Mustaqil ish
Tarmoq Texnologiyalari: Asoslar
Ushbu hujjat tarmoq texnologiyalari asoslarini batafsil ko'rib chiqadi. Tarmoq qatlamlari, protokollar, oqimni boshqarish, trafik tahlili va boshqarish
masalalari muhokama qilinadi. Transport sathi (Transport Layer) OSI modelining to'rtinchi qatlamidir va tarmoqdagi ma'lumotlarni to'liq, ishonchli va o'zgarmas
ravishda uzatishni ta'minlaydi. Bu qatlamda transport protokollari ishlaydi, ular orasida eng mashhurlari TCP (Transmission Control Protocol) va UDP (User
Datagram Protocol). . TCP (Transmission Control Protocol):
TCP - bu ishonchli, ulanish asosidagi protokoldir. U uzatishni boshqarish, ma'lumotni tartib bilan olish va yo'qolgan paketlarni qayta so'rash funksiyalarini bajaradi.
Ishlash printsipi:
o
o
o
o
Ulanish o'rnatish: TCP birinchi navbatda "three-way handshake" yordamida ikki tomon o'rtasida ulanish o'rnatadi.
Ma'lumotni uzatish: Har bir ma'lumot paketi raqamlangan va ularning tartibi saqlanadi.
Qo'llab-quvvatlash: Yo'qolgan paketlar qayta so'raladi.
Yukni boshqarish: TCP qabul qiluvchi tomondan kelayotgan tezlikni kuzatib boradi va yuboruvchi tomonga so'rov yuboradi.
Misol: Web-brauzerda HTTP yoki HTTPS orqali saytni ochish.
UDP (User Datagram Protocol):


UDP - bu ulanishsiz protokoldir va ma'lumotlarni tezda uzatishga mo'ljallangan. UDP uzatish vaqtida paketlar tartibini, yo'qolgan paketlarni va qabul qilishni nazorat
qilmaydi.
Ishlash printsipi:
o
o
Ulanishsiz: UDP ma'lumotlarni o'ziga xos tartibda yuboradi, ammo paketlarni tekshirish yoki qayta so'rashni amalga oshirmaydi.
Yukni boshqarish va ishonchlilik yo'q: UDP tez va samarali, ammo ishonchliligi past.
Misol: Video yoki audio uzatish (VoIP, online video stream) kabi ilovalar UDP'dan foydalanadi.
Oqimni boshqarish va buferlash
Oqimni boshqarish va buferlash transport sathining muhim funksiyalaridir. Bu jarayonlar, tarmoqdagi ma'lumotlarning samarali va izchil uzatilishini ta'minlash uchun
zarur.

Oqimni boshqarish: Oqimni boshqarish tizimi (flow control) uzatilayotgan ma'lumotlarni qabul qiluvchi qurilmaning ishlash qobiliyatiga moslashtirishni
ta'minlaydi. Masalan, TCP da oqimni boshqarish mexanizmlari yordamida qabul qiluvchi tizimning qobiliyatiga mos ravishda ma'lumotlar yuboriladi.
o

Misol: TCP’dagi "Sliding Window" mexanizmi oqimni boshqarishning bir turi bo'lib, bu qabul qiluvchi tomonning qabul qilish qobiliyatiga qarab yuboruvchi
tomon ma'lumot yuborish tezligini moslashtiradi.
Buferlash (Buffering): Buferlash – bu ma'lumotlar oqimi va qurilmalar o'rtasidagi tezlik farqini qoplash uchun ishlatiladigan jarayon. Misol uchun, tarmoq
qurilmasi juda tez yuboruvchidan kelayotgan ma'lumotlarni qabul qilishda kechikish bo'lsa, ularni vaqtincha buferda saqlaydi.
Multiplekslash va Demultiplekslash


Multiplekslash: Bu ma'lumotlarni bir nechta kanallar orqali uzatishni ta'minlash jarayonidir. Misol uchun, bir nechta TCP ulanishlari orqali bitta fizikal tarmoqni
ishlatish.
o Misol: Bir xil tarmoq manzili bo'lib, bir nechta portlar orqali ko'plab ilovalar (web-brauzer, email, FTP) tarmoqda ishlashi mumkin.
Demultiplekslash: Bu jarayon multiplekslangan ma'lumotlar oqimini ajratish va ularni alohida kanal yoki portga yo'naltirishni anglatadi. Demultiplekslash odatda,
transport sathidagi "port raqamlari" orqali amalga oshiriladi.
Amaliy sath
Amaliy sath (Application Layer) – OSI modelining yuqori qatlamidir va tarmoqning foydalanuvchi tomonini tashkil etadi. Bu qatlamda turli xil protokollar (HTTP, FTP,
SMTP, DNS va boshqalar) ishlaydi.



