M av zu:Bio sfera va nosfera ha qida tushuncha
Reja:
1. Biosfera haqida tushuncha.
2. Biosferada modda va energiya almashinuvi.
3. Atrof muhitga tirik organizmlarning moslashuvi.
4. Noosfera – biosferaning yangi sifat holati.
Biosfera haqida tushuncha. Yerning tirik organizmlar va biogen cho'kindi jinslar tarqalgan
qismini rus olimi akademik Vernadskiy V.I. (1920) (grekcha "bio" – hayot, "sfera" - shar) deb nomlagan.
Katta tabiatshunos olim J.B. Lamark birinchi marta «Biosfera» atamasini fanga kiritib, uning asol
ma'nosini hayot tarqalgan joy va Yer yuzasida bo'layotgan jarayonlarga tirik organizmlar ta'siri, deb
ifodalaydi. Avstraliyalik geolog olim Y.Zyuss 1875 yili Lamarkdan keyin «Biosfera» atamasini ikkinchi
marta fanga kiritadi va Yerda tarqalgan maxsus qobiq deb izoh beradi.
Biosfera erda hayot paydo bo'lgandan beri to'xtovsiz rivojlanib kelmoqda. Biosfera
sayyoramizdagi hayot qobig'i hisoblanib, tirik organizmlarning o'zaro chambarchas aloqa va
munosabatlaridan iborat murakkab ekosistemalar majmuasini tashkil qiladi. Biosferaga faqatgina erning
qobig'ida tarqalgan tirik organizmlar kirib qolmasdan, balki qadimgi davrlardan organizmlar ishtirokida
hosil bo'lgan litosferaning bir qismi ham kiradi.
XX asr boshlarida rus olimi, geolog V.I. Vernadskiy geoximiya, biogeoximiya va
radiogeologiya tadqiqotlari asosida biosfera ta'limotnni yaratadi. 1926 yilda olimning «Biosfera» nomli
kitobi chop etilgan. Undagi izoh bo'yicha biosfera – bu sayyoraning hayot rivojlanayotgan qismi va bu
qism doimo tirik organizmlar ta'siridadir.
Biosfera o'z ichiga atmosferaning quyi katlamlari ya'ni troposferaning (10-15) km gacha ba'zan
20 km balandlikdagi stratosfera qatlamida tinim holidagi chang dalachalari, o'simlik urug'lari, spora
holidagi mikroorganizmlar uchrashi hisobiga qamrab oladi.
Yer yuzasi qattiq qobiq litosferadan iborat bo'lib, uning qalinligi odatda 30/60 bazan 100-200 m
va undan ortishi mumkin. Keyingi yillarda shunisi ma'lumki, 4500 m chuqurlikdagi neft haydovchi
suvlarda mikroorganizmlar uchrashi kuzatilgan.
Suvlikda tirik organizmlar uchramaydigan ba'zi nuqtalar uchrasada suvlik to'la ravishda
biosfera tarkibiga kiritiladi.
Sayyoramizdagi barcha tirik organizmlar yig'indisini akademik V.I.Vernadskiy tirik modda deb
atagan. Tirik organizmlarda Mendeleev davriy sistemasidagi barcha elementlar uchraydi. Biosferada tirik
organizmlar miqdori haqida aniq ma'lumotlar bo'lmasa ham, o'simlik biomassasi hayvonlar massasidan
bir necha marta aniq ekanligi haqida ma'lumotlar bor.
Biosfera uchun quyidagi xususiyatlar xarakterli hisoblanadi. Ko'p miqdorda suvning bo'lishi,
juda ko'p miqdorda quyosh nurining tushishi, uzluksiz ravishda modda va energiya almashinuvi, doimiy
tabiiy tanlanish.
Ma'lumki tabiatda moddalarning aylanishi uchun uch guruh organizmlarning bo'lishi shart.
1.
Produsentlar (hosil qiluvchilar).
2.
Konsumentlar (iste'molchilar).
3.
Redusentlar (parchalovchilar).
Hayotni produsentlarsiz tasavvur qilish qiyin. Ular birlamchi biomahsulotlarni hosil qiladi.
Konsumentlar birlamchi va ikkilamchi biomahsulotlarni iste'mol qilgan holda, organik moddalarni bir
holdan ikkinchi holga o'tkazadi va hayot xilma-xilligini keltirib chiqaradi. Bu o'z navbatida turlarning
evolyusiyasiga olib keladi.
Redusentlar
organik moddalarni
mineral
moddalarga
parchalab,
sayyoramizni
o'lik
qoldiqlardan iborat bo'lgan katta "mozor" ning kelib chiqishiga imkon bermaydi.
Yerda boradigan har kanday jarayonlarning manbai va boshlanishi quyosh nuri energiyasi
hisoblanadi. Yorug'lik ta'sirida boradigan yashil o'simliklardagi fotosintez jarayoni natijasida organik
modda to'planadi. Fotosintezning foydali ish koeffisenti nihoyatda past. Yer yuziga tushadigan quyosh
nurlarini atigi 1% idan foydalaniladi. Foydali qazilmalarda (toshko'mir, neft, torf, gaz) quyosh energiyasi
konservalangan holda saqlanadi. Ba'zi bir organizmlar organik moddalarning oksidlanishi natijasida
ajralib chikadigan energiyadan foydalanadi. Bu jarayon xemosintez deb ataladi.
Biosferada modda va energiya almashinuvi. Ma'lumki, Yerga keladigan energiyaning 99%ini
Quyosh nurlari tashkil etadi. Bu energiya atmosfera, gidrosfera va litosferada bo'lib o'tadigan turli fizik
kimyoviy jarayonlarga sarf qilinadi, ya'ni: havo va suv to'lqinlari, tog'-toshlarning emirilishi, bug'lanishi,
tirik moddalarning hosil bo'lishi va taqsimlanishi, minerallarning erishi, gazlarning yutilishi va ajralishi
kabi holatlarga sarflanadi.
Biosferada turli mikroorganizmlar faoliyati natijasida oksidlanish va tiklanish kabi kimyoviy
jarayonlar bo'ladi.
V.R. Vilyams fikricha, Quyosh energiyasi Yer yuzida ikki xil moddalar almashinuvini
ta'minlaydi.
1.
Biologik (kichik doirada) aylanish.
2.
Geologik (katta doirada) aylanish.
Har yili Quyoshdan 21*1020 kJ yorug'lik energiyasi Yerga keladi. Shu energiyaning 50%i
bug'lanishga sarf qilinadi. Biosferada suvning aylanishi – Yer er yuzi va suv havzalaridan suvning
bug'lanishi va namlik sifatida qaytib erga tushishi geologik (katta) aylanishdir.
Biosferada tirik moddalarning yuzaga kelishi bilan atmosfera, suv va mineral moddalarning
aylanishi hosil bo'ladi, ya'ni abiotik va geologik asosda organik moddalar almashinishi yoki kichik
biologik aylanish paydo bo'lgan.
Biosferada geologik moddalar aylanishiga 50%ga yaqin, biologikka esa 0,1-0,2% Quyosh
energiyasi sarflanadi. Biologik aylanishga juda kam energiya ketsa ham biosferadagi bu jarayonda
birlamchi mahsulot yaratiladi.
Biosferada kimyoviy elementlar doim sirkulyatsiyada bo'lib, tashqi muhitdan organizmga o'tib
turadi. Bu holatni biogeokimyoviy sikl deb aytiladi. Bunda O2, CO2, N2O, azot, fosfor, oltingugurt va
boshqa elementlar aylanib turadi.
Atmosferada kislorod fotosintez hisobiga to'planadi. Uning to'planishiga ikkinchi manba suv
molekulasidir. O'simliklar tomonidan ajratilgan kislorodning molekulalar soni CO2 ning molekulalar
soniga proporsionaldir. O'simliklarning nafas olishida ajralgan kislorod o'z navbatida uglerodning
oksidlanishida ishlatiladi, ma'lum qismi atmosferada qoladi. Atmosferadagi erkin kislorodning fondi
1,6*1015 g bo'lib, yashil o'simliklar uni 10000 yilda yaratadi.Har bir kimyoviy element katta va kichik
sikllarda o'ziga xos tezlik bilan migrasiya qiladi. Jumladan, atmosferadagi jami O2 tirik organizmlar
tanasidan 2 ming yilda o'tsa, CO2 – 300 yilda o'tadi. Boshqa elementla esa tezroq o'tadiSuvning tabiatda
aylanishi. Suv biosferaning barcha tarkibiy qismlarida uchraydi. U suv havzalaridan tashqari tuproqda,
havoda va boshqa tirik organizmlarning 80-90% biomassasini tashkil etadi. Suvni tabiatda aylanishi
kuyidagicha boradi. Suv er yuziga atmosfera yog'inlari tarzida tushib, atmosferaga asosan o'simliklarning
suv bug'latishi va dengizlar yuzasining bug'lanishi hisobiga qaytadi.
