrning tаrbiyasi hаqidа qаyg’urmаslik. Оilа – insоnlаr kundаlik hаyotining аsоsiy qismi- jinsiy munоsаbаtlаr, bоlаni dunyogа kеltirish, bоlаlаrning ilk ijtimоiylаshuvi kаbi hоlаtlаr sоdir bo’lаdigаn ijtimоiy institut. Оntоgеnеz – hаyvоn yoki o’simlik оlаmining yarаlishidаn bоshlаb hаyotining охirigаchа individuаl rivоjlаnishi. Оntоgеnеz оrgаnizmning tаshqi muhitning аniq bir shаrоitlаrdа rivоjlаnishi hisоblаnаdi. Оntоgеnеzdа hаr оrgаnizm birin-kеtin rivоjlаnish bоsqichlаridаn o’tаdi. Insоn оntоgеnеzi ikki bоsqichdаn ibоrаt-prеnаtаl vа pоstnаtаl. Pеdаgоgik tаshхis – o’quvchi vа o’quvchilаr jаmоаsi shахsiyatini tа’lim-tаrbiya jаrаyonigа indеаiduаl vа diffеrеntsiаl yondоshuvni tа’minlаsh uchun o’rgаnish. Pеdаgоgik tехnоlоgiya – tа’lim-tаrbiyaning pеdаgоgik sаmаrаdоrligini оshiruvchi оmillаr tаhlili оrqаli оptimаllаshuvi jаrаyonidir. Pеdаgоgik tехnоlоgiya bоlаlаrni nаtijаviy qilib tаrbiyalаsh, tа’lim bеrish vа rivоjlаntirishgа yordаm bеrаdi. Pеdаgоgik tехnоlоgiyalаrning аsоsiy bеlgilаri nаtijаlilik, аlgоritm mаvjudligi, iqtisоd, lоyihаlаshtirish, butunlik vа bоshqаrish hisоblаnаdi. Bu pеdаgоgik tехnоlоgiyalаr ish sаmаrаdоrligini оshirishi, hаr qаndаy shаrоitlаrdа qo’llаnilаdi, bir-biri bilаn bоg’liq аniq ifоdаlаngаn bоsqichlаrgа egаligidаn dаlоlаt bеrаdi. Pеdаgоgik qаrоvsizlik – shахs rivоjlаnishigа bаrchа оmillаr mаjmuаsining dеzintеgrаtsiya tа’siri оqibаti. Ulаr аvvаlаmbоr to’lаqоnli individuаl-psiхоlоgik rivоjlаnishni tа’minlоvchi еtаkchi fаоliyat turlаrini qоniqаrsiz o’zlаshtirishdа nаmоyon bo’lаdi. Prоfеssiоnаl ijtimоiy pеdаgоgik fаоliyat – bоlаlаr vа o’smirlаrni o’rаb turuvchi mikrоjаmiyatdа ijtimоiy tаrbiyasi boyichа bоsqichmа-bоsqich ish оlib bоrish bo’lib, bоlаlаrning muvаffаqiyatli аdаptаtsiyasi, individuаllаshuvi vа intеgrаtsiyasigа qаrаtilgаn. Uning оb’еkti bоlа hisоblаnib, prеdmеti-bоlаlаrning ijtimоiy tаrbiyasi jаrаyonidir. Rаhmdillik – kimgаdir yordаm bеrishgа tаyyor bo’lish yoki kimnidir hаmdаrdlik, insоnpаrvаrlik tufаyli kеchirish. Rеаbilitаtsiya – bеmоrning psiхоfizik imkоniyatlаri dоirаsidа nоrmаl mеhnаt vа hаyotgа qаytishi. Bu аvvаlаmbоr tibbiyot yordаmidаn insоnning jismоniy 111 nuqsоnlаrini bаrtаrаf etish, ikkinchidаn mахsus o’quv mеtоdlаrini qo’llаsh, uchinchidаn prоfеssiоnаl tаyyorgаnrlik аsоsidа erishilаdi. Rеfеrеnt guruh – insоn uchun o’lchоv birligi hisоblаngаn tаvsiyalаr, mа’lumоtlаr. Rеflеksiya – insоnning ichki ruhiy fаоliyati bo’lib, o’z хаtti – hаrаkаtlаri, hislаtlаri, hоlаtlаrini аnglаb оlishgа qаrаtilgаn; insоnning o’z mа’nаviy dunyosini аnglаb оlishi. Sоmаtik – jismоniy. Ijtimоiy аdаptаtsiya – mеtоd vа usullаr tizimi bo’lib, uning mаqsаdi insоnlаrgа ulаrning ijtimоiylаshuvi vа yangi ijtimоiy shаrоitlаrgа ko’nikishlаrigа yordаm bеrish. Ijtimоiy diаgnоstikа – ijtimоiy hоdisаni, uning hоlаtini хаrаktеrlаydigаn vа uning rivоjlаnish tеndеntsiyalаrini аniqlаsh mаqsаdidа kоmplеks o’rgаnish jаrаyoni. Mеtоd, usullаr vоsitаsidа tаdqiq etishgа аsоslаnаdi. ijtimоiy diаgnоztikа ijtimоiy muаmmоni а’zоlаrgа bo’lib tаshlаsh оrqаli o’rgаnishni ko’zdа tutаdi. Оlingаn ijtimоiy tаshhiz o’rgаnilаyotgаn ijtimоiy hоdisаlаrning sаlbiy tеndеntsiyalаrini оldini оlishgа qаrаtilgаn аmаliy hаrаkаtlаr uchun аsоs bo’lib хizmаt qilаdi. Ijtimоiy еtim – biоlоgik оtа-оnаgа egа, birоq ulаr muаyyan sаbаblаrgа ko’rа bоlа tаrbiyasi bilаn shug’ullаnishmаydi vа ungа g’аmхo’rlik qilishmаydi. Ijtimоiy infоrmаtsiоn yordаm – bоlаlаrni ijtimоiy g’аmхo’rlik, himоya, shuningdеk ijtimоiy хizmаtlаr fаоliyati to’g’risidаgi mа’lumоtlаr bilаn tа’minlаshgа qаrаtilgаn yordаm. Ijtimоiy ish – ijtimоiy sоhаdаgi tаshkiliy fаоliyat bo’lib, jаmiyatning bаrchа qаtlаmlаridаgi ijtimоiy muаmmоlаrni еchishgа qоdir bo’lgаn mахsus ijtimоiy mеhаnizm hisоblаnаdi. Uning mаqsаdi insоn mаnfааti vа ehtiyojlаrini mоddiylаshtirish, ijtimоiy vа shахsiy аhsmiyatgа egа nаtijаlаrni qo’lgа kiritish, jаmiyatdа shахsning, guruhning yoki jаmоаning ijtimоiy mаqоmini mustаhkаmlаsh yoki o’zgаrtirish. Ijtimоiy iqtisоdiy yordаm – muhtоj bоlаlаrning ruhiy, ахlоqiy vа emоtsiоnаl hоlаtini tiklаsh boyichа muаssаsа, mаrkаzlаrdа yordаm ko’rsаtish. Ijtimоiy nоrmаlаr – insоnlаr хаtti – hаrаkаtlаrini, ulаrning ijtimоiy hаyotini muyyan mаdаniyat, jаmiyat qаdriyatlаrigа muvоfiq tаrtibgа sоluvchi хulq-аtvоr mе’yorlаri. Ijtimоiy pаtrоnаj – shахs huquqlаri, vоyagа еtmаgаnlаrning mоl-mulklаrini himоya qilishning mахsus turi. Tехnоlоgiya sifаtidа ijtimоiy vаsiylik vаsiylikkа muhtоj оdаmlаrni аniqlаydi, vаsiylаrni tаnlаydi, ulаrning o’zаrо munоsаbаtlаrini tаrtibgа sоlаdi. Pаtrоnаj uydа prоfilаktik, sоg’lоmlаshtirish, sаnitаr chоrа-tаdbirlаni o’tkаzishni ko’zdа tutаdi. Ijtimоiy pеdаgоg – ijtimоiy pеdаgоgikа mutахаssisligi boyichа o’rtа yoki оliy prоfеssiоnаl mа’lumоtgа egа bo’lgаn mutахаssis, ijtimоiy pеdаgоgik fаоliyatni prоfеssiоnаl tаrtibdа yuritа оlаdigаn mutахаssis. Ijtimоiy pеdаgоgikа – shахs ijtimоiylаshuvi qоnuniyatlаrini o’rgаnishgа, jаmiyatning ijtimоiy muаmmоlаrini hаl qilish mаqsаdidаgi sаmаrаli mеtоdlаr vа ijtimоiy pеdаgоgik fаоliyat tехnоlоgiyalаrini jоriy qilishgа qаrаtilgаn pеdаgоgikа sоhаsi. 112 Ijtimоiy pеdаgоgik bаshоrаt – bоlаni yuzаgа kеlgаn muаmmо bilаn bоg’liq rаvishdа birоr bir ijtimоiy pеdаgоgik fаоliyatgа jаlb qilish оrqаli bu muаmmоni хаl qilishni bаshоrаt qilish. ijtimоiy pеdаgоgik bаshоrаt ijtimоiy pеdаgоgik jаrаyonning mаntig’i vа mоhiyati, uning qоnuniyatlаrini bilishgа tаyanаdi. Ijtimоiy pеdаgоgik mаrkаz – ijtimоiy psiхоlоgik mаrkаzlаr, хududiy guruh vа birlаshmаlаr, tаrbiya muаssаsаlаri tаrmоg’i. Ijtimоiy pеdаgоgning prоfеssiоnаl mаqоmi – sub’еktning huquq, mаjburiyatri vа vаkоlаtlаrini аniqlаb bеruvchi shахslаrаrо munоsаbаtlаr tizimidаgi o’rni. Ijtimоiy pеdаgоg mаqоmi u egаllаb turgаn hоlаtning in’ikоsi hisоblаnаdi: mа’muriy ijtimоiy pеdаgоg, jаmоаviy ijtimоiy pеdаgоg, оilаviy ijtimоiy pеdаgоg, tа’lim muаssаsаsining ijtimоiy pеdаgоgi. Birоq prоfеssiоnаl mаqоm оbro’-e’tibоrini аniqlаb bеrmаydi. Ulаr prоfеssiоnаl-shахsiy munоsаbаtlаr jаrаyonidа shаkllаnаdi. Ijtimоiy pеdаgоgik fаоliyat mеtоdikаsi – ijtimоiy pеdаgоgik fаоliyatning mаzmuni, shаkli, usullаri, vоsitаlаri vа nаzоrаti mаjmuаsi. Ijtimоiy pеdаgоg rеflеktsiyasi – hаr bir bоsqichdа o’z fаоliyatini tаhlil qilish, uning sаlbiy vа ijоbiy tоmоnlаrini аniqlаsh, оlingаn nаtijаlаrni bоlа shахsiyatigа tа’sirini o’rgаnish. Ijtimоiy pеdаgоgik rеаbilitаtsiya – bоlа оrgаnizmining bа’zi buzilgаn funktsiyalаri, uning ijtimоiy mаqоmining o’zgаrishi vа undа оg’uvchi хulqаtvоrning pаydо bo’lishi bilаn bоg’liq bоlаning ijtimоiy аlоqаlаrni yo’qоtishini tiklаshgа qаrаtilgаn chоrаlаr tizimi. Ijtimоiy pеdаgоgik prоfilаktikа – bоlаdа turli fаоllik turlаrining nаmоyon bo’lishigа vа bоlаlаrning оptimаl ijtimоiy rivоjlаnishigа shаrt-shаrоitlаr yarаtishgа qаrаtilgаn ijtimоiy tаrbiya chоrа-tаdbirlаr tizimi. Ijtimоiy pеdаgоgik fаоliyat – bоlаgа ijtimоiylаshuv jаrаyonidа vа jаmiyatdа o’zo’zini аmаlgа оshirishi uchun yordаm ko’rsаtishgа qаrаtilgаn prоfеssiоnаl fаоliyat. Ijtimоiy pеdаgоgik fаоliyat tехnоlоgiyasi – rаtsiоnаl vа mаqsаdgа qаrаtilgаn хаttihаrаkаtlаr bilаn хаrаktеrlаnаdigаn аmаliy ijtimоiy pеdаgоgik fаоliyat, mеtоd vа usullаri mаjmuаsi. Ijtimоiy pеdаgоgik yordаm – bоlаning ijtimоiylаshuvi vа to’lа qоnli rivоjlаnishi uchun psiхоlоgik, pеdаgоgik shаrоitlаr yarаtib bеruvchi ijtimоiy pеdаgоgik chоrаtаdbirlаr tizimi. Ijtimоiy prоfilаktikа – turli sаlbiy хаrаktеrdаgi ijtimоiy оg’ishlаrni kеltirib chiqаruvchi аsоsiy sаbаblаr vа shаrt-shаrоitlаrni оldini оlish, bаrtаrаf etish yoki nеytrаllаshtirishgа qаrаtilgаn dаvlаt, ijtimоiy, ijtimоiytibbiy vа tаshkiliy chоrаtаdbirlаr mаjmuаsi. Ijtimоiy-psiхоlоgik yordаm – оilа vа mikrо jаmiyatdа qulаy mikrоiqlimni yarаtishgа, uy, mаktаb jаmоаsining sаlbiy tа’sirlаrini bаrtаrаf etishgа qаrаtilgаn yordаm. Ijtimоiy rеаbilitаtsiya – insоnning ijtimоiy muhitdа fаоliyat yuritish qоbiliyatini tiklаshgа qаrаtilgаn jаrаyon-tехnоlоgiya sifаtidа tibbiy, mаishiy, kаsbiy, shахsiy dаrаjаdаgi rеаbilitаtsiyagа qаrаtilgаn chоrа-tаdbirlаr mаjmuаsini ilgаri surаdi. Ijtimоiy rеаbilitаtsiоn yordаm – bоlаlаrning ruhiy, аqliy, emоtsiоnаl hоlаti vа sоg’ligini tiklаshgа qаrаtilgаn yordаm. 