Mavzu: Jahon xom-ashyo bozorlarining rivojlanish xususiyatlari
Reja:
1. Xom-ashyo nima?
2. Jahon xom-ashyo bozorida neftno o’rni.
3. Jahon bozori
Xom-ashyo — konlardan olingan foydali qazilmalar va boshqa tabiiy
resurslar, ulardan ishlab chiqarilgan va yana ishlov talab etadigan mahsulotlar. Keng
maʼnoda Xom-ashyo mehnat taʼsirida oʻzgargan va yanada ishlanishi lozim boʻlgan
mehnat predmetinn anglatadi.
Xom-ashyo jarayonida Xom-ashyodan tayyor mahsulot yoki yarim fabrikat
paydo boʻladi. Xom-ashyoning jami xilmaxil koʻrinishlari kelib chiqishiga koʻra
sanoat va qishloq xoʻjaligi Xom-ashyosiga boʻlinadi. Sanoat Xom-ashyosi, oʻz
navbatida, mineral va sunʼiy Xom-ashyoga boʻlinadi. Ishlatilishiga koʻra, mineral
Xom-ashyo yoqilgʻienergetika (neft, tabiiy gaz, kumir, uran, yonuvchi slanetslar),
metallurgiya (qora, rangli, nodir va asl metallar rudalari), konkimyo (agronomiya
rudalari, bariy, kaltsiy ftorid, oltingugurt), texnika (olmos, grafit, slyuda), qurilish
materiallari (sement, keramika) i.ch. Xom-ashyolari va boshqalarga boʻlinadi.
Sunʼiy Xom-ashyoga sintetik smolalar, plastmassalar, sintetik kauchuk, sunʼiy teri,
sintetik yuvish vositalari va boshqa kiradi. Qishloq xoʻjaligi Xom-ashyosi va oʻrmon
xoʻjaligi, baliq ovlash va tayyorlov tarmogʻining ishlov berilmagan (xom)
mahsulotlari oʻsimlik Xom-ashyosi (don va texnika ekinlari, yogʻoch, yovvoyi va
shifobaxsh oʻsimliklar) va hayvonot Xom-ashyosi (goʻsht, baliq, sut, teri, jun) ga
boʻlinadi. Ayrim sanoat tarmoqlarida Xom-ashyoni birlamchi (metallurgiyada
rudalar, qogʻoz sanoatida sellyuloza) va ikkilamchi (metall parchalari, makulatura)
turlarga boʻlish muhim amaliy ahamiyatga ega. Ikkilamchi Xom-ashyodsh toʻgʻri
foydalanish ijtimoiy mehnatni tejashni taʼminlaydi. Birlamchi Xom-ashyoni
kompleks qayta ishlash sanoatning Xom-ashyo bazasini kengaytirish va iktisodiy
samaradorligini oshirishda muhim manba xisoblanadi.
Neft
Neftning butun jahonda isbotlangan zaxirasi 140 mlrd. tonna, yillik qazib
olish 3 ,5 mlrd tonnaga teng. Lekin bu 40 yildan so’ng neft zaxiralari tugashi bilan
global mu- ammolar boshlanadi, degani emas. Chunki iqtisodiy statistik aniqlangan,
isbotlan- gan , hisoblangan zaxiralarga tayanadi. Lekin bu yer yuzining hamma
zaxirasi emas. Hattoki ko’pgina tekshirilgan konlarda umuman aniqlanmagan yoki
qisman aniqlangan neft maydonlari mavjud. Bir qancha neft maydonlari esa o’zining
kashfiyotchilarini kutmoqda. Neft zaxirasi juda katta bo'lgan (neft zaxirasi 10 mlrd.
tonna yoki jahon zaxirasining foizi bo’lgan) davlatlar - Iroq, Eron, Venesuela . Bu
davlatlar oldindan ko’p aholiga, katta yoki kichik iqtisodiy rivojlanishga ega , Iroq
va Eron esa jahon sivilizatsiyasining qadimgi o’choqlaridan biri. Barcha yirik
mintaqalarda, Xorijiy Yevropa va Rossiya Federatsiyasi bilan birga neft zaxiralari
100 foizni tashkil qiladi. Hattoki Shimoliy Amerika ham , AQSH ning o ’z neft
zaxiralarini «konservatsiya » qilishiga qaramay, o’z zaxiralarini Meksikada olib
borilgan tekshiruvlarga ko’ra orttirib olishdi.
