Aholi turmush tarzini yaxshilashda raqamli iqtisodiytning o’rni Aliyeva Nodira Mahkampo‘latovna Tashkent University of Applied Sciences, Gavhar Str. 1, Tashkent 100149, Uzbekistan nodiraaliyeva23@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.10467777 Kalit so‘zlar: raqamli iqtisodiyot, raqamlashtirish, raqamli transformatsiya, raqamli texnologiyalar Annotatsiya: Hozirgi kunda raqamli iqtisodiyot tushunchasi bir qator mamlakatlarning iqtisodiy nazariyasi va amaliyotida paydo bo‘ldi. Bu raqamli texnologiyalarning jadal rivojlanishi, axborot sohasida inqilob va iqtisodiyotning globallashuv jarayonlarini tezlashtirish bilan ajralib turadi. Ulardan foydalanish samaradorligi ortib borayotgan bilimga aylantirildi va ijtimoiy-iqtisodiy aloqalar tobora kengayib bormoqda. Raqamli iqtisodiyotda aholining raqamli texnologiyalardan foydalanish ko’nikmasini shakllantirish raqamlashtirish jarayonining olib borilishiga zamin yaratadi. Shaxsiy kompyuter va internetdan foydalanishni fuqarolarning kundalik hayotida raqamlashtirishning asosiy sharti deb hisoblanadi. O‘zbekistonda ulardan foydalanish darajasi Evropaga qaraganda pastroq bo’lishiga qaramay, fuqarolarning kundalik hayotida raqamlashtirishning ijobiy dinamikasi kuzatilmoqda. Raqamli iqtisodiyot – mamlakat uchun iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va ijtimoiy tengsizlikni qisqartirish hamda globallashuv darajasiga tenglashishda asos vazifasini o‘taydi. KIRISH Har qanday davlat o‘z fuqarolarini munosib hayot bilan ta’minlashga intiladi va har bir inson bunday hayotga haqli. Shu bilan birga shaxs ham davlatdan alohida o‘zi uchun munosib hayotni ta’minlashga intiladi. Buning uchun esa qonunchilikka rioya qilishi, o‘z salomatligi, oila a’zolari va yaqinlari, atrof-muhit va madaniy qadriyatlar haqida qayg‘urishi, boshqalarga hurmat bilan munosabatda bo‘lishi, intellektual, ma’naviy va ijodiy rivojlanishi hamda qadr qimmatiga mos turmush tarzini olib borishi lozim. Insonning turmush tarziga ijobiy ta’sir qilishning muhim jihati zamonaviy dunyoda inson hayotini yaxshilash va osonlashtirish uchun mo‘ljallangan raqamli texnologiyalarning paydo bo‘lishi bo‘ldi. Raqamli texnologiyalar inson mehnatini tizimlashtirish va optimallashtirish imkonini beradi. Raqamli texnologiyalar va munosib hayotni ta’minlash o‘rtasidagi munosabatlar hozirgi vaqtda insonning butun hayoti uchta ketma-ket bosqichda qurilganligi bilan belgilanadi: avtomatlashtirish, raqamlashtirish, raqamli transformatsiya. Avtomatlashtirish - bu qisman yoki to‘liq inson aralashuvisiz ishlaydigan avtomatik qurilmalardan foydalanish. Raqamlashtirishdan farqli o‘laroq, avtomatlashtirish ishlab chiqarishni yaxshilaydi va inson mehnatini osonlashtiradi, lekin ishning mohiyatini va jarayonni boshqarish modelini o‘zgartirmaydi. Raqamlashtirish - bu hayotning turli sohalariga va ishlab chiqarishga raqamli texnologiyalarni joriy etishdir. Raqamlashtirish tor ma’noda axborotni raqamli shaklga aylantirish sifatida tushuniladi va asosan harajatlarni kamaytirishga va ko‘proq imkoniyatlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Raqamli transformatsiya - har qanday soha (biznes, sog‘liqni saqlash, ta’lim, qurilish va boshqalar)da boshqaruv tizimini o‘zgartirish va uning faoliyatini raqamli texnologiyalarni joriy etish orqali amalga oshirishni anglatadi. Hozirgi kunda raqamli iqtisodiyot tushunchasi bir qator mamlakatlarning iqtisodiy nazariyasi va amaliyotida paydo bo‘ldi. Bu raqamli texnologiyalarning jadal rivojlanishi, axborot sohasida inqilob va iqtisodiyotning globallashuv jarayonlarini tezlashtirish bilan ajralib turdi. Ulardan foydalanish samaradorligi ortib borayotgan bilimga aylantirildi va ijtimoiyiqtisodiy