113 Ijtimоiy sоg‟lik – individning tаshqi muhit bilаn o’zаrо munоsаbаtlаrining mukаmmаllаshuvi shаkli vа vоsitаlаrini muаyyan dаrаjаsidir, bu o’zаrо munоsаbаtlаrning muvаffаqiyatli аmаlgа оshirish imkоnini bеruvchi ruhiy vа shахsiy rivоjlаnish dаrаjаsi. ijtimоiy sоg’likning аksi ijtimоiy qаrоvsizlik hоlаtidir. Ijtimоiy tаjribа – turli ko’nikmаlаr vа mаlаkаlаr, ___ vа usullаr, хulq-аtvоr nоrmаlаri vа stеrеоtiplаri, insоnlаr bilаn muоmаlа tаjtibаsi, аdаptаtsiya, o’z-o’zini аnglаb оlish tаjribаlаri mаjmuаsi. Ijtimоiy tаrbiya – shахsning muvаffаqiyatli ijtimоiylаshuvi uchun zаrur bo’lgаn ijtimоiy аhаmiyatgа egа hislаtlаrni shаkllаntirish jаrаyoni. Ijtimоiy tаrbiyadа Yoshgа ko‟rа yondаshuv – insоn rivоjlаnishigа hаr bir Yosh guruhning хususiyatlаri vа imkоniyatlаrini inоbаtgа оlgаn hоldа shаrt-shаrоit yarаtib bеrish. Ijtimоiy tаrbiyagа individuаl yondаshuv – tаrbiyalаnuvchilаrning individuаl хususiyatlаrini hаm shахsiy hаm individ dаrаjаsidа inоbаtgа оlish. Ijtimоiy tа‟lim – ijtimоiy bilimlаrni vа bоlаning ijtimоiylаshuvigа ko’mаklаshuvchi ijtimоiy ko’nikmа vа mаlаkаlаrni еtkаzish jаrаyoni. Ijtimоiy tа‟minоt – dаvlаt mоddiy tа’minоti tizimi vа ijtimоiy yordаmgа muhtоjlаrgа yordаm ko’rsаtish dоirаsidа turli ijtimоiy хizmаtlаr ko’rsаtish tizimi. Ijtimоiy tеrаpiya – dаvlаt tuzilmаlаri, jаmоаt tаshkilоtlаri vа birlаshmаlаri, shu jumlаdаn diniy tаshkilоtlаrning ijtimоiy munоsаbаtlаrning muаyyan bir shаkllаrigа аmаliy tа’sir qilish jаrаyoni. Ijtimоiy tехnоlоgiya – turli ijtimоiy muаmmоlаrni еchish vа аhоlining ijtimоiy himоyasini tа’minlаshdа ijtimоiy ishchilаr vа ijtimоiy хizmаt ko’rsаtish muаssаsаlаri tоmоnidаn qo’llаnilаdigаn vоsitа, mеtоd vа tа’sirlаr mаjmuаsidir. ijtimоiy pеdаgоg fаоliyatining zаhirаsidа 4 turdаgi ijtimоiy tехnоlоgiyani kuzаtish mumkin: ijtimоiy ishgа tеgishli, ijtimоiy psiхоlоgik, ijtimоiy tibbiy, ijtimоiy pеdаgоgik. Ijtimоiy qаrоvsizlik – ijtimоiy хislаtlаr, ehtiyojlаr, qаdriyatlаrning rivоjlаnmаsligigа, bo’sh ijtimоiy rеflеksiyagа, ijtimоiy rоllаrni egаllаshdа qiyinchiliklаrgа оlib kеluvchi оmillаrning оqibаti. Ijtimоiy hаrаkаt – turli ijtimоiy guruhlаrning umumiy mаqsаd sаri qаrаtilgаn birgаlikdаgi хаtti-hаrаkаtlаri. Ijtimоiy hudud – bоlа ko’z o’ngidа hаr kuni sоdir bo’lаdigаn hаrаkаtlаr, ijtimоiy munоsаbаtlаr, trаspоrt, nаrsа-prеdmеtlаrning qiyofаsining mаjmuаsi. Ijtimоiy huquqiy yordаm – insоn vа bоlа huquqlаrigа аmаl qilishgа, bu huquqlаrni аmаlgа оshirishgа, bоlаlаrni оilаviy, mеhnаt, fuqаrоlik mаsаlаlаri boyichа huquqiy tаrbiyalаshgа qаrаtilgаn yordаm. Sоtsium – insоnning ijtimоiy аtrоf-muхiti, hаmjаmiyati. Submаdаniyat – muаyyan insоnlаr guruhining hаyot tаrzigа tа’sir qiluvchi ijtimоiy psiхоlоgik bеlgilаr (nоrmа, qаdriyat, stеriоtip, did) mаjmuаsi. Tаyanch shахs – insоnning аsоsiy hаyotiy intilishlаrini bеlgilаb bеruvchi tаbiiy qоlipdir. Tаyanch intilishlаr hаmmаdа bir hil bo’lаdi, birоq ulаrning nаmоyon bo’lishi gеnеtik vа tаshqi оmillаrgа bоg’liq bo’lаdi. Tibbiy - ijtimоiy yordаm – tа’lim-tаrbiya jаrаyonidа sоg’likni tiklаsh yoki mustаhkаmlаshgа qаrаtilgаn chоrа-tаdbirlаr. 114 SHахslаrаrо munоsаbаtlаr – оmmаviy ijtimоiypsiхоlоgik hоdisаlаr bo’lib, bir guruhdа bo’lgаn vа birgаlikdаgifаоliyat hаmdа mulоqоt jаrаyonidа bir-birigа tа’sir ko’rsаtuvchi shахslаr o’rtаsidаgi o’zаrо munоsаbаtlаrdа nаmоyon bo’lаdi. SHахslаrаrо muоmаlа – insоnlаr оrаsidа аlоqаlаr o’rnаtishning murаkkаb jаrаyoni. Pеdаgоgik jаmоаdа shахslаrаrо muоmаlаning quyidаgi хususiyatlаri to’g’rilаnishgа muhtоj: bа’zi pеdаgоglаrning sаbrsizligi, irоdаsizligi, kаsbdоshlаrini tinlаy оlmаslik, o’z mаqоmini оqlаsh. ijtimоiy pеdаgоgik trеninglаr, bоshlаng’ich pеdаgоg mаktаblаri оrqаli sаbr-mаtоnаt, tinglаsh mаdаniyati kаbi хislаtlаrni shаkllаntirsа bo’lаdi. Shахsning hаyot tаrzi – mаqsаdgа muvоfiq shаkllаngаn qiziqishlаr, fаоliyat turlаri vа hаyot yo’llаri tizimi. Shахsning o‟z –o‟zini rivоjlаntirishi – bu insоnning o’z hаyotiy fаоliyatining sub’еktigа аylаnishidir. Sub’еktlik-insоnning hаyotdаgi fаоl, mustаqil hоlаti vа mаqоmi. U insоn tug’ilishidаnоq ungа хоs bo’lib, uning ilk psiхоlоgik nаmоyon bo’lishi bоlаning jоnlаnishi hisоblаnаdi. Yosh o’tgаn sаri u o’z shаkllаrini o’zgаrtirаdi-insоndа ахlоqiy, estеtik, ijtimоiy vа psiхоlоgik qo’zg’аtuvchi sаbаblаr pаydо bo’lаdi. Insоn o’z-o’zini аnglаsh, muоmаlа vа fаоliyat sub’еktigа аylаnаdi. Bu fаоllik hаm shаklаn hаm mаzmunаn o’zgаrаdi. Insоn qаnchаlik Yoshi o’tsа u shunchаlik ko’prоq o’z-o’zini rivоjlаntirish sub’еkti bo’lаdi. Хаyriya – аlоhidа shахslаr yoki tаshkilоtlаr tоmоnidаn kаm tа’minlаngаn оilаlаr, muhtоjlаrgа ko’rsаtilаdigаn yordаm. Hоmiylik – vоyagа еtmаgаnlаrning (bоshqа tоifа insоnlаrning hаm) shахsiy vа mulkiy huquqlаrini himоya qilish shаkli, ya’ni hоmiylikdа vаsiylikkа qаrаgаndа аnchа kеng tоifаdаgi bоlаlаr huquqlаri himоya qilinishi mumkin. Huquqbuzаrlik – birоr-bir huquqni buzuvchi hаr qаndаy хаtti-hаrаkаt. Huquqbuzаrliklаr ijtimоiy хаvfli hаrаkаt vа jinоyatlаrgа bo’linаdi. O‟zаrо munоsаbаtlаr – jаmоаdа ijtimоiy psiхоlоgik iqlimni shаkllаntirish аsоsi. O‟z-o‟zini аktuаllаshtirish – insоnning o’z shахsiy imkоniyatlаrini to’liq аniqlаshgа vа rivоjlаntirishgа qаrаtilgаn dоimiy intilish. O’z-o’zini аnglаsh – insоn оngining eng оliy irоdаsi bo’lib, o’zi hаqidаgi tаsаvvurlаr, хulq-аtvоri, fаоliyati, ehtiyojlаrini аnglаshdаn nаmоyon bo’lаdi. O’z-ozini tаrbiyalаsh – insоnning o’zidа ijоbiy хislаtlаrni shаkllаntirish vа sаlbiy хislаtlаrni bаrtаrаf etishgа qаrаtilgаn, tаshkillаshtirilgаn fаоliyati. Qаdriyatlаr – hаrаkаt usuli, mеtоdikаsi vа uning individuаl еtimgа аylаnishi uchun shаrt-shаrоit yarаtish. Qurilmа (ustаnоvkа) – muаyyan хulq-аtvоr, tаsаvvurni bоshdаn kеchirishgа tаyyor bo’lish. Qurilmаlаr fаоliyatning bаrqаrоr kеchishini bеlgilаb bеrishаdi. Аgаr shахsiy qurilmаlаr kаsbiy fаоliyatning хаrаktеrini bеlgilаb bеrsа ijtimоiy qurilmаlаr mutахаssisning mijоz bilаn o’zаrо munоsаbаti usullаrigа оydinlik kiritаdi. Emоtsiоnаl zаrаrlаnish – bеvоsitа emоtsiоnаl hоlаtlаrni uzаtish оrqаli tа’sir ko’rsаtish (qo’l, yuz хаtti-hаrаkаtlаri, intоnаtsiya) Empаtiya – dunyogа bоshqаlаr nаzаri bilаn qаrаsh, uni bоshqаlаr kаbi tushunish, bоshqаlаrning хаtti-hаrаkаtlаrini ulаrning nuqtаi nаzаrigа ko’rа qаbul qilish vа shu bilаn birgа o’zining tushunchаsini bildirishgа qоdirlik. 115 “Bolalarni ijtimoiy moslashuvi “ fanidan test savollari. 1. “SOS – bolalar mahallalari”ning asoschisi kim? A) L.Levi-Bryul; B) German Gmayner; C) Maks Veberg; D) F.G.Keddings. 