HTTP (Hypertext Transfer Protocol): Web sahifalarini uzatish uchun ishlatiladi.
FTP (File Transfer Protocol): Fayllarni uzatish uchun ishlatiladi.
SMTP (Simple Mail Transfer Protocol): Elektron pochta xabarlarini yuborish uchun ishlatiladi.
Trafikni tahlil qilish usullari
Tarmoq trafikini tahlil qilish usullari tarmoqning ishlashini, xavfsizligini va samaradorligini yaxshilash uchun ishlatiladi. Ba'zi asosiy usullar:
1. Packet Sniffing (Paketlarni tinglash): Bu usul tarmoqdagi barcha paketlarni tahlil qilish va ma'lumotlarni olish uchun ishlatiladi. Misol: Wireshark.
2. Flow Analysis (Oqim tahlili): Bu usul tarmoqdagi ma'lumot oqimlarini kuzatish va tarmoq ishlashini optimallashtirishga yordam beradi.
3. Bandwidth Monitoring (Kanal kengligi monitoringi): Tarmoq kanalining qanchalik bandligini va tarmoqqa yuklama tushishini o'rganish.
Tarmoq boshqaruvi va tariflar
Tarmoq boshqaruvi (Network Management) tarmoq resurslarini samarali va xavfsiz tarzda boshqarishni o'z ichiga oladi. Bu boshqaruv odatda SNMP (Simple Network
Management Protocol) yordamida amalga oshiriladi.
Tariflash:
Tariflash – bu tarmoq resurslarini foydalanuvchilarga yoki ilovalarga qarab taqsimlash jarayonidir. Masalan, tarmoqdagi ma'lumotlar o'tish tezligini boshqarish, prioritetli
trafiklarni belgilash va tarmoqda resurslarni optimallashtirish uchun tariflash texnologiyalari qo'llaniladi.

QoS (Quality of Service): Tarmoqda muayyan xizmat sifatini ta'minlash uchun resurslarni boshqarish va tariflashni amalga oshirish. QoS tarmoq trafikini
optimallashtirish, kechikishlarni kamaytirish va tarmoqning eng muhim qismlarini ustuvor qilib belgilashga yordam beradi.
Misollar:
1. QoS Misol: Masalan, video konferensiya uchun yuqori sifatli tarmoq aloqasi talab etiladi, shuning uchun bu turdagi trafikga yuqori prioritet beriladi, shu bilan birga
tarmoqdagi boshqa trafiklar (masalan, email) pastroq prioritetga ega bo'lishi mumkin.
2. Tariflash Misol: Mobil operatorlar internet foydalanish uchun tariflar o'rnatishadi, bu tariflar foydalanuvchilarga ma'lum bir ma'lumot yuborish tezligi yoki xizmatlar
paketini belgilaydi.
Tarmoq boshqaruvi va trafikni boshqarish samarali ishlashni ta'minlash, xatoliklarni kamaytirish va tarmoq resurslarini optimal tarzda taqsimlash uchun juda muhimdir.
Tarmoq Protokollari
Tarmoq protokollari — bu tarmoqda ma'lumotlar uzatilishi uchun belgilangan qoidalar va standartlar to'plami. Tarmoq protokollari turli tarmoqlar o'rtasida muammosiz
aloqa o'rnatishni ta'minlaydi.

IP (Internet Protocol):
o
o

Tarmoq sathida ishlaydi va tarmoqdagi qurilmalarga manzil berish va ma'lumotlarni yo'naltirishni ta'minlaydi.
IPv4 va IPv6 — IP manzillari turi.
TCP (Transmission Control Protocol):
o
Transport sathidagi ishonchli protokoldir, ma'lumotlarni tartib bilan uzatish va yo'qolgan paketlarni qayta so'rash imkonini beradi.

