Podręczniki Prawnicze
Prawo cywilne
- część ogólna
Zbigniew Radwański
Adam Olejniczak
13. wydanie
C.H.Beck
Prawo cywilne
- część ogólna
t Zbigniew Radwański
Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu
Adam Olejniczak
Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu
13. wydanie
uaktualnione i zmienione
WYDAWNICTWO C.H.BECK
WARSZAWA 2015
Wydawca: Aneta Flisek
Uniwersytet Opolski
Biblioteka Główna
Pr 29386
A
PRAWO
ZOBOWIĄZUJE
Nie kseruję!
© Wydawnictwo C.H.Beck 2015
Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o.
ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa
Skład i łamanie: DTP Service
Druk i oprawa: Interdruk, Warszawa
ISBN 978-83-255-7732-2
ISBN e-book 978-83-255-7733-9
Spis treści
Wykaz skrótów .................................................................................................................. XVII
Przedmowa do trzynastego wydania ................................................................................ XXIII
Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego ..........................................................
§ 1.
§ 2.
1
Prawo cywilne .....................................................................................................
1
I. Prawo publiczne i prawo prywatne ........................................................
1
1. Wprowadzenie ......................................................................................
1
2. Prawo prywatne ....................................................................................
2
3. Prawo publiczne ...................................................................................
3
4. Użyteczność wyróżnienia....................................................................
3
II. Gałęzie prawa, kompleksowe regulacje prawne, dyscypliny naukowe
i dydaktyczne .........................................................................................
4
1. Gałęzie prawa .......................................................................................
4
2. Kompleksowe regulacje prawne .........................................................
5
3. Dyscypliny naukowe idydaktyczne .....................................................
5
III. Status prawa cywilnego ...........................................................................
6
1. Metoda regulacji...................................................................................
6
2. Przedmiot regulacji ..............................................................................
8
IV. Zakres prawa cywilnego .......................................................................
8
1. Uwagi wstępne .....................................................................................
8
2. Prawo pracy...........................................................................................
9
3. Prawo rodzinne...................................................................................... 10
4. Prawohandlowe ....................................................................................
11
5. Praworolne ...........................................................................................
13
6. Prawospółdzielcze ................................................................................
13
V. Systematyka prawa cywilnego ................................................................ 13
1. Uwagi ogólne ....................................................................................... 13
2. Poszczególne działy prawa cywilnego ............................................... 14
3. Inne wyróżnienia zespołów norm cywilnoprawnych ....................... 15
VI. Zasady prawa cywilnego ............................................................................ 15
1. Pojęcie .................................................................................................. 15
2. Katalog zasad ....................................................................................... 16
Unifikacja i kodyfikacja prawa cywilnego w Polsce ....................................... 18
I. Unifikacja prawa cywilnego .................................................................... 19
1. Druga Rzeczpospolita .......................................................................... 19
2. Okres powojenny ................................................................................. 21
II. Kodyfikacja prawa cywilnego ................................................................. 22
1. Pierwsze próby kodyfikacji.................................................................. 22
2. Uchwalenie Kodeksu cywilnego ........................................................ 24
Spis treści
VI
3. Charakter prawny ................................................................................
4, Zakres ...................................................................................................
5. Podział ..................................................................................................
6. Forma....................................................................................................
7. Warstwyideologiczne ...........................................................................
III. Reforma Kodeksu w Rzeczypospolitej Polskiej .......................................
25
25
26
27
27
27
Rozdział II. Źródła prawa cywilnego ................................................................................
30
§ 3.
§ 4.
§ 5.
Rodzaje źródeł .................................................................................................... 30
I. Uwagi wstępne ......................................................................................... 30
II. Prawo stanowione .................................................................................... 31
III. Zwyczaje i prawo zwyczajowe .............................................................. 32
1. Zwyczaje............................................................................................... 32
2. Prawo zwyczajowe .............................................................................. 34
IV. Rola orzecznictwa.................................................................................... 35
V Rola nauki ................................................................................................. 35
Ważniejsze rodzaje norm i przepisów prawa cywilnego ................................ 36
I. Uwagi ogólne ........................................................................................... 36
1. Struktura normy prawnej .................................................................... 36
2. Norma a przepis prawny..................................................................... 37
II. Ważniejsze rodzaje norm prawa cywilnego .......................................... 38
1. Normy bezwzględnie i względnie wiążące oraz semiimperatywne .... 38
2. Normy kompetencyjne ........................................................................ 40
3. Metanormy ........................................................................................... 41
III. Ważniejsze rodzaje przepisów prawa cywilnego .................................. 42
1. Definicje legalne................................................................................... 42
2. Przepisy odsyłające ............................................................................. 42
3. Klauzule generalne .............................................................................. 43
Obowiązywanie norm prawa cywilnego w zasięgu czasowym
i przestrzennym .......................................................................................... 47
I. Obowiązywanie norm w zasięgu czasowym ......................................... 48
1. Początek obowiązywania .................................................................... 48
2. Koniec obowiązywania ....................................................................... 49
II. Prawo intertemporalne ............................................................................. 50
1. Uwagi ogólne ....................................................................................... 50
2. Zasada nieretroakcji ............................................................................ 50
3. Kolizje norm nieobjętych zasadą nieretroakcji ................................. 51
III. Obowiązywanie norm prawa cywilnego w zasięgu przestrzennym .... 54
IV Prawo prywatne międzynarodowe ......................................................... 54
Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego ......................................................................
55
Model stosowania prawa....................................................................................
I. Model normatywny ..................................................................................
II. Trójczłonowy model stosowania prawa .................................................
Ustalenie stanu faktycznegosprawy...................................................................
I. Reguły dowodowe ...................................................................................
1. Dowody ................................................................................................
2. Rozkład ciężaru dowodu.....................................................................
55
55
56
56
56
56
57
§ 6.
§ 7.
Spis treści
VII
Domniemania ..........................................................................................
1. Domniemania faktyczne........................................................................
2. Domniemania prawne ...........................................................................
3. Domniemanie dobrej wiary ..................................................................
4. Moc wiążąca orzeczeń ...........................................................................
Ustalenie właściwej normy dla rozstrzygnięcia sprawy ..................................
I. Wykładnia prawa .....................................................................................
1. Uwagi wstępne .....................................................................................
2. Dyrektywy językowe ...........................................................................
3. Dyrektywy systemowe .........................................................................
4. Dyrektywy funkcjonalne ......................................................................
5. Wyniki wykładni ..................................................................................
II. Wnioskowanie z norm o normach ..........................................................
1. Pojęcie ..................................................................................................
2. Reguły instrumentalnegonakazu i zakazu..........................................
3. Reguły a fortiori ..................................................................................
4. Analogia z ustawy................................................................................
5. Analogia z prawa .................................................................................
III. Związanie sądu w działaniach interpretacyjnych i inferencyjnych .....
1. Uwagi wstępne .....................................................................................
2. Nadzór judykacyjny .............................................................................
3. Zasady prawne .....................................................................................
4. Powszechnie obowiązująca wykładnia ...............................................
5. Wskazania wspomagające....................................................................
IV. Zbieg norm ...............................................................................................
V. Wykładnia prawa wspólnotowego...........................................................
1. Reguły wykładni ..................................................................................
2. Zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego wobec prawa
krajowego ...........................................................................................
3. Właściwość sądów ...............................................................................
Wiążące ustalenie konsekwencji prawnych stanu faktycznego ......................
58
58
58
61
62
63
64
64
65
66
68
70
70
70
71
71
71
72
73
73
73
73
75
76
77
77
77
Rozdział IV. Prawo podmiotowe .........................................................................................
81
II.
§ 8.
§ 9.
§ 10.
Pojęcie prawa podmiotowego ..........................................................................
I. Koncepcja prawnonaturalna i system prawny ......................................
1. Prawo podmiotowe i system prawny .................................................
2. Koncepcja umiarkowanego pozytywizmu ..........................................
II. Określenie prawa podmiotowego...........................................................
1. Stosunek cywilnoprawny .....................................................................
2. Definicja prawa podmiotowego .........
3. Przydatność koncepcji prawa podmiotowego ....................................
III. Uprawnienia ..............................................................................................
1. Uwagi ogólne .......................................................................................
2. Roszczenia ............................................................................................
3. Uprawnienia kształtujące .....................................................................
4. Zarzut....................................................................................................
§ 11. Rodzaje praw podmiotowych...........................................................................
I. Uwagi wstępne.........................................................................................
II. Prawa bezwzględne i względne ..............................................................
78
78
79
81
81
81
82
82
82
83
86
87
87
88
88
89
90
90
90
Spis treści
VIII
Prawa bezwzględne ...............................................................................
Prawa względne ....................................................................................
Prawopodmiotowe wzobowiązaniach realnych .................................
Przyporządkowane prawabezwzględne ..............................................
III. Prawa akcesoryjne i związane.................................................................
1. Prawa akcesoryjne .................................................................................
2. Prawa związane .....................................................................................
IV. Prawa majątkowe i niemajątkowe..........................................................
1. Prawa majątkowe ..................................................................................
2. Prawaniemajątkowe .............................................................................
V. Prawa przenoszalne i nieprzenoszalne ...................................................
1. Uwagi wprowadzające ........................................................................
2. Zbywalność...........................................................................................
3. Dziedziczność .......................................................................................
VI. Prawa tymczasowe ......................................................................................
§ 12. Sposoby nabycia i utraty prawa podmiotowego ............................................
I. Uwagi wstępne .........................................................................................
II. Nabycie pochodne i pierwotne................................................................
1. Nabycie pochodne ...............................................................................
2. Nabycie pierwotne ..............................................................................
III. Następstwo pod tytułem szczególnym i ogólnym .................................
1. Następstwo pod tytułem szczególnym ..............................................
2. Następstwo pod tytułem ogólnym .....................................................
IV. Nabycie translatywne i konstytutywne ..................................................
1. Nabycie translatywne ..........................................................................
2. Nabycie konstytutywne .......................................................................
V. Utrata prawa..............................................................................................
1. Uwagi ogólne .......................................................................................
2. Połączenie prawa i obowiązku ...........................................................
§ 13. Realizacja prawa podmiotowego ....................................................................
I. Wykonywanie ...........................................................................................
II. Nadużycie .................................................................................................
1. Teoria zewnętrzna ...............................................................................
2. Teoria wewnętrzna ..............................................................................
3. Stosowanie instytucji nadużycia prawa podmiotowego ...................
III. Ochrona .....................................................................................................
1. Ochrona sądowa ...................................................................................
2. Pomoc własna.......................................................................................
IV. Kolizja praw podmiotowych ...................................................................
1.
2.
3.
4.
90
91
91
92
92
93
93
93
93
94
95
95
95
96
96
97
97
98
98
99
99
99
100
101
101
101
102
102
102
102
103
103
104
105
106
107
107
108
108
Rozdział V. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego .................................................. 110
§ 14.
§ 15.
Uwagi wstępne .................................................................................................
Rzeczy ....................................................................................
I. Pojęcie .......................................................................................................
1. Cechy konstytutywne ..........................................................................
2. Wyłączenia ...........................................................................................
II. Rzeczy ruchome i nieruchome ................................................................
1. Podstawa podziału ...............................................................................
2. Grunty ...................................................................................................
110
111
111
111
112
113
113
114
Spis treści
IX
3.
4.
5.
Budynki ................................................................................................ 114
Części budynków ................................................................................. 115
Księgi wieczyste................................................................................... 115
III. Rzeczy oznaczone co do gatunku i co do tożsamości .......................... 115
1. Pojęcie .................................................................................................. 115
2. Doniosłość prawna ............................................................................... 116
IV. Części składowe rzeczy i przynależności ............................................... 116
1. Części składowe ................................................................................... 116
2. Przynależności ...................................................................................... 118
V. Pożytki ....................................................................................................... 119
1. Pojęcie i rodzaje ................................................................................... 119
2. Konsekwencje prawne ......................................................................... 120
§ 16. Przedmioty inne niż rzeczy.............................................................................. 121
I. Przedmioty materialne niebędące rzeczami ........................................... 121
1. Ciecze i gazy ........................................................................................ 122
2. Kopaliny ............................................................................................... 122
3. Zwierzęta w stanie wolnym................................................................ 122
II. Przedmioty niematerialne ........................................................................ 123
1. Energia .................................................................................................. 123
2. Dobra o charakterze intelektualnym................................................... 123
3. Dobra osobiste ...................................................................................... 124
4. Pieniądze............................................................................................... 124
5. Papiery wartościowe ............................................................................ 124
III. Przedsiębiorstwo ....................................................................................... 125
1. Uwagi wstępne ..................................................................................... 125
2. Pojęcie .................................................................................................. 125
3. Konsekwencje i charakter prawny ..................................................... 127
4. Gospodarstwo rolne ............................................................................. 128
IV. Zbycie przedsiębiorstwa .......................................................................... 130
1. Uwagi wstępne ..................................................................................... 130
2. Pojęcie zbycia przedsiębiorstwa ......................................................... 130
3. Forma .................................................................................................... 131
V. Odpowiedzialność za długi związane z prowadzeniem
zbytego przedsiębiorstwa........................................................................ 132
1. Uwagi wstępne ..................................................................................... 132
2. Odpowiedzialność zbywcy przedsiębiorstwa ..................................... 132
3. Solidarna odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa .................. 133
§ 17. Majątek i mienie............................................................................................... 134
I. Majątek...................................................................................................... 134
1. Pojęcie .................................................................................................. 134
2. Sukcesja uniwersalna ........................................................................... 135
3. Zarząd ................................................................................................... 136
4. Odpowiedzialność ................................................................................ 136
5. Surogacja .............................................................................................. 136
II. Mienie ....................................................................................................... 137
Rozdział VI. Osoby fizyczne ............................................................................................ 138
§ 18.