Jahon bozori — xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etish bilan oʻzaro bogʻlangan
mamlakatlar oʻrtasidagi barqaror tovar-pul munosabatlari tizimi. Xalqaro savdo
munosabatlari qadimda ham mavjud boʻlgan, mamlakatlar oʻrtasida iqtisodiy va
siyosiy aloqalar milliy davlatlarning paydo boʻlishi bilan yuzaga kelgan, ammo
koʻpgina mamlakatlar, soʻngra jaxondagi barcha mamlakatlar savdosini
qamraydigan Jahon bozori (uning negizida jahon xoʻjaligi) faqat yirik
mashinalashgan industriyaga oʻtish bilan shakllana boshladi va 20-asr boshiga
kelib qaror topdi. Yirik mashinalashgan ishlab chiqarishga oʻtish milliy bozor
chegaralarini kengaytirdi, tashqi savdo u yoki bu mamlakatning ichki taraqqiyotini
toʻldiradigan omildan mamlakat xoʻjaligi taraqqiyotining zaruriy shartiga aylandi.
Ixtisoslashuv bir mamlakatda muayyan tovarni arzon va sifatli i. ch. imkonini
bersa, tovarlarni i. ch.da resurslardan samarali foydalanishni taʼminlasa, shu
tovarlar koʻplab yaratiladi va Jahon bozoriiga yetkazib beriladi. Biror mamlakatda
resurelarni sarflash qulay boʻlmagan yoki i. ch. imkoni bulmagan tovarlar Jahon
bozoridan sotib olinadi. Jahon bozorida alohida narxlar — jahon narxlari amal
qiladi; ayirboshlash ulgurji shaklda va xalqaro birjalar vositasida olib boriladi.
Jahon bozori — xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etish bilan oʻzaro
bogʻlangan mamlakatlar oʻrtasidagi barqaror tovar-pul munosabatlari
tizimi. Xalqaro savdo munosabatlari qadimda ham mavjud boʻlgan, mamlakatlar
oʻrtasida iqtisodiy va siyosiy aloqalar milliy davlatlarning paydo boʻlishi bilan
yuzaga kelgan, ammo koʻpgina mamlakatlar, soʻngra jaxondagi barcha
mamlakatlar savdosini qamraydigan Jahon bozori (uning negizida jahon xoʻjaligi)
faqat yirik mashinalashgan industriyaga oʻtish bilan shakllana boshladi va 20-asr
boshiga kelib qaror topdi. Yirik mashinalashgan ishlab chiqarishga oʻtish milliy
bozor chegaralarini kengaytirdi, tashqi savdo u yoki bu mamlakatning ichki
taraqqiyotini toʻldiradigan omildan mamlakat xoʻjaligi taraqqiyotining zaruriy
shartiga aylandi. Ixtisoslashuv bir mamlakatda muayyan tovarni arzon va sifatli i.
ch. imkonini bersa, tovarlarni i. ch.da resurslardan samarali foydalanishni
taʼminlasa, shu tovarlar koʻplab yaratiladi va Jahon bozoriga yetkazib beriladi.
Biror mamlakatda resurelarni sarflash qulay boʻlmagan yoki i. ch. imkoni
bulmagan tovarlar Jahon bozoridan sotib olinadi. Jahon bozorida alohida
narxlar — jahon narxlari amal qiladi; ayirboshlash ulgurji shaklda va xalqaro
birjalar vositasida olib boriladi.
Jahon bozori tovar, mehnat, kapital va valyuta bozorlari majmuidan tashkil topadi
(qarang Mehnat bozori, Ishchi kuchi bozori). Jahon bozorida barcha mamlakatlar
tashqi savdosining majmuini ifoda etadigan xalqaro savdo amalga oshiriladi. Bu
tarkiban jahon miqyosidagi eksport va importdan iborat, ularning qiymat boʻyicha
nisbati savdo balansi deb yuritiladi.
Jahon bozori xalqaro birjalar, savdo uylari, banklar, sugʻurta kompaniyalaridan
iborat bulgan oʻz infratuzilmasiga ega. Jahon bozori toʻlovlar va hisob-kitoblar
xalqaro pul vazifasini oʻtovchi barqaror, erkin almashtiriladigan valyutalar, maye,
AQSH dollari, Yaponiya iyenasi va yevroda olib boriladi. Jahon bozori
ixtisoslashgan xalqaro birjalardan iborat yirik segmentlariga ega. Maye, Chikago
don birjasi, Liverpul paxta birjasi va London rangli metallar birjasi va b. Jahon
bozorida savdo-sotiq xalqaro birja bitimlari, ikki tomonlama yoki koʻp tomonlama
birjadan tashqari bitimlar yoʻnalishlarida boradi.