UDP (User Datagram Protocol):

HTTP/HTTPS (Hypertext Transfer Protocol/Secure):
o
o

TCP ga qaraganda ishonchsiz va tezkor protokoldir. Video va audio uzatish, online o'yinlarda ishlatiladi.
Web sahifalarini uzatish uchun ishlatiladi. HTTPS xavfsiz variant bo'lib, ma'lumotlar uzatish jarayonini shifrlaydi.
FTP (File Transfer Protocol):
o
Fayllarni uzatish va olish uchun ishlatiladi.

DNS (Domain Name System):

SMTP (Simple Mail Transfer Protocol):

ICMP (Internet Control Message Protocol):
o
o
o
Domen nomlarini IP manzillarga o'zgartirish uchun ishlatiladi.
Elektron pochta xabarlarini yuborish uchun ishlatiladi.
Tarmoq xatoliklarini aniqlash va tarmoq holatini tekshirishda ishlatiladi (masalan, "ping" komandasi).
Tarmoq qurilmalari
Tarmoq qurilmalari ma'lumotlarni uzatish, yo'naltirish va boshqarish uchun ishlatiladi. Tarmoqni samarali ishlashi uchun bu qurilmalardan foydalanish juda muhimdir.

Router (Yo'naltiruvchi):
o
o

Switch (O'tkazgich):
o

Hub, switchga o'xshab tarmoq qurilmalarini ulash uchun ishlatiladi, ammo hub barcha kiruvchi ma'lumotlarni barcha portlarga yuboradi. Switchdan farqli
o'laroq, hub ma'lumotni faqat kerakli qurilmaga yo'naltirmaydi.
Modem:
o

Bu qurilma tarmoqda ma'lumotlarni bir qurilmadan boshqasiga uzatishda ishlatiladi. Switch tarmoqdagi barcha qurilmalarga ulanish imkonini yaratadi va
ma'lumotlarni kerakli qurilmaga yo'naltiradi.
Hub:
o

Tarmoqlar o'rtasida ma'lumotlarni yo'naltiradi. Ular IP manzillarini tahlil qilib, ma'lumotni to'g'ri yo'naltiradilar.
Misol: Internetga ulanish uchun uyda ishlatiladigan router.
Modem Internetga ulanishda ishlatiladi. U analog signalni raqamli signalga o'zgartiradi.
Access Point (AP):
o
Wireless (simsiz) tarmoq qurilmasi bo'lib, simsiz tarmoqning markaziy nuqtasini yaratadi va qurilmalarga simsiz Internetga ulanish imkoniyatini beradi.
4. Tarmoq turlari
Tarmoqning turlari tarmoqning o'lchami, qurilmalar soni, foydalanuvchilar soni va ma'lumotlarni uzatish turiga qarab farqlanadi:

LAN (Local Area Network):
o
o

Kichik hududda, masalan, ofisda yoki uyda ishlatiladigan tarmoq. LAN tarmog'ida o'zaro bog'langan qurilmalar tez-tez Ethernet kabellari yoki Wi-Fi orqali
bog'lanadi.
Misol: Kompyuterlar, printerlar va serverlar bir binoda LAN orqali ulanadi.
WAN (Wide Area Network):
o
o
Keng hududda, masalan, butun shahar yoki mamlakat bo'ylab tarmoq. Internet, WAN tarmog'ining eng katta misolidir.
Misol: Telefon tarmoqlari, kompaniyalar o'rtasidagi ma'lumot almashinuvi.

MAN (Metropolitan Area Network):

VPN (Virtual Private Network):
o
Shahar yoki katta hududni qamrab oladigan tarmoq turi. WAN tarmog'iga nisbatan kichikroq, lekin LAN tarmog'idan katta.
o
o
Internet orqali maxfiy va xavfsiz tarmoq aloqasini yaratish uchun ishlatiladi. VPN ma'lumotlarni shifrlaydi va foydalanuvchilarga masofaviy ishlash imkonini
beradi.
Misol: Xodimlar tashqarida bo'lsa ham kompaniya tarmog'iga xavfsiz ulanish imkoniyatini yaratadi.
5. Simli va Simtsiz Tarmoqlar
Tarmoq texnologiyalari simli (wired) va simtsiz (wireless) bo'lib, ular orasida alohida farqlar mavjud.