Uwagi ogólne.................................................................................................... 138
I. Podmiotowość człowieka ........................................................................ 138
X
Spis treści
Podmiot praw ....................................................................................... 138
Zdolność prawna ................................................................................. 139
Zdolność do czynności prawnych ...................................................... 139
II. Indywidualizacja osób fizycznych........................................................... 139
1. Nazwisko i imię .................................................................................. 140
2. Dodatkowe dane osobowe .................................................................. 141
3. Stan rodzinny ....................................................................................... 141
4. Płeć ....................................................................................................... 142
5. Wiek...................................................................................................... 143
6. Stan cywilny......................................................................................... 143
7. Rejestry stanu cywilnego .................................................................... 144
8. Ewidencja ludności ............................................................................. 145
III. Miejsce zamieszkania .............................................................................. 145
1. Uwagi ogólne ....................................................................................... 145
2. Osoby pełnoletnie................................................................................ 146
3. Dzieci lub podopieczni ....................................................................... 147
§ 19. Zdolność prawna osób fizycznych .................................................................. 148
I. Początek .................................................................................................... 148
1. Urodzenie się dziecka ......................................................................... 148
2. Status cywilnoprawny nasciturusa ..................................................... 148
II. Zakres ........................................................................................................ 151
III. Ustanie....................................................................................................... 152
1. Śmierć ................................................................................................... 152
2. Stwierdzenie zgonu ............................................................................. 153
3. Uznanie za zmarłego ........................................................................... 154
§ 20. Ochrona dóbr osobistych ................................................................................. 155
I. Pojęcie i rodzaje ...................................................................................... 157
1. Pojęcie .................................................................................................. 157
2. Typy ...................................................................................................... 159
II. Konstrukcja prawna ................................................................................. 169
III. Przesłanki ochrony ................................................................................... 171
1. Bezprawność ......................................................................................... 171
2. Uchylenie bezprawności ..................................................................... 172
IV. Środki ochrony .......................................................................................... 175
1. Ustalenie ............................................................................................... 175
2. Zaniechanie ........................................................................................... 175
3. Usunięcie skutków naruszenia............................................................ 176
4. Zadośćuczynienie pieniężnelub zapłata na cel społeczny................ 176
5. Stosunek do ochrony pozakodeksowej ............................................... 179
6. Odszkodowanie .................................................................................... 179
1.
2.
3.
Rozdział VII. Osoby prawne ......................................................................................... 180
§ 21.
Konstrukcja osób prawnych .............................................................................
I. Pojęcie .......................................................................................................
1. Założenia ogólne .................................................................................
2. Metoda regulacji prawnej ...................................................................
3. Funkcje .................................................................................................
II. Ogólna regulacja osób prawnych ...........................................................
1. Uwagi wstępne ....................................................................................
180
180
180
182
183
183
183
Spis treści
XI
2. Powstaniei rejestry ............................................................................... 184
3. Nazwa ................................................................................................... 184
4. Siedziba ................................................................................................ 184
5. Organy .................................................................................................. 185
6. Dobra osobiste...................................................................................... 187
§ 22. Rodzaje osób prawnych ................................................................................... 189
I. Państwowe osoby prawne ....................................................................... 190
1. Skarb Państwa ...................................................................................... 190
2. Inne państwowe osoby prawne........................................................... 193
3. Szczególne zadania ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa 194
II. Jednostki samorządu terytorialnego ........................................... ,........... 195
1. Gminy ................................................................................................... 195
2. Związki międzygminne ........................................................................ 196
3. Powiat ................................................................................................... 196
4. Województwo ....................................................................................... 196
III. Korporacyjne i fundacyjne osoby prawne .............................................. 197
1. Korporacyjne ........................................................................................ 197
2. Fundacyjne ........................................................................................... 197
§ 23. Jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa
przyznaje zdolność prawną ........................................................................ 198
I. Uwagi wstępne.......................................................................................... 198
II. Nowa regulacja prawna ........................................................................... 199
1. Pojęcie .................................................................................................. 199
2. Reżim prawny ...................................................................................... 200
III. Trzeci podmiot prawa cywilnego ............................................................ 202
Rozdział VII . Konsumenci i przedsiębiorcy ................................................................ 204
§23'. Konsumenci......................................................................................................... 204
I. Uwagi wstępne .......................................................................................... 204
II. Pojęcie konsumenta .................................................................................. 205
§ 232. Przedsiębiorcy ..................................................................................................... 208
I. Firma ......................................................................................................... 212
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne ........................ 215
§ 24.
§ 25.
Zdarzenia cywilnoprawne ................................................................................ 215
I. Pojęcie i skutki ......................................................................................... 215
1. Pojęcie .................................................................................................. 215
2. Skutki .................................................................................................... 216
II. Typy zdarzeń cywilnoprawnych .............................................................. 216
1. Podstawa wyróżnienia.......................................................................... 216
2. Typologia .............................................................................................. 217
Pojęcie i postacie czynności prawnych ........................................................... 218
I. Pojęcie ....................................................................................................... 219
1. Określenie ogólne................................................................................. 219
2. Oświadczenie woli ............................................................................... 220
3. Oświadczenia innego rodzaju ............................................................. 220
II. Postacie czynnościprawnych ................................................................... 221
XII
Spis treści
1. Jednostronne, umowy i uchwały ........................................................ 221
2. Zgoda osoby trzeciej ........................................................................... 222
3. Indywidualnie adresowane .................................................................. 223
4. Realne i konsensualne......................................................................... 225
5. Między żyjącymi i na wypadekśmierci ............................................. 226
6. Zobowiązujące, rozporządzające io podwójnym skutku ................... 226
7. Przysparzające ...................................................................................... 228
8. Upoważniające ..................................................................................... 229
9. Kauzalne i abstrakcyjne ...................................................................... 229
10. Czynności powiernicze ....................................................................... 233
§ 26. Forma oświadczenia woli.................................................................................... 233
I. Swoboda formy ........................................................................................ 234
1. Uwagi ogólne ....................................................................................... 234
2. Oświadczenia wyraźne i dorozumiane ............................................... 235
II. Formy szczególne i ich rodzaje .............................................................. 236
1. Zwykła forma pisemna ....................................................................... 237
2. Z datą pewną....................................................................................... 240
3. Z poświadczeniem podpisu................................................................. 241
4. Akt notarialny....................................................................................... 241
5. Forma elektroniczna kwalifikowana .................................................. 242
6. Uwagi końcowe ................................................................................... 245
III. Skutki niedochowania formy................................................................... 246
1. Forma czynności prawnej zastrzeżona pod rygorem nieważności
(ad solemnitatem) ............................................................................... 246
2. Forma czynności prawnej zastrzeżona dla wywołania określonych
skutków prawnych (ad eventuni) ...................................................... 246
3. Forma czynności prawnej zastrzeżona dla celów dowodowych
(ad probationem) ............................................................................... 246
IV. Zakres zastosowania form szczególnych ............................................... 247
1. Forma z mocy ustawy ........................................................................ 247
2. Forma z mocy umowy ........................................................................ 249
3. Forma następczych czynności prawnych .......................................... 249
4. Zakres zastosowania elektronicznej formy czynności prawnej ........ 253
V. Pismo potwierdzające zawarcie umowy ................................................ 253
§ 27. Wykładnia oświadczeń woli ............................................................................. 254
I. Uwagi ogólne ........................................................................................... 254
1. Pojęcie wykładni ................................................................................. 254
2. Ogólne dyrektywy wykładni ............................................................... 255
II. Metoda wykładni ..................................................................................... 257
1. Oświadczenia woli składane indywidualnym adresatom ................. 257
2. Oświadczenia woli kierowane do nieoznaczonego kręgu odbiorców .. 258
3. Testamenty ............................................................................................ 259
III. Wykładnia oświadczeń woli wyrażonychpisemnie ................................ 259
1. Uwagi ogólne ....................................................................................... 259
2. Ograniczenia dowodowe
........................................................... 260
3. Zasady europejskiego prawa kontraktów .......................................... 261
§ 28. Zdolność do czynności prawnych ................................................................... 261
I. Pojęcie ....................................................................................................... 262
1. Uwagi ogólne ......................................................................................... 262
Spis treści
XIII
Osoby prawne....................................................................................... 263
Osoby fizyczne ..................................................................................... 263
II. Brak zdolności do czynności prawnych ................................................. 263
1. Wiek...................................................................................................... 263
2. Ubezwłasnowolnienie całkowite .......................................................... 264
3. Skutki .................................................................................................... 264
III. Ograniczona zdolność do czynności prawnych .................................... 265
1. Wiek...................................................................................................... 265
2. Ubezwłasnowolnienieczęściowe ......................................................... 266
3. Skutki .................................................................................................... 266
IV. Pełna zdolność do czynności prawnych ................................................ 269
§ 29. Wady oświadczenia woli .................................................................................. 269
I. Uwagi ogólne ............................................................................................ 270
II. Brak świadomości lub swobody ............................................................. 270
1. Pojęcie .................................................................................................. 270
2. Zakres podmiotowy .............................................................................. 271
III. Pozomość .................................................................................................. 272
1. Pojęcie .................................................................................................. 272
2. Skutki pozomości ................................................................................. 273
3. Pozomość a oświadczenie woli nie na serio, zastrzeżenie
potajemne i czynności fiducjame ..................................................... 274
IV. Błąd ........................................................................................................... 274
1. Pojęcie .................................................................................................. 274
2. Przypadki szczególne ........................................................................... 276
3. Skutki .................................................................................................... 277
V. Podstęp ...................................................................................................... 277
1. Pojęcie .................................................................................................. 277
2. Skutki .................................................................................................... 278
VI. Groźba ....................................................................................................... 279
VII. Uchylenie się odskutków prawnych ....................................................... 280
2.
3.
Rozdział IX. Treść czynności prawnej .......................................................................... 282
§ 30. Swoboda kształtowania treści czynności prawnych......................................... 282
I. Uwagi ogólne ........................................................................................... 282
1. Pojęcie treści czynności prawnej ........................................................ 282
2. Zasada swobody kształtowaniatreści.................................................. 283
3. Wzorzec kompetencji generalnej ........................................................ 284
II. Ograniczenia ............................................................................................. 285
1. Prawa przyrody .................................................................................... 286
2. Normy bezwzględniewiążące ............................................................. 286
3. Obejście ustawy ................................................................................... 287
4. Zasady współżyciaspołecznego .......................................................... 288
III. Skutki naruszenia ...................................................................................... 288
§31. Elementy czynności prawnej .............................................................................. 290
I. Rodzaje ......................................................................................................... 290
1. Essentialia negotii ............................................................................... 290
2. Naturalia negotii .................................................................................. 290
3. Accidentalia negotii ............................................................................ 291
Spis treści
XIV
II.
1.
2.