Jahon bozoridagi savdo-sotiqni maxsus tashkilot — Jahon savdo tashqishyuti
boshqarib boradi, davlatlararo savdo tartibi va qoidalarini belgilab beradi, unga
aʼzo boʻlganlar oʻzlari uchun qulay savdo qilish huquqini oladilar.
Jahon bozorida investitsiya harakati ham yuz beradi, bu chet elda yangi
korxonalarni qurish, eski korxonalarni sotib olish yoki oʻziga birlashtirish
shakllariga ega. Bu ishni asosan transmilliy xalqaro korporatsiyalar olib boradi.
2000-yil jahondagi bevosita xorij investitsiyalari 865 mlrd. AQSH dollariga teng
boʻldi. Ular amalga oshirgan oldi-sotdi operatsiyalari 1999-yilda 14 trillion
dollarni tashkil etdi.
Jahon bozorining ulkan salohiyati milliy bozorlarga juda katta taʼsir oʻtkazadi, bu
taʼsir mamlakatlarning manfaatlari nuqtai nazaridan ijobiy yoki salbiy boʻlishi
mumkin. Jahon bozori sigʻimi jami mamlakatlar bozor talabining import hisobiga
qondiriladigan qismlari yigʻindisiga teng.
Jahon bozorida sanoati rivojlangan mamlakatlar ishtiroki ustunlik qiladi va ular
tayyor mahsulot bilan (jahon tovar eksportining 70 % dan koʻprogʻi) qatnashadilar,
rivojlanayotgan mamlakatlar asosan xom ashyo va ishchi kuchi eksporti bilan
ishtirok etadilar.
Jahon bozorida ishtirok etadigan jami mamlakatlarning eksporti 6,48 trillion
dollarni, importi 6,41 trillion dollarni tashkil qildi (1996; 1980-yilda tegishlicha
2,44 va 2,42 trillion dollar).
Oʻzbekiston Jahon bozorida xom ashyo, energiya, rangli metall va b. eksporti bilan
qatnashadi, aksariyat texnologiya, kimyo mahsulotlari, oziq-ovqat tovarlarini
import qiladi.
Xulosa
Sanoat va unda ishlab chiqarilgan mahsulotlar mustaqillikning moddiytexnika bazasini yaratishda muhim rol o`ynaydi. Shuning uchun ham hukumatimiz
tomonidan qo`yilgan amaliy vazifalarni to`la bajarish sanoatni jadal rivojlantirishni
taqozo etadi. Sanoatning rivojlanishidagi asosiy shartlaridan biri sanoatni xom ashyo
bilan yetarli darajada ta`minlash, undan to`la va to`g`ri foydalanishdir. Xom ashyo
har qanday texnologik jarayonlarning asosiy elementi hisoblanib, u ishlab chiqarish
texnologiyasinigina belgilamasdan, balki uning iqtisodiy samaradorligini hamda
ishlab chiqarilayotgan tayyor mahsulotning sifatini ham belgilaydi. Xom ashyo keng
miqyosda iste`mol buyumlari hamda ishlab chiqarish mahsulotlari olish uchun
ishlatiladigan tabiiy materiallar (birikmalar) dan iborat bo`lib, u quyidagi talablarga
javob berishi kerak:
 Miqdori jihatdan yetarli bo`lishi;
 Qazib olish arzon va oson bo`lishi;
 Texnologik jarayonlar oson borishi kerak.
Ma`lumki, sanoatda mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan umumiy
xarajatlarning 70-80% ini jarayonda ishlatiladi.
Mineral xom ashyolar. Yer ostidan qazib olinadigan mineral birikmalar xom
ashyolar deyiladi. Bunday minerallar Yer yuzida 2500 ga yetadi va bular Yer
sharining turli qismlarida turli miqdorda bo`ladi. Rus olimlari V.I.Vernadskiy,
N.S.Kurnakov, A.E.Fersman va I.M.Gubkinlar yer osti mineral boyliklarini qidirib
topish, qazib olish va qayta ishlash asoslarini yoritib beradi. MDH o`zidagi ko`mir,
torf, fosforli va kaliyli tuzlar, osh tuzi, natriy sulfat va shu kabi boyliklarning zapasi
jihatidan dunyoda birinchi o`rinlarda turadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. https://aim.uz/referaty/57-khimiya/77518-kimyoviy-texnologiyada-xomashyo-va-uni-boyitish-usullari.html
2. Bender
H.
U.
Fundamente.
Geographischcs
Grundbuch
Sekundarslulc. II. Stuiluart. Klettw Pertes, 1994.
3. file:///C:/Users/User/Videos/Jahon-ijtimoiy-iqtisodiy-geografiyasi
fur
die