Oʻsimliklar anatomiyasi — botanikaning oʻsimliklarning ichki tuzilishini oʻrganadigan
boʻlimi. Oʻsimliklar anatomiyasining paydo boʻlishi mikroskopning kashf etilishi va 17-asr oxirida italiya
biologi M.Malpigi hamda ingliz botanigi N.Gryu tomonidan ilk bor oʻsimlik toʻqimalarining mikroskopik
tuzilishini oʻrganilishi bilan bogʻliq. Oʻsimliklar hujayralarini oʻrganib olingan natijalardan 19-asrda
T.Shvann oʻzining hujayra nazariyasini ishlab chiqishda foydalangan. 19-asrning 2-yarmi va 20-asrning
boshidan boshlab oʻsimliklar toʻqimalari, hujayralari va organoidlari ularning oʻsishi, rivojlanishi,
ontogenez davomida ixtisoslashuvi hamda ular funksiyasi bilan qoʻshib oʻrganila boshlandi. Ana shu
davrda Oʻsimliklar anatomiyasidan oʻsimliklar sitologiyasi ajralib chiqadi.Elektron mikroskopiya,
metodologik asoslardan — evolyutsion taʼlimot va ekologik yondoshuv Oʻsimliklar anatomiyasini
oʻrganish metodlaridan hisoblanadi. Oʻsimliklar anatomiyasi dalillaridan faqat biologiyada emas, balki
agronomiya, texnika, tarix va arxeologiya (dendrologiya), shuningdek, farmatsevtika, oziq-ovqat,
sellyulozaqogʻoz
ishlab
chiqarish,
yogʻochsozlik
sanoatida
foydalaniladi
(qarang Oʻsimliklar
morfologiyasi).
Oʻsimliklarning ichki tuzilishi, asosan, yorugʻlik mikroskopi yordamida oʻrganiladi. Bu jarayonda yangi
tekshirish usullari — polyarizatsiya, ultrabinafsha nurlar, lyuminessent va elektron mikroskopiya hamda
tekshirishning gistokimyoviy usullari, rentgenostruktural analiz va boshqalardan ham foydalaniladi,
Anatomik tadqiqotlar oʻsimliklarning kelib chiqishi, qishloq xoʻjaligi ekinlariga tashqi muhit taʼsirini
aniqlash va boshqalar masalalarni hal qilishda muhim ahamiyatga ega.
Oʻsimliklar fiziologiyasi — oʻsimliklar hayot faoliyati umumiy qonuniyatlarini oʻrganadigan
fan. Oʻsimliklar fiziologiyasi oʻsimliklarning oʻz tanasini tiklashi, koʻpayishi uchun zarur boʻlgan mineral
moddalar va suvni oʻzlashtirishi, oʻsishi, rivojlanishi, gullashi va meva hosil qilishi, ildizdan (mineral) va
havodan (fotosintez) oziqlanishi, nafas olishi, biosintez qilishi, zaxira moddalarni toʻplashi va boshqalar
jarayonlarni oʻrganadi. Oʻsimliklar fiziologiyasi hayotiy jarayonlarning tashqi muhit bilan bogʻliqligini
ochib berish orqali oʻsimliklarning umumiy mahsuldorligi, oziq qiymati, organ va toʻqimalarining
texnologik sifatini oshirish usuli va metodlarining nazariy asoslarini tadqiq qiladi. Fiziologik tadqiqotlar
oʻsimliklarning oʻsishi va moʻl hosil berishi uchun zarur boʻlgan tuproq va iqlim sharoitlari hamda
ulardan oqilona foydalanishning nazariy asosi hisoblanadi. Oʻsimliklar fiziologiyasiga oid masalalar
uning obʼyekti boʻlgan yashil oʻsimliklarning oʻziga xos xususiyatlari bilan aniqlanadi. Yashil oʻsimliklar
quyosh nuridan energiya manbai sifatida foydalanishi va uni organik birikmalarning kimyoviy
energiyasiga aylantirishi, yaʼni fotosintez jarayonini amalga oshirishi bilan boshqa organizmlardan farq
qiladi. Oʻsimliklarning oʻziga xos xususiyatlari ularning umumiy anatomik va morfologik tuzilishi bilan
chambarchas bogʻliq. Oʻsimliklar organizmi, odatda, yer ustki va yer ostki qismlarining shoxlanishi
tufayli juda katta sathni egallaydi. Bu holat ularning tuproq va havoning katta hajmi bilan bogʻlanishiga
imkon beradi. Oʻsimliklarda doimiy, oʻzgarmas ichki muhit boʻlmasligi tufayli ular toʻqimalarining
harorati, kislorod va karbonat angidrid miqdori hamda boshqa koʻrsatkichlari oʻzgarib turadi. Ularning
tashqi muhit oʻzgarishiga moslanishi (adaptatsiya) ham butunlay boshqacha yoʻl bilan amalga oshadi.
Oʻsimliklar fiziologiyasi dastlab oʻsimliklarning tuproqdan oziqlanish muammosi bilan shugʻullanuvchi
botanikaiing tarkibiy qismi sifatida paydo boʻldi va rivojlandi. Oʻsimliklar toʻqima va organlarini qanday
moddalar hisobiga hosil qilishi masalalarini hal qilishga urinishlar gollandiyalik tabiatshunos olim Yan
van Gelmont tajribalari bilan bogʻliq (1629). U ogʻirligi aniq boʻlgan tuproq bilan toʻldirilgan maxsus
idishga tol novdasini oʻtqazadi va 5 yil davomida suv quyib turadi. Tajriba soʻnggida tol novdasining
ogʻirligi 30-marta oshganligini, tuproqning ogʻirligi esa juda kam oʻzgarganligini aniqlaydi. Olimlar
Gelmont oʻtkazgan tajribaga asoslanib, oʻsimlikning oziq manbai tuproq emas, balki suv degan xulosaga
kelishadi. Bunday xulosa notoʻgʻri boʻlishiga qaramasdan oʻtkazilgan tajribada birincha marta miqdoriy
usul (tortish)ning qoʻllanishi bundan keyingi tadqiqotlarning rivojlanishida katta ahamiyatga ega boʻldi.
1727-yilda ingliz olimi S.Geyls oʻsimlik toʻqimalari boʻylab suv va mineral moddalarning harakatini
aniqladi. Ingliz olimi D.Pristli yashil oʻsimliklar hayot faoliyati tufayli buzilgan havo tozalanishi,
hayvonlarning hayot kechirishi, yonish sodir boʻlishini anikdadi. Bu jarayon keyinchalik "fotosintez"
nomini oldi.
1. Hayvonlarni tabiatdagi o'rni. Hayvonlar biologik resurslarning ajralmas bir qismi bo'lib,
tabiatda moddalar va energiya almashinuvida muhim rol o'ynaydi. Hayvonlar o'simliklar bilan uzviy
aloqada bo'lib, geografik qobiqda kimyoviy elementlarning migrasiyada qatnashadi. Hayvonlar
o'simliklar tomnidan quyosh nuri ta'sirida hosil qilgan organik moddalar va bir-birlari bilan oziqlanib,
biologik hamda tabiatda moddalarning almashinuvida ishtirok etadi. Yirik mavjudotlarning bir-biri
bo'lgan ozuqa aloqasi – bu energiyaning bir organizmdan ikkinchi organizmga o'tkazuvchi mexanizmdir.
Yer sharida yashil o'simliklar quyosh energiyasining faqat 1% nigina o'zlashtirib, yiliga 150-200
mlrd. t organik modda hosil qiladi.
O'simliklar quyoshdan olayotgan olayotgan energiyasini 100% desak, shuning 50%ini o'simliklar
nafas olish jarayonida, qolgan energiyani o'zlashtirib, organik modda sifatida organizmda to'playdi. Bu
to'plangan organik modda o'txo'r va bir-biri bilan ovqatlanuvchi hayvonlarga o'tadi.
O'txo'r va etxo'r hayvonlar (konsumentlar)da energiya balansi qo'yidagicha bo'ladi: yutilgan
ozuqa energiyasi to'la o'zlashtirilmaydi, uning bir qismi tashqi mhitga najas sifatida chiqariladi, so'ngra
uni boshqa organizm o'zlashtiradi. Hayvonlar organizm o'zlashtirib olgan ozuqa va zapas energiyaning
asosiy qismini organizmning ish faoliyatini normal saqlashga, oz qismini esa nafas olishi uchun sarflaydi.
Natijada konsumentlarning o'lishi va chirishi tufayli organik qoldiqlar vujudga keladi, ularni saprofitlar
(bakteriyalar, zamburug'lar, nematodalar) parchalab, anorganik moddalarga aylantiradi.
Ba'zi hayvonlar, chunonchi yirtqich qushlar zararkunanda kemiruvchilarni qirib, o'simlik
hosildorligini oshiradi yoki ba'zi foydali hasharotlar o'simliklarni zararkunanda hasharotlardan va
kasalliklardan saqlaydi. Masalan, boyqush bir yilda 1000 ta sichqonni yo'q qilib, 0,5 t donni saqlab qolsa,
chumolilar o'rmonlarni kasallikdan saqlaydi.
Bir xujayrali dengiz hayvonlarining qoldiqlaridan cho'kindi jinslar (bo'r, ohaktosh) vujudga kelsa,
poliplarning faoliyati tufayli okeanlarning sayoz va iliq suvli qismida marjon orollari vujudga keladi.
Inson uchun zarur bo'lgan oziq-ovqat resurslaridan biri hayvonlar hisoblanadi. Hayvonlar
insoniyatni go'shtga, yog'ga, moyga, sutga, tuxumga, baliq maxsulotlariga va boshqalarga bo'lgan
talablarini ta'minlaydi. Ma'lumotlarga ko'ra Yer sharida kishilar yiliga hayvonlar hisobiga 180 mln. t oqsil
moddasiga boy bo'lgan oziq-ovqat xom ashyosi olmoqdalar yoki dunyo bo'yicha taqsimlanayotgan
moyning 40% i hayvonlar hissasiga to'g'ri kelmoqda. Ko'p mamlakatlarda, jumladan Yaponiyada oziqovqat mahsulotlariningko'p qismini dengiz hayvvonlaridan foydalanib etishtirilmoqda. Hozir dunyo
bo'yicha oziq-ovqat uchun yiliga 70-80 mln. t dengiz hayvonlari va baliqlar tutilmoqda. Akademik V.G.