aloqalar tobora kengayib bormoqda. Bu bosqichlarning o‘ziga xos xususiyatlarining rivojlanishi axborotni ifodalash uchun raqamli formatning xususiyatlariga asoslangan matematik modellar va usullarni o‘z ichiga olgan “digital economics”, ya’ni raqamli iqtisodiyot nomli ilmiy yo‘nalishning paydo bo‘lishiga olib keldi. Raqamli iqtisodiyot – raqamli texnologiyalarga asoslangan elektron biznes va elektron tijorat bilan chambarchas bog‘liq iqtisodiy faoliyat natijasida kelib chiqadigan va sotiladigan raqamli tovarlar, xizmatlar yig‘indisidir. Shu bilan birga yangi texnologiyalar, platformalar va biznes modellari yaratish, ularni kundalik hayotga joriy etish orqali mavjud iqtisodiyotni yangicha tizimga ko‘chirish degani. “Raqamli” atamasi barcha sohalarda axborot va kompyuter texnologiyalaridan foydalanishni anglatadi. Raqamli iqtisodiyot innovatsion raqamli axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, ya’ni Internet, mobil tarmoqlar, sensor tarmoqlar, onlayn rejim, elekton tijorat vas hu kabi texnologiyalarni qamrab oladi. Raqamli iqtisodiyotning amaliy ahamiyati va jihatlari insonlarning turmush darajasini sezilarli darajada oshiradi. Bu inson faoliyatining barcha turlarini raqamlashtirishni nazarda tutadi; yoki raqamli texnologiyalarga asoslangan iqtisodiy faoliyat, bunda tovarlar va xizmatlar elektron vositalar va Internet orqali sotiladi. Elektron tijorat, onlayn reklama, onlaynbanking, elektron to‘lovlar va davlat xizmatlaridan elektron foydalanish raqamli iqtisodiyotning asosiy elementlari hisoblanadi. Biznesda raqamli transformatsiya ishning aniqligini optimallashtirish va yaxshilashga yordam beradi va kompaniyalarning elektron platformalarga o‘tishini o‘z ichiga oladi, bu esa foydalanuvchilarga yaxshi raqamli vositalar va bozorga kirishni ta’minlaydi. Raqamli iqtisodiyotni samarali rivojlantirishning asosi bu raqamlashtirish bo‘lib, uning ta’sirida iqtisodiyot yanada samarali rivojlanadi va uning raqobatbardoshligi ortadi. Raqamlashtirish jarayonlarining keng rivojlanishi XX asr oxiri - XXI asr boshida Internetning paydo bo‘lishi bilan boshlangan va hozirgi kungacha davom etmoqda. “Raqamlashtirish” (yoki digitalization) tushunchasi axborot texnologiyalariga asoslangan zamonaviy modellar va harakat usullariga o‘tishni anglatadi. Masalan, videoqo‘ng‘iroqlar va messenjerlar orqali muloqot qilish, “aqlli shahar” g‘oyasini amalga oshirish, elektron hujjat aylanishiga o‘tish. MATERIAL VA METODLAR Raqamlashtirish raqamli iqtisodiyotning asosi bo‘lib, iqtisodiyot va jamiyat taraqqiyotini belgilab beruvchi global rivojlanish yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Raqamlashtirish iqtisodiyot samaradorligini oshirish va hayot sifatini yaxshilashga qaratilgan. Bu jarayonda muhim o‘rinni mehnat resurslarining ta’lim darajasini oshiruvchi Internet texnologiyalarining shakllanishi egallaydi. Raqamlashtirishning butun jamiyat uchun ijobiy oqibatlari fuqarolarning hayot sifatini oshirish, mehnat unumdorligini oshirish, iqtisodiy operatsiyalarning shaffofligi, davlat, tijorat tovarlari va xizmatlarini mamlakat ichida ilgari surish hamda xalqaro miqyosda va inson o‘rnini bosuvchi uskunalar va tizimlarni joriy etish imkoniyati mavjudligini o‘z ichiga oladi. Asosiy texnologik jarayonlarni boshqarish tizimini optimallashtirish bilan birga raqamli texnologiyalarni joriy etish jarayoni raqamli transformatsiya bo’lib, raqamli mahsulotlarni jadal yaratish va rivojlantirish, raqamli xizmatlarni boshqarish zarurati bilan belgilanadi. Raqamli transformatsiyalar aholi uchun qulay va xavfsiz yashash sharoitlarini yaratish imkonini beradi. Raqamli transformatsiya nafaqat odamlarning turmush tarzi, ishlab chiqarish va