Warunek i termin ..................................................................................... 291
Warunek ................................................................................................ 291
Termin ................................................................................................... 295
Rozdział X. Zawarcie umowy ......................................................................................... 297
§ 32. Założenia ogólne ................................................................................................ 297
I. Konsens ..................................................................................................... 298
1. Pojęcie .................................................................................................. 298
2. Zakres konsensu .................................................................................. 298
3. Określenie stron ................................................................................... 299
II. Swoboda zawieraniaumów ...................................................................... 300
1. Pojęcie .................................................................................................. 300
2. Ograniczenia ......................................................................................... 300
3. Umowy adhezyjne............................................................................... 302
4. Zastępcze oświadczeniewoli ............................................................... 302
5. Orzeczenie sądowe jakozdarzenie cywilnoprawne ............................ 304
6. Decyzja administracyjnajako zdarzenie cywilnoprawne .................. 305
§ 33. Sposoby zawierania umów................................................................................. 305
I. Oferta i jej przyjęcie ................................................................................ 306
1. Pojęcie oferty ....................................................................................... 306
2. Skutki złożenia oferty ......................................................................... 308
3. Ustanie stanu związania ofertą........................................................... 311
4. Przyjęcie oferty .................................................................................... 312
5. Miejsce i czas zawarcia umowy ......................................................... 314
II. Negocjacje ................................................................................................ 315
1. Pojęcie .................................................................................................. 315
2. Prowadzenie negocjacji ....................................................................... 316
3. Zawarcie umowy .................................................................................. 316
4. List intencyjny...................................................................................... 317
5. Zaproszenie do zawarciaumowy ........................................................ 319
III. Aukcja i przetarg ..................................................................................... 319
1. Uwagi wstępne ..................................................................................... 319
2. Charakter prawny oraz funkcjaaukcji i przetargu ............................. 319
3. Ogłoszenie aukcji albo przetargu ....................................................... 320
4. Aukcja................................................................................................... 322
5. Przetarg ................................................................................................. 323
6. Wadium ................................................................................................. 324
7. Unieważnienie umowy ........................................................................ 326
Rozdział XI. Przedstawicielstwo ze szczególnym uwzględnieniem
pełnomocnictwa i prokury................................................................. 328
§ 34.
§ 35.
Pojęcie przedstawicielstwa i pełnomocnictwa................................................
I. Pojęcie przedstawicielstwa ......................................................................
1. Działanie w cudzym imieniu ..............................................................
2. Instytucje o zbliżonej funkcji .............................................................
II. Pojęcie pełnomocnictwa i przedstawicielstwa ustawowego ................
Pełnomocnictwo................................................................................................
I. Udzielenie pełnomocnictwa.....................................................................
1. Zdolność do czynności prawnej .........................................................
328
328
328
330
331
332
332
332
Spis treści
XV
Oświadczenie woli mocodawcy ......................................................... 333
Treść pełnomocnictwa......................................................................... 334
Czynność „z samym sobą” ................................................................. 337
Pełnomocnik rzekomy.......................................................................... 338
II. Stosunek podstawowy............................................................................... 340
III. Wygaśnięcie pełnomocnictwa.................................................................. 341
IV. Prokura ...................................................................................................... 343
1. Uwagi wstępne ..................................................................................... 343
2. Pojęcie i funkcja prokury ................................................................... 344
3. Podmioty kompetentne do udzielania prokury ................................. 344
4. Udzielenie prokury ............................................................................... 345
5. Prokurent .............................................................................................. 345
6. Zakres prokury i sposób jej wykonywania ........................................ 346
7. Wygaśnięcie prokury ............................................................................ 348
2.
3.
4.
5.
Rozdział XII. Wpływ wadliwości czynności prawnych na ich skuteczność
prawną ....................................................................................................... 349
§ 36.
§ 37.
Uwagi ogólne.................................................................................................... 349
Postacie nieważności czynności prawnej ....................................................... 350
I. Nieważność ............................................................................................... 350
1. Uwagi ogólne ....................................................................................... 350
2. Konwalidacja ........................................................................................ 352
3. Konwersja ............................................................................................. 353
II. Wzruszalność ............................................................................................ 353
III. Bezskuteczność zawieszona .................................................................... 354
IV. Bezskuteczność względna........................................................................ 355
1. Uwagi ogólne ....................................................................................... 355
2. Konstrukcja bezskuteczności względnej na podstawie art. 59 KC .. 356
3. Przesłanki ............................................................................................. 356
4. Skutki i funkcja .................................................................................... 358
Rozdział XIII. Przedawnienie i terminy zawite .............................................................. 360
Dawność............................................................................................................. 360
1. Pojęcie i funkcja ...................................................................................... 360
II. Rodzaje ...................................................................................................... 361
§ 39. Przedawnienie ................................................................................................... 362
I. Pojęcie ....................................................................................................... 362
1. Przedmiot.............................................................................................. 362
2. Zarzut przedawnienia ........................................................................... 363
3. Skutek ................................................................................................... 365
II. Terminy ..................................................................................................... 365
1. Długość ................................................................................................. 365
2. Obliczanie biegu terminu .................................................................... 367
III. Zawieszenie biegu przedawnienia ........................................................... 368
IV. Przerwa biegu przedawnienia.................................................................. 369
1. Uwagi ogólne ....................................................................................... 369
2. Dochodzenie roszczenia przed sądem ................................................ 370
§ 38.
XVI
Spis treści
3. Uznanie roszczenia..............................................................................
4. Mediacja ...............................................................................................
§ 40. Terminy zawite .................................................................................................
I. Pojęcie i rodzaje ......................................................................................
II. Skutki ........................................................................................................
Indeks rzeczowy ..................................................................................................................
371
373
374
374
376
379
Wykaz skrótów
1. Źródła prawa
GospNierU .................... ustawa z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn.
Dz.U. z 2014 r. poz 518 ze zm.)
KC ................................. Kodeks cywilny
KH................................. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.6.1934 r - Kodeks
handlowy (Dz. U. Nr 57, poz. 502 ze zm.)
KomPrywU .................. ustawa z 30.8.1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (tekst jedn.
Dz.U. z 2013 r. poz. 216)
Konstytucja RP ............ Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78,
poz. 483 ze zm. i ze sprost.)
KP.................................. Kodeks pracy
KPA............................... Kodeks postępowania administracyjnego
KPC............................... Kodeks postępowania cywilnego
KPK............................... Kodeks postępowania karnego
KRO .............................. Kodeks rodzinny i opiekuńczy
KSH............................... Kodeks spółek handlowych
KWU............................. ustawa z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.
Dz.U. z 2013 r. poz. 707)
KZ.................................. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1933 r. - Ko­
deks zobowiązań (Dz. V. Nr 82, poz. 598 ze zm.)
ObligU........................... ustawa z 29.6.1995 r. o obligacjach (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r.
Nr 120, poz. 1300 ze zm.)
OchrKonsU.................. ustawa z 2.3.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów
oraz o odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez produkt nie­
bezpieczny (tekstjedn. Dz. U. z 2012 r. poz. 1225)
OchrLokU .................... ustawa z 21.6.2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym
zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz.U.
z 2014 r. poz. 150)
PodElU.......................... ustawa z 18.9.2001 r. o podpisie elektronicznym (tekst jedn. Dz.U.
z 2013 r. poz. 262)
PrASC ........................... ustawa z 28.11.2014 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U.
z 2014 r. poz. 1741 ze zm.)
PrAut............................. ustawa z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych
(tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.)
PrBank........................... ustawa z 29.8.1997 r. - Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r.
poz. 128)
Wykaz skrótów
XVIII
PrCzek........................... ustawa z 28.4.1936 r. - Prawo czekowe (Dz.U. Nr 37, poz. 283
ze zm.)
PrKonsum ..................... ustawa z 30.5.2014 r. - o prawach konsumenta (Dz.U. z 2014 r.
poz. 827)
PrNot............................. ustawa z 14.2.1991 r. - Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U.
z 2014 r. poz. 164 ze zm.)
PrPrywM ....................... ustawa z 4.2.2011 r. - Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U.
Nr 80, poz. 432 ze zm.)
PrSpółdz........................ ustawa z 16.9.1982 r. - Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U.
z 2013 r. poz. 1443 ze zm.)
PrWeksl ......................... ustawa z 28.4.1936 r. - Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282
ze zm.)
PWKC........................... ustawa z 23.4.1964 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny
(Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.)
SNU............................... ustawa z 23.11.2002 r. o Sądzie Najwyższym (tekst jedn. Dz.U.
z 2013 r. poz. 499 ze zm.)
SwobGospU .................. ustawa z 2.7.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej
(tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 584)
UprSPU......................... ustawa z 8.8.1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysłu­
gujących Skarbowi Państwa (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 1224)
ZNKU ........................... ustawa z 16.4.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji
(tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 ze zm.)
ZTP................................ rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 20.6.2002 r. w sprawie
„Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. Nr 100, poz. 908)
2.
Organy orzekające
ETS ...............................
ETPCz...........................
GKA..............................
NSA...............................
NTA...............................
SA..................................
SN .................................
SN (7)............................
TK .................................
TSUE.............................
3.
Europejski Trybunał Sprawiedliwości (od 1.12.2009 r. - TSUE)
Europejski Trybunał Prawa Człowieka
Główna Komisja Arbitrażowa
Naczelny Sąd Administracyjny
Naczelny Trybunał Administracyjny
Sąd Apelacyjny
Sąd Najwyższy
Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów
Trybunał Konstytucyjny
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej
Czasopisma i publikatory
AUWr............................
Dz.U...............................
GSP ...............................
KPP ...............................
MoP...............................
MoPod...........................
M.P. ...............................
NP..................................
Acta Universitatis Wratislaviensis
Dziennik Ustaw
Gdańskie Studia Prawnicze
Kwartalnik Prawa Prywatnego
Monitor Prawniczy
Monitor Podatkowy
Monitor Polski
Nowe Prawo
Wykaz skrótów
XIX
OG................................
OSG...............................
OSN..............................
OSP ..............................
Orzecznictwo Gospodarcze
Orzecznictwo Sądów Gospodarczych
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej
Orzecznictwo Sądów Polskich - Orzecznictwo Sądów Polskich
i Komisji Arbitrażowych (1957-1989)
OTK .............................. Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
OTK-A ......................... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Seria A
PL.................................. Przegląd Legislacyjny
Pal.................................. Palestra
PiP................................. Państwo i Prawo
PiZS............................... Prawo i Zabezpieczenie Społeczne
PPH ............................... Przegląd Prawa Handlowego
PPHZ............................. Problemy Prawne Handlu Zagranicznego
Prz. Sejm........................ Przegląd Sejmowy
PS .................................. Przegląd Sądowy
PUG............................... Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego
Rej.................................. Rejent
RPEiS............................ Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
R. Pr............................... Radca Prawny
SC.................................. Studia Cywilistyczne
SP .................................. Studia Prawnicze
SPE................................ Studia Prawno-Ekonomiczne
SPP................................ Studia Prawa Prywatnego
ST.................................. Samorząd Terytorialny
ZNIBPS......................... Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego
ZNUJ............................. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego
ZNUŚ ............................ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Śląskiego
ZNUWr ......................... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego
4. Literatura
Dmowski, Rudnicki,
Komentarz....................
Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga
pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2009
Gniewek, Machnikowski,
KC. Komentarz ............ Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, P. Machnikowskiego, Warszawa 2013
Kidyba,
KC. Komentarz............. Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, Część ogólna, pod red. A. Kidyby,
Warszawa 2012
Pietrzykowski,
KC. Komentarz ............ Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. K. Pietrzykowskiego, t. 1,
Warszawa 2011
System Pr. Cyw., t. 1.... System prawa cywilnego, t. 1, red. tomu S. Grzybowski, Ossolineum
1985
System Pr. Pr., t. 1 ........ System prawa prywatnego, t. 1, Prawo cywilne - część ogólna,
pod red. M. Safjana, Warszawa 2012
XX
Wykaz skrótów
System Pr. Pr., t. 2 ........ System prawa prywatnego, t. 2, Prawo cywilne - część ogólna,
pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa 2008
Wolter, Ignatowicz,
Stefaniuk, Prawo ......... A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części
ogólnej, Warszawa 2001
5. Inne skróty
cyt...................................
EWG .............................
KN.................................
ks....................................
lit.....................................
n......................................
Nb...................................
orz...................................
por. ................................
RM ................................
s.......................................
SP ..................................
tzw..................................
uchw................................