Bogarevnnig ma'lumotiga ko'ra Dunyo okeanlarida hayvonlar biosmassasi 1 mlrd. tonnani tashkil etadi.
Bu juda katta oziq-ovqat manbai bo'lib, bir ga dengizdan olinadigan baliq miqdori bir ga yaylovdan
etishtiriladigan go'shtdan 2 marta ortiqdir. Bularnig hammasi hayvonlarning oziq-ovqat etishtirishdagi
roli juda katta ekanligidan darak beradi.
2. Hayvonlarni kamayib ketish sabablari. Yer sharida hayvonlarning turini, miqdorini va arealini
o'zgarishi tabiiy holda va insonning xo'jalik faoliyati ta'sirida ro'y beradi.
Tabiiy geografik omillar (vulkanlarning otilishi, suv va muz bosishi, bo'ron,jala, sel bo'lishi,
territoriyaning qattiq sovib yoki isib ketishi, kuchli yog'in va qo'g'oqchilikning bo'lishi va b.q.) ta'sirida
hayvonlarning o'lishi va areallari qisqarishi mumkin. Lekin tabiiy omillar ta'sirida hayvonlarning turini,
miqdorini va arealni o'zgarishi juda sekin bo'ladi.
Insonning hayvonlarga ko'rsatayotgan ta'sir doirasi jamiyat taraqqiy etgan sari kengayib bordi.
Ayniqsa, feodalizm davrida va kapitalizm jamiyatida hayvonlarga yirtqichlarcha ta'sir etilgan. Natijada
hozirgi kunga kelib, insonning ta'sirida dknyo bo'yicha hayvonlarning 600 ga yaqin turi, jumladan sut
emizuvchilarning 120 turi, qushlarning 150 turi yo'q qilindi.
Inson xo'jalik faoliyaida o'zi uchun zarur bo'lgan go'sht, jun, mo'yna, teri, yog' va boshqalarni
ko'plab tayyorlash orqali hayvonlarga bevosita ta'sir etib, ularning turini, sonini va arealini o'zgarishiga,
ba'zi hayvon turlarini butunlay yo'qolib ketishiga sabab bo'lgan. Ayniqsa feodalizm va kapitalizm
jamiyatida kishilar hayvonlardan go'sht, jun, teri va boshqa narsalar tayyorlashdan tashqari, ulardan
hordiq chiqarish, ko'ngil ochish, musobaqalashish maqsadida ko'plab vahshiylarcha qirib yuborganlar.
Shu sabali tarixiy davrlar mobaynida sut emizuvchilarning 120 turi yo'q qilingan bo'lsa, shuning 33 turi
XVII asrgacha bo'lgan davrda, 40 turi XVII-XIX asrlar mobaynida, 47 turi XX asrda yo'q qilingan.
Qadimgi Rimda imperator Titning ko'nglini ochishi, hordiq chiqarishi va musobaqaga o'tkazish
uchun har kuni 8000 ga yaqin hayvon o'ldirilgan. Bunday hodisalar G'arbiy Yevropadagi va Rossiyadagi
podsho xonadonlarida ham bo'lib, juda ko'p qimmatli hayvonlar hayvonlar yo'q qilib yuborilgan.
Insonlar o'zining hayvonlarga bevosita ta'sirida ularning geografik joylashinini va arealini
o'zgarishiga ham sababchi bo'ladi. Chunki kishilar foydali hayvonlar miqdorini ko'paytirishi yoki ov qili
orqali hamda zararkunadalariga qarshi kurashib, hayvonlar miqdorini kamaytiradi. Ba'zan foydali
hayvonlarni hamda zarakunada hasharotlarga qarshi kurashuvchi hayvon turlarini boshqa joylarga olib
borib tarqatadi, ya'ni introduksiyalaydi. Natijada ba'zi materik va mamlakatlarda hayvonlarning yangi
turlarini odamlar olib borib, o'sha joylarga tarqatadi, oqibatda ularning ba'zilari o'sha sharoitga moslashib,
ko'payib ketsa, ba'zi turlari qirilib ketadi. Bu insonning hayvonlarga ko'rsatayotgan ham salbiy, ham
ijobiy ta'siridir.
Hayvonlar sonining kamayib, kasallanishiga yana pestisidlarning ishlatilishi ham ta'sir etadi.
Chunki zaharli ximikatlar ozuqa zanjiri orqali bir organizmdan ikkinchi organizmga o'tadi. AQShda
o'rmonlarga zarar keltiruvchi hasharotlarga qarshi qarshi DDT preparati ishlatilgan. Ishlatilgan DDTni bir
qismi erga tushib yomg'ir chuvalchangiga, chuvalchangdan esa sayyor qorayaloqlarga (ular
chuvalchangni eydi) o'tib, zharlanib, oradan 21 kun o'tgach, o'sha qushlarning 88%i nobud bo'lgan.
Insonlarning bevosita va bilvosita ta'sirida suv havzasida yashovchi hayvonlar dunyosida ham
salbiy o'zgarishlar yuz bergan. Ayniqsa, hozir kitlarning soni kamaygan. Bunga asosiy sabab ularni yog'i
va go'shti uchun ko'plab tutishdir. Ma'lumotlarga ko'ra 1920 yili dunyo bo'yicha 11369 ta kit ovlangan
bo'lsa, 1965 yilga kelib 64680 ta kit ushlangan. Natijada, biskay, yapon, qutbiy, silliq, kulrang va
grelandiya kitlari deyarli yo'q qilingan, ko'k kit va finvalarning soni juda kamayib ketdi. Shu tufayli hozir
halqaro kelishuvga ko'ra kit ovlash tartibga solingan.
O'zbekiston hududida hayvonot olami qanchalik muhofaza qilinmasin va ularning ko'payishiga
sharoit yaratib berilmasin goho ularni pinhoniy ov qiladigan shaxslar uchrab turadi.
O'zbekiston hayvonot olamining turlari ko'p va ular rang-barangdir. Respublikamiz hududida 650
dan ortiq umurtqali hayvon namunalari mavjud bo'lib, shu jumladan 79 baliq turi, 3 ta amfibiy, 57
sudralib yuruvchilar, 410 turdan ziyod qushlar va 99 sut emizuvchilar yashaydi.
«Odam va uning salomatligi» o’quv fanini o’qitishda mikropreparatlardan o’z o’rnida va samarali
foydalanish
o’quvchilar
tomonidan
anatomik
tushunchalarni
o’zlashtirishga
imkon
yaratadi.
Masalan, baqa qonidan tayyorlangan mikropreparat qonning shaklli elementlari bo’lgan eritrotsitlar,
leykotsitlar va trombotsitlarni aniqlash, odam qonidan tayyorlangan mikropreparat qonning shaklli
elementlari bo’lgan eritrotsitlar, leykotsitlar va trombotsitlarni aniqlash va ular o’rtasidagi farqni aniqlash
imkonini
beradi.
Makropreparatlar odam organlari va organlar sistemasini o’rganish va o’quvchilarda tasavvurni hosil
qilish,
morfologik
tushunchalarni
o’zlashtirishga
yordam
beradi.
Osteologik preparatlar masalan, “Suyakning tuzilishi” bo’yicha to’plam o’quvchilarga odam
organizmidagi
suyaklarning
tuzilishi
va
funksiyasi
birligini
anglashiga
imkon
yaratadi.
Тasviriy ko’rgazma vositalari jadvallar, sxemalar, slaydlar mavzu mazmunini o’zida mujassamlashtirgan
bo’lib, ulardan yangi mavzuni o’rganish jarayonida, uy vazifasini so’rash, o’zlashtirilgan bilimlarni
nazorat
qilishi
va
baholashda
foydalanish
tavsiya
etiladi.
Mulyaj va modellar ko’lami, shakli, rangi jihatidan odam organlariga yaqin nusxasi bo’lganligi sababli,
ulardan yangi mavzuni o’rganish jarayonida, uy vazifasini so’rash, o’zlashtirilgan bilimlarni nazorat
qilishi
va
baholashda
foydalanish
mumkin.
Masalan, Janubiy Koreyadan keltirilgan qon aylanish tizimi modeli elektr quvvati bilan ishlab, o’zida
katta va kichik qon aylanish, yurak, yurak klapanlarining ishini aniq tasavvur qilish imkonini beradi.
Тokka ulangan mazkur modelda arteriya qon tomirida arterial qon qizil rangda, vena qon tomirida venoz
qon
ko’k
rangda
bo’lib,
ularning
harakat
tezliklarini
ham
kuzatish
mumkin.
Mazkur model odamda qon aylanish sistemasi organlarining ishi, qon aylanish doiralari haqida tasavvur
hosil
qilish
imkonini
beradi.
Ekran vositalari bo’lgan o’quv kinofilmlari va videofilmlardagi shakl, hajm, ovoz, ob’ektlarning harakati
o’quvchilarda
qiziqish
uyg`otadi
va
bilimlarning
chuqur
o’zlashtirish
imkonini
beradi.
Diapozitiv va diafilmlar muayyan mavzu mazmunini o’zida mujassamlashtirganligi sababli ulardan yangi
mavzuni o’rganish jarayonida, uy vazifasini so’rash, o’zlashtirilgan bilimlarni nazorat qilishi va baholashda
foydalanish
tavsiya
etiladi.
Kompyuter texnologiyasi mahsullari bo’lgan ta’lim beruvchi dasturlar muayyan mavzular bo’yicha
maxsus programma asosida yaratilgan bo’lib, undan o’qituvchi o’qitish maqsadlariga muvofiq holda
foydalanadi. Modellashtirilgan dasturlar odam organizmida boradigan hayotiy jarayonlarni aks ettiradi.
