1-Amaliy ish: Ma’lumot uzatish tizimlarida axborotlarga birlamchi
ishlov berish (ASCI1, Sanoq tizimlari).
Ishning maqsadi: Axborot uzatish tizimlarida ma'lumotlarni qayta ishlash zamonaviy axborot
jamiyatining asosiy jihati hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan, ma'lumotlar qanday ifodalanishi,
uzatilishi va qayta ishlanishini tushunish muhimdir. Ushbu maqolada biz ASCII kabi kodlashlar
bilan ishlash tamoyillarini, shuningdek, raqamli tizimlarda qo'llaniladigan sanoq tizimlarini ko'rib
chiqamiz.
1. Kirish
1.1 Ma'lumotlarni qayta ishlashning ahamiyati
Ma'lumotlarni qayta ishlash foydali ma'lumotlarni ishlab chiqarish uchun ma'lumotlarni
manipulyatsiya qilishni o'z ichiga oladi. U zamonaviy kompyuter tizimlari, tarmoqlari va dasturiy
ta’minotining ishlashi uchun asos bo‘lgan ma’lumotlarni yig‘ish, saqlash, tahlil qilish va uzatishni
qamrab oladi.
1.2 Axborot uzatish tizimlarining roli
Axborot uzatish tizimlari turli qurilmalar o'rtasida ma'lumotlarni uzatish uchun mo'ljallangan.
Buni turli texnologiyalar, jumladan, simli va simsiz ulanishlar yordamida amalga oshirish
mumkin.
2. Ma'lumotlarni kodlash: ASCII
2.1 ASCII nima?
ASCII ( Amerika Standart Kod uchun Ma'lumot O'zaro almashish kompyuter va boshqa
qurilmalarda matn belgilarini ifodalash uchun standart koddir . U 1960-yillarning boshida ishlab
chiqilgan va boshqa ko'plab kodlashlar uchun asos bo'lgan.
2.2 ASCII tuzilishi


Kod uzunligi : ASCII 128 ta belgini (0 dan 127 gacha) kodlash imkonini beruvchi belgini ifodalash
uchun 7 bitdan foydalanadi.
Belgilar : Inglizcha harflar, raqamlar, tinish belgilari va boshqaruv belgilarini (masalan, yangi qator)
o'z ichiga oladi.
ASCII jadvali (birinchi 32 ta belgi uchun):
Kod Belgi Tavsif
0
NUL Null (belgisiz)
1
SOH Sarlavha boshlanishi
Kod Belgi Tavsif
2
STX Matnning boshlanishi
3
ETX Matn oxiri
4
EOT Translyatsiyaning tugashi
5
ENQ Ma'lumot so'rash
...
...
...
65 A
Poytaxt Lotin A
97 a
kichik lotin a
2.3 ASCII ning qo'llanilishi
ASCII turli xil aloqa tizimlari va protokollarida keng qo'llaniladi, jumladan:



Matn fayllari : Matn ma'lumotlarini saqlash uchun ishlatiladi.
Transfer protokollari : HTTP, FTP va SMTP kabi protokollarda .
Dasturlash : Ko'pgina dasturlash tillari satrlar va belgilarni ifodalash uchun ASCII dan foydalanadi.
3. Sanoq tizimlari
3.1 Ikkilik tizim
Ikkilik (radix 2) kompyuter tizimlarida qo'llaniladigan birlamchi sanoq sistemasidir. U ikkita
raqamdan iborat: 0 va 1. Ikkilik sonning har bir pozitsiyasi ikkining darajasini bildiradi.

Misol:
o
Ikkilik raqam 1011 = 1×23+0×22+1×21+1×20=8+0+2+1=111 \ marta 2^3 + 0 \ marta 2^2
+ 1 \ marta 2^1 + 1 \ marta 2^0 = 8 + 0 + 2 + 1 = 11 1 × 23 + 0 × 22 + 1 × 21 + 1 × 20 = 8 +
0 + 2 + 1 = 11 kasrda.
3.2 O‘nlik sanoq sistemasi
O'nlik sistema (10 ta asos) kundalik hayotda qo'llaniladigan sanoq sistemasidir. U o'nta raqamni
o'z ichiga oladi: 0 dan 9 gacha.

Misol:
o
O'nlik soni 345 = 3×102+4×101+5×100=300+40+5=3453 \ marta 10^2 + 4 \ marta 10^1 +
5 \ marta 10^0 = 300 + 40 + 5 = 345 3 × 102 + 4 × 101 + 5 × 100 = 300 + 40 + 5 = 345 .
3.3 O‘n oltilik sistema
O'n oltilik (16 ta baza) dasturlash va raqamli tizimlarda qo'llaniladi. U o'n oltita belgini o'z ichiga
oladi: 0-9 va AF (bu erda A = 10, B = 11, C = 12, D = 13, E = 14, F = 15).

Misol:
o
O'n oltilik soni 2F = 2×161+15×160=32+15=472 \ marta 16^1 + 15 \ marta 16^0 = 32 + 15
= 47 2 × 161 + 15 × 160 = 32 + 15 = 47 kasrda tizimi.
3.4 Sanoq sistemalari orasidagi konversiyalar
Raqamlarni turli sanoq sistemalari o‘rtasida o‘zgartirish ma’lumotlarni qayta ishlashda muhim
vazifa hisoblanadi. Bir nechta usullar mavjud, jumladan:


Ikkilikdan o'nlikka o'tkazish : Ikkilik sonni o'nlik songa va aksincha o'zgartirish.
Ikkilik o'n oltilik ayirboshlash : Katta ikkilik raqamlarni to'rt bitga guruhlash orqali ular bilan
ishlashni osonlashtiradi .
4. Ma'lumotlarni uzatish tamoyillari
4.1 Kodlash va dekodlash
Ma'lumotlarni kodlash ma'lumotni uzatish uchun mos formatga aylantirishni o'z ichiga oladi.
Dekodlash - bu kodlangan ma'lumotlarni o'qilishi mumkin bo'lgan formatga aylantiradigan teskari
jarayon.
4.2 Ma'lumotlarni uzatish protokollari
Protokollar ma'lumotlarning qanday uzatilishini belgilaydigan qoidalar to'plamidir. Ular
uzatishning ishonchliligi va to'g'riligini ta'minlaydi. Misollar:


TCP/IP : Internetda ma'lumotlarni uzatish uchun ishlatiladigan protokol.
HTTP/HTTPS : Gipermatnli ma'lumotlarni uzatish protokollari.
4.3 Xatolar va ma'lumotlarni tuzatish
Ma'lumotlarni uzatishda xatolar yuzaga kelishi mumkin. Ularni aniqlash va tuzatish uchun turli
usullar qo'llaniladi, masalan:


Tekshirish summalari : Ma'lumotlarning yaxlitligini tekshirish orqali xatolarni aniqlash imkonini
beradi.
Xatolarni tuzatish kodlari : Ma'lumotlarni uzatish paytida xatolarni avtomatik ravishda tuzatish
uchun ishlatiladi.
5. Xulosa
Axborot uzatish tizimlarida ma'lumotlarni qayta ishlash ASCII va turli xil sanoq tizimlari kabi
kodlashlardan foydalanishga asoslangan. Ushbu asoslarni tushunish sizga ma'lumotlarning
ishonchliligi va yaxlitligini ta'minlaydigan samarali ma'lumotlar uzatish tizimlarini ishlab chiqish
imkonini beradi . Kodlash, uzatish protokollari va xatolarni tuzatish usullari ma'lumotlarni qayta
ishlash jarayonlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishda asosiy rol o'ynaydi.