UE .................................
wyr.................................
vol...................................
zm...................................
cytowane (-a, -y)
Europejska Wspólnota Gospodarcza
Kodeks Napoleona
księga
litera
następny (-a, -e)
numer brzegowy
orzeczenie
porównaj
Rada Ministrów
strona
Skarb Państwa
tak zwany
uchwała
Unia Europejska
wyrok
volumen
zmiany
Wykaz literatury
1. Wybór podręczników z zakresu prawa międzynarodowego
S. Grzybowski, System prawa cywilnego, t. 1, Część ogólna, wyd. I, Ossolineum 1974
System prawa cywilnego, t. 1, red. tomu S. Grzybowski, wyd. II, Ossolineum 1985
System prawa prywatnego, t. 1, Prawo cywilne - część ogólna, pod red. M. Sąfjana, Warsza­
wa 2012
System prawa prywatnego, t. 2, Prawo cywilne - część ogólna, pod red. Z. Radwańskiego,
Warszawa 2008
2. Komentarze
5. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna,
Warszawa 2009
Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz do artykułów 1-449", pod red. K. Pietrzykowskiego, War­
szawa 2011
Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, P. Machnikowskiego, Warszawa 2013
Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, Część ogólna, pod red. A. Kidyby, Warszawa 2012
Kodeks cywilny. Komentarz, Część ogólna, pod red. M. Pyziak-Szafmckiej, P. Księżaka, War­
szawa 2014
Kodeks cywilny. Komentarz, tom I, Przepisy wprowadzające. Część ogólna. Własność i inne
prawa rzeczowe, pod red. K. Osajdy, Warszawa 2013
Uwaga: Podana do poszczególnych paragrafów literatura specjalistyczna powoływana jest
w tekście skrótowo poprzez podanie jedynie nazwiska autora i pierwszych wyrazów
tytułu.
Przedmowa do trzynastego wydania
Podręcznik przeznaczony jest przede wszystkim dla studentów wydziałów pra­
wa. Może jednak zainteresować również dojrzałych prawników, ponieważ można
w nim znaleźć obszerne objaśnienia nowych instytucji polskiego prawa cywil­
nego - wyrosłych z aktualnych założeń ustroju gospodarczego i politycznego
Rzeczypospolitej Polskiej.
Książka zawiera wykład instytucji uregulowanych w głównej mierze w Księdze
pierwszej Kodeksu cywilnego. Dla oszczędności miejsca w zasadzie pominięto
porównywanie obowiązujących instytucji prawa cywilnego z instytucjami zwią­
zanymi z ustrojem PRL. Porównania takie będą przeprowadzone tylko w takim
zakresie, w jakim jest to niezbędne dla zrozumienia przez młodych adeptów prawa
aktualnych rozwiązań prawnych.
Sposób przedstawienia zagadnień ma na względzie adresatów tego podręcz­
nika. Nie unikając więc prezentacji problemów spornych i zawiłych, rozważania
teoretyczne ujęto syntetycznie, ze wskazaniem, jakie poglądy uzyskały - zwłaszcza
w orzecznictwie - walor dominujący. Wykład opatrzono odnośnikami do piś­
miennictwa i judykatury. W niniejszym wydaniu uwzględniono w szczególności
zmieniony w ciągu ostatnich 2 lat stan prawny, a zwłaszcza nowe orzecznictwo
i literaturę.
Podstawę do przygotowania tego wydania podręcznika stanowiło dziesięć do­
tychczasowych jego wydań, autorstwa Zbigniewa Radwańskiego oraz dwa ostatnie
wydania, które ukazały się w opracowaniu Zbigniewa Radwańskiego i Adama
Olejniczaka. Zachowano dotychczasową sekwencję i metodę wykładu. Ogólny
tok wywodów biegnie więc nadal w tym samym rytmie.
Systematyka podręcznika opiera się na założeniu, że osią, wokół której kon­
centrują się poszczególne instytucje części ogólnej prawa cywilnego, jest stosunek
cywilnoprawny będący rodzajem stosunku prawnego. Dlatego cała materia części
ogólnej prawa cywilnego została uporządkowana według następujących elementów:
1) normy prawnej, która stosunek ten wyznacza;
2) treści stosunku, a więc praw i obowiązków podmiotów - wraz z tzw. przed­
miotem stosunku prawnego, służącym do dogodniejszego określenia treści;
3) podmiotów, które są nosicielami praw i obowiązków;
XXIV
Przedmowa
4) zdarzeń, zwłaszcza czynności prawnych, z którymi system prawny wiąże
powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego.
Stan prawny, literaturę i orzecznictwo uwzględniono do czerwca 2015 r.
Poznań, lipiec 2015 r.
Prof. dr hab. Adam Olejniczak
Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego
§ 1. Prawo cywilne
Literatura: L. Górnicki, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. III; tenże, Dyskusja w sprawie
wyodrębnienia prawa gospodarczego, RPEiS 1993, z. 1; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw.,
t. 1, § 1-3; E. Łętowska, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1993; J. Nowacki, Prawo
publiczne - prawo prywatne, Katowice 1992; Z. Radwański, Pojęcie prawa cywilnego (uwagi
de lege lata i de lege ferenda), [w:] Polskie prawo prywatne w dobie przemian. Księga ju­
bileuszowa dedykowana Jerzemu Młynarczykowi, pod red. A. Smoczyńskiej, Gdańsk 2005;
M. Safian, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. II § 2-5 i rozdz. IV; A. Stelmachowski, Zarys teo­
rii prawa cywilnego, Warszawa 1998; S. Włodyka, Problem struktury prawa, PiP 1995, z. 4;
A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo; Zielona Księga, optymalna wizja Kodeksu cy­
wilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa 2006; C. Żuławska,
Zasady prawa gospodarczego prywatnego, Warszawa 2007.
I. Prawo publiczne i prawo prywatne
1. Wprowadzenie
Z tradycji kultury zachodnioeuropejskiej wywodzi się podział norm całego 1
systemu prawnego na jego dwa podzbiory: prawo publiczne oraz prawo pry­
watne.
Powszechnie akceptowała tę systematyzację polska nauka prawa w odrodzonym
w 1918 r. Państwie Polskim, wpływając na kształt powstającego wówczas rodzimego syste­
mu prawnego.
Jednakże pozostawała ona w sprzeczności z ideologiami państw totalitarnych - w tym
również typu marksistowsko-leninowskiego - które nie uznawały odrębności interesów jed­
nostki i interesów społeczności państwowej. Z tych głównie powodów zaniechano jej w PRL.
Te zastrzeżenia ideologiczne utraciły doniosłość w kształtującym się po 1989 r. ustroju
Rzeczypospolitej Polskiej.
Wspomniana systematyzacja krytykowana jest nie tylko z pozycji ideologicznych.
Wyrażane są także wątpliwości, czy opiera się ona na dostatecznie precyzyjnych kryteriach,
pozwalających na ostre wydzielenie dwóch wspomnianych podzbiorów norm prawnych.
Dominujący nurt zachodnioeuropejskiej nauki prawa cywilnego nie poddaje się jednak tej
krytyce - wsparty w szczególności pracami austriackiego uczonego F. Bydlinskiego (por. zwłasz­
cza tegoż Autora System und Prinzipien des Privatrechts, Wien-New York 1996, s. 75 i n.).
Nb. 1
2
Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego
Jego wszechstronna argumentacja przemawiająca za utrzymaniem wspomnianego roz­
różnienia znajduje oddźwięk także w nauce polskiej1.
2. Prawo prywatne
2
Normy prawa prywatnego regulują stosunki między autonomicznymi pod­
miotami, którym przysługują własne, prawnie chronione, sfery interesów mająt­
kowych, a także niemajątkowych (osobistych).
Na to, że właściwsze jest eksponowanie, jako kryterium rozróżnienia, elementu autonomiczności, niż równorzędności podmiotów, trafnie - za G. Eórsi - zwrócił uwagę A. Stelma­
chowski, Zarys, s. 35 i n. Łączy oba te elementy M. Safian, [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 40 i n.
Autonomiczność ta wyraża się przede wszystkim w braku władczego pod­
porządkowania jednego podmiotu drugiemu podmiotowi. Ściślej rzecz ujmując,
można powiedzieć, że cechą stosunku prywatnoprawnego jest brak prawnej kom­
petencji jednego podmiotu do jednostronnego kształtowania sytuacji prawnej
drugiego podmiotu stosunku prawnego, a tym samym do ingerowania w jego
sferę prawną.
Prawo prywatne powstało w relacjach między indywidualnymi (wolnymi)
ludźmi. Ten pierwotny i nadal podstawowy zakres jego stosowania uległ istotne­
mu poszerzeniu na organizacje (osoby prawne), którym przysługują w relacjach
prawnych analogiczne do osób fizycznych atrybuty (spółki, spółdzielnie, przed­
siębiorstwa państwowe itp.).
Z obustronnej autonomiczności podmiotów wynika, że relacje między nimi
kształtują one same, kierując się w zasadzie własnymi interesami. Jednakże
swoboda ta nie jest nieograniczona.
Do immanentnych cech prawa prywatnego należy bowiem, że jego normy
wskazują zarazem ogólne granice autonomii prywatnej, mając na względzie in­
teres drugiej strony oraz interes powszechny. Natomiast istotne jest, aby na tak
określonym polu swoboda decyzyjna stron nie została zastąpiona władczymi
rozstrzygnięciami organów publicznych, podejmowanymi w odniesieniu do po­
szczególnych (indywidualnych) stosunków prawnych.
Autonomiczność podmiotów niekoniecznie musi prowadzić do równorzęd­
nego ich usytuowania względem siebie - co zwykło się uznawać za cechę konsty­
tutywną stosunku prywatnoprawnego. Ogólne normy prawa prywatnego często
ze względu na ochronę tak czy inaczej pojętej „słabszej” strony (np. konsumenta)
kształtująjej pozycję prawną korzystniej w porównaniu z pozycją prawną strony
„silniejszej” (np. przedsiębiorcy). Ustawodawca realizuje w ten sposób jedną
z podstawowych wartości całego systemu prawnego, jaką jest sprawiedliwość,
1 Por. S. Włodyka, Problem, s. 7 i n.
Nb. 2
J> 1. Prawo cywilne
3
oraz stwarza faktyczne przesłanki racjonalnego wykorzystania atrybutu autonomiczności przez podmioty stosunków prywatnoprawnych.
Autonomiczna pozycja podmiotów prawa prywatnego znajduje charaktery­
styczne uzupełnienie w sposobie rozstrzygania sporów i stosowania sankcji
przez organy państwowe. Spory te są rozstrzygane przez niezależne od stron, lecz
działające z ich inicjatywy i w zakresie przez nie wskazanym, sądy państwowe
lub powołane przez same strony — sądy polubowne. Także egzekucja toczy się
z inicjatywy i w sposób oznaczony przez zainteresowany podmiot.
3. Prawo publiczne
Natomiast prawo publiczne reguluje stosunki prawne, w których co najmniej 3
po jednej stronie występuje organ państwa lub organ samorządu terytorialnego
albo innej organizacji powołanej z mocy prawa do realizacji interesów społecz­
ności państwowej lub węższych grup ludności (interesów publicznych). Organy
te są wyposażone w kompetencję do władczego kształtowania sytuacji prawnej
człowieka lub jednostek organizacyjnych.
W związku z tym - w odróżnieniu od prawa prywatnego — prawo publiczne
ustanawia bezpośredni przymus realizowany przez organy państwowe w razie
nieposłuszeństwa normom tego podsystemu prawnego.
4. Użyteczność wyróżnienia
Użyteczność wyróżnienia przejawia się w kilku płaszczyznach.
4
Najpierw normy prawne składające się na podzbiór prawa prywatnego znaj­
dują szczególnie silne uzasadnienie aksjologiczne w społeczeństwach demo­
kratycznych, których gospodarka ma się opierać na zasadach rynkowych. Przede
wszystkim bowiem realizują one tak elementarne dla tego ustroju społecznego
wartości, jakimi są godność i wolność człowieka oraz integralność jego mienia,
co z kolei stanowi konieczną przesłankę racjonalnych jego działań na polu go­
spodarczym.
Wartości te w istotnej mierze znajdują już wyraz w międzynarodowym po­
rządku prawnym oraz w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W tym świet­
le prawo prywatne jawi się jako preferowany sposób regulowania stosunków
prawnych między osobami, który w konsekwencji przeciwstawia się władczemu
kształtowaniu tych stosunków przez organy władzy publicznej. Ich kompetencje
w tym zakresie można uznać tylko na podstawie wyraźnego przepisu ustawowe­
go (art. 22 Konstytucji RP).