Masalan, “Hujayrada oqsil biosintezi” mazkur jarayonning bosqichlari, ularda hujayra organoidlarining
funksiyalarini
tasvirlaydi.
Тa’lim-tarbiya jarayonida o’quvchilarning bilimlarini nazorat qilish va baholash muhim o’rin tutadi,
shuni anglagan holda o’qituvchi mazkur jarayonda EHM ning nazorat dasturlaridan foydlanadi.
Multimediada ob’ektning hajmi, rangi, dinamik harakati, animatsiya va ovoz uyg`unlashgan bo’lib,
o’qituvchi undan yangi mavzuni o’rganish jarayonida, o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etishda
foydalanishi mumkin. Masalan, “VIZIYAL ANATOMIY” multimediasida odam organizmidagi barcha
organlar sistemasining tuzilishi, funksiyasi va ularda boradigan jarayonlar aks ettirilgan, dinamik harakat,
animatsiya
va
ovoz
uyg`unlashtirilgan.
“Odam va uning salomatligi” o’quv fani bo’yicha elektron darslik hali yaratilmagan. Elektron darslik ham
multimediaga o’xshash funksiyani bajaradi, ular o’rtasidagi asosiy farq elektron darslikda mavzu matni
animatsiyalar
vositasida
izohlanadi.
“Odam va uning salomatligi” o’quv fani o’qitishda didaktik materiallar muhim ahamiyatga ega. Didaktik
materiallar “Odam va uning salomatligi” o’quv fani o’qituvchi tomonidan tayyorlanib, ularni quyidagi
guruhlar:
O’quvchilarning
yangi
o’quv
materialini
mustaqil
o’rganishi
uchun
didaktik
materiallar;
Bilim, ko’nikma va malakalarni mustahkamlash uchun foydalaniladigan didaktik materiallar quyidagicha
bo’lishi mumkin, bu yerda o’quvchilar yorug`lik va elektron mikroskopdagi tasvirini taqqoslab,
tasvirlangan organoidlarni aniqlaydi. Rasmli didaktik kartochkalar o’quvchilarning bilim, ko’nikma va
malakalarini
mustahkamlash
imkonini
beradi.
3. Bilim, ko’nikma va malakalarni nazorat qilish va baholashda foydalaniladigan didaktik materiallarga
ajratish
mumkin;
Didaktik materiallar mazmuni jihatidan turlicha: savollarga javob berish, jadvalni to’ldirish, rasmdagi
organlarning nomini topish, nuqtalar o’rniga atamalarni qo’yish va h.k bo’lishi mumkin.
Masalan, “Bosh miya bo’limlari” mavzusi bo’yicha o’quvchilarning bilimlarini mustahkamlash uchun
quyidagi
jadval
beriladi:
Bosh miya bo’limlari va ularning funksiyalari
Bosh miya bo’limlari
Joylashgan o’rni
Asosiy funksiyalari
1. Muhit ekologik tushuncha bo'lib, u kompleks tabiiy elementlar va voqealardan tashkil topgan. Shu
muhitda tirik organizmlar ular bilan bevosita va bilvosita munosabatda bo'ladi. Muhit – organizmlarni
o'rab
turgan
jamiki
tabiiy
ekologik
omillardir
(havo,
yorug'lik,
tuproq
va
b.q.).
Muhit elementlari organizmlar holatiga, o'sish, rivojlanish, ko'payish, tarqalishiga to'g'ridan-to'g'ri yoki
boshqa ikkilamchi omil sifatida ta'sir qiladilar. Har bir organizmning muhiti ko'plab organik va anorganik
elementlardan hamda inson faoliyatidan kelib chiqadigan sun'iy elementlardan tashkil topadi. Muhitning
bir elementi ma'lum organizm uchun zarur bo'lsa, ikkinchisining bor yoki yo'qligi uning uchun ahamiyati
yo'q.
Muhitdagi
uchinchi
element
esa
oarganizm
uchun
zararli
bo'lishi
mumkin.
Muhitning o'ziga xos xususiyatlari evolyusion rivojlanishning uzoq davrlarida ham o'zgarmay qolgan.
Bunga erninng tortish kuchi, quyoshdan kelayotgan radiasiya, okean suvlari tarkibidagi tuz miqdori va
atmosferannig tarkibi kabilar. Muhitning harakat, namlik, shamol, ozuqa, yirtqichlar, parazitlar, raqobat
kabi omillar vaqt bo'yicha ham, fazoda ham o'zgarib turadi va shu ko'rsatilgan muhit omillarida turg'unlik
bo'lmaydi. Masalan, harorat Yer yuzasida fasllar davomida, hattoki kun davomida ham o'zgarib turadi,
lekin okeanning chuqur joylarida, g'orlarda harorat doimiydir. O'simlik, hayvonlar va insonlarda
uchraydigan parazitlar ozuqaning ko'p va doimiy muhitida yashasa, yirtqichlar uchun ozuqa o'zgaorib
turadi
va
u
o'ljaning
oz-ko'pligiga
bog'liq
bo'ladi.
Keyingi vaqtda ekologiyada «tashqi muhit» atamasi ham ishlatilmoqda. Tashqi muhit – tabiiy kuch va
voqelikning yig'indisi, uning moddalari, energiyasi, tarqalishi, inson faoliyatining turli ob'ektiv va
sub'ektiv qirralari bo'lib, ularning ba'zilari bir-birlari bilan aloqada bo'lmasligi ham mumkin.
Atrof muhit atamasi tashqi muhit tushunchasining aynan o'zi bo'lib, ob'ekt yoki sub'ekt bilan to'g'ridanto'g'ri munosib bo'ladi. Atrof muhit tushunchasini biologi olim Ya. Yaksol (1864-1944) ekologiyaga va
uni qo'yidagicha ta'riflagan: «Tashqi dunyo», u tirik organizmlarni o'rab turgan, ularni sezgi organlari,
hayvonlarni harakat organlari orqali ta'sir qilib, maxsus hususiyatlarning kelib chiqishiga sabab bo'ladi.
Har bir sub'ekt huddi o'rgimchak to'rining tolalari kabi tashqi mhitning u yoki bu xususiyati bilan
bog'langan
murakkab
to'r
hosil
qilib,
o'zining
hayotchanligini
ta'minlaydi.
«Atrof muhit» tushunchasi ingliz tilida (environment) o'tgan asrning 60 yillarida ko'llanilgan bo'lsa,
nemis tilida (umewelt) faqat keyingi yillardagina eng tarqala boshladi. Rus tilida «tashqi elementlar»
tushunchasi
rus
evolyusionst
olimi
K.F.
Rule
(1814-1858)
tomonidan
qo'llanilgan.
Organizmlarni bevosita o'rab turgan keng ma'nodagi tushuncha – yashash muhiti (sharoiti) – ayrim
organizm yoki biosenozni abiotik va biotik omillar yig'indisi ta'sirida organizmning o'sadigan va
ko'payadigan joyidir. Masalan, o'tloqlarda, u erdagi ekologiyada to'rtta yashash muhiti farqlanadi:
1. suv
2. tuproq
3. yer-havo
4. tirik organizmlar tanasi
Turli tuman rangda gullayotgan o'simliklar, ularning ko'rinishi va hidini, o'simliklar ichida o'sib yurgan
asalarini har xil qabul qilamiz. Bazi hayvonlarning sezgi organlari shunchalik kuchli bo'ladiki, ular
insonlar qabul qla olmaydigan hidni, tovushni va boshqa tabiiy holatlarni qabul qiladilar.
2. Ekologik omillar, abiotik, biotik va antropogen omillar. Har bir organizm o'zi yashab turgan muhitda
bir vaqtning o'zida har xil iqlim, tuproq va biotik omillar ta'siriga ta'siriga uchraydi. Tirik organizmlarni
individual rivojlanish jarayonining bir fazasi davrida to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qiladigan muhit elementlariga
ekologik omillar deyiladi. Bunday ayrim muhit omillari, ya'ni dengiz sathiga nisbatan bo'lgan balandlik,
dengiz va ko'llarning chuqurligi istisnodir. Sababi balandlikning organizmga ta'siri harorat, quyosh
radiasiyasi, atmosfera bosimi orqali borsa, suv chuqurligining organizmga ta'siri bosim va yorug'likning
kamayishi
Ekologik
sababli
omillar
tirik
yuzaga
organizmlarga
quyidagi
keladi.
ta'sir
ko'rsatadi:
1. Ayrim turlarni ma'lum hududdan siqib chiqaradi va ularning jo'g'rofik jihatdan tarqalishining
o'zgarishiga
olib
keladi.
2. Har xil turlarning rivojlanishiga bevosita ta'sir ko'rsatib, ularning ko'payishi va nobud bo'lishini
o'zgartiradi, bir joydan ikkichi joyga ko'chib populyasiya va biosenozlar zichligiga ta'sir qiladi.
3. Organizmlarda moslashish xususiyatlarini keltirib chiqaradi, ularda ichki (modda almashuv) va tashqi
o'zgarishlarni tarqoq, guruh bo'lib tarqalishi, qishga va yozgi tinim davri, fotodavr reaksiyasining kelib
chiqishiga
sabab
bo'ladi.
Muhit omillarini ta'siri vaqt bo'yicha ham o'zgarib turadi. Chunonchi, kun davomida yoki yilning fasllari
bo'yicha, dengiz va okea to'lqinlarining muntazam va doimiy o'zgarib turishi, ekologik omillarning
kutilmagan holda o'zgarishi yoki aniq davrlar ichida bo'lmasligi, turli yilllarda ob-havoning har xil
kelishi, tabiiy ofatlar – dovul, kuchli bo'ron, suv bosishi, sel kelishi, er selkinishlari, vulqonlar ta'sirida
o'zgarib
turadi.