Simli tarmoqlar:
o
o

Ethernet (Cat5, Cat6 kabellari): Eng keng tarqalgan simli tarmoq texnologiyasi bo'lib, ma'lumotlar kabellar orqali uzatiladi.
Fiber Optic (Optik tolali): Yuqori tezlikda va uzoq masofalarga ma'lumot uzatishga imkon beruvchi simli tarmoq texnologiyasi.
Simtsiz tarmoqlar:
o
o
Wi-Fi: Simtsiz Internet ulanishini ta'minlaydigan texnologiya. Wi-Fi orqali qurilmalar Internetga simsiz ulanadi.
Bluetooth: Qurilmalar o'rtasida qisqa masofali simtsiz aloqa o'rnatish uchun ishlatiladi (masalan, simsiz quloqchinlar).
Transport Sathining Ahamiyati
Transport sathi - bu tarmoq modeli qatlamlarining muhim qismidir. U ma'lumotlarni manba qurilmasidan maqsad
qurilmasiga ishonchli etkazib berish uchun javobgardir. Transport sathi, ma'lumotlarni to'g'ri tartibda va to'liqligicha
qabul qilinishini ta'minlaydigan protokollarni qo'llaydi. Shuningdek, u ma'lumotlar oqimini boshqarish, buferlash,
xatoliklarni aniqlash va tuzatish kabi vazifalarni bajaradi.
Tarmoq sathining asosiy vazifalari:
1. Manzillash (Addressing):
o
o
Tarmoq sathi tarmoq qurilmalarini ajratish uchun unikal manzillarni belgilaydi. Bu manzillar, odatda, IP manzillari (Internet Protocol Address) yordamida
amalga oshiriladi.
Misol: IP manzillar yordamida kompyuterlar, routerlar va boshqa tarmoq qurilmalari o'zaro aloqa qilishadi.
2. Yo'naltirish (Routing):
o
o
Tarmoq sathi, ma'lumotni bir manzildan boshqasiga to'g'ri va eng samarali yo'l orqali uzatish uchun mas'uldir. Bu jarayon yo'naltirish protokollarini (masalan,
RIP, OSPF, BGP) ishlatishni o'z ichiga oladi.
Misol: Agar ikki tarmoq o'rtasida uzatish zarur bo'lsa, tarmoq sathi yordamida ma'lumotlar eng yaqin yoki eng tezkor marshrutga yo'naltiriladi.
3. Fragmentatsiya va rekonstruksiya:
o
o
Tarmoq sathi tarmoq orqali uzatiladigan ma'lumotlarni bo'laklarga ajratish (fragmentatsiya) va qabul qiluvchi tomonda bu bo'laklarni qayta birlashtirish
(rekonstruksiya) jarayonini boshqaradi.
Misol: Agar bir tarmoqda maksimal uzatish hajmi kichik bo'lsa (masalan, Ethernetda 1500 bayt), tarmoq sathi ma'lumotni kichik bo'laklarga bo'lib uzatadi va
qabul qiluvchi tomon ularni qayta yig'adi.
4. Ma'lumotlarni uzatishning ishonchliligi (Error Handling):
o
o
Tarmoq sathi ba'zi hollarda uzatish jarayonida yuzaga keladigan xatoliklarni aniqlash va tuzatish imkoniyatlarini taqdim etadi. Bu, asosan, transport sathidagi
xatoliklarni hal qilishga yordam beradi, ammo ba'zi protokollar tarmoq sathida ham xatoliklarni aniqlash imkoniyatiga ega.
Misol: IP protokoli xatoliklarni tuzatmasada, boshqa protokollar (masalan, ICMP) orqali xatoliklarni aniqlash mumkin (ping yordamida tarmoq aloqasi
tekshiriladi).
5. Multicast va broadcast uzatish:
o
o
Tarmoq sathi tarmoqda bir nechta manzilga bir vaqtning o'zida ma'lumot yuborishni ta'minlaydi. Bu jarayonlar multicast va broadcast deb ataladi.
 Broadcast: Bir qurilmadan barcha tarmoqdagi qurilmalarga uzatiladigan ma'lumotlar.
 Multicast: Bir necha tanlangan manzillarga uzatiladigan ma'lumotlar.
Misol: ARP (Address Resolution Protocol) broadcast orqali tarmoqda IP manzillarini MAC manzillariga o'zgartirish uchun ishlatiladi.
Transport Sathining Protokollari
TCP (Transmission Control Protocol): Ishonchli, tartibli, oqimni boshqarish va xatolikni tuzatishni ta'minlaydi. TCP