Nb. 3-4
4
5
Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego
Obszar stosunków prywatnoprawnych trafnie określany bywa jako względ­
nie najbardziej odległy od państwa1 albo - spoglądając z drugiej strony - jako
sam się obsługujący2. Nie znaczy to, że normy prywatnoprawne stanowione są
w jakimś szczególnym trybie. Natomiast często kształtuje się je według wzorów
sprawdzonych już w praktyce, które tworzą masowo dokonywane indywidualne
czynności prawne przez podmioty wspomnianych stosunków prawnych. Prak­
tyka ta wywiera także bezpośredni wpływ na treść tych stosunków z uwagi na
doniosłość zwyczaju w procesie wykładni oświadczeń woli i ustalania ich skut­
ków prawnych. Ponadto w coraz szerszej mierze pojawiają się na obszarze prawa
prywatnego czynności prawne, które z mocy autonomiczności ich podmiotów
kreują stosunki prawne otwarte na nieograniczony krąg ich uczestników lub prze­
widziane są do wielokrotnego zastosowania (np. wzorce umów, różnego rodzaju
umowy ramowe, statuty osób prawnych). Można więc mówić o funkcjonowaniu
na wspomnianym obszarze ogólnych reguł postępowania w istocie kształtowa­
nych przez podmioty prywatne, a jedynie kontrolowanych przez organy pań­
stwowe. Reguły te, chociaż pozbawione charakteru normatywnego, uzupełniają
system norm prawnych stanowionych przez kompetentne organy państwowe.
Problemy te z punktu widzenia teoretycznoprawnego szeroko rozważa F. Kirchhof Private Rechtsetzung, Berlin 1987.
Wychodząc z założenia, że normy prawa prywatnego regulują stosunki mię­
dzy autonomicznymi ich stronami, należy dojść do wniosku, iż wyznaczenie sy­
tuacji prawnej jednej strony wpływa na pozycję drugiej strony. Jeżeli więc jednej
stronie przyznaje się jakieś prawa, korzyści lub szanse, to dzieje się to kosztem
drugiej strony, którą obciążają wówczas korelatywne obowiązki lub ryzyka.
Dlatego zarówno prawodawca, jak i interpretator norm prywatnoprawnych
powinni mieć na względzie wyznaczoną nimi sytuację wszystkich stron stosun­
ku prywatnoprawnego - nie poprzestając tylko na ocenie pozycji jednej z nich.
II. Gałęzie prawa, kompleksowe regulacje prawne, dyscypliny
naukowe i dydaktyczne
1. Gałęzie prawa
6
Zarówno w zbiorze norm prawa prywatnego, jak i publicznego można wy­
różnić gałęzie prawa. Obejmują one spójne i uporządkowane według przyjętych
założeń zespoły norm prawnych, regulujących obszerne kategorie stosunków
1 F. Bydlinski, System und Prinzipien des Privatrechts, Wien-New York 1996, s. 79, 92.
2 E. Łętowska, Podstawy, s. 29.
Nb. 5-6
1. Prawo cywilne
5
społecznych. Gałąź prawa reguluje stosunki społeczne, do których się odnosi,
w założeniu swoim w sposób pełny. W konsekwencji jej normy stosują się do
poddanego jej stosunku prawnego bezpośrednio, według porządku określonego
jej strukturą wewnętrzną. Natomiast normy innej gałęzi prawa można stosować
tylko analogicznie, a nie bezpośrednio. Gałęziowa systematyzacja służy więc do
wskazania właściwego zespołu norm prawnych dla rozstrzygnięcia danej spra­
wy. Pożądane byłoby, aby dla uniknięcia nieporozumień używać zwrotu „gałąź
prawa” tylko we wspomnianym znaczeniu.
Przykład: Prawo cywilne, prawo karne, prawo administracyjne, prawo finansowe.
Wyróżnienia poszczególnych gałęzi prawa nie dokonuje się z mocy jedno­
razowej, racjonalnie podjętej decyzji prawodawcy. Jest to rezultat złożonego
procesu historycznego, na który składająsię m.in. tradycje kultury prawnej, zmie­
niające się stosunki społeczne, ogólne cele państwa, a także cząstkowe decyzje
prawodawcy wyrażone w szczególności w postaci kodyfikacji niektórych dzie­
dzin prawa. Proces ten nie został zresztą zamknięty i trwa nadal. Ukształtowana
w ten sposób systematyzacja ogólnego zbioru norm nie jest wskutek tego oparta
na ostrych kryteriach podziału.
2. Kompleksowe regulacje prawne
Od gałęzi prawa należy odróżnić kompleksowe regulacje prawne (tzw. usta- 7
wy szczegółowe). Są to zespoły norm odnoszące się do jednego przedmiotu
(stosunku społecznoprawnego). Systematycznie normy takie należą jednak do
kilku gałęzi.
Przykład: Ustawa z 30.6.2000 r. - Prawo własności przemysłowej (tekst jedn. Dz.U.
z 2013 r. poz. 1410), ustawa z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U.
z 2015 r. poz. 782 ze zm.), ustawa z 29.1.2004 r. - Prawo zamówień publicznych (tekst jedn.
Dz.U. z 2013 r. poz. 907 ze zm.).
3. Dyscypliny naukowe i dydaktyczne
Z kolei czymś zgoła innym jest dyscyplina naukowa, przez którą należy 8
rozumieć zespół działań poznawczych ewentualnie wytwór tego rodzaju dzia­
łań w postaci zespołu twierdzeń odpowiednio uzasadnionych. Pomimo że nauki
prawne nie tworzą prawa, to je opracowują w oparciu o przepisy prawne lub
inne fakty prawotwórcze, które dają podstawy do odtworzenia systemu norm
prawnych1.
1 Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980, s. 8.
Nb. 7-8
6
Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego
Samo wydzielenie się określonej dyscypliny prawnej nie świadczy jeszcze
o ukształtowaniu się odrębnej gałęzi prawa. Badania naukowe mogą bowiem
koncentrować się na zjawiskach prawnych pojawiających się na obszarach ob­
jętych regulacją różnych gałęzi prawa lub dotyczących tylko części norm jednej
gałęzi prawa.
9
To samo można powiedzieć o dyscyplinach dydaktycznych — zwykle skore­
lowanych z dyscyplinami naukowymi. Wydzielenie ich przejawia się w progra­
mach nauczania prawa - nie całkiem jednolitych na uczelniach polskich.
III. Status prawa cywilnego
10
Prawo cywilne jest powszechnie uznaną i skodyfikowaną gałęzią prawa,
będącą przedmiotem odrębnej dyscypliny naukowej i dydaktycznej. Stanowi ono
zarazem trzon prawa prywatnego1.
Kodeks cywilny nie wskazuje kryteriów, według których należy odróżnić
prawo cywilne od innych gałęzi prawa, poprzestając na ogólnikowym postano­
wieniu, że reguluje on „stosunki cywilnoprawne” (art. 1 KC).
1. Metoda regulacji
11
Jednakże zdecydowanie dominujący pogląd nauki oraz jednoznaczne sta­
nowisko judykatury przekonywająco wskazują na charakterystyczną dla prawa
prywatnego metodę regulowania jako podstawę wyróżnienia prawa cywilnego.
Metoda ta polega — jak wspomniano o tym powyżej — przede wszystkim
na uznaniu autonomicznej pozycji względem siebie podmiotów tego stosun­
ku prawnego, w związku z czym jednej stronie nie przysługuje kompetencja
do władczego kształtowania sytuacji prawnej drugiej strony. Cecha ta pozwala
odróżnić prawo cywilne od publicznoprawnych gałęzi prawa, takich jak: prawo
administracyjne, finansowe, karne, procesowe, konstytucyjne2.
Przykład: W uchw. z 9.6.1995 r. (III CZP 72/95, OSN 1995, Nr 10, poz. 146) SN za ce­
chę charakterystyczną stosunków cywilnoprawnych uznał w szczególności równorzędność
podmiotów tych stosunków i wzajemność (ekwiwalentność) ich świadczeń, w przeciwień­
stwie do stosunków kształtowanych w drodze zarządzenia administracyjnego, opartych na
zasadzie nadrzędności. Typowym stosunkiem cywilnoprawnym jest stosunek łączący kupują­
cego ze sprzedawcą, ze względu na to, że ich wzajemna sytuacja prawna wyznaczona zostaje przez czynności prawne podjęte w ramach przysługującej im swobody decyzyjnej (autono­
mii woli). Natomiast stosunek podległości łączy np. ucznia ze szkołą, dlatego nie należy on
do zakresu stosunków cywilnoprawnych (wyr. SN z 6.12.1972 r., II CR 370/72, OSN 1973,
1 Zwrócił na to w szczególności uwagę F. Bydlinski, System, s. 417.
2 Z. Radwański, Pojęcie prawa cywilnego, s. 33 i n.
Nb. 9-11
j>’ 1. Prawo cywilne
7
Nr 7-8, poz. 141). Również stosunek łączący sąd i biegłego wykazuje cechy nadrzędności
sądu i podległości biegłego, gdyż zadanie biegłego jest jednostronnie wyznaczone przez sąd
i dlatego nie podlega regulacji przez materialne prawo cywilne (uchw. SN z 28.11.1974 r.,
III CZP 76/74, OSN 1975, Nr 7-8, poz. 108).
Por. także T. Sokołowski, Cywilnoprawna metoda regulacji a zagadnienia metodologii
prawa cywilnego, GSP 2007, t. XVII.
Niekiedy na tym tle mogą pojawiać się istotne problemy, np. co do charakteru stosunku
powstałego na podstawie art. 228 KPK. Dyrektywa preferencji prywatnoprawnej metody re­
gulacji skłaniałaby do uznania, że chodzi tu o umowę, a nie stosunek administracyjnoprawny
powstały na skutek władczego działania organu.
Przy kwalifikacji tego stosunku nie mająwięc doniosłości faktyczne relacje
podmiotów, które znamionować może nierówność wynikająca np. z przewagi
ekonomicznej lub innych więzów zależności nieformalnej jednej osoby od dru­
giej. Zakres kompetencji do kształtowania stosunków prawnych zawsze bowiem
może być wyznaczony tylko normami prawnymi. Jeżeli strony same w umowie
określą swoją nierównorzędną sytuację w powstałym stosunku prawnym, to nie
wyklucza to jeszcze uznania go za stosunek cywilnoprawny. Umowa, jeżeli
zawarta została między podmiotami prawa cywilnego, traktowana jest zresztą
jako typowy sposób kształtowania stosunków cywilnoprawnych, przemawiający
w razie wątpliwości za przyjęciem takiej kwalifikacji prawnej.
Przykład: W uchw. z 7.8.1974 r. (III CZP 47/74, OSN 1975, Nr 12, poz. 161) SN wyraził
pogląd, że Jakkolwiek w ustawie o zaopatrzeniu ludności w wodę ustanowiono przymus do­
stawy i odbioru wody, to jednak jej przepisy nie dają podstawy do oceny, że przedsiębiorstwo
(zakład) wodociągów zajmuje w stosunku do odbiorców wody pozycję nadrzędną”, stwier­
dzając równocześnie, iż za cywilnoprawnym charakterem tego stosunku przemawia „sposób
jego zawarcia (umowa lub przyjęcie)”; podobnie w uchw. SN z 31.1.1996 r. (III CZP 3/96,
OSN 1996, Nr 5, poz. 66).
W zakresie majątkowych stosunków cywilnoprawnych typowym sposobem 12
ochrony interesów stron jest ich odpowiedzialność odszkodowawcza. Służy
ona zachowaniu integralności ekonomicznej podmiotów tych stosunków i dla­
tego spełnia funkcję kompensacyjną, co w szczególności odróżnia ją od sankcji
właściwych prawu karnemu.
Za pomocnicze kryterium wyróżniające normy prawa cywilnego może być 13
uznany także rodzaj aktu normatywnego, w którym znajdują się odpowiednie
przepisy prawne. Wzgląd ten powinien być wzięty pod uwagę, jeśli chodzi o Ko­
deks cywilny, ponieważ kodyfikacja ta z mocy przyjętych dla niej założeń ma
ściśle jednorodny, tzn. cywilnoprawny charakter1.
1 Natomiast .S’. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 18, uważa, że okoliczność,
w jakim akcie normatywnym zawarta jest norma, pozbawiona jest jakiegokolwiek znaczenia.
Pogląd ten nie wydaje się jednak trafny, zwłaszcza w świetle § 2 i 18 ZTP.
Nb. 12-13
8
14
Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego
Spory ze stosunków cywilnoprawnych są z reguły rozstrzygane przez sądy
w trybie określonym w Kodeksie postępowania cywilnego (art. 1 KPC) - także
wtedy, gdy organy publiczne występują w roli podmiotów cywilnoprawnych.
Przepisy szczególne mogą zarówno wyłączyć pewne sprawy cywilne spod
wspomnianego postępowania, jak i postępowaniem tym objąć sprawy wynika­
jące ze stosunku prawnego, niemającego charakteru cywilnoprawnego (art. 1 i 2
KPC). Jeżeli jednak przepis szczególny wskazuje jako właściwe postępowanie
cywilne, a zarazem nie ma jednoznacznych podstaw do uznania, iż dany stosunek
prawny nie ma charakteru cywilnoprawnego, to można przyjąć, że wskazanie po­
stępowania cywilnego - jako typowego trybu rozstrzygania spraw ze stosunków
cywilnoprawnych - przemawia za takim właśnie charakterem danego stosunku
prawnego (np. art. 42 PrSpółdz)1.