Tabiiy muhitda uchraydigan omillarni quyidagi uchta asosiy ekologik guruhga ajratish mumkin:
1. abiotik
2. biotik
3. antropogen omillar.
O’quv jarayonida ko’rgazmali metoddan foydalanish, bilimlarni puxta o’zlashtirish uchun alohida
ahamiyat kasb etadi. Ular ta’lim jarayonida ko’rgazmalilik printsipi bilan bog’langanda yanada kengayadi
va takomillashadi.
Ma’lumki, ko’rgazma vositalar o’quv jarayonida turli didaktik maqsadlar bilan qo’llaniladi, xususan,
o’qitish vositasi sifatida metodik qo’llanma, og’zaki metodda bilish imkoniyatini kuchaytiruchi, amaliy
ishlarda fikr uyg’atuvchi vosita sifatida qo’yiladi.
Ko’rgazmali metodning esa vazifasi boshqacha bo’lib, o’quv jarayonida o’quvchilar qarab turib,
predmetlarni kuzatib va idrok qilib, sezgi organlari yordamida jism yojarayonlar haqida m’lum axborotga
ega bo’ladilar, ularni taqqoslash va farqiy belgilarini topish asosida fikrlaydilar, shu asosida muayyan
bilimlar shakllanadi, keyinchalik so’zlar, ko’rsatish va tushuntirish orqali qayta ishlanadi, fikrlaydilar.
Ko’rgazmali metod, shu bilan belgilanadiki, ularni qo’llash asosida yangi bilimlar olish maqsad qilib
qo’yiladi. Bu jarayonda o’quv filmlaridan, diafilm va diapazitivlarning axborot matnlari (ostidagi sur’at)
yozuvlar yangi bilimlar egallash uchun bilimlar manbai bo’lib izmat qiladi. Ko’pchilik tabiatshunoslik
darslarida tabiiy jismlarda va turli xil kartina va jadvallar yoki b. namoyish qilinadi.
O’quvchilar esa o’qituvchi tomonidan qo’yilgan ko’rgazma vositalarning kuzatish asosida (topishi)
berilgan topshiriqqa asoslanib, javoban fikrlaydilar, tahlil qiladilar, so’ngra xulosa chiqaradilar. Har
qanday holatda ham ko’rgazma vositalar qo’llanilganda bolalarning faol idrok etishlari va fikrlashlari
ko’zda tutiladi, shuning uchun ham ular oldida aniq bilish vazifasi qo’yiladi. Unda jsmlar va jarayonlarni
kuzatish, qarab chiqish va namoyon bo’lgan borliq va jarayonlarni o’rgatish ko’rsatilishi lozim.
Kuzatish
va
o’rgatish
holati
frontal,
guruh
yoki
yakka
tartibda
o’tkazilishi
mumkin.
Tabiatshunoslik darslarida tabiiy ob’ektlarni namoyish qilishga katta e’tibor beriladi. Bu bolalarga faqat
ularni hajmi, shakli va boshqa belgilari haqida tasavvur qilibgina qolmay, shu bilan birga o’zlashtirish
jarayonini tezlashtiradi va faollashtiradi. O’quvchilar tirik o’simlik va hayvonlar, shuningdek, gerbariylar
tulumi-chuchelalar va sut emizuvchilarning ayrim vakillarini amaliy ahamiyat va ularni muhofaza qilish
bilan ham tanishadilar. Shu bois o’qituvchi darsga tayyorlanish jarayonida diqqat bilan jismlarni ajratadi,
ularni yaxshi namoyish qilinishi mumkinligini kuzda tutardi. Bu paytda asosiy didaktik talab
o’quvchilarni o’rganadigan jismning barcha belgi va xususiyatlarini ko’zdan kechirishlaridir, ya’ni yaxshi
ko’rishlari
hisoblanadi.
Shu maqsadda namoyish qilinayotgan jismmaxsus stolda-o’rtada qo’yilishi va atrofidan yetarlicha
yorug’lik tushishi lozim. Buning uchun stol lampasi yoki boshqa yoritgichdan foydalanish lozim.
Kichikroq
hajmli
jismlarni
esa
o’qituvchi
partalar
orasida
yurib
ko’rsatishi
darkor.
Ko’rgazmali metodning asoiy turlari kuzatishdir. Kuzatish atrofidagi borliqning, jism va hodisalarning
rejali,
maqsadga
yo’nalgan,
ongli
qabul
qilishdir.
Kuzatishda 2 belgi mavjuddir. Aniq maqsad qo’yilishi hamda diqqatni kuzatish ob’ektga qaratilishi
lozim.
O’qituvchi kuzatishni tashkil qilib, bolalarni unga safarbar qilishi, kuzatiladigan jismlarning muhim
belgilarini ajratib ko’rsatish zarur. O’quvchilar kuzatilayotgan ob’ektini arakterli belgilarini bilib olishga
harakat qiladilar. Chunonchi, bolalar chinor bilan zarangni birgina, ularning ranglarini taqqoslaydilar,
ularning farqiy tomoni va umumiy belgilarini aniqlaydilar: zarangli shumtol, chinor, tol, terak, sada
qayrag’och mevalarini qarab chiqib, ular o’zaro nima bilan farq qilinishini, ularning qarab chiqib, ular
o’zaro nima bilan farq qilinishini, ularning shakli ringini faq qilishini, ularning shakli rangini aniqlaydilar.
Maktab oldi maydonchada o’simlik urug’larini ekib, bolalar urug’lar o’simta hosil qilishi, birinchi,
ikkinchi barglarni qanday hosil bo’layotgani o’simliklarning rivojlanish jarayonlarini kuzatadilar.
Kuzatishning ahamiyati shundaki, borliqni kuzatish, o’zaro taqqoslash, o’xshashlik va farqiy belgilarini
aniqlash, bolalar tafakkuri diqqati va irodasini rivojlanishga dunyoviy, ularni saralari haqidagi bilimlarni
egallashga
Kuzatishlar
yordam
ikki
xil
bo’ladi:
beradi.
qisqa
muddali
va
uzoq
muddatli.
Qisqa muddatli kuzatishlar bir necha mnutdan to 2-3 soatgacha davom etadi. Bu paytda biror narsani
idrok qilish yoki qabul qila olish bilan belgilanadi. Hayvonlarning ko’pi, toshbaqa, ilon, qurbaqa, ninachi,
kapalak,
qushlar
tuzilishi
va
harakati
kuzatiladi.
Uzoq muddatli kuzatishlar uzoq vaqt talab qiladi yoki vaqt oraliqlari bilan bo’linadi, lekin uzluksiz
jarayonni hosil qilgan hodisalarni o’z ichiga oladi. Xususan, o’simliklarning o’sishi, barglar rangini
o’zgarishi, qushlarning uchib ketishi yoki kelishi, urug’lar unib toki meva hosil qilish jarayonigacha
bo’lgan davrdagi o’zgarishlar kuzatilib, qayd qilib boriladi, to’plangan ma’lumotlar taqqoslanadi,
umumlashtiriladi va ulardan muayyan xulosalar chiqariladi. Uzoq muddatli chiqish sabablarini aniqlashga
esa
yordam
beradi.
Ko’rgazmali
metodni
Ko’rgazma
vositalar
Kuzatishlar
amalga
o’lkashunoslik
oshirishda
ikki
arkteriga
ko’rgazma
guruhga
ega
vositalar
bo’linadi,
asosiy
tabiiy
bo’lishi
kerak.
o’rin
tutadi.
va
tasviriy.
Tabiiy ko’rgazma qurollar tabiat jismlaridir. Ular xona o’simliklari, daraxt shoxlari, barglar, gullar,
mevalar, urug’lar, ildizlar, gerbariylar, urug’lar kollektsiyalari, guldastalar va meva sabzavotlar xo’l
preparatlaridir.
Hayvonlar bo’yicha esa hayvonlarning tirik namunalari, tulumlari, skeletlari, hashoratlar kollektsiyalari.
(Mulyajlar,
modellar,
rasmlar,
gulqog’ozlar,
xo’l
preparatlar
va
hokazo).
8.. Mavzu: Tuproq va uning tabiiy hususiyatlari
Тuproq — unumdorlik xususiyatiga ega bo‘lgan murakkab tabiiy hosila. Odamlar qanday
tuproqlar unumdor bo‘lishini juda qadim zamonlardayoq bilishgan. Тuproqning hosil bo‘lishi yer
yuzida qattiq tog‘ jinslarining yemirilib (nurab), maydalanishidan boshlangan. Тog‘ jinslari
yemirilib, hosil bo‘lgan mayda, g‘ovak tog‘ jinslari hali tuproq emas. Ular tuproqning ona jinsi,
tuproq hosil qiluvchi jinslar deyiladi. Bularga urug‘ sepsangiz ko‘karib chiqsa ham, lekin
o‘smaydi, hosil bermaydi. Ona jinslarga tirik va o‘lgan organizmlar tushib, tog‘ jinslari orasida
chirisa, issiqlik, nam, havo va boshqalar ta’sir ko‘rsatsa, ona jinslar o‘zgarib, asta-sekin tuproqqa
aylanib boradi. Тuproqqa tushgan o‘simlik va jonivorlarning qoldiqlari zamburug‘lar,
bakteriyalar, ishqorlar ta’sirida parchalanadi va yangi modda - chirindi (gumus)ga aylanadi.
Тuproqda yashaydigan chuvalchanglar, turli qurt-qumursqalar, yer qaziydigan hayvonlar
tuproqqa tushgan organik modda va chirindilarni tuproq ona jinsi bilan aralashtiradi.