- bu tarmoqdagi eng keng tarqalgan transport protokollaridan biri bo'lib, veb-brauzeringiz va veb-server
o'rtasidagi aloqani boshqarish uchun ishlatiladi.
UDP (User Datagram Protocol): Tezroq, lekin ishonchli emas. UDP ishonchlilik va tartibni ta'minlamaydi, lekin u
TCPga qaraganda ancha tezroq. UDP o'yinlar, video va ovozli chat kabi real vaqtda ma'lumotlarni etkazib berish
uchun ishlatiladi.
Oqimni Boshqarish va Buferlash
Oqimni boshqarish - bu ma'lumotlarni manba qurilmasidan maqsad qurilmasiga to'g'ri tezlikda etkazib berishni
ta'minlaydigan jarayon. Buferlash - bu tarmoqdagi ma'lumotlarni vaqtincha saqlash jarayoni. Buferlash ma'lumotlarni
tezroq qabul qilish va uzatishga imkon beradi. TCP protokoli oqimni boshqarish va buferlashni qo'llab-quvvatlaydi. U
ma'lumotlar oqimining tezligini kuzatib boradi va kerak bo'lganda uni tartibga soladi. Shuningdek, TCP ma'lumotlarni
buferda saqlab, keyinchalik ularni maqsad qurilmasiga etkazib beradi.
Multiplekslash va Demultiplekslash
Multiplekslash - bu bir nechta ma'lumotlar oqimini bitta kanal orqali uzatish jarayoni. Demultiplekslash - bu bitta
kanal orqali yuborilgan ma'lumotlar oqimini yana bir nechta oqimga ajratish jarayoni. Transport sathi multiplekslash
va demultiplekslashni qo'llab-quvvatlaydi. Bu turli xil dasturlar bir xil tarmoq ulanishini ishlatishga imkon beradi.
Masalan, brauzeringiz va musiqa oqim dasturi bir xil tarmoq ulanishini ishlatishi mumkin. Transport sathi ma'lumotlar
oqimlarini to'g'ri dasturga yo'naltiradi.
Amaliy Sath: Ma'lumotlar
Uzatuvchi
Amaliy sath - bu tarmoq modeli qatlamlarining eng pastki qismidir. U
ma'lumotlarni jismoniy muhitda uzatish uchun javobgardir. Amaliy sath
jismoniy tarmoq kabelini, simsiz antennani yoki boshqa jismoniy vositani
boshqaradi. U ma'lumotlarni fizik kanal orqali uzatiladigan bitlarga
aylantiradi.
Trafikni Tahlil Qilish Usullari
Tarmoqdagi trafikni tahlil qilish - bu tarmoq ishlashini yaxshilash, xavfsizlik muammolarini aniqlash va tarmoq
resurslarini optimallashtirish uchun juda muhim. Trafikni tahlil qilish uchun turli xil usullar qo'llaniladi, jumladan:
Paket analizatori: Paket analizatorlari tarmoqdagi paketlarni kuzatib boradi va ularni tahlil qiladi. Bu ma'lumotlar
oqimini tahlil qilish, xavfsizlik muammolarini aniqlash va tarmoqning ishlashini yaxshilash uchun ishlatilishi
mumkin.
Qo'llanmalar tahlili: Qo'llanmalar tahlili tarmoqdagi dasturlarni kuzatib boradi va ularning tarmoqdagi trafikka
ta'sirini tahlil qiladi. Bu dasturlarning tarmoq resurslarini qanday ishlatilishini va qanday optimallashtirish
mumkinligini tushunish uchun yordam beradi.
Statistik tahlil: Statistik tahlil tarmoqdagi trafikni vaqtincha tahlil qiladi va uning o'zgarishini kuzatadi. Bu tarmoq
resurslarini optimallashtirish va potensial muammolarni aniqlash uchun foydalidir.
Tarmoq Boshqaruviga Ta'rif
Tarmoq boshqaruviga tarmoq resurslarini nazorat qilish, konfiguratsiya qilish va optimallashtirish jarayoni deyiladi.
Bu, tarmoqning ishlashini yaxshilash, xavfsizlikni ta'minlash va tarmoq resurslarini samarali ishlatishga imkon beradi.
Tarmoq boshqaruvining asosiy vazifalari quyidagilar:
Tarmoq qurilmalarini monitoring qilish va nazorat qilish.
Tarmoq resurslarini konfiguratsiya qilish va boshqarish.
Tarmoq xavfsizligini ta'minlash.
Tarmoq muammolarini bartaraf etish.