2. Reabilitatsiyaning asosiy tamoyillari ko’rsatilgan javobni toping. A) mintaqaviy xususiyatlarni, mintaqadagi ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy holatni inobatga olish; sheriklik; keng qamrovlilik; ketma-ketlik; individual, insoniy yondashuv; B) mintaqaviy xususiyatlarni, mintaqadagi ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy holatni inobatga olish; sheriklik; keng qamrovlilik; izchillik; individual, insoniy yondashuv; C) mintaqaviy xususiyatlarni, mintaqadagi ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy holatni inobatga olish; sheriklik; ilmiylik; ketma-ketlik; individual, insoniy yondashuv; D) mintaqaviy xususiyatlarni, mintaqadagi ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy holatni inobatga olish; sheriklik; keng qamrovlilik; ketma-ketlik; maqsadga qaratilganlik. 3. M.A.Galaguzova tomonidan berilgan me’yordan og’ish turlarini belgilang. A) jismoniy, ruhiy, pedagogik; B) jismoniy, ijtimoiy, pedagogik, ruhiy; C) ijtimoiy, pedagogik, tibbiy, ruhiy; D) tibbiy, iqtisodiy, pedagogik, ijtimoiy. 4. O’zbekistonda Vasiylik ... A) 10 Yoshgacha belgilanadi; B) 14 Yoshgacha belgilanadi; C) 16 Yoshgacha belgilanadi; D) 18 Yoshgacha belgilanadi. 5. “Profilaktika” so’zi ... A) lotincha – “profilaktikos”- “caqlovchi”, “oldini oluvchi” degan ma’noni anglatadi; B) inglizcha - “profilaktikos”- “oldini oluvchi” degan ma’noni anglatadi; C) yunoncha - “profilaktikos”- “caqlovchi”, “oldini oluvchi” degan ma’noni anglatadi; D) inglizcha - “profilaktikos”- “ qayta tiklash” degan ma’noni anglatadi. 6. “Pedagogik texnologiya” tushunchasiga YUNESKO tomonidan berilgan ta’rifni toping. A) Pedagogik maqsadlarga erishish yo’lida foydalaniladigan barcha Shaxsiy, uskunali va metodolgik vositalarning tizimli yig’indisi va ularning amal qilish tartibi; B) Pedagogik harakat muvaffaqiyatini kafolatlash maqsadida aniq ishlab chiqilgan qat’iy ilmiy loyiha; C) Ta’lim shakllarini takomillashtirish vazifasini ko’zlagan o’qitish va boshqalarni o’zlashtirishning barcha jarayonlarini texnika va inson omillarida, ularning birgalikdagi harakatlari vositasida yaratish, tatbiq etish va aniqlashning izchil metodi. D) O’qituvchining o’qitish (tarbiya) vositalari yordamida o’quvchilarga muayyan sharoit va izchillikda ta’sir ko’rsatish hamda mazkur faoliyatning mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan sifatlarni shakllantirish jarayoni. 7. Bolaning jamiyatda ijtimoiy moslashuviga, uning ijtimoiy maqomini qayta tiklashga, yo’qotilgan munosabatlarni qayta tiklashga qaratilgan faoliyat turi deb nimaga aytiladi? A) ijtimoiy profilaktika; B) ijtimoiy reabilitatsiya; C) ijtimoiy adaptatsiya; D) ijtimoiy terapiya 8. Turli xil va turdagi ta’lim muassasaning sinfda, guruhda, yotoqxonada va boshqalarda tarbiyaviy ishlarni tashkil etish uchun mas’ul xodim, ijtimoiy ishlar bo’yicha mutaxassis ........................dir. A) ijtimoiy pedagog; 116 B) ijtimoiy xodim; C) tarbiyachi; D) amaliy psixolog. 9. 1938-1939 yillarda respublikada nechta bolalar bog’chasi va ularda tarbiyalangan bolalar soni qancha bo’lgan? A) 930 ta bog’chada 20500 nafar bola tarbiyalangan; B) 927 ta bog’chada 36710 nafar bola tarbiyalangan; C) 715 ta bog’chada 18200 nafar bola tarbiyalangan; D) 119 ta bog’chada 38000 nafar bola tarbiyalangan. 10. 1962 yilga kelib O’zbekistonda nechta maktab-internat va ulada qancha bola tarbiyalangan? A) 250 ta bolalar uyida 29000 nafar bola tarbiyalangan; V) 267 ta bolalar uyida 30792 nafar bola tarbiyalangan; C) 119 ta bolalr uyida 38000 nafar bola tarbilangan; D) 86 ta bolalar uyida 30600 nafar bola tarbiyalangan. 11. Ilk o’zbek maktab-internati qachon, kim tomonidan tashkil etilgan? A) 1914 yildi Hamza tomonidan; B) 1908 yilda a.Avloniy tomonidan; C) 1918 yilda G’.G’ulom tomonidan; D) 1920 yilda S.Siddiqiy tomonidan. 12. Berilgan ta’riflar ijtimoiy pedagogikaning qaysi sohalariga tegishli? A) – ijtimoiy sub’ektlarning ijtimoiy psixologik xususiyatlarini tavsiflaydi va ularning o’zaro munosabatlarini o’rganadi; B) – ijtimoiy tarbiyani ta’riflaydi, tushuntiradi, vazifalarini aniqlaydi va ijtimoiy sub’ektlarni o’rganadi; C) – ijtimoiy tarbiyani maqsadga muvofiq tashkil qilishning metodlari va usullarini ishlab chiqadi; D) – jamiyatning “Inson kapitali”ga bo’lgan ehtiyojini, ijtimoiy tarbiya boshqaruvini va ijtimoiy tarbiyada foydalanish mumkin bo’lgan resurslarni o’rganadi. 1) ijtimoiy tarbiya nazariyasi - ... 2) ijtimoiy tarbiya metodikasi -... 3) ijtimoiy tarbiya psixologiyasi -... 4) ijtimoiy tarbiya menejmenti va iqtisodiyoti -... Javoblar: A) 1-B, 2-S, 3-A, 4-D; B) 1-S, 2-A, 3-D, 4-B; V) 1-D, 2-B, 3-S, 4-A 13. Ijtimoiy pedagogika – bola ijtiomiylashuvi qonuniyatlarini o’rganadigan, mutaxassislarni ijtimoiy texnologiya va ta’lim usullari va texnologiyalar bilan ta’minlovchi fan. Ushbu ta’rif qaysi o’zbek olimiga tegishli? A) K.Xoshimov; B) N.Egamberdieva; C) R.Mavlonova; D) O.To’rayeva. 14. Ijtimoiy pedagogikaning asosiy vazifalarini aniqlang. A) bola va bolalikni himoya qilish; B) ijtimoiy munosabatlarga kirishish, insonlarning guruhlarga kirish sabablarini aniqlash; C) ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish; D) o’qitish metodlari va vositalarini tkomillashtirish; E) ijtimoiy muammolarni aniqlash va hal qilish. Javoblar: A) a,v,d; B) d,s,e; V) a,v,e; G) d,a,e. 15. “Ijtimoiy” so’zining lug’aviy ma’nosi nimani anglatadi? A) lotincha – “socialis” – umumiy; B) grekcha – “socialis” – yaxlit; C) inglizcha – “socialis” – tizimli; D) lotincha – “socialis” – jamoa. 16. Ijtimoiy pedagogika fanining predmeti... 117 A) bolani ijtimoiylashtirish qonuniyatlari; B) bolani tarbiyalash jarayoni; C) bolaga ta’lim berish jarayoni; D) Shaxsni shakllantirish jaryoni. 17. Quyida berilgan ta’riflar kimga tegishli ekanligini aniqlang. A) Ijtimoiy pedagogika – alohida olingan Shaxs va guruhni tarbiyalash, o’qitish nazariyasi va amliyotidir; B) Ijtimoiy pedagogika – barcha Yosh va ijtimoiy guruhlar ijtimoiy tarbiyasini o’rganuvchi pedagogikadir; C) Ijtimoiy pedagogika – ma’lum yutuqlarni birlashtiruvchi va ularni ijtimoiy tarbiya jarayonida amalga oshiradigan fan; D) Ijtimoiy pedagogika – ijtimoiy muhitning shahsni shakllantirishga va ijtimoiy tarbiya muammolariga ta’siri qonuniyatlarini o’rganuvchi fandir. 1. I.P.Podlasiy - ... 2. V.D.Semenov - ... 3. YU.V.Vasilkova - ... 4. A.V.Mudrik - .. 18. “Pedalogiya” fanining asoschilari kimlar? A) Jon Dyui, G.Kirshenshteyner; B) E.Meyman, S.Xoll, Torndayk; C) G.Noll, G.Boymer, P.Natorp. D) S.Xoll, E.Meyman,Jon Dyui. 19. “Inson xarakterini tuzishning yangi instituti” qayerda, kim tomonidan tashkil etilgan? A) Nyu-Lenarkda, Robert Ouen tomonidan; B) Frantsiyada, Gelvetsiy tomonidan; C) Angliyada, Gerbart Spenser tomonidan; D) Parijda, Vintsento Depolen tomonidan. 20. “Notiqning tarbiyasi haqida” asarining muallifi kim? A) Mark Fabiy Kvintilian; V) I.G.Pestalotstsi; C) Demokrit; D) Suqrot. 21. “Ijtimoiy pedagogika” atamasi kim tomonidan fanga kiritilgan? A) Jan Jak Russo; V) I.G.Pestalotstsi; C) Fridrix Disterveg; D) Gerbart Spenser. 22. Germaniya, Angliya va AQSHda ijtimoiy qonunchilik tizimlari qochon yaratilgan? A) XX asrning 30-40 yillarida; B) XX asrning 20-30 yillarida; C) XIX asrning 60-70 yillarida; D) XIX asrning 50-60 yillarida. 23. Bolaning jamiyatga “kirish” jaryoni, uning muayyan ijtimoiy tajribani(bilim, qadriyat, yurish-turish qoidalarini egallashi ......... jarayonidir. A) shakllanish; B) rivojlanish; C) ijtimoiylashuv; D) tarbiyalash. 24. “Ijtimoiy pedagogika” atamasi qaysi fanlar interatsiyasidan paydo bo’lgan? A) pedagogika va psixologiya; B) pedagogika va falsafa; C) pedagogika va sotsiologiya; 118 D) pedagogika va etnologiya. 25.O’zbekistonda 1942 yilga kelib bolalar uylarining soni nechtaga yetgan? A) 79 taga; B) 11 taga; C) 32 taga; D) 86 taga. 26. “Bog’chalarni himoyalash Kengashi” qachon tuzilgan? A) 1927 yilda; B) 1918 yilda; C) 1933 yilda; D) 1919 yilda. 27. Ayollar erkinligini himoya qilishga qaratilgan “Hujum” harakati qachon boshlangan? A) 1927 yilda; B) 1918 yilda; C) 1928 yilda; D) 1920 yilda. 28. Urush yillarida 14 ta bolani asrab olgan toshkentlik temirchi... A) G’afur G’ulom; B) Abdurasul Jo’rayev; C) SHoahmad SHomahmudov; D) Usmon YUsupov. 29. Xalq pedagogikasi bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borgan o’zbek olimlari kimlar edi? A) A.Munavvarov, M.Davletshin, I.Obidova, S.Temurova, Z.Mirtursunov, A.Otayeva; B) S.Rajabov, A.Ismoilova, I.Obidova, S.Temurova, M.Ochilov, A.Munavvarov, Z.Mirtursunov. C) S.Rajabov, A.Ismoilova, I.Obidova, S.Temurova, M.Ochilov, A.Munavvarov, G.To’laganova. D) G’.SHoumarov, A.Ismoilova, I.Obidova, S.Temurova, M.Ochilov, A.Munavvarov, G.To’laganova. 30. ...tarbiyaning maqsad va vazifalari borasida muayyan xalqning hayotiy tajribasi va turmush tarzida shakllangan amaliy qarashlar majmui ..................deb ataladi? A) ijtimoiy pedagogika; B) etnografiya; C) etnopedagogika; D) etnologiya. 31. Ko’pchilik tomonidan qabul qilingan ramziy harakatlarga ega bo’lgan hayotiy tadbir ...................dir. A) an’ana; B) urf-odat; C) ritual; D) marosim. 32.Ayrim kishi yoki ijtimoiy guruhga xos aqliy qobiliyat darajasi, ma’naviy salohiyat .............. deb ataladi? A) dunyoqarash; V) milliy o’zlikni anglash; C) mentalitet; D) ilmiy dunyoqarash. 33. O’z-o’zini tarbiyalash - bu ....... A) Shaxsning mustaqil faoliyati; B) boshqariladigan jarayon; C) uzluksiz jarayon; D) diskret (uzlukli jarayon). 34. Insonning jamiyatda yashashi uchun zarur bo’lgan xususiyatlarga ega bo’lishini ta’minlash yo’lida ko’riladigan chora-tadbirlar yig’indisi ............. deb ataladi. 119 A) ijtimoiylashuv; B) tarbiya; C) o’z-o’zini tarbiyalash; D) o’qitish. 35. Mijoz bu - ....... A) ijtimoiy xodim yordam ko’rsatayotgan inson; B) huquqiy, psixologik, tibbiy yordamga muhtoj Shaxs; C) ijtimoiy himoyaga muhtoj bola; D) iqtisodiy ta’minotga muhtoj fuqaro. 36. Har bir individ o’zini-o’zi himoya etishi, unga huquqiy, psixologik, tibbiy, pedagogik, iqtisodiy, va boshqa sharoitlarni yaratishga ko’maklashuvchi, davlat bilan Shaxs orasidagi vositachi ................... dir. A) ijtimoiy pedagog; V) o’qituvchi; C) ijtimoiy xodim; D) psixolog. 1. Ichkilikka mayli bor bolalarning necha turi farqlanadi? A) 3 turi: o’ziga yuqori baho bergan bolalar; shafqatsiz va agressiv xulqli bolalar; turg’unlikka tushgan bolalar; B) 4 turi: o’ziga yuqori baho bergan bolalar; shafqatsiz va agressiv xulqli bolalar; turg’unlikka tushgan bolalar; tarbiyasi og’ir o’smirlar; C) 2 turi: ; shafqatsiz va agressiv xulqli bolalar; turg’unlikka tushgan bolalar; D) 4 turi: o’ziga yuqori baho bergan bolalar; shafqatsiz va agressiv xulqli bolalar; amaliy hayotga ko’nikmagan, Shaxsiy tashabbus qobiliyatidan ayrilgan bolalar; turg’unlikka tushgan bolalar. 2. Avtonomlashuv deb nimaga aytiladi? A) Bolaning ijtimoiy muhit sharoitlariga faol ko’nikishi va ijtimoiy muhit bilan o’zaro munosabatlarining turiga aytiladi; B) O’z-o’zini boshqarish va tartibga solish imkoniyatini qo’lga kiritishga aytiladi; C) insonning butun hayoti mobaynida o’z-o’zini o’zgartirish va rivojlantirishning boshqariladigan va maqsadga yo’naltirilgan jarayoniga aytiladi; D) Shaxsning muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvi uchun zarur bo’lgan ijtimoiy ahamiyatga ega xislatlarni shakllantirish jarayoniga aytiladi. 3. Turli xil va turdagi ta’lim muassasaning sinfda, guruhda, yotoqxonada va boshqalarda tarbiyaviy ishlarni tashkil etish uchun mas’ul xodim, ijtimoiy ishlar bo’yicha mutaxassis ........................dir. A) ijtimoiy pedagog; B) ijtimoiy xodim; C) tarbiyachi; D) amaliy psixolog. 4. “Ijtimoiy pedagogika” atamasi kim tomonidan fanga kiritilgan? A) Jan Jak Russo; B) I.G.Pestalotstsi; C) Fridrix Disterveg; D) Gerbart Spenser. 5. Ijtimoiy pedagogikaning asosiy vazifalarini aniqlang. A) bola va bolalikni himoya qilish; B) ijtimoiy munosabatlarga kirishish, insonlarning guruhlarga kirish sabablarini aniqlash; C) ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish; 120 D) ijtimoiy muammolarni aniqlash va hal qilish. Javoblar: A) a,v,s; V) d,s,e; D) a,v,e; ye) d,a,e. 6. Ijtimoiy texnologiyalar qo’llanishi sohasiga ko’ra qanday turlarga bo’linadi? A) guruh, jamoa, individual; B) global, universal,mintaqaviy; C) tashkiliy, informatsion, innovatsion, ijtimoiy modellashtirish, ijtimoiy bashorat berish; D) ijtimoiy ish metodlari, psixologik metodlar, pedagogik metodlar. 7. Adaptatsiya bosqichlari ko’rsatilgan javobni toping. A) yengil adaptatsiya (10-15 kun); o’rtacha adaptatsiya ( 25-35 kun); og’ir adaptatsiya ( 2 oydan oshiq); B) yengil adaptatsiya ( bir hafta); o’rtacha adaptatsiya (bir oy); og’ir adaptatsiya ( ikki oy); C) yengil adaptatsiya (10-15 kun); o’rtacha adaptatsiya (15-30 kun); og’ir adaptatsiya (bir oydan oshiq); D) yengil adaptatsiya ( 15 kun); o’rta adaptatsiya (20 kun); og’ir adaptatsiya ( 2 oy). 8. Har bir individ o’zini-o’zi himoya etishi, unga huquqiy, psixologik, tibbiy, pedagogik, iqtisodiy va boshqa sharoitlarni yaratishga ko’maklashuvchi, davlat bilan Shaxs orasidagi vositachi ................... dir. A) ijtimoiy pedagog; B) o’qituvchi; C) ijtimoiy xodim; D) psixolog. 9. Ijtimoiy reabilitatsiya metodlari ko’rsatilgan javobni toping. A) intervyu, monitoring, ijtimoiy so’rov, ekspertiza, biografik metod; B) pertseptiv metod, ijtimoiy davolash, sotsiodramma, qo’llab-quvatlash; C ijtimoiy nazorat, ijtimoiy vasiylik, ijtimoiy-tibbiy g’amxo’rlik, ijtimoiy xizmat ko’rsatish; D) mehnat terapiyasi, guruh terapiyasi, maqom o’zgarishi. 10. “Quvonch uyi” nomli dastlabki internat-maktab asoschisi kim? A) Vasiliy Kesariy; B) Vittorino de Genotre; D) Gerbert Spenser; E) Vintsento Depolen. 11. Germaniyada qachondan boshlab oliy ma’lumotli ijtimoiy pedagoglar tayyorlana boshlangan? A) XX asrning 60 yillaridan; B) XX asrning 70 yillaridan;; C) XX asrning 80 yillaridan; D) XX asrning 90 yillaridan 12. Deviant xatti-harakat – bu ........ A) tarbiyasi og’ir o’smir tomonidan me’yoriy qoidalarni buzish hollaridir; B) psixik sog’lom Shaxslar tomonidan me’yoriy qoidalarni buzish hollaridir; C) o’quvchilar tomonidan huquqiy me’yorlarni buzish hollaridir; D) fuqarolar tomonidan axloqiy me’yorlarni buzish hollaridir. 13. “Delikventlik” so’zining lug’aviy ma’nosi .... A) inglizcha – me’yordan og’ish; B) yunoncha – javobgarlik; C) inglizcha – gunohkorlik; D) lotincha – gunhkorlik. 14. Bolaga ijtimoiylashuv jarayonida va jamiyatda o’z-o’zini anglashi uchun yordam ko’rsatishga qaratilgan professional faoliyat turi ..................... A) ijtimoiy ish deb ataladi; B) ijtimoiy pedagogik faoliyat deb ataladi; C) ijtimoiy diagnostika deb ataladi; D) ijtimoiy pedagogik reabilitatsiya deb ataladi. 121 15. Ijtimoiy pedagogik faoliyat metodlari to’g’ri ko’rsatilgan javobni toping. A) ijtimoiy ish metodlari; psixologik metodlar; pedagogik metodlar; B) ijtimoiy ish metodlari; psixologik metodlar; amaliy metodlar; C) pedagogik metodlar; psixologik metodlar; ko’rgazmali metodlar; D) og’zaki metodlar; psixolok metodlar; pedagogik metodlar. 16. O’zbekistonda homiylik ... A) 10-12 Yoshgacha belgilanadi; B) 12-14 Yoshgacha belgilanadi; C) 14-18 Yoshgacha belgilanadi; D) 16-18 Yoshgacha belgilanadi. 17. Ilk o’zbek maktab-internati qachon, kim tomonidan tashkil etilgan? A) 1914 yildi Hamza tomonidan; B) 1908 yilda a.Avloniy tomonidan; C) 1918 yilda G’.G’ulom tomonidan; D) 1920 yilda S.Siddiqiy tomonidan. 18. “ Imkoniyatlari cheklangan” bola deganda: A) aqliy yoki sensor nuqsonlari borligi tufayli turmush faoliyati cheklanganligi munosabati bilan ijtimoiy yordam va himoyaga muhtoj 18 Yoshgacha bo’lgan bolalar tushuniladi; B) ta’lim standartlarini o’zlashtirishga to’sqinlik qiluvchi jismoniy yoki ruhiy kamchiligi bor bolalar tushuniladi; C) aqliy yoki ruhiy kamchiligi bor, individual ta’lim berish zarur bo’lgan bolalar tushuniladi; D) o’zgalar parvarishiga muhtoj, ko’zi ojiz hamda kar soqov bolalar tushuniladi. 19. Psixokorrektsion metodlar ko’rsatilgan javobni toping. A) o’yin terapiyasi, ijtimoiy-psixologik trening, xulq-atvor treningi; B) ongga ta’sir etuvchi metodlar, hissiyotlarga ta’sir etuvchi metodlar, xulq-atvorga ta’sir etuvchi metodlar; C) empatik tinglash, sharhlash, identifikatsiyalash, fasilitatsiya, gipotezalarni ilgari surish; D) o’z-o’zini ishontirish, suggestil, ratsionallashuv, psixotahlil, trantsakt tahlil, guruh terapiyasi, xulq-atvor terapiyasi, oilaviy psixoterapiya. 20. Ijtimoiy maqom deb nimaga aytiladi? A) insonning jamiyatdagi qo’lga kiritgan mavqei ijtimoiy maqom deyiladi; B) insonning jamiyatdagi muayyan huquq va majburiyatlari bilan tavsiflanadigan mavqei ijtimoiy maqom deyiladi; C) insonning jamiyatda mustaqil ravishda egallagan maqomiga aytiladi; D) insonning jamiyatdagi muayyan burch va majburiyatlari bilan tavsiflanadigan mavqei ijtimoiy maqom deyiladi. 21. 1996 yil 23 fevralda Vazirlar Mahkamasining ....... A) “O’zbekistonda tibbiy-ijtimoiy patronaj tizimini tuzish haqida”gi Qarori qabul qilingan” B) “Ko’p bolali oilalarga ijtimoiy yordam tizimini mukammallashtirish to’g’risida”gi Farmoyishi qabul qilingan; C) “Ayollarning maxsus himoyasini kuchaytirish to’g’risida”gi Farmoni qabul qilingan; D) “O’zbekiston Respublikasida nogironlarning ijtimoiy himoyasi to’g’risida”gi Farmoyishi qabul qilingan. 22. YU. V. Vasilkova ijtimoiy pedagogikaning asosiy vazifalarini qanday turlarga ajratgan? A) nazariy vazifalar, amaliy vazifalar va insonparvarlik vazifasi; B) tarbiyaviy vazifa, ijtimoiy-huquqiy vazifa; ijtimoiy reabilitatsion vazifa; C) nazariy vazifa, ijtimoiy-huquqiy vazifa, insonparvarlik vazifasi; D) amaliy vazifalar, ijtimoiy-profilaktik vazifalar, ijtimoiy- reabilitatsion vazifalar. 23. Bola ijtimoiylashuvining yetakchi vositalarini aniqlang. A) muloqot, ma’naviy-amaliy faoliyat; B) moddiy madaniyat mahsulotlari, faoliyat; C) faoliyat, muloqot; 122 D) moddiy va ma’naviy madaniyat unsurlari. 24. Ijtimoiylashuv agentlari deb kimlarga aytiladi? A) ta’lim-tarbiya muassasalarida bolaga ta’sir etuvchi pedagoglarga aytiladi; B) insonning voyaga yetishida va shakllanishi jarayonida u bilan bevosita munosabatda bo’lgan kishilarga aytiladi; C) ijtimoiy tarbiya jarayonida bola Shaxsiga ta’sir ko’rsatuvchi barcha tengqurlar jamoasiga aytiladi; D) maxsus tarbiya muassasalarida bolaga ta’sir ko’rsatuvchi tarbiyachi va pedagoglar jamoasiga aytiladi. 25. Ijtimoiylashuv omillari necha turga bo’linadi? A) 4 turga: megomillar, makroomillar, mezoomillar va mikroomillar; B) 3 turga: tashqi, ichki va ijtimoiy omillar; C) 3 turga: biologik, ijtimoiy va madaniy omillar; D) 2 turga: tashqi va ichki omillar. 26. Ijtimoiylashuvning tashqi omillari ko’rsatilgan javobni toping. A) megomillar, makroomillar, mezoomillar va mikroomillar;* B) tashqi, ichki va ijtimoiy omillar; C) biologik, ijtimoiy va madaniy omillar; D) tashqi va ichki omillar. 27. “Ijtimoiy” so’zining lug’aviy ma’nosi nimani anglatadi? A) lotincha – “socialis” – umumiy; B) grekcha – “socialis” – yaxlit; C) inglizcha – “socialis” – tizimli; D) lotincha – “socialis” – jamoa. 28. Ko’pchilik tomonidan qabul qilingan ramziy harakatlarga ega bo’lgan hayotiy tadbir ...................dir. A) an’ana; B) urf-odat; C) ritual; D) marosim. 29. Ijtimoiy og’ishga kiruvchi tarkibni aniqlang. A) ruhiy taraqqiyotning buzilishi, aqliy qoloqlik, nutqning buzilishi, o’ta iqtidorlik; B) irsiy kasallik, ko’rish qobiliyatining buzilishi, eshitishning buzilishi, suyak-harakat tizimi kasalliklari; C) yetimlik, xulq-atvor me’yoridan og’ish, aroqxo’rlik, giyohvandlik, taksikomaniya, fohishabozlik, daydilik, o’g’rilik; D) umumiy o’rta ma’lumot olishdan chetga chiqish, kasbiy ta’lim olishdan chetga chiqish, o’zlashtirishdan ortda qolish. 30. “SOS-bolalar mahallalari” xayriya jamiyati dastlab qachon, qayerda tashkil etilgan? A) 1946 yilda Angliyada; B) 1949 yilda Avstriyada; C) 1950 yila AQSHda; D) 1949 yila Germaniyada. 31. Ijtimoiy maqom qanday turlarga bo’linadi? A) 2 turga: ijtimoiy va biologik maqom; B) 3 turga: qo’lga kiritilgan va professional maqom; C) 2 turga: tug’ma va professional maqom; D) 2 turga: tug’ma va qo’lga kiritilgan maqom. 32. “SOS O’zbekiston bolalar mahallalalari” milliy uyushmasi qachon tashkil etilgan? A) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 31 dekabrdagi 585-sonli qaroriga asosan tashkil etilgan. 123 B) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 31 dekabrdagi 585-sonli qaroriga asosan tashkil etilgan. C) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 20 dekabrdagi 585-sonli qaroriga asosan tashkil etilgan. D) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 31 dekabrdagi 585-sonli qaroriga asosan tashkil etilgan. 33. A.V.Mudrik ijtimoiy pedagogikaning vazifalarini qanday turlarga ajratgan? A) nazariy vazifalar, amaliy vazifalar va insonparvarlik vazifasi; B) tarbiyaviy vazifa, ijtimoiy-huquqiy vazifa; ijtimoiy reabilitatsion vazifa; C) nazariy vazifa, ijtimoiy-huquqiy vazifa, insonparvarlik vazifasi; D) amaliy vazifalar, ijtimoiy-profilaktik vazifalar, ijtimoiy- reabilitatsion vazifalar. 34. Ijtimoiy pedagogika – bola ijtimoiylashuvi qonuniyatlarini o’rganadigan, mutaxassislarni ijtimoiy texnologiya va ta’lim usullari va texnologiyalar bilan ta’minlovchi fan. Ushbu ta’rif qaysi o’zbek olimiga tegishli? A) K.Xoshimov; B) N.Egamberdieva; C) R.Mavlonova; D) O.To’rayeva. 35. Urush yillarida 14 ta bolani asrab olgan toshkentlik temirchi... A) G’afur G’ulom; B) Abdurasul Jo’rayev; C) SHoahmad SHomahmudov; D) Usmon YUsupov. 36. Ruhiy og’ishga kiruvchi tarkibni aniqlang. A) ruhiy taraqqiyotning buzilishi, aqliy qoloqlik, nutqning buzilishi, o’ta iqtidorlik; B) irsiy kasallik, ko’rish qobiliyatining buzilishi, eshitishning buzilishi, suyak-harakat tizimi kasalliklari; C) yetimlik, xulq-atvor me’yoridan og’ish, aroqxo’rlik, giyohvandlik, taksikomaniya, fohishabozlik, daydilik, o’g’rilik; D) umumiy o’rta ma’lumot olishdan chetga chiqish, kasbiy ta’lim olishdan chetga chiqish, o’zlashtirishdan ortda qolish. 