2. Przedmiot regulacji
15
W polskiej nauce broniony był także pogląd oparty na teoretycznych za­
łożeniach doktryny marksistowskiej, według którego nie tyle swoista metoda,
ile raczej majątkowy przedmiot regulacji stanowi główną cechę wyróżniającą
prawo cywilne2.
Koncepcja ta opierała się na założeniach teoretycznych, nie do zaakceptowa­
nia w Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto nie pozwalała odróżnić norm prawa
cywilnego od norm innych gałęzi prawa - także regulujących stosunki majątko­
we. Nie wyjaśniała również, dlaczego do prawa cywilnego należą normy odno­
szące się do dóbr osobistych, które regulują stosunki prawne o niemajątkowym
charakterze3.
IV. Zakres prawa cywilnego
1. Uwagi wstępne
16
Swoista dla prawa prywatnego metoda regulacji nie pozwala jeszcze w peł­
ni wyznaczyć zakresu prawa cywilnego, ponieważ są to różne pojęcia, których
zakresy nie muszą się pokrywać. Normy publicznoprawne z całą pewnością nie
należą więc do prawa cywilnego. Natomiast przy kwalifikowaniu normy prywat­
noprawnej trzeba jeszcze mieć na względzie systematyzację tego podzbioru norm.
1 Odmiennie .S’. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 18.
2 Por. reprezentatywne w tym względzie stanowisko Szera, Prawo cywilne. Część ogól­
na, Warszawa 1967, s. 18 i n.
3 Por. bliżej S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 16 i n.
Nb. 14-16
L
1. Prawo cywilne
9
Obok prawa cywilnego mogą bowiem pojawić się inne gałęzie prawa gru­
pujące normy prywatnoprawne. Łączyłaby je z prawem cywilnym wspólna pry­
watnoprawna metoda regulacji. Jednakże różniłyby się zakresem zastosowania,
swoistymi zasadami i własnymi instytucjami ogólnymi.
Natomiast prawo cywilne, jako pierwotna i najszerzej rozbudowana gałąź
prawa prywatnego o nieograniczonym ani przedmiotowo, ani podmiotowo za­
kresie zastosowania, służyłoby niejako za część ogólną innym gałęziom prawa
prywatnego. Przy poszanowaniu odrębności zawartych tam regulacji prawnych,
normy prawa cywilnego znajdowałyby zastosowanie w zakresie bliżej określo­
nym - co najmniej jednak jako normy stosowane na zasadzie analogii1.
Przedstawiony wyżej model porządkowania norm prywatnoprawnych nie za­
kłada konieczności funkcjonowania obok prawa cywilnego szczególnych gałęzi
prawa prywatnego. Jest jednak na taką sytuację otwarty. Stosownie więc do tego,
czy ukształtowały się szczególne gałęzie prawa prywatnego, odpowiedniemu
ograniczeniu podlega zakres prawa cywilnego.
Status niektórych zespołów norm prawnych, a w konsekwencji ich stosunek
do prawa cywilnego może z różnych względów budzić wątpliwości. Rozważeniu
tych spraw poświęcone są poniższe uwagi.
2. Prawo pracy
Podstawowym aktem normatywnym regulującym tę dziedzinę prawa jest 17
Kodeks pracy z 1974 r., który obowiązuje w zreformowanej i przystosowanej
do ustroju Rzeczypospolitej Polskiej postaci.
Ustawa ta ma charakter kompleksowy, obejmując normy prawne zarówno
prywatno-, jak i publicznoprawnej natury. Jednakże głównym przedmiotem re­
gulacji, a zarazem centralną instytucją prawa pracy, jest indywidualny stosunek
pracy (art. 1 KP). Jego istotną treść stanowi dobrowolnie podjęte przez pracow­
nika zobowiązanie do osobistego i odpłatnego świadczenia pracy podporządko­
wanej w ciągu pewnego czasu.
Instytucja ta wywodzi się z cywilnoprawnej umowy o pracę uregulowanej
poprzednio przepisami Kodeksu zobowiązań z 1933 r. Jednakże w Kodeksie
pracy uregulowano ją w sposób pełny i stosownie do swoistych zasad tam sfor­
mułowanych. Ponadto treść stosunku pracy w znacznej mierze określają odrębne,
lecz charakterystyczne dla prawa prywatnego autonomiczne źródła prawa, jakimi
są w szczególności układy zbiorowe pracy oraz inne porozumienia zbiorowe.
Natomiast wykonaniu zobowiązań z tego stosunku służą - poza ochroną sądową
- szczególne środki nacisku społecznego. Ustawodawca określił relacje norm
1 Por. bliżej F. Bydlinski, System, s. 416—420.
Nb. 17
10
Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego
regulujących stosunek pracy do prawa cywilnego w art. 300 KP, stanowiąc, że
w sprawach nieuregulowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy sto­
suje się odpowiednie przepisy Kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne
z zasadami prawa pracy. Określenie to pozwala stosować dany przepis prawa
cywilnego w niezmienionym kształcie albo z koniecznymi modyfikacjami; po­
zwala także nie stosować go wcale.
Poglądy nauki na status prawny prawa pracy nie sąjednolite. Z jednej strony,
uznaje się je za odrębną gałąź prawa, a z drugiej strony, kwestionuje tę kwalifi­
kację z uwagi na kompleksowy charakter tego zespołu norm.
Wydaje się wszakże, iż dylemat ten można rozstrzygnąć, przyjmując koncep­
cję szczególnej gałęzi prawa prywatnego, obejmującej prywatnoprawne nor­
my regulujące stosunek pracy. Okoliczność, że ta grupa norm - o podstawowej
zresztą doniosłości - występuje w otoczeniu norm regulujących publicznoprawne
instytucje dotyczące świadczonej pracy, nie powinna przemawiać przeciwko pro­
ponowanej tu koncepcji. Sam bowiem ustawodawca wydzielił je nie tylko w struk­
turze wewnętrznej KP, ale także w relacji zewnętrznej - w odniesieniu do KC.
W sumie więc należy dojść do wniosku, że zakresem Kodeksu cywilnego nie
są w zasadzie objęte określone powyżej stosunki pracy.
3. Prawo rodzinne
18
Normy regulujące stosunki prawnorodzinne zawarte są w Kodeksie rodzin­
nym i opiekuńczym z 1964 r., który wszedł w życie równocześnie z Kodeksem
cywilnym.
Decyzja legislacyjna o odrębnym uregulowaniu stosunków prawnorodzinnych niewątpliwie wynikała z założenia, że prawo cywilne w istocie ma za
przedmiot stosunki majątkowe, wobec czego regulacja stosunków osobistych,
które dominują w stosunkach prawnorodzinnych, stanowi przedmiot odrębnej
gałęzi prawa, opartej na swoistych zasadach1. Koncepcja ta broniona była także
argumentem, że znaczna część stosunków prawnorodzinnych (dzieci i rodzice)
nie jest regulowana metodą cywilistyczną, lecz na zasadzie podporządkowania2.
Jednakże oba założenia nie wytrzymują krytyki. Jak wskazano na to powyżej,
wyróżnienie prawa cywilnego nie opiera się na kryterium majątkowym, a sto­
sunki między rodzicami a dziećmi trudno uznać za kształtowane jednostronnie
przez reprezentantów władzy publicznej.
Normy prawa rodzinnego niewątpliwie należą więc do prawa prywatnego.
Można jeszcze rozważyć, czy nie stanowią one szczególnej gałęzi prawa pry1 Por. zwłaszcza .S'. Szer, Prawo rodzinne - odrębna gałąź prawa, PiP 1957, z. 3.
2 Por. zwłaszcza B. Dobrzański, Kodeks rodzinny i opiekuńczy a kodeks cywilny,
SC 1966, t. VII, s. 45 i n.
Nb. 18
J 1. Prawo cywilne
11
watnego. Mimo wszakże pewnych odrębnych regulacji, dotyczących poszcze­
gólnych instytucji prawa rodzinnego, brak jest normatywnych przesłanek, które
by uchylały bezpośrednie zastosowanie Kodeksu cywilnego do sfery stosunków
rodzinnoprawnych.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie zawiera zresztą żadnej części ogólnej,
która mogłaby uzasadnić odrębność tej dziedziny prawa.
Należy zatem podzielić zdecydowanie dominujący już pogląd, że prawo ro­
dzinne stanowi integralną część prawa cywilnego1.
4. Prawo handlowe
Koncepcja prawa handlowego jako odrębnej gałęzi prawa prywatnego wy- 19
wodzi się z ustroju feudalnego. Było ono wówczas szczególnym prawem kupców
(stanu kupieckiego), regulującym ich profesjonalną działalność.
Kryterium stanowe nie mogło oczywiście służyć już za podstawę wyróżnie­
nia prawa handlowego w państwach demokratycznych. Niemniej podział prawa
prywatnego na prawo cywilne (powszechne) i prawo handlowe był ogólnie ak­
ceptowany w XIX-wiecznych systemach praw kontynentalnych, opierając się
na zmodyfikowanych kryteriach (podmiotowych, przedmiotowych lub miesza­
nych). Znalazło to w szczególności wyraz w odrębnych kodyfikacjach regulują­
cych stosunki handlowe. Jednakże we współczesnej nauce zachodnioeuropejskiej
coraz silniej krytykowany jest klasyczny dwupodział prawa prywatnego, w na­
stępstwie czego szereg państw rezygnuje z odrębnych kodyfikacji prawa handlo­
wego, sytuując pewne szczególne, przystosowane do profesjonalnej działalności
gospodarczej normy lub instytucje prawne w obrębie kodeksów cywilnych.
Por. szwajcarski Kodeks zobowiązań (obowiązująca obecnie treść ustalona w 1937 r.),
włoski Kodeks cywilny z 1942 r., holenderski Kodeks cywilny (przygotowywany cząstko­
wo w okresie powojennym), z ostatnich lat pochodzące kodyfikacje: Litwy, Federacji Rosyj­
skiej oraz Prawo obligacyjne Słowenii. Co do literatury prawnoporównawczej por. zwłaszcza
W. Muller-Freienfels, Zur Selbstandigkert des Handelsrechts, Festschift fur Ernst von Cammerer, Tiibingen 1978, s. 583 i n.
Na innych z kolei założeniach opiera się koncepcja prawa gospodarczego, 20
rozwijająca się w Europie Zachodniej po I wojnie światowej na tle narastającego
interwencjonalizmu państwa w sferę obrotu gospodarczego.
Neguje ona podstawowy podział systemu prawnego na: prawo publiczne
i prawo prywatne, a za prawo gospodarcze uznaje całokształt norm regulujących
zagadnienia gospodarcze.
1 Por. szerzej J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Warszawa 2010, s. 40 i n.;
S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 23-24; por. także Z. Radwański, Miejsce prawa
rodzinnego w systemie prawa, PiP 2008, z. 1.
Nb. 19-20
12
Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego
Myśl ta została podjęta i przetworzona przez część doktryny socjalistycznej na potrzeby
gospodarki centralnie sterowanej, a w Czechosłowackiej Republice Socjalistycznej i w Nie­
mieckiej Republice Demokratycznej została nawet zrealizowana w postaci odrębnych kody­
fikacji prawa gospodarczego. Koncepcja taka straciła oczywiście sens w państwach demokra­
tycznych, wskutek czego wspomniane kodyfikacje prawa gospodarczego zostały uchylone po
upadku systemu komunistycznego; por. krytyka tej koncepcji C. Żuławska, Co to jest prawo
gospodarcze, RPEiS 1993, z. 1, s. 36 i n.
21
W Polsce, idąc za klasycznymi wówczas wzorami ustawodawstw zachodnio­
europejskich (zwłaszcza prawa niemieckiego), ustanowiono w 1934 r. Kodeks
handlowy (KH), który regulował pozycję i czynności prawne kupca, a stosowanie
norm cywilnoprawnych do stosunków handlowych dopuszczał tylko w braku
przepisów KH, ustaw szczególnych lub powszechnego w państwie prawa zwy­
czajowego (art. 1 KH).
Następnie jednak wraz z uchwaleniem KC uchylono KH, a utrzymano w mo­
cy jedynie przepisy KH dotyczące spółek handlowych (art. VI PWKC), które
z kolei uchylono w związku z uchwaleniem Kodeksu spółek handlowych z 2000 r.