xo‘jalik faoliyatini tashkil etishning o‘zgarishi, balki odamlar ongiga chuqur ta’sir ko‘rsatadi, raqamli davrning yangi madaniyatini shakllantiradi. Oʻzbekiston oʻz oldiga kuchli demokratik, ilgʻor rivojlangan davlatlar safidan mustahkam oʻrin egallashni maqsad qilgan. Dunyoning rivojlangan 50 mamlakati qatoriga kirish — davlatning bosh vazifasidir. Bu boradagi islohotlar esa O‘zbekiston xalqiga munosib sharoit yaratib berish maqsadida amalga oshirilyapti. Raqamli iqtisodiyotda rivojlanagan onlayn xizmatlari aholi turmush tarzini yaxshilashda asosiy omillardan biridir. Misol tariqasida mobil bank ilovasini keltirish mumkin. Ushbu ilova yordamida har bir foydalanuvchi ixtiyoriy xaridni yoki to‘lovni amalga oshirishi mumkin. Mobil bankingdan tashqari, elektron hujjat aylanishi ham tashkilot xodimlarining faoliyatini yaxshilaydi. Buning yordamida har bir xodim ish joyidan chiqmagan holda turli hujjatlarni qabul qilishi yoki joʻnatishi mumkin. Bu ish sifatini yaxshilaydi va kompaniya ichidagi xodimlarning xabardorligini oshiradi. Raqamli iqtisodiyotning yana bir yorqin namunasi bu Yandex.taxi xizmatdir. Ushbu ilova yordamida yo‘lovchi dispetcherga murojaat qilmasdan xaydovchiga bemalol buyurtma beradi. Shu bilan birga mijoz A nuqtadan B nuqtagacha bo‘lgan yo‘l narxini oldindan bilib olishi va hattoki, o‘z yo‘nalishini kuzatishi mumkin. Ta’lim sohasida ham raqamlashtirish jarayoni jadal sur’atlar bilan olib borilmoqda. Misol uchun elektron kundalik yordamida butun mamlakat bo‘ylab talabalarning o‘zlashtirish natijalari bo‘yicha real statistik ma’lumotlarni yuritish va tegishli muassasalarga statistik ma’lumotlarni taqdim etish mumkin. Kitob darsliklarini elektron kitoblarga almashtirish tendentsiyasi davom etmoqda va uni ham oʻquvchilar, ham ota-onalar faol qoʻllabquvvatlamoqda. Ushbu oʻzgarish oʻquvchilarning jismoniy faolligini kamaytirishga imkon beradi, bu ayniqsa maktabgacha yoshdagi va boshlangʻich maktab yoshidagi bolalar uchun juda muhimdir. Sogʻliqni saqlashga raqamli texnologiyalarning joriy etilishi “raqamli sogʻliq” yoki “raqamli meditsina” atamasini oldi. U shifokor va shifokor, bemor va shifokor oʻrtasidagi masofaviy oʻzaro aloqa xizmatlarini oʻz ichiga oladi. “Raqamli tibbiyot” insonga nafaqat kasalliklarni tezroq va samaraliroq davolash, balki ularni erta bosqichlarda oldini olish imkonini beradi, bu esa davlat aholisini butun umri davomida sog‘lom hayotga olib boradi. Madaniyat ham hozirda raqamlashtirish strategiyasini amalga oshirmoqda. Bunda kengaytirilgan va virtual haqiqat (AR)dan faol foydalanilgan holda virtual muzeylar yaratilmoqda. AR rasm yoki haykalning yoʻqolgan qismlarini ekranda qayta yaratilgan tasvir bilan almashtirish imkonini beradi. Transport sohasi raqamli texnologiyalar yordamida quyidagi xizmatlarni amalga oshirmoqda: elektron chiptalarni saqlash, chiptalarni shaxsan sotib olish, transport xizmatlarini/navigatsiyani qabul qilish uchun mobil ilovalardan foydalanish, transport oqimlari toʻgʻrisidagi ma’lumotlarni yigʻish va tahlil qilish, transport holatini prognozlash, sayohat paytida bepul Wi-Fi tarmogʻini ta’minlash va boshqalar. XULOSALAR Mamlakatimiz oldida turmush sifatini oshirish masalasi ustuvor vazifalardan biri sifatida turganini hisobga olib, raqamlashtirish jarayonida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar va ularning hayot sifatiga qanday ta’sir ko‘rsatishini tahlil qilishga alohida e’tibor qaratish zarur. O‘zbekistonda elektron hukumat tizimini takomillashtirish, dasturiy mahsulotlar va axborot texnologiyalari ichki bozorini yanada rivojlantirish, Respublikaning barcha hududlarida IT-parklar tashkil etish va ushbu sohani malakali kadrlar bilan ta’minlashni