Mikroorganizmlar faoliyati va suvning erituvchanlik xususiyati ta’sirida kimyoviy moddalar
(azot, fosfor, temir, kaliy, kalsiy va boshqalar) o‘simlik ildizlari so‘rib oladigan eritmalar hosil
qiladi. Shunday qilib, tuproq hosil bo‘lish jarayoni to‘xtovsiz davom etadi.
Tuproqlar tarkibi, asosan, uch qismdan iborat: 1) tuproqning ona jinsi — har bir joyda tarqalgan
tog‘ jinslari; 2) tuproqning organik moddalari — o‘simlik, hayvon qoldiqlari, mikroorganizmlar,
tuproq hasharotlari, chirindi; 3) tuproq eritmasi — o‘simliklar uchun zarur moddalar erigan suv
(eritma). Har qanday tuproqning unumdorligi ana shularga bog‘liq. Тuproqlarning eng muhim
xususiyati ularning unumdorligidir.
Тuproq qatlami shartli ravishda to‘rt qavatga ajratiladi. Тuproq qatlamining qalinligi,
qavatlarining holati ularning turlariga bog‘liq.
Тuproqlarning hosil bo‘lish jarayoniga yana iqlim sharoiti (issiqlik, namlik), relyef va tog‘
jinslarining xususiyatlari ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham turli xil tog‘ jinslari
ustida va har xil iqlim sharoitida turli xil tuproqlar tarkib topadi. Тuproqlarning ona jinsi
(noorganik tarkibi — mayda tog‘ jinslari) katta-kichikligi turlicha bo‘lgan zarralardan iborat
bo‘ladi. Bularning hammasi birgalikda tuproqning mexanik tarkibi deyiladi. Тuproqlar mexanik
tarkibiga ko‘ra gilli tuproq, qumoq tuproq, qumli tuproq, shag‘alli, chag‘ir toshli tuproqlarga
bo‘linadi.
Тuproq tarkibidagi gil va chirindilar bir-biriga yopishib, mayda kesakchalar hosil qiladi.
Shunday kesakchalar bor tuproqlar donador bo‘lib, unumdorligi oshadi. Kesakchasiz tuproqlar
mayda zarrali bo‘lib, havo va suvni yaxshi o‘tkazmaydi, chirindilarning minerallarga aylanishi
qiyin bo‘ladi.
Тuproqlarga organik va mineral o‘g‘itlar solish, o‘z vaqtida ishlov berish, sug‘orib turish bilan
ularning unumdorligini oshirish mumkin. Shunday yo‘llar bilan unumdorligi oshirilgan tuproqlar
madaniy tuproqlar deyiladi. O‘rta Osiyo vohalarining tuproqlari asrlar davomida haydalib, turli
o‘g‘itlar solinib, sug‘orilib, vaqtida sho‘ri yuvilib, ishlov berilib, madaniy tuproqlarga
aylantirilgan. Lekin tuproqlar suv yuvib ketishi dan, shamol uchirishidan, sho‘r bosib ketishdan,
ifloslanishdan saqlanmasa, ularning tarkibi buzilib, unumdorligi yo‘qoladi.
Тurli tabiat zonalarining o‘ziga xos iqlim sharoitida tarkib topgan tuproqlar bir-biridan farq
qiladi. Yer yuzida arktika tuproqlari, tundra tuproqlari, kulrang, sur, qora, kashtan, qo‘ng‘ir,
bo‘z, sariq, jigarrang, qizil tuproqlar mavjud. Тog‘li o‘lkalarda tekislikdan tog‘larga ko‘tarilgan
sari, tabiiy sharoitning o‘zgarishi bilan birga, tuproqlar ham o‘zgaradi.
Mavzu: Gerbariy tayyorlash va tayyorlash usullari haqida ma’lumot
berish
Gerbariy tarixi haqida qisqacha
Gerbariy so’zi lotincha “herbarium” so’zidan olingan bo’lib, “o’t, o’tli” degan ma’noni bildiradi. Ilk marotaba
ilmiy asosda gerbariylar tayyorlash XVI asrda Italiyada paydo bo’lgan. 1490-1556 yillarda yashagan italiyalik
vrach va botanik Luka Ginni ilk marotaba o’simlik qismlarini kitoblar orasiga solib quritishni va keyinchalik
ular asosida o’simliklarning botanik xususiyatlarini o’rganishni taklif etgan, lekin u tayyorlagan gerbariylardan
shu kungacha hech qaysi biri saqlanib qolmagan. Shunday bo’lsada, u gerbariy tayyorlash metodikasini ishlab
chiqqan
shaxs
sifatida
botanika
tarixidan
o’chmas
joy
oldi.
Gerbariy so’zini keng va tor ma’noda tushunish mumkin. Tor ma’noda uni ma’lum tarzda ishlangan,
rasmiylashtirilgan va quritilgan o’simliklar kolleksiyasi deb qaralsa, keng ma’noda uni ilmiy laboratoriya yoki
muassasa deb tushuniladi. Chunki bunday ilmiy laboratoriya o’z faoliyatida ana shunday kolleksiyalardan
foydalanib ish ko’radi. Gerbariy ma’lum talabga javob beradigan darajada yig’ilgan va quritilgan bo’lishi
kerak. Belgilangan talabga javob beradigan gerbariy, ya’ni to’g’ri yig’ilgan, presslangan, quritilgan,
rasmiylashtirilgan o’simlik haqiqiy gerbariy hisoblanadi.
Gerbariy yig’ish uchun kerakli asboblar
O’simlikni kovlab olish uchun har xil asboblardan foydalaniladi. Ular ekskursiyada olib yurish uchun qulay
bo’lishi kerak. Umumiy kovlagich sifatida eni 25-34 mm li iskana, diametri 25-30 mm va uzunligi 30-40 sm
keladigan trubadan tayyorlangan kovlagichdan foydalanish mumkin. Kovlagich bilan birga yig’ma pichoq
hamda maxsus tok qaysi bo’lishi lozim. Ular yordamida tikanli o’simliklar (maymunjon, na’matak va
boshqalar) hamda daraxtlarning shoxlari qirqiladi. Uch tomonida ilmog’i bo’lgan tayoqdan esa suv tubidagi va
yurib bo’lmaydigan botqoqliklardagi o’simliklarni yig’ishda foydalaniladi. Yig’ilgan o’simliklar qog’oz yoki
gazeta
solingan
papkaga
joylanadi.
Papkani pishiq karton yoki fanerdan yasab olish mumkin. U ikki bo’lakdan iborat bo’lib, o’lchami 42-44×30
sm. Karton yoki faner bo’laklarini tasma bir-biriga tortib turishi uchun ularda tirqish ochiladi. Papkaning
ikkinchi tomonidan tasma o’tkazilib, uni yelkaga osib yuriladi. Papkaga kovlagich va yorliqlarni solib yurish
uchun qo’shimcha qo’shimcha cho’ntaklar qilinsa ham bo’ladi.
Gerbariy uchun o’simlik yig’ish
O’simliklar yig’ish jarayonida xavfsizlik texnikasi qoidalariga to’liq amal qilish zarur. O’simlikni yaxshi
bilmaslik natijasida ba’zi zaharli o’simliklarga qo’l urilganda teri kuyadi yoki bargi iste’mol qilinganda
zaharlanish hodisasi kuzatiladi. O’simliklarning gul changi ta’sirida ba’zan allergiya ro’y beradi.
Qo’riqxonalar, botanika bog’lari va shunga o’xshash joylarda ma’muriyat ruxsatisiz gerbariy uchun o’simliklar
yig’ish mumkin emas. Gerbariy uchun singan, yulib ketilgan, chaynalgan, kasallangan va nimjon o’simlik
olinmaydi. Gerbariy uchun yig’iladigan o’simlikning organlari – ildizi, bargi, poyasi, mevasi, gul va urug’lari
bo’lishi shart. Har xil tipdagi daraxtlar uchun novdalar bargi bilan, gullagan novdalar mevalari va qishlovchi
kurtaklari bilan yig’ib olinadi. Bundan tashqari daraxtning asosiy tanasidan bir bo’lak po’stloq ham olinsa
gerbariy to’liq olingan hisoblanadi. Shunday qilib, to’liq materialga ega bo’lish uchun ayni o’simlik turidan
har xil mavsumiy muddatlarda takror material yig’ish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
O’simliklarni presslash va quritish
O’simliklarni quritish uchun zarur miqdorda qog’oz zahira bo’lishi kerak. Shuningdek, varaq orasiga
qo’yiladigan qog’oz ham talab etiladi. Bunday qog’oz pressdagi bosimni va suv namini shimish uchun xizmat
qiladi. Qog’oz sifatida yumshoq, namat, 4-8 qavatli sukno yoki bosma filtr qog’ozdan foydalaniladi. Bulardan
tashqari paxta, lignindan tayyorlangan yostiqchalar ham ishlatiladi. Qog’ozning o’lchami montirovka uchun
ishlatiladigan o’lchamda bo’lishi kerak.
O’simliklarni pressga joylash
O’simlik quritilayotgan vaqtda ezilib qolmasligi uchun ular to’g’ri presslangan bo’lishi kerak. Yaxshi
presslanmagan o’simlik uzoq saqlanmaydi, sinib, maydalanib ketadi. Presslashning muvaffaqiyatli chiqishi
uchun o’simlikni to’g’ri joylash, yetarli qog’ozlar qo’yish va shnurni optimal taranglikda tortish kerak.
O’simlik pressga joylanayotganda, odatda u quruq qog’ozga olinadi. Bu vaqtda o’simlikning bukilib qolgan
qismlari tekislab qo’yiladi, bir-birga tegib turgan yoki ustma-ust tushib qolgan yirik barglar orasiga
gigroskopik qog’oz qo’yiladi.
Quritish usullari
Bu ish nam tortib qolgan qog’ozlarni quruqlari bilan almashtirib, shamollatish va qizdirish orqali amalga
oshiriladi. Statsionar presslarda odatda faqat qog’oz almashtirish usulidan foydalaniladi. Gerbariy setkalari
yordamida quritish ancha qulay hisoblanadi. Bunda har qaysi setkaga 15-20 ta o’simlik joylanib, uni
shamollatish va bir oz isitish ham mumkin. Bu usulda qog’ozlar almashtirilmaydi, balki har kuni o’simliklarni
teskari joylash bilan cheklaniladi. Bunda eng ustidagi o’simlik o’rtaga, o’rtadagilar ustiga olinadi. Quritilgan
o’simliklar esa pressdan olinib alohida joyga qo’yiladi. Gerbariy uchun tayyor bo’lgan o’simlikni 2 usulda
tekshirib ko’rish mumkin: birinchisi, to’la quritilgan o’simlikni bandidan ushlab turganingizda, u tik turadi va
egilmaydi, ikkinchisi, o’simlikning kichik bir qismi sindirib ko’rilganda u “qirs” degan tovush chiqaradi.
Montirovka
Foydalanish uchun yig’ilgan gerbariy montirovka qilinadi. Quritilgan o’simlik oq qog’ozga tikiladi va yorlig’i
shu qog’ozga biriktirib qo’yiladi. Buning uchun 42×28 sm li o’lchamda qog’oz tayyorlanadi. Montirovka
uchun uchi o’tkir qaychi va pinsetlar ishlatiladi. Montirovkalashdan maqsad gerbariyga shakl berish, kelgusida
uni yaxshi saqlash va to’g’ri foydalanish uchun qulaylik yaratishdan iborat. Odatda gerbariy uzoq muddat
saqlanadi. Shuning uchun ham gerbariy tayyorlashdan sifatli materiallardan foydalanish kerak. Montirovka
uchun eng yaxshi vatman qog’ozi va shunga o’xshash yumshoq qog’ozlardan foydalanish mumkin. O’simlikni
qog’ozga biriktirishning eng qulay usuli 10-raqamli g’altak ipi yordamida o’simlik tana qismini va
shoxchalarini qog’ozga tikish hamda ingichka qismlarini ensiz qog’oz bilan yopishtirishdan iborat.
Montirovkalashda skochlardan foydalanish tavsiya etilmaydi.
\
11.Mavzu:
Tabiat
bilan
tanishtirishda
mutaffakirlar
merrosidan
foydalanish
Sharq
mutafakkirlarning
tabiat
haqidagi
qadimgi
fanlardan
bo‘lib,
tabiat
haqidagi
tabiatning
inson
ongida
aksi
bo‘lgan
bilan
mukammallashadi.
qarashlari.
fanlar
aniqlash,
tabiat
foydalanish
imkoniyatlami
ochib
bosqichlari
barcha
kabi
bosqichga
bo‘linadi.
fanlar
tizimi,
berishdan
fanlar
majmui
rivojlanishi
tabiat
hodisalaming
bilish
hamda
ulardan
iborat
bo‘lib
uning
rivojlanish
rivojlanish
jarayoni 6
«Tabiatshunoslik»
bo‘lgan
fanni
jamiyatning
maqsadi
qonuniyatllami
Milodgacha
tabiiy
tabiatshunoslik
Tabiatshunoslikning
mohiyatini
Tabatshunoslik
fanining
VIII-VI
asrlarni
o‘z
amalda
ichiga
oladi.
«Tabiatshunoslik» fani rivojlanishining birinchi bosqichini shu kungacha aytilgan
barcha
fikrlami
«Avestoni»
ilmlar
inkor
holda
«Avesto»
tabiat,
ekologiya,
qishloq
yozib
qoldirilganini
bilamiz.
«Avesto»
faqat
diniy
bitiklardan
iborat
balki
yuqorida
qayd
etilgan
astronomiya,
birinchi
tushunchalar
bo‘lib
haqidagi
qilgan
emas,
maTumotlariga
xo‘jaligi
va
asoslanib,
tabiat
haqidagi
fanlaming dastlabki ildizlari yozilgan manba
Biz
«Avesto»
ma’lum
bo‘lmagan
boshlangan,
deb
«Avesto»shunos
haqida
qilib
bilmagan,
uning
yodgorliklari
paytlarda,
hamma
kabi
fanning
ishonardik.
Ammo
yer
yuzi
bo‘lib,
ular
grek-yunon
olimlar
dastlabki
o‘zlariniki
fanlar
haqida
hamdir.
paydo
ilmni
«Avesto»dan
o‘zlashtirib
rivojlanishining
olganlarini
birinchi
deb
ko‘chirib,
bosqichi
Markaziy
Osiyoda
aytishga
rivojlanishi
eramizgacha bo‘lgan
yozib
yoki
rivojlanishini
bo‘ylab,
insoniyatga
Gret-
ayniqsa
siyadan
Yevropada
olimlari
tabiiy
fanlar
grek-yunongacha
tarjima
qilib
qoldirganidan
so‘ng,
dunyoviy
dastlabki
ildizlari
bizning
yurtimiz
o‘rinda
ta’kidlash
joizki,
fanning
haqlimiz.
Bu
IV
emas, balki
asrdan
hali
VIII asrdan boshlangan.
Hali bu borada ko‘pgina fikrlar aytilishi aniq. VIII-XII asrlami o‘z ichiga oladi.
«Tabiatshunoslik»
Jayxoniydir.
rivojiga
VIII-IX
hissa
asrlarda
bu
qo‘shgan
ilk
olimlardan
biri
Ahmad
ulug‘
inson
Markaziy
Osiyo,
ibn
Nasr
Xitoy, Hindiston
mamlakatlarining o‘simliklar va hayvonot dunyosi haqida qimmatli ilmiy fikrlar,
shuningdek,
shu
mintaqalarda
tarqalgan
o‘simlik
va
hayvonlardan
tomonidan foydalanilishi va ulaming insonlar hayotidagi ahamiyati haqida yozib
aholi
qoldirilgan.
Qomusiy
olimlardan
biri
bo‘lgan
al-Xorazmiy
VIII-IX
asrlarda
yashadi.
AL XORAZMIY. Abu Abdullo Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy
jahon
matematika
fanining
asoschilaridan
bo'lgan
O'rta
Osiyo
olimlaridan
hisoblanadi.
AI Xorazmiy IX asr boshlarida Bag'dodda O'rta osiyolik olimlar Al Ahmad Ibn
Kasir
Abbos
al-Farg'oniy,
ibn
Javhariy
bilan
«Ma'mun
akademiyasi»
(Bayt
hikmat)ni boshqara
Bag'dod
boshlaydi.
xalifasi
tuzish
ishini
tadqiqot
ul
Ma'mun
al-Xorazmiyga
boshqarishni
ishlarini
olib
«Yer
va
Osmon
xaritasi»ni
olimlar
84
davomida
topshirdi.
Xarita
ustida
borishdi.
Xorazmiy
bu
yil
tadqiqotlarni
umumlashtirib
«Yerning tasviri» nomli asarini yozib, geografiya faniga asos soldi. Bu asar butun
dunyo,
qit'alar,
mamlakatlar,
xom
okeanlar,
o'lkalar,
ashyolar,
zichligi
qutblar,
u
yerdagi
hayvonot
aholi,
ularning
tarqalish
haqidagi
ma'lumotlarni
o'z
geografik atlas (xaritalar
astronomiya
kuzatishlar
asosida
yangi
kattaligini
Xorazmiyning
hindlarning
astronomiyaga
o'zbek
«Algoritm»
o'simliklar
olgan.
o'rmonu
dunyosi,
xususiyatlari,
Xorazmiy
jadvallarini
har
Yer
oid
meridianining
asari,
astronomiya
matematigi
sohasining
qilgan.
U
tomonlama
tahlil
rahbarligida
Yer
kurrasining
bir
o'lchab
chiqilgan.
gradusi
Yeniing o'lchami
haqidagi
flkrlari, O'rta
fanining rivojiga ulkan hissa bo'lib qo'shilgan.
Muso
«otasi»
birinchi
qo'shgan.
astronomiya
Uning
tabiiy
hunarlari,
dunyodagi
ishlar
tuzdi.
barcha
boshqa
urf-odatlari,
anchagina
al-Xorazmiy
hisoblanadi.
hozirgi
zamon
algebra
fani
«Algebra»
«A1
jabr»
asaridan,
«Algoritm» esa
Abu
ko'llar,
ham
jadvallar
maqsadida
Sharq, Yevropada
Mashhur
va
ichiga
sohasida
astronomik
aniqlash
sahrolar,
majmuasi)ni tuzishga katta hissa
Xorazmiy
qilib,
ekvator,
va
uning nomi al-Xorazmiydan olingan.
Abdulloh
Muhammad
ibn
Ahmad
ibn
Nasr
Jayhoniy
870-
yili
Buxoroda tug'ilgan. Jayhoniy o'z davrining yirik davlat arbobi bo'libgina qolmay,
balki o'ta
U
o'qimishli va
vazir
lavozimidan
sayohatchilarni
foydalanib,
ulardan
dunyoviy
Maqsudiy,
foydalanganlar.
dunyoning
yubordi. Ular to'plagan ilmiy materiallarni
mazkur tadqiqotlari asosida
Olimning
bilimdon olim ham edi.
fanlar
Beruniy,
turli
mamlakatlariga
chuqur tahlil
asarlar
to'g'risida
yozgan
ibn
al-Bakriy
Rustam
qildi
va
yozdi.
kitoblari
juda
ko'p
kabi
olimlar
o'z
bo'lib,
asarlarida
Jayhoniyning
haqida
«Kitob-al-masolik
kitob»)
asari
«Mineralogiya»
val
mamolik»
911—922-
asarida
(«YiIlar
yillarda
Jayhoniy
va
yozilgan.
asarlarida
mamlakatlar
Beruniy
ko'rsatilgan
o'zining
minerallardan,
ular
haqidagi ma'lumotlardan keng foydalangan.
Jayhoniy
o'z
asarlarida
O'rta
Osiyo, Hindiston,
Xitoy,
Sanardey
(Seylon),
geografik
Eron qazilma boyliklari, tabiiy resurslari haqida mukammal ma'lumotlar
keltirgan.
Jayhoniyning
asarlarida
chegaralari,
ularning
resurslarini
ifodalovchi
hayvonlardan
Xuroson
o'lkasida
yashovchi
xalqlarning
va
ma'muriy
faoliyati,
hunarmandchiligi,
materiallar
keltirilgan.
Mahalliy
dorivor
ijtimoiy
olinadigan
o'simliklar
va
dorivorlarning
tabiatdagi
o'rni
haqida
ma'lumotlar
davlat
arbobi,
shu
birga
mashhur
tabib
ham
mushuk,
odam
yashaydigan
gijja,
berilgan.
Jayhoniy
nafaqat
bo'lgan.
U
hayvonlar:
xonaki
tabiiy
it,
bilan
organizmida
chuvalchanglarni yuqumli kasallik tashib yuruvchilar deb bilgan va ularga qarshi
kurashish choralarini ko'rgan.
Jayhoniy
qoldirgan
mamlakatlarning
boy
tabiati,
ilmiy
o'simlik
meros
hamda
O'rta
hayvonot
qishloq xo'jaligi va tibbiyot fanlari tarixini o'rganishda
ABU
NASR
FAROBIY.
yili
Toshkentning
bilan
shuhrat
Abu
Nasr
shimoli-g'arbida
qozongan
ibn
dunyosi,
alohida
Uzlug'
joylashgan,
Farobda
Osiyo
va
qo'shni
tabiiy
resurslari,
ahamiyatga
ega.
ibn
Tarxon
Farobiy
873-
keyinchalik
tarixda
O'tror
nomi
oilasida
tug'ildi.
Farobiy
o'z
xizmatchi
zamonasining yirik tibbiyot nazariyotchisi edi. U bu sohada o'nlab ilmiy asarlar
yaratdi.
Asarlarining
falsafa,
tarix,
umumiy
mantiq,
miqdori
psixologiya,
160
dan
ortiq
musiqa,
bo'lib,
ular
tabiatshunoslik,
astro-nomiya,
tibbiyot,
kimyo
ega
bo'lib,
bir-biriga
o'xshash
yaxlit
tizimdan
sohalarini qamrab oladi.
Farobiyning
tabiatshunoslikka'doir
asarlari
alohida
ularda
va
a'zolari,
ular
inson
hayvonlar
tana
ahamiyatga
faoliyatining
tomonlari va boshqa qator ilmiy jihatlari keng yoritilgan.
Inson
organizmi,
iboratligini,
ko'rsatib o'tgan.
uning
kasalliklar
faoliyatini
asosan
Farobiy
bir
ovqatlanishning
butun
buzilishi
va
bilan
bog'liqligini
12. Mavzu: O’simliklar dunyosi va ularni hayot tarzi haqidagi bilimlarni
bilib olish vatahlil qilish
Reja:
1. O'simliklar dunyosini ahamiyati.
2. O'rmon resurslari ularning qisqarishining salbiy oqibatlari.
3. O'simliklarni himoya kilish choralari.
4. "Qizil kitob" va uning ahamiyati.
1. O'simliklar dunyosini ahamiyati. O'simliklar dunyosi Yerdagi hayotning birlamchi
manbaidir. Ular yiliga 380 mlrd. t organik modda hosil qiladi, buning 325 mlrd. t dengiz va okean
o'simliklaiga, 38 mlrd. t o'rmonlarga, 6 mlrd. t o'tloqlarga to'g'ri keladi. Bundan tashqari o'simliklar, ya'ni
yashil o'simliklar tufayli fotosintez jarayoni ro'y beradi, Yerdagi hayotning yashashi uchun zarur bo'lgan
kislorodni ishlab beradi. Agar fotosintez jarayoni bo'lmasa, havodagi karbonad angidridning miqdori
ko'payib kishilar va hayvonlar nobud bo'lar edi. Biroq atmosferadan, suv yuzasidan va tuproqdan
kelayotgan o'sha SO2 gazi o'simliklar tomonidan yutilib, fotosintez natijasida yashil o'simliklar atrofga
kislorodni chiqarib turadi. Shunday qilib, fotosintez orqali Yer sharidagi suv 5,8 mln. yilda,
atmosferadagi kislorod 5800 yilda, SO2 7 yilda bir marta yangilanib turadi.
Insonnig kundalik hayotida o'simliklarning ahamiyati juda katta. Chunki o'simliklar muhim
tabiiy geografik omil sifatida er yuzasida suv oqimiga, bug'lanishga, tuproqda nam saqlashga,
atmosferaning quyi qismidagi havo oqimiga, shamol kuchi va yo'nalishiga, hayvonlarning hayotiga ham
ta'sir etadi.
O'simliklar shahar, qishloq mikroiqlimiga ta'sir etib, havosini tozalab, uni kislorod bilan boyitib
turuvchi sanitarlik vazifasini bajaradi.
O'simliklardan har xil kiyim bosh, ichimliklar tayyorlashda keng foydalaniladi. O'simliklar
chorva mollar uchun asosiy ozuqa manbai, insonlarsha estetik zavq beradi.
O'simliklar jamiyat uchun (agar undan oqilona foydalanib, muhofaza qilib, kayta tiklab turilsa)
behisob oziq-ovqat manbai, texnika xom ashyosi, tibbiyotda dori-darmon tayyorlash, qurilish va boshqa
sohalar uchun, qurilish va boshqa sohalar uchun hom ashyo resursidir.
ADABIYOTLAR
1. Karimov I.A. "O‘zbekiston XX1-asr bo‘sag‘asida". "O‘zbekiston". 1997.
2. Karimov I.A. "O‘zbekiston buyuk kelajak sari". "O‘zbekis-ton". 1998.
18. Karimov I.A. "Barkamol avlod - O‘zbekiston taraq-qiyotining poydevori".
"O‘zbekiston". 1997.
19. O‘zbekiston Respublikasining "Ta’lim to‘g‘risida"gi qonuni. T., "SHarq".
1997.
20. O‘zbekiston Respublikasi Kadrlr tayyorlsh milliy dasturi. T., "SHarq".
1997.
21. Barkamol avlod tarbiyasida jismoniy tarbiya va sportning o‘rni.
Respublika ilmiy-amaliy anjumani. Jizzax. 2001
22. Jabborov A. "Ekologiyada to‘garak ishlari". Xalq ta’limijurnali.1994.
23. Ziyomuxamedov B. "Ekologiya va ma’naviyat". T., 1997.
24. Ziyomuxamedov B. "Ekologiya: tarix, nazariya va hozirgi zamon". T.,
"Mehnat". 1990.
25. Ismoilov A., Ahadov R. "Ekologik ta’lim-tarbiya".
T., 1997 y.
26. Nigmatov A.N., Sultonov R.N. "Ekologiya va hayot". T., 2002.
27. Selevko G.K. Sovremenno‘e obrazovatelno‘e texnologii. Uchebnoe
posobie. M., Narodnoe obrazovanie. №7-8. 2000 g.
28. Tolipova J.O., /ofurov A.T. "Biologiya ta’limi texnologiyalari". T.,
"O‘qituvchi". 2002 y.
29. Tolipova J.O. "Biologiyani o‘qitishda pedgogik texnologiyalardan
foydalanish. (1-qism). T., 2004 y.
30. To‘xtaev A.S., Ahmedova D.R. va boshqalar. Umumta’lim maktablari va
kasb-xunar o‘quv yurtlarida ekologiya xonasini tashkil etish va jihozlash. T., 1998
y.
31. To‘xtaev A.S., Xaydarova X.N. va boshq. "Ijtimoiy ekologiya". T., 2005.
32. To‘xtaev A.S., Xaydarova H.N. va boshqalar. "Umumiy ekologiyadan
laboratoriya mashg‘ulotlari". T., 2005y
33. To‘xtaev A.S. "Mintaqaviy ekologik muammolar". Fakultativ kursining
dasturi. Respublika ta’lim markazi.T., 1999.
34. To‘xtaev A.S. "Ekologiya" (ekologiya yo‘nalishidagi umumta’lim
maktablari va litseylari uchun qo‘llanma). T., 2001.
35. To‘xtaev A.S. "Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish". (fan dasturi). T.,
2003.
36. To‘xtaev A.S. "Ekologiya o‘qitish metodikasi" (ma’ruza matni). 2003 y.
37. O‘zbekiston "Qizil kitobi". T., 1999., 2001
O‘zbekistonda ommaviy sportni rivojlantirish muammolari. Ilmiy-amaliy
konferensiya materiallari. Namangan. 2000 y.
38. "Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar". T., "YAngi asr
avlodi". 2001 y.
39. /ofurov A.T., Tolipova J. va boshqalar. "Biologiyani umumiy metodikasi".
T., 2005 y.