Natomiast prywatnoprawne instytucje regulujące czynności osób prowadzących
działalność gospodarczą znalazły się w KC - wkomponowane w ogólne instytu­
cje prawa cywilnego. Te zaś stosuje się odpowiednio do spraw objętych regulacją
KSH (por. art. 2 KSH).
W tym świetle nie znajduje już normatywnego uzasadnienia pogląd, że
w systemie obowiązującego prawa polskiego można wyróżnić odrębną gałąź
prawa handlowego.
Tym bardziej trudno się zgodzić z koncepcją, w myśl której normy prawne
regulujące stosunki gospodarcze uznawane przez panujący pogląd za część prawa
cywilnego - miałyby zarazem stanowić składnik odrębnej, kompleksowej gałęzi
prawa gospodarczego, łącznie z normami publicznoprawnymi'.
Wspomniana koncepcja negująca odróżnienie prawa prywatnego od prawa
publicznego nie sprzyja rozwojowi gospodarki rynkowej opartej na działalności
autonomicznych podmiotów na wolnym rynku, na co m.in. wskazują doświad­
czenia przeszłości.
Przede wszystkim jednak nie prowadzi ona do jasnego wskazania norm
znajdujących zastosowanie do „stosunków gospodarczych” — czemu przede
wszystkim ma służyć gałęziowa systematyka ogółu norm prawnych. Polski sy­
stem prawny nie zawiera bowiem jakichś ogólnych, interdyscyplinarnych norm
„prawa gospodarczego”, które miałyby - zamiast prawa cywilnego - uzupełniać
regulację prawną ujętą w szczególnych instytucjach „prawa gospodarczego”.
1 Por. C. Kosikowski, Publiczne prawo gospodarcze Polski i Unii Europejskiej, Warszawa
2010, s. 38 i n.
Nb. 21
j>' 7. Prawo cywilne
13
Natomiast trafnie uznaje się, że zjawiska prawne związane z obowiązywa­
niem prywatnoprawnych norm regulujących strukturę i działalność podmiotów
gospodarczych powinny stanowić przedmiot wyodrębnionych badań naukowych
oraz nauczania. Chodzi tu zatem o odrębne dyscypliny naukowe i dydaktyczne,
które faktycznie się już ukształtowały, mimo iż chwiejny jest ich zakres a nawet
sama ich nazwa. Obok bowiem tradycyjnego określenia „prawo handlowe” po­
jawia się nowa nazwa „prawo gospodarcze prywatne”1.
5. Prawo rolne
Statusu odrębnej gałęzi prawa nie ma również, wyróżniane dla celów nauko- 22
wych lub dydaktycznych, prawo rolne2. Przedmiotem tej dyscypliny są normy
należące do różnych gałęzi prawa - w tym w znacznej mierze normy prywatno­
prawne, stanowiące składnik prawa cywilnego3.
6. Prawo spółdzielcze
Podobnie należy zakwalifikować prawo spółdzielcze - ujęte jednak w od- 23
rębnej ustawie. Rdzeń zawartych w niej norm ma charakter prywatnoprawny
regulując powstanie, strukturę i działanie dobrowolnie tworzonej przez podmioty
prawa cywilnego osoby prawnej, jaką jest spółdzielnia. Brak przy tym podstaw,
aby uznać zespół tych norm za odrębną od prawa cywilnego gałąź prawa.
V. Systematyka prawa cywilnego
1. Uwagi ogólne
Prawo cywilne dzieli się z kolei na działy wyrażające strukturę tej gałęzi pra- 24
wa. Nie jest ona jednolita we wszystkich systemach prawnych. Jednakże w grupie
praw kontynentalnych, opartych na recypowanym prawie rzymskim, szerokie
uznanie znalazł tzw. system pandektowy, opracowany przez naukę niemiecką na
początku XIX w„ a następnie zastosowany w wielu w kodyfikacjach XIX i XX w.
Charakteryzuje się on przede wszystkim wyróżnieniem rozbudowanej części
ogólnej prawa cywilnego, po której następują działy: prawo rzeczowe, prawo
1 Por. w szczególności S. Władyka, Problem, s. 20 i n.; podobnie C. Żuławska, Zasady,
s. 1 i n.
2 Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 27.
3 R. Budzinowski (Problemy ogólne prawa rolnego, Poznań 2008) stwierdza, że prawo
rolne nie ma statusu odrębnej gałęzi prawa, natomiast wyróżnia się zespołem norm odbie­
gających zarówno od ogólnych reguł prawa cywilnego, jak i prawa administracyjnego; por.
zwłaszcza s. 244-245.
Nb. 22-24
14
Rozdziali. Wprowadzenie do prawa cywilnego
zobowiązań, prawo rodzinne i prawo spadkowe. Systematyka ta nie odpowiada
wprawdzie logicznym wymaganiom poprawnego podziału, ponieważ elementy
zbioru zostały wydzielone według różnych kryteriów, to jednak w porównaniu
z innymi stosowanymi podziałami prawa cywilnego okazała się w praktyce naj­
sprawniejsza.
Została ona również przyjęta przez polskich kodyfikatorów, co znalazło wy­
raz w podzieleniu Kodeksu cywilnego na cztery księgi, odpowiadające wspo­
mnianym działom prawa cywilnego - wyjąwszy prawo rodzinne uregulowane
w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.
2. Poszczególne działy prawa cywilnego
1. Część ogólna - obejmuje instytucje i zasady wspólne dla całego prawa
cywilnego - w tym zwłaszcza problematykę czynności prawnych, podmiotów
prawa cywilnego oraz praw podmiotowych.
26
2. Prawo rzeczowe - ujmuje normy, które wyznaczają bezwzględne prawa
podmiotowe (skuteczne wobec wszystkich), a odnoszące się do rzeczy.
27
3. Prawo zobowiązań - zawiera normy regulujące prawa majątkowe o cha­
rakterze względnym, skuteczne wobec indywidualnie oznaczonych podmiotów.
28
4. Prawo spadkowe - reguluje przejście majątku osoby zmarłej na inne
podmioty.
29
5. Prawo rodzinne - reguluje - podobnie jak klasyczne systemy pandektowe - stosunki prawne między małżonkami, rodzicami i dziećmi oraz innymi
krewnymi i powinowatymi, a także instytucję opieki i kurateli.
30
6. Prawo na dobrach niematerialnych (prawo własności intelektualnej)1,
które reguluje prawa podmiotowe do oryginalnego, niematerialnego wytworu
umysłu ludzkiego, mającego wartość majątkową. Chodzi tu w szczególności
o prawa do utworu naukowego, literackiego, artystycznego, wynalazku, wzoru
użytkowego, programu komputerowego itp.
Jest to stosunkowo nowa problematyka prawna, która nie była znana twórcom
koncepcji systemu pandektowego i dlatego nie mogła być przez nich uwzględ­
niona. Nie doczekała się również w polskim systemie prawnym jakiejś ogólnej
regulacji prawnej ujętej w jednej ustawie pozakodeksowej - na podobieństwo
Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, chociaż w znacznej mierze rolę taką pełni
ustawa z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz.U.
z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.) oraz ustawa z 30.6.2000 r. - Prawo własności
przemysłowej (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 1410).
25
1 Por. M. Pożniak-Niedzielska, Ewolucja prawa własności intelektualnej w dobie współ­
czesnej, PiP 2002, z. 10, s. 5 i n.
Nb. 25-30
£ 1. Prawo cywilne
15
3. Inne wyróżnienia zespołów norm cywilnoprawnych
Przedstawiona wyżej systematyka prawa cywilnego służy ustaleniu właści- 31
wego zespołu norm prawnych w procesie ich stosowania. Chodzi tu zatem
o realizację takiej samej funkcji, jaką spełniają gałęzie prawa w ramach całego
zbioru norm prawnych — z tą oczywiście różnicą, że jest ona tu ograniczona do
norm jednej tylko gałęzi prawa, tj. do prawa cywilnego.
Systematyka ta - bez szkody dla realizacji wspomnianej funkcji - może być
rozbudowana „w głąb”, przez wyróżnienie w ramach poszczególnych działów
węższych zespołów norm.
Natomiast realizacja tej funkcji byłaby zmącona, gdyby katalog działów pra­
wa cywilnego został rozszerzony o taki dział lub działy, które obejmowałyby
normy należące zarazem do innych działów. Z tego względu nie należałoby
obok wskazanych wyżej działów (na tym samym poziomie kwalifikacyjnym)
wyróżniać prawa handlowego, którego instytucje systematycznie należą co
najmniej do części ogólnej, prawa zobowiązań oraz prawa na dobrach niema­
terialnych. Nie znaczy to oczywiście, że prawo handlowe nie stanowi odrębnej
dyscypliny (naukowej i dydaktycznej), wyróżnionej jednak na innej podstawie
niż działy prawa cywilnego.
Poszczególnym działom prawa przyporządkowane są również normy 32
cywilnoprawne, zamieszczone w kompleksowych ustawach, a tym bardziej
w ustawach regulujących pewne węższe dziedziny prawa cywilnego. Takich
więc specjalistycznych regulacji stosunków cywilnoprawnych, określanych ja­
ko prawo: wekslowe, czekowe, górnicze, lotnicze, ubezpieczeniowe, łączności,
przewozowe itp. nie należy identyfikować z działami prawa cywilnego.
VI. Zasady prawa cywilnego
1. Pojęcie
W nauce różnie pojmuje się „zasady prawa” w ogóle oraz zasady poszczę- 33
gólnych gałęzi prawa - w tym i prawa cywilnego1.
Mówiąc tu o zasadach prawa cywilnego, mamy na względzie pewną katego­
rię norm prawnych, które wyróżniają się swoją doniosłością oraz szczególną
1 Por. bliżej M. Kordela, Zasady prawa. Studium teoretycznoprawne, Poznań 2012; taż,
Zasady prawa jako normatywna postać wartości, RPEiS 2006, z. 1; M. Safian, [w:] System
Pr. Pr., t. 1, § 24; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części ogólnej prawa cywilnego, Warsza­
wa 2014, s. 88 i n.; S. Wronkowska, M. Zieliński, Z. Ziembiński, Zasady prawne. Zagadnienia
podstawowe, Warszawa 1974; S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 2001,
s. 186 i n.; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 29 i n.; C. Żuławska, Zasady, s. 64 i n.
Nb. 31-33
16
Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego
rolą, jaką pełnią na obszarze wspomnianej gałęzi prawa. Wskazują one warto­
ści, jakie normy prawa cywilnego przede wszystkim powinny realizować. Ich
szczególna rola polega na tym, że wyznaczają kierunek działań prawodawczych,
sposób stosowania prawa, w tym w szczególności interpretacji przepisów praw­
nych, wskazująpreferencje w razie kolizji norm prawnych oraz określają granice
czynienia użytku z praw podmiotowych.
Normy-zasady tym przede wszystkim różnią się od „zwykłych” norm, że
mogą zostać spełnione w mniejszym lub większym stopniu. Natomiast „zwykłe”
normy mogą być jedynie spełnione albo niespełnione1.
Ich nadrzędnie wiążący charakter prawny nie może być arbitralnie ustalany,
lecz wymaga szczególnego uzasadnienia. Może ono powoływać się bądź to na
nadrzędne normy prawa konstytucyjnego albo prawa międzynarodowego, bądź
też na teksty „zwykłych” ustaw, na podstawie których zasady te są rekonstruo­
wane przy wsparciu ogólnie akceptowanych w naszej kulturze wartości2.
Zmiana ustroju politycznego i gospodarczego Polski po 1989 r. wpłynęła
z oczywistych względów na kształt przynajmniej części zasad prawa cywilne­
go. Jednakże mając na względzie cele niniejszego podręcznika, główną uwagę
skupimy nie tyle na ewolucji zasad, co przede wszystkim na przedstawieniu ich
w aktualnie obowiązującym systemie prawnym. Z natury rzeczy w treści tych
zasad można również odnaleźć koncepcje, które legły u podstaw wyróżnienia
prawa prywatnego.
2. Katalog zasad
34
Wychodząc z przedstawionych wyżej przesłanek, należałoby wyróżnić na­
stępujące zasady:
a) Uznanie i ochrona osobowości każdego człowieka w równej mierze.