nazarda tutuvchi “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi tasdiqlandi. “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasining asosiy maqsadlaridan biri ijtimoiy xizmatlarning tuzilishi va sifatini oʻzgartirish orqali aholi turmush sifatini yaxshilash uchun shart-sharoitlar yaratish, shuningdek, tadbirkorlik va mehnat faoliyati uchun yangi imkoniyatlar yaratish orqali aholining hayot sifatini oshirish uchun shart-sharoitlar yaratishdan iborat. O‘zbekistonni raqamlashtirish maqsadida 2012-yilda Respublika hukumati tomonidan “Milliy axborot-kommunikatsiya tizimini rivojlantirish kompleks dasturi” tasdiqlandi. Hujjatni amalga oshirish 2013-2020 yillarga mo‘ljallangan. 2013-yil iyul oyida mamlakatimizda Interaktiv davlat xizmatlarining yagona portali ishga tushirildi. 2016-yilda yagona OneID tizimi my.gov.uz portalida O‘zbekiston fuqarolari uchun mavjud bo‘ldi. U davlat idoralari va tijorat korxonalarining keng doiradagi xizmatlaridan foydalanish imkonini beradi. Hozirda aholining qariyb 20 foizi OneID tizimida ro‘yxatdan o‘tgan. 2019-yilda O‘zbekistonda IT-park paydo bo‘ldi. Uning asosiy vazifalari: ta’lim, startaplarni qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish, tegishli qonunchilikni ishlab chiqishda ishtirok etish, o‘z infratuzilmasini yaratishdan iborat. Hozirgi vaqtda mavjud raqamli texnologiyalar inson hayotida rivojlanish va joriy etish uchun katta istiqbollarga ega. Ular jamiyat hayotining barcha jabhalarini, ta'lim, sog'liqni saqlash, madaniyat, transport, iqtisodiyot va biznes kabi muhim tarmoqlarni qamrab olmoqda. Fuqarolar mutaxassislar bilan onlayn maslahatlashish va xaridlarni amalga oshirish uchun Internetdan tobora ko‘proq foydalanmoqda. Internetning mavjudligi joy va vaqtdan qat’iy nazar moliyani boshqarish imkonini beradi. Internet orqali ko‘plab tovar va xizmatlarni topish, ularni onlayn to‘lash va ularni qulay joyda olish imkoniyati mavjud. Bu esa o‘z navbatida vaqt va energiyani tejaydi. Statistik tadqiqot natijalari aholining internet imkoniyatlarini o‘zlashtirishdagi faolligi, biznes resurslarining tayyorligi va jalb qilinishi, mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy faoliyatini rivojlantirish uchun notijorat va davlat tuzilmalarining Internetdan foydalanishi yuqori ekanligini ko‘rsatmoqda. Ko‘pgina mamlakatlar raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish va qo‘llash bo‘yicha shu jumladan, ulardan virtual foydalanish manfaatlarini hisobga olgan holda davlat dasturlariga muvofiq boshqaruv texnologiyalarini ishlab chiqmoqda. Bularga Germaniyadagi Industrie, AQSHdagi Advanced Manufacturing Technology, Xitoydagi sifat, innovatsiya va ilg‘or texnologiyalarni joriy etishga urg‘u bergan ishlab chiqarishni rivojlantirishning strategik konsepsiyasi, Buyuk Britaniyadagi Innovate UK hamda Avstraliyadagi National Digital Economy misol qilish mumkin. ADABIYOTLAR: 1. Бахтиерович Ж.Ш. (2023). Цифровая экономика уровень и качество жизни населения. Central Asian Journal of Innovations on Tourism Management and Finance, 4(6), 84-86. 2. Литвинцева Г.П., Петров С.П. Теоретические основы взаимодействия цифровой трансформации и качества жизни населения //Журнал экономической теории. — 2019. –Т. 16. — №3. — С. 414-427 3. Быкова, М.С. Цифровые технологии в обеспечении достойной жизни человека / М. С. Быкова. — Текст: непосредственный //Молодой ученый. — 2022. — № 24 (419). — С. 42-46. 4. Щелкунова Д.В. Цифровая экономика в современном обществе //Материалы XII Международной студенческой научной конференции «Студенческий научный форум». 5. Tadjiyeva D.R. Уровень и качество жизни в условиях цифровой трансформации. “Raqamli iqtisodiyot” ilmiy-elektron jurnali 3-son.