124 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI XALQARO INNOVATSION UNIVERSITET PEDAGOGIKA KAFEDRASI «TASDIQLAYMAN» Xalqaro innovatsion universiteti rektori__________ U.D.Ortiqov 2023 yil “____” avgust “BOLALARNING IJTIMOIY MOSLASHUVI” FANI BO‘YICHA SILLABUS Sirtqi bo`lim uchun Bilim sohasi: 100000 – Taʼlim Taʼlim sohasi: 110000 – Taʼlim Taʼlim yo‘nalishi: 60110200 – Maktabgacha ta’lim Qarshi – 2023 125 Modul / Fan sillabusi Pedagogika va iqtisodiyot fakulteti 60110200 – Maktabgacha ta’lim yo‘nalishi Fan: Fan turi: Fan kodi: Yil: Semestr: Ta’lim shakli: Mashg‘ulotlar shakli va ajratilgan soatlar: Ma’ruza Amaliy mashg‘ulotlar Seminar mashg‘uloti Mustaqil ta’lim Kredit miqdori: Baholash shakli: Kurs tili: Bolalarni ijtimoiy moslashuvi Ixtisoslik BIM 107 1 1 sirtqi 180 12 6 12 32 6 Sinov, yakuniy nazorat o‘zbek Fanning maqsadi (FM) FM1 FM2 Ushbu fan dasturi ijtimoiy pedagogika fanining yuzaga kelishidagi madaniy-tarixiy an’analar, uning kategoriya va tamoyillari, ijtimoiy – pedagogik tadqiqot metodlari va ijtimoiy pedagogning turli toifa bolalari bilan ishining o‘ziga xosliklarini o‘rganishga yo‘naltirilgan. Gumanitar bilishning sohasi sifatida ijtimoiy pedagogika, uning ob’ekti, tadqiqot predmeti va asosiy kategoriyalari haqida nazariy bilimlar berish; Bolani ijtimoiylashtirishning asosiy omillari va konuniyatlari haqida yaxlit tasavvurlarni shakllantirish. Ijtimoiy - pedagogik faoliyatning uziga xosliklari va uning gumanistik yunalganligini yoritib berish. Turli toifadagi bolalar bilan ijtimoiy - pedagogik faoliyat olib borishning asosiy metod va shakllarini o’rganish; 126 Ta’lim natijalari (TN) Kursni tugatgan talabalar: Fan bo‘yicha talabalarni bilim, ko‘nikma va malakalariga quyidagi talablar qo‘yiladi. 1. Talabalarda ijtimoiy – pedagogik tadqiqot, ko’nikma va malakalarini shakllantirish. Bakalavr: 2. pedagogikaning tarmoqlari; 3. ijtimoiy pedagogika umumiy pedagogikaning tarkibiy qismi ekanligi; 4. ijtimoiy pedagogikaning jamiyat hayotidagi ahamiyati; 5. ijtimoiy pedagogikaning ta’lim va tarbiya jarayonidagi ahamiyati toto’g‘risida bilimga; 6. ijtimoiy pedagogikaning tibbiy-psixologik asoslari; 7. ijtimoiy pedagogikaning madaniy-tarixiy, etnografik va falsafiy negizlari; 8. sotsial ishlar metodlari; 9. sotsial ishlar texnologiyasi; 10. pedagogik sotsiologiya asoslari; 11. pedagogik jamoada muhit, pedagogning sotsial portreti; Kurs natijasiga ko‘ra ega bo‘ladigan kompetensiyalar (MK): - Bolalarning ijtimoiy moslashuvi fani o`zlashtirish jarayonida amalga oshiradigan masalalar doirasida talaba: - Bolalarning ijtimoiy moslashuvi fani ijtimoiy pedagogika fanining yuzaga kelishidagi madaniy-tarixiy an’analar, uning kategoriya va tamoyillari, ijtimoiy – pedagogik tadqiqot metodlari va ijtimoiy pedagogning turli toifa bolalari bilan ishining o‘ziga xosliklarini o‘rganishga yo‘naltirilgan. Maktabgacha ta’lim tashkiloti pedagoglarida ta`lim tarbiyaga oid bilimlarni shakllantirishda ta`lim texnologiyalaridan foydalanishning o`ziga xos xususiyatlarini, ta`lim tarbiya jarayonida ijtimoiy institutning o`rni, pedagogik diagnostiikaning o`ziga xosliklarini ta`lim muassasasining ijtimoiy institutlar bilan hamkorligini tashkil etishni bilishi va ulardan foydalana olishi; Fan mazmuni Mashg‘ulot shakli: ma’ruza (M) 1-semestr M1 M2 M3 M4 M5 M6 Tarbiya - ijtimoiylashtirish omili. Ijtimoiylashtirish - tarbiyaning bosh maqsadi. Ijtimoiylashtirish jarayoni va tarbiyalanuvchi tomonidan jamiyatda mavjud bo‘lgan me’yorlar,qadriyatlar, xulq-atvor shakllarining o‘zlashtirilishi. Bolalik - insonning ijtimoiy hayot me’yorlarini egallay boshlash davri. Ijtimoiylashtirishning omillari (makro, mezo va mikro omillar) va mexanizmlari Ijtimoiy pedagogika fan sifatida. Ijtimoiy pedagogika ta’rifi, tuzilishi va vazifalari. “Tamoyil” va “qoida” tushunchalari. Insonparvarlik tamoyili. Tabiatga moslik tamoyili. Madaniy muvoflqlik tamoyili. Insonparvarlik tamoyili. Ijtimoiy-pedagogik kategoriyalar. Pedagogika va ijtimoiy pedagogika kategoriyalari: Shaxs, rivojlanish, faoliyat, ijtimoiylashuv, jamiyat. Ijtimoiy pedagogik faoliyat. Ijtimoiy ta’lim va ijtimoiy tarbiya. Mashg‘ulot shakli: Seminar mashg‘ulot (S) 127 2 2 2 2 2 2 S1 Nasl nasab va bolaning rivojlanishi 2 S2 Ijtimoiy muhitning bola rivojlanishidagi o’rni 2 S3 Oilaga ijtimoiy pedagogik yordam shakllari 2 S4 Oilaga ijtimoiy pedagogik yordam shakllari 2 S5 Bolalarda deviant xulqning namoyon bo‘lish shakllari S6 Bola rivojlanishida muhitning ta’siri Mashg‘ulot shakli: Amaliy mashg‘ulot (A) A1 A2 A3 O‘zbekistonda ijtimoiy-pedagogikaning faoliyat sohalari. Davlat, jamoat va ta’lim-tarbiya muassasalari faoliyati ijtimoiy steriotiplari Tez ijtimoiy moslashuvga qodir shaxsning sifatlari, ustanovkalari va xulqi. Maktabgacha yoshdagi bolalar ijtimoiylashuvining xususiyatlari Uzbekistonda oila, mahalla va ishlab chikish (o’quv, ijodiy) jamoalarning ijtimoiy – pedagogik vazifalari. 2 2 2 Mustaqil ta’lim (MT) MT1 MT2 MT3 MT4 MT5 MT6 MT7 MT8 MT9 MT10 MT11 MT12 MT13 MT14 MT15 MT16 MT17 MT18 MT19 MT20 MT21 MT22 MT23 MT24 MT25 MT26 MT27 MT28 MT29 MT30 Oilaning ijtimoiy maqomi. Ijtimoiy pedagogik faoliyat turlari. Ijtimoiy pedagogik tadqiqotning bosqichlari. Bolalarda deviant xulqning namoyon bo‘lish shakllari. Emperik va nazariy bilishni qiyoslang. Ijtimoiy pedagogik faoliyatning asosiy yo‘nalishlari nimadan iborat? Ijtimoiy pedagogikada ishontirish metodi. Bolaning ijtimoiy rivojlanishida nutq egallashning axamiyati. Insonparvarlik tamoyili. Oilaga ijtimoiy pedagogik yordam shakllari. Bolalarda deviant xulqning namoyon bo‘lish shakllari. Bola rivojlanishida muxitning ta’siri. Ijtimoiy pedagog faoliyati maqsadi nimalardan iborat. Bola rivojlanishiga muxitning ta’siri. Tarbiya va ijtimoii tarbiya. Ijtimoiy pedagogik tadqiqot metodlari. Ijtimoiy pedagogika kursining fanlararo aloqalari. Oila va uning asosiy funksiyalari. Ijtimoiy pedagogika kursining maqsadi. Ijtimoiy pedagogik tadqiqot metodlari Ijtimoiy pedagogning boshqa mutaxasislar bilan xamkorligi nimalarda ko‘rinadi. Bola rivojlanishiga muhitning ta’siri. Ijtimoiy pedagogika fanining joriy etilishi. Ijtimoiy pedagogik faoliyat metodlari. Bola rivojlanishida ijtimoiy omillar. Ijtimoiy pedagogika kursining fanlararo aloqalari. Oila bilan ishlashning asosiy shakllari. Ijtimoiy pedagogika fanining joriy etilishi. Ijtimoiy pedagogik faoliyatning asosiy yo‘nalishlari. Ijtimoiy pedagogik faoliyat turlari. 128 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 Ta’lim texnologiyalari va metodlari: ma’ruzalar; amaliy ishlarni bajarish va xulosalash; interfaol keys-stadilar; blits-so‘rov; guruhlarda ishlash; taqdimotlarni qilish; jamoa bo‘lib ishlash va himoya qilish uchun loyihalar Kreditlarni olish uchun talablar: Fanga oid nazariy va uslubiy tushunchalarni to‘la o‘zlashtirish, tahlil natijalarini to‘g‘ri aks ettira olish, o‘rganilayotgan jarayonlar haqida mustaqil mushohada yuritish va nazorat uchun berilgan vazifa va topshiriqlarni bajarish, yakuniy nazorat bo‘yicha testni topshirish. Talabaning fan bo‘yicha o‘zlashtirish ko‘rsatkichlarini nazorat qilishda quyidagi mezonlar tavsiya etiladi: “Bolalarning ijtimoiy moslashuvi” fanidan talabaning semestr davomida o‘zlashtirish ko‘rsatkichi quyidagicha taqsimlanadi Maksimall ball 100 Ball 90-100 70-89 60-69 0-59 Saralash baho 60 Nazorat turlari bo‘yicha Oraliq nazorat Yakuniy nazorat 30 40 Fanlardan baholash mezonlari qo‘yidagicha qabul qilingan Baho Talabalarning bilim darajasi Xulosa va qaror qabul qilish. Ijodiy fikrlay olish. Mustaqil mushohada yurita olish. Olgan bilimlarini amalda qo‘llay olish. A’lo Mohiyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega bo‘lish. Mustaqil mushohada qilish. Olgan bilimlarini amalda qo‘llay olish. Mohiyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga Yaxshi ega bo‘lish. Mohiyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish, tasavvurga ega Qoniqarli bo‘lish. Aniq tasavvurga ega bo‘lmaslik. Bilmaslik Qoniqarsiz 129 1 2 3 4 5 6 7 8 1 2 3 4 5 6 7 8 9 13 14 15 16 Asosiy adabiyotlar P. Yusupova. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi. T..: O‘qituvchi 1993y J. Xasanboev. Pedagogika.T., “Fan”, 2006 C.A. Koзловa. Дошкольная педагогика. Moсква. “Просвещение”2000 Социональная педагогика. / Kурс лекций – M.: Владос., 2000 Л.M. Maрдахаeв. Социональная педагогика Moсква, “Просвещение”,2006 Ф.A.Mустафаева, Социональная педагогика Moсква, “Просвещение”,2003 A.В. Мудрик. Социональная педагогика Moсква, “Просвещение”,2005 Ю.В. Василкова, T.A. Василкова Социональная педагогика Moсква 2006 Qo‘shimcha adabiyotlar Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi” mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 48 b. Sh.M. Mirziyoyev Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –T.: “O‘zbekiston”. – 2017.– 102b. Sh. M. Mirziyoyev 7 fevral 2017 yil kuni “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947 sonli farmonni Sh.M. Mirziyoyevning “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. T.:-2016y. 29-dekabr Musurmonova O. Ma’naviy qadriyatlar – sog‘lom avlodni tarbiyalash vositasi. T., “O‘qituvchi” 1995. Bobomurodov A. Islom odobi va madaniyati. T. “Cho‘lpon”. 1995. O‘zbekiston mustakil va taraqqiyot yulida “O‘zbekiston” 1994y O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni. // Barkamol avlod O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T. “Sharq”. 1997. 20-30 b. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. // Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T. “Sharq”. 1997 Internet saytlari www/pedagog/uz w.w.w.ziyo.net www. tdpu. uz www. edu. uz Fan o`qituvchilari to`g`risida ma’lumot Мuallif: O.A.Qahhorova E-mail: o.qaxxorova@gmail.com Tashkilot: Taqrizchilar: Xalqaro innovatsion universitet, Pedagogika fanlari kafedrasi A.Ochilov - p.f.f.d. (PhD), dots. XIU, Pedagogika kafedrasi dotsenti Sh.Nurillayeva - p.f.d., QarshiDU, Maktabgacha ta’lim kafedrasi professori 130 Fan sillabusi Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy kengashining 2021-yil 28avgustdagi 1-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Bolalarning ijtimoiy moslashuvi” fan dasturi asosida ishlab chiqildi. Fanning sillabusi Pedagogika kafedrasining 2023-yil ____ ____________dagi __-son yig‘ilishida hamda Pedagogika va iqtisodiyot fakulteti Uslubiy Komissiyasining 2023-yil ____ ____________dagi __-son yig’ilishida muhokama qilinib, tasdiqlangan. Universitet Uslubiy Kengashining 2023-yil ___ ______________dagi __-son yig‘ilish qarori bilan о‘quv jarayonida foydalanishga tavsiya etilgan. Oʻquv-uslubiy boshqarma boshligʻi M.Imomaliyev Fakultet uslubiy komissiyasi raisi F.Saidov Kafedra mudiri A.Ochilov 131 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI XALQARO INNOVATSION UNIVERSITET PEDAGOGIKA KAFEDRASI «TASDIQLAYMAN» Xalqaro innovatsion universitet rektori ________________ U.D.Ortiqov 2023-yil “____” _________ Ro`yxatga olindi: №_______ 2023-yil “___” avgust Bolalarni ijtimoiy moslashuvi fanining FAN DASTURI Bilim sohasi: Ta’lim sohasi: Ta’lim yо‘nalishi: 100000 – Ta’lim 110000 – Ta’lim 60110200 – Maktabgacha ta’lim Qarshi–2023 132 Fan/modul kodi: O‘quv yili: Semestr: BIM 107 2023/2024 1 Fan/modul turi: Ta’lim tili: Ixtisoslik O‘zbek Fanning nomi Ma’ruza 1. (soat) Bolalar nutqini o‘stirish 12 I. ECTS-kreditlar: 4 Haftadagi dars soatlari: 4 Amaliy Seminar Mustaqil Jami mashg’ulot (soat) ta’lim yuklama (soat) (soat) (soat) 6 12 32 180 Fanning mazmuni. Fanni o‘qitishdan maqsad – Ushbu fan dasturi ijtimoiy pedagogika fanining yuzaga kelishidagi madaniy-tarixiy an’analar, uning kategoriya va tamoyillari, ijtimoiy – pedagogik tadqiqot metodlari va ijtimoiy pedagogning turli toifa bolalari bilan ishining o‘ziga xosliklarini o‘rganishga yo‘naltirilgan. Gumanitar bilishning sohasi sifatida ijtimoiy pedagogika, uning ob’ekti, tadqiqot predmeti va asosiy kategoriyalari haqida nazariy bilimlar berish; Bolani ijtimoiylashtirishning asosiy omillari va konuniyatlari haqida yaxlit tasavvurlarni shakllantirish. Ijtimoiy - pedagogik faoliyatning uziga xosliklari va uning gumanistik yunalganligini yoritib berish. Turli toifadagi bolalar bilan ijtimoiy - pedagogik faoliyat olib borishning asosiy metod va shakllarini o’rganish; II. Fan tarkibiga quyidagi mavzular kiradi: 1.mavzu Tarbiya - ijtimoiylashtirish omili. Ijtimoiylashtirish - tarbiyaning bosh maqsadi. Ijtimoiylashtirish jarayoni va tarbiyalanuvchi tomonidan jamiyatda mavjud bo‘lgan me’yorlar, qadriyatlar, xulq-atvor shakllarining o‘zlashtirilishi. 2.mavzu Bolalik - insonning ijtimoiy hayot me’yorlarini egallay boshlash davri. Ijtimoiylashtirishning omillari (makro, mezo va mikro omillar) va mexanizmlari 3.mavzu Ijtimoiy pedagogika fan sifatida. Ijtimoiy pedagogika ta’rifi, tuzilishi va vazifalari. 4.mavzu “Tamoyil” va “qoida” tushunchalari. Insonparvarlik tamoyili. Tabiatga moslik tamoyili. Madaniy muvoflqlik tamoyili. Insonparvarlik tamoyili. 5.mavzu Ijtimoiy-pedagogik kategoriyalar. Pedagogika va ijtimoiy pedagogika kategoriyalari: Shaxs, rivojlanish, faoliyat, ijtimoiylashuv, jamiyat. 6.mavzu Ijtimoiy pedagogik faoliyat. Ijtimoiy ta’lim va ijtimoiy tarbiya. . III. Asosiy nazariy qism (amaliy mashg‘ulotlari ) 1.mavzu O‘zbekistonda ijtimoiy-pedagogikaning faoliyat sohalari. Davlat, jamoat va ta’limtarbiya muassasalari faoliyati ijtimoiy steriotiplari 2.mavzu Tez ijtimoiy moslashuvga qodir shaxsning sifatlari, ustanovkalari va xulqi. Maktabgacha yoshdagi bolalar ijtimoiylashuvining xususiyatlari 3.mavzu Uzbekistonda oila, mahalla va ishlab chikish (o’quv, ijodiy) jamoalarning ijtimoiy – pedagogik vazifalari. 133 1.mavzu 2.mavzu 3.mavzu 4.mavzu 5.mavzu 6.mavzu 1.mavzu 2.mavzu 3.mavzu 4.mavzu 5.mavzu 6.mavzu 7.mavzu 8.mavzu 9.mavzu 10.mavzu 11.mavzu 12.mavzu 13.mavzu 14.mavzu 15.mavzu 16.mavzu 17.mavzu 18.mavzu 19.mavzu 20.mavzu 21.mavzu ko‘rinadi. 22.mavzu 23.mavzu 24.mavzu 25.mavzu 26.mavzu 27.mavzu 28.mavzu 29.mavzu 30.mavzu IV. Seminar mashg‘ulot Nasl nasab va bolaning rivojlanishi Ijtimoiy muhitning bola rivojlanishidagi o’rni Oilaga ijtimoiy pedagogik yordam shakllari Oilaga ijtimoiy pedagogik yordam shakllari Bolalarda deviant xulqning namoyon bo‘lish shakllari Bola rivojlanishida muhitning ta’siri. V. Mustaqil ta’lim va mustaqil ishlar Mustaqil ta’lim uchun quyidagi mavzular va tavsiya etiladi: Oilaning ijtimoiy maqomi. Ijtimoiy pedagogik faoliyat turlari. Ijtimoiy pedagogik tadqiqotning bosqichlari. Bolalarda deviant xulqning namoyon bo‘lish shakllari. Emperik va nazariy bilishni qiyoslang. Ijtimoiy pedagogik faoliyatning asosiy yo‘nalishlari nimadan iborat? Ijtimoiy pedagogikada ishontirish metodi. Bolaning ijtimoiy rivojlanishida nutq egallashning axamiyati. Insonparvarlik tamoyili. Oilaga ijtimoiy pedagogik yordam shakllari. Bolalarda deviant xulqning namoyon bo‘lish shakllari. Bola rivojlanishida muxitning ta’siri. Ijtimoiy pedagog faoliyati maqsadi nimalardan iborat. Bola rivojlanishiga muxitning ta’siri. Tarbiya va ijtimoii tarbiya. Ijtimoiy pedagogik tadqiqot metodlari. Ijtimoiy pedagogika kursining fanlararo aloqalari. Oila va uning asosiy funksiyalari. Ijtimoiy pedagogika kursining maqsadi. Ijtimoiy pedagogik tadqiqot metodlari Ijtimoiy pedagogning boshqa mutaxasislar bilan xamkorligi nimalarda Bola rivojlanishiga muhitning ta’siri. Ijtimoiy pedagogika fanining joriy etilishi. Ijtimoiy pedagogik faoliyat metodlari. Bola rivojlanishida ijtimoiy omillar. Ijtimoiy pedagogika kursining fanlararo aloqalari. Oila bilan ishlashning asosiy shakllari. Ijtimoiy pedagogika fanining joriy etilishi. Ijtimoiy pedagogik faoliyatning asosiy yo‘nalishlari. Ijtimoiy pedagogik faoliyat turlari. 134 Fan bo‘yicha talabalar bilimini baholash va nazorat qilish me’zonlari BALLAR TAQSIMOTI: Oraliq nazorat - 30 ball. Joriy nazorat - 20 ball. Yakuniy nazorat - 50 ball. Jami: - 100 ball Talabalarni baholash tartibi Baholash tartibi oʻz ichiga nazoratlar turini (oraliq, joriy va yakuniy) qamrab oladi. Talabaning oʻzlashtirish darajasi quyidagi yoʻl bilan baholanadi: Darajasi Ballar (foiz) Reyting A+ 95 - 100 ball 5 А 90 - 94 ball 4.0 B+ 85 - 89 ball 3.5 B 80 - 84 ball 3.0 C+ 75 - 79 ball 2.5 C 70 - 74 ball 2.0 D+ 65 - 69 ball 1.5 D 60 - 64 ball 1.0 F 59 ball va undan past 0.0 A’LO JUDA YAXSHI YAXSHI SHARTLI OʻTDI OʻTMADI TALABANING OʻZLASHTIRISHINI BAHOLASH MEZONLARI “A+”, “A”, “B+”baho: talaba materiallarni mustaqil ravishda tez oʻzlashtiradi: xatolarga yoʻl qoʻymaydi; mashgʻulotlarda faol ishtirok etadi; savollarga toʻliq va aniq javob beradi. “B”, “C+”, “C”baho:talaba materiallarni yaxshi oʻzlashtirgan, uni mantiqiy ifoda eta oladi; mashgʻulotlarda faol ishtirok etadi; savollarga toʻliq va aniq javob beradi, biroq uncha jiddiy boʻlmagan xatolarga yoʻl qoʻyadi. “D+”, “D”baho:asosiy materiallarni biladi, biroq aniq ifoda etishga qiynaladi; savollarga javob berishda aniqlik va toʻliqlik yetishmaydi; materiqllarni taqdim etishda ayrim xatoliklarga yoʻl qoʻyadi; kommunikatsiya jarayonida qiyinchilik sezadi. “F” (oʻtmadi) baho: materiallarnioʻzlashtirmagan; savollarga javob bera olmaydi; mashgʻulotlarda ishtirok etmaydi. Talabalarni baholashda quyidagilar hisobga olinadi: - mashgʻulotlardagi ishtiroki (davomat); - mashgʻulotlardagi faollik va ijodkorlik; - asosiy va qoʻshimcha oʻquv materiallarini oʻzlashtirish; - mustaqil ta’lim boʻyicha topshiriqlarni oʻz vaqtida bajarish; - nazoratning barcha turlarinii oʻz vaqtida bajarish. AKADEMIK VA ETIK TALABLAR Nazorat topshiriqlarini bajarishda koʻchirmakashlikka (plagiat) yoʻl qoʻyilmaydi. 135 Test, oʻquv loyihalari, mustaqil ishlar, oraliq, joriy, yakuniy nazorat topshiriqlarini boshqa shaxslardan koʻchirib olinishiga yoʻl qoʻyilmaydi, boshqa talabaning oʻrniga imtihon topshirish ta’qiqlanadi. Kurs boʻyicha har qanday nazorat topshirigʻini soxtalashtirgan talaba “fanni oʻzlashtirmagan” (“F”) hisoblanadi. Mashgʻulotlar paytida mobil aloqa va boshqa elektron qurilmalardan foydalanishga yoʻl qoʻyilmaydi. Mashgʻulotlar paytida auditoriyada (virtual auditoriyada) belgilangan talablarga zid harakatlar qilish mumkin emas. Boshqalar va turli fikrlarga tolerant munosabatda boʻlish talab etiladi. VI. Fan o‘qitilishining natijalari (shakllanadigan kompetensiyalar) Fanni o‘zlashtirish natijasida talaba: Kursni tugatgan talabalar: Fan bo‘yicha talabalarni bilim, ko‘nikma va malakalariga quyidagi talablar qo‘yiladi. Talabalarda ijtimoiy – pedagogik tadqiqot, ko’nikma va malakalarini shakllantirish. Bakalavr: pedagogikaning tarmoqlari; ijtimoiy pedagogika umumiy pedagogikaning tarkibiy qismi ekanligi; ijtimoiy pedagogikaning jamiyat hayotidagi ahamiyati; ijtimoiy pedagogikaning ta’lim va tarbiya jarayonidagi ahamiyati toto’g‘risida bilimga; ijtimoiy pedagogikaning tibbiy-psixologik asoslari; ijtimoiy pedagogikaning madaniy-tarixiy, etnografik va falsafiy negizlari; sotsial ishlar metodlari; sotsial ishlar texnologiyasi; pedagogik sotsiologiya asoslari; pedagogik jamoada muhit, pedagogning sotsial portreti; Kurs natijasiga ko‘ra ega bo‘ladigan kompetensiyalar (MK): Bolalarning ijtimoiy moslashuvi fani o`zlashtirish jarayonida amalga oshiradigan masalalar doirasida talaba: - Bolalarning ijtimoiy moslashuvi fani ijtimoiy pedagogika fanining yuzaga kelishidagi madaniy-tarixiy an’analar, uning kategoriya va tamoyillari, ijtimoiy – pedagogik tadqiqot metodlari va ijtimoiy pedagogning turli toifa bolalari bilan ishining o‘ziga xosliklarini o‘rganishga yo‘naltirilgan. Maktabgacha ta’lim tashkiloti pedagoglarida ta`lim tarbiyaga oid bilimlarni shakllantirishda ta`lim texnologiyalaridan foydalanishning o`ziga xos xususiyatlarini, ta`lim tarbiya jarayonida ijtimoiy institutning o`rni, pedagogik diagnostiikaning o`ziga xosliklarini ta`lim muassasasining ijtimoiy institutlar bilan hamkorligini tashkil etishni bilishi va ulardan foydalana olishi; 136 VII. Ta`lim texnologiyalari va metodlari: • ma’ruzalar; • amaliy ishlarni bajarish va xulosalash; • interfaol keys-stadilar; • blits-so‘rov; • guruhlarda ishlash; • taqdimotlarni qilish; • jamoa bo‘lib ishlash va himoya qilish uchun loyihalar VIII. Kreditlarni olish uchun talablar: Fanga oid nazariy va uslubiy tushunchalarni to‘la o‘zlashtirish, tahlil natijalarini to‘g‘ri aks ettira olish, o‘rganilayotgan jarayonlar haqida mustaqil mushohada yuritish va nazorat uchun berilgan vazifa va topshiriqlarni bajarish, yakuniy nazorat bo`yicha test topshirish. Asosiy adabiyotlar 1. P. Yusupova. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi. T..: O‘qituvchi 1993y 2. J. Xasanboev. Pedagogika.T., “Fan”, 2006 3. C.A. Koзловa. Дошкольная педагогика. Moсква. “Просвещение”2000 4. Социональная педагогика. / Kурс лекций – M.: Владос., 2000 5. Л.M. Maрдахаeв. Социональная педагогика Moсква, “Просвещение”,2006 6. Ф.A.Mустафаева, Социональная педагогика Moсква, “Просвещение”,2003 7. A.В. Мудрик. Социональная педагогика Moсква, “Просвещение”,2005 8. Ю.В. Василкова, T.A. Василкова Социональная педагогика Moсква 2006 Qo‘shimcha adabiyotlar 1. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi” mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 48 b. 2. Sh.M. Mirziyoyev Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –T.: “O‘zbekiston”. – 2017.– 102b. 3. Sh. M. Mirziyoyev 7 fevral 2017 yil kuni “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947 sonli farmonni 4. Sh.M. Mirziyoyevning “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. T.:-2016y. 29-dekabr 5. Musurmonova O. Ma’naviy qadriyatlar – sog‘lom avlodni tarbiyalash vositasi. T., “O‘qituvchi” 1995. 6. Bobomurodov A. Islom odobi va madaniyati. T. “Cho‘lpon”. 1995. 7. O‘zbekiston mustakil va taraqqiyot yulida “O‘zbekiston” 1994y 8. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni. // Barkamol avlod O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T. “Sharq”. 1997. 20-30 b. 9. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. // Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T. “Sharq”. 1997. 137 Axborot manbaalari www. tdpu.uz www. Ziyonet.Uz www. edu.Uz Fan dasturi XIU, Ijtimoiy-gumanitar fanlar kafedrasida ishlab chiqilgan va tasdiqlangan (2023-yil»___»_______dagi _____sonli bayonnoma). Fan/modul uchun mas’ullar: Qahhorova O –XIU, Peagogika kafedrasi o‘qituvchisi. Taqrizchilar: A.Ochilov - p.f.f.d. (PhD), dots. XIU, Pedagogika kafedrasi dotsenti Sh.Nurillayeva - p.f.d., QarshiDU, Maktabgacha ta’lim kafedrasi professori 138