Składa się na to zdolność prawna (przymiot występowania w roli podmiotów
w stosunkach cywilnoprawnych), która przysługuje każdemu człowiekowi
w takim samym zakresie. Wiąże się z nią zdolność do czynności prawnych, na
podstawie której człowiek sam może realizować stosunki cywilnoprawne; jej
zakres podlega ograniczeniu tylko z przyczyn naturalnych (wiek, upośledzenie
psychiczne) - w tej samej mierze odnoszących się do wszystkich ludzi. Wreszcie
wspomniana zasada obejmuje ochronę wartości niemajątkowych, immanentnie
1 Por. R. Alexy, Theorie der juristischen Argumentation, Frankfurt am Main 1991, a także
K. Płeszka, Uzasadnianie decyzji interpretacyjnych przez ich konsekwencje, Kraków 1996,
s. 157, w oparciu o poglądy T. Gizberta-Studnickiego, Konflikt dóbr i kolizja norm, RPEiS
1989, z. 1, s. 3.
2 Por. bliżej W. Pogasz, O legitymowaniu zasad prawa, RPEiS 1987, z. 2.
Nb. 34
J>' 1. Prawo cywilne
17
związanych z integralnościąfizyczną i psychicznym życiem każdego człowieka,
a realizowaną przez instytucję ochrony jego dóbr osobistych.
Przyznanie tej zasadzie waloru nadrzędnej normy prawnej opiera się prze­
de wszystkim na konstytucyjnych gwarancjach praw i wolności obywateli oraz
konwencjach międzynarodowych.
b) Pełna i równa ochrona mienia podmiotów prawa cywilnego, co w szcze- 35
gólności znajduje wyraz w jednolitym ukształtowaniu podstawowej w tym
względzie instytucji prawa cywilnego, jaką jest prawo własności. Obejmuje
ona także dziedziczenie majątku po osobie zmarłej oraz gwarantuje, że w razie
wywłaszczenia uprawniony otrzyma słuszne odszkodowanie. Zasada ta w szcze­
gólności przeciwstawia się typologicznemu zróżnicowaniu mienia, służącego
w PRL likwidacji własności prywatnej oraz poszerzaniu sfery własności spo­
łecznej (głównie państwowej).
Znajduje ona oparcie zwłaszcza w art. 64 Konstytucji RP.
c) Zakaz nadużywania praw podmiotowych ma zapobiegać wykonywaniu 36
ich niezgodnie z akceptowanymi powszechnie regułami moralnymi, do czego
w istocie sprowadza się sens klauzuli generalnej zasad współżycia społeczne­
go (art. 5 KC). Doniosłość tego zakazu polega na tym, że prawo podmiotowe
stanowi podstawową konstrukcję prawną, poprzez którą podmioty stosunków
cywilnoprawnych realizują swoje prawnie chronione interesy.
Wyróżniona tu zasada opiera się na ogólnym - coraz silniej eksponowanym
-założeniu całego systemu prawnego Rzeczypospolitej Polskiej, które wymaga
dla norm prawnych nie tylko legitymacji formalnej, ale i aksjologicznej, a w kon­
sekwencji kształtowania i realizowania stosunków cywilnoprawnych w sposób
niesprzeczny z zasadami moralnymi.
d) Autonomia woli wyrażająca kompetencję podmiotów prawa cywilnego 37
do swobodnego kształtowania stosunków cywilnoprawnych przez czynności
prawne - w szczególności przez umowy (tzw. swoboda umów). Podobnie jak
własność, stanowi ona immanentny element każdego systemu prawa cywilne­
go. Natomiast nigdy i nigdzie nie występuje ona w nieograniczonym zakresie.
Ojej doniosłości decyduje w istocie pole swobody decyzyjnej wyznaczone jej
ograniczeniami.
W systemie prawa socjalistycznego funkcjonowanie jej podporządkowane
było centralnemu planowaniu gospodarczemu oraz preferencyjnemu traktowa­
niu własności społecznej (głównie państwowej). W przeciwieństwie do tego,
w ustrojach demokratycznych o gospodarce rynkowej, do których należy ustrój
RP, pole swobody decyzyjnej podmiotów pozostaje rzeczywiście ograniczone
tylko ogólnymi przesłankami podyktowanymi interesem publicznym i wzglę­
dami moralnymi (por. art. 58 i 3531 KC).
18
Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego
Tak pojęta zasada autonomii woli opiera się na etosie wolnego człowieka,
który swoimi decyzjami władny jest kształtować swoją sytuację prawną. Ponadto
odpowiada ona ogólnemu założeniu systemu prawnego, od którego wymaga się,
aby organizował stosunki społeczne w sposób racjonalny. Ten pragmatyczny
wzgląd ma doniosłość zwłaszcza dla kształtowania podstaw gospodarki rynko­
wej. Zasada ta znajduje także nadrzędne uzasadnienie normatywne w konstytu­
cyjnych przepisach o wolności gospodarczej oraz w postanowieniach wiążących
Polskę umów międzynarodowych1.
38
e) Ochrona zaufania podmiotu do składanych mu oświadczeń lub innych
doniosłych prawnie zachowań nie została wypowiedziana w żadnym ogólnym
przepisie prawnym. Doktryna prawna rekonstruuje tę zasadę prawa na podstawie
szeregu poszczególnych przepisów prawnych oraz klauzul generalnych, znajdu­
jąc tam dla niej uzasadnienie etyczne i funkcjonalne2. To pierwsze opiera się
na nakazie moralnym dotrzymania danego słowa oraz ponoszenia odpowiedzial­
ności za błędny przekaz informacji. To drugie ma na względzie pewność obrotu
prawnego, mającą w gospodarce rynkowej doniosłość publiczną.
Zasada ta legła u podstaw przyjętej w prawie polskim konstrukcji czynności
prawnej. Stanowi ona rdzeń całego szeregu norm składających się na tzw. ochro­
nę dobrej wiary — zwłaszcza osoby odpłatnie nabywającej prawa podmiotowe
w okolicznościach usprawiedliwiających przekonanie nabywcy, że zbywca jest
osobą uprawnioną (por. art. 7, 83 § 2, art. 92 § 2, art. 169-170, 172, 174,192 § 2,
art. 224-228,231 § l.art. 292,310,512,515,885, 886, 918 § 2, art. 1028 K.C).
W doktrynie formułowane są także katalogi zasad prawnych o nieco odmiennej
treści3.
§ 2. Unifikacja i kodyfikacja prawa cywilnego w Polsce
Literatura: E. Borkowska-Bagieńska, Wpływ kodyfikacji prawa cywilnego na poziom
kultury prawnej społeczeństw, RPEiS 2011, z. 1; W. Czachórski, Przebieg prac nad kodyfikacją
prawa cywilnego PRL, SP 1970, t. 26-27; tenże, Perspektywy reformy prawa cywilnego, PiP
1995, z. 1; L. Górnicki, Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczpospolitej
1 Por. bliżej C. Żuławska, Zasady, s. 12 i n., 48 i n.; C. Kosikowski, Wolność gospodarcza
w prawie polskim. Warszawa 1995.
2 Por. szerzej P. Machnikowski, Prawne instrumenty ochrony zaufania przy zawieraniu
umowy, Wrocław 2010, s. 28 i n.
3 M. Safian, [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 329 i n., wymienia następujące zasady: autonomii
woli, oparcie mechanizmów prawa prywatnego na koncepcji prawa podmiotowego, pewność
i bezpieczeństwo obrotu, respektowanie zasad słuszności. C. Żuławska, Zasady, rozdz. 3, z ko­
lei zalicza do zasad prawa cywilnego: autonomię woli, bezpieczeństwo obrotu i pewność prawa
oraz ochronę zaufania w obrocie.
Nb. 38
j>' 2. Unifikacja i kodyfikacja prawa cywilnego w Polsce
19
Polskiej w latach 1919-1939, Wrocław 2000; tenże, [w:] System Pr.Pr.,t. l,rozdz. III; S. Gro­
dziski, Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej, Czasopismo Prawno-Historyczne
1983, t. XXXIII, z. 1; tenże, Z dziejów unifikacji polskiego prawa cywilnego, Czasopismo
Prawno-Historyczne 1985, t. XXXVII, z. 2; tenże, Prace nad kodyfikacjąi unifikacją polskiego
prawa prywatnego (1919-1947), KPP 1992, z. 1-4; M. Kępiński, M. Seweryński, A. Zieliński,
Rola kodyfikacji na przykładzie prawa prywatnego w procesie legislacyjnym, PL 2006, Nr 1;
Z. Radwański, [w:] Historia państwa i prawa Polski 1918-1939, cz. 2, pod red. F. Ryszki,
Warszawa 1968, rozdz. X; tenże, Kodyfikacja prawa cywilnego, RPEiS 2009, z. 2; tenże, Pra­
wo cywilne PRL, Czasopismo Prawno-Historyczne 1995, t. XLVII, z. 1; tenże, Koncepcja
kodyfikacji prawa cywilnego. Księga Pamiątkowa I Kongresu Notariuszy Rzeczypospolitej
Polskiej, Wydawnictwo Stowarzyszenia Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej (1993); J. Skąpski, Kodeks cywilny z 1964 r. Blaski i cienie kodyfikacji oraz jej perspektywy, KPP 1992,
z. 1-4; J. Wasilkowski, Metoda opracowania i założenia Kodeksu cywilnego, PiP 1964, z. 5-6;
C. Żuławska, Dwadzieścia pięć lat reformowania prawa cywilnego materialnego. Kronika wspomnienia - refleksje, KPP 2007, z. 2.
I. Unifikacja prawa cywilnego
1. Druga Rzeczpospolita
Na terytorium objętym granicami Polski odrodzonej po I wojnie światowej 39
obowiązywały różne systemy prawa cywilnego, przeważnie pochodzenia obce­
go. Pod tym względem można wyróżnić cztery główne obszary prawne.
1) Ziemie centralne, obejmujące obszar utworzonego w 1815 r. Królestwa
Polskiego (tzw. Kongresowego), gdzie obowiązywało francusko-polskie
ustawodawstwo ujęte w:
- drugiej i trzeciej Księdze Kodeksu Napoleona z 1804 r.,
— polskim prawie hipotecznym z lat 1818 i 1825,
- Kodeksie cywilnym Królestwa Polskiego z 1825 r., który zastąpił pierw­
szą Księgę Kodeksu Napoleona,
- prawie małżeńskim z 1836 r.
2) Ziemie wschodnie, które nie wchodziły w skład Królestwa Polskiego.
Obowiązywało tam w całości rosyjskie prawo cywilne, zawarte przede wszystkim w czę­
ści 11. X Zwodu Praw.
3) Ziemie zachodnie, objęte zaborem pruskim, gdzie obowiązywał Kodeks
cywilny niemiecki z 1896 r. (wszedł w życie w 1900 r.).
Poprzednio obowiązywało tam Powszechne Pruskie Prawo Krajowe (Landrecht) z 1794 r.
4) Ziemie południowe, objęte zaborem austriackim, znajdowały się pod rzą­
dem Kodeksu cywilnego austriackiego z 1811 r. znacznie zmodyfikowanego
trzema nowelami z lat: 1914,1915 i 1916 - z wyjątkiem niewielkich terenów
Spiszu i Orawy, gdzie obowiązywało nieskodyfikowane prawo węgierskie.
Nb. 39
20
Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego
Wspomniane systemy prawne zostały utrzymane w mocy w niepodległej
Polsce, co uznano za rozstrzygnięcie oczywiste, sprzyjające utrzymaniu porządku
prawnego. Jednakże obowiązywały one niejako prawa obce, lecz jako dzielnico­
we prawa polskie. Włączenie ich do polskiego systemu prawnego pociągnęło ten
skutek, że przestały obowiązywać postanowienia oczywiście sprzeczne z polską
racją stanu'.
Były to nie tylko formalnie, ale i merytorycznie różne systemy prawne, które
od kilku pokoleń kształtowały przyzwyczajenia i postawy podzielonych rozbio­
rami Polaków.
40
Te prawa dzielnicowe nie tylko przypominały społeczeństwu rządy zaborcze,
ale były nie do pogodzenia z jego dążeniem do stworzenia jednolitego i w pełni
niezależnego państwa, którego obywatele podlegaliby we wzajemnych stosun­
kach tym samym regułom prawnym. Dlatego utrzymanie w mocy ustawodawstw
porozbiorowych uznano za zabieg tylko tymczasowy. Dał temu wyraz Sejm Usta­
wodawczy już 3.6.1919 r., uchwalając ustawę o Komisji Kodyfikacyjnej RP. Do
zakresu jej zadań należało przygotowanie projektów jednolitego systemu prawa
cywilnego.
Komisja Kodyfikacyjna RP składała się z wybitnych teoretyków i praktyków. Przygo­
towane przez nią projekty ustaw wnosić miał do Sejmu Minister Sprawiedliwości. Komisja
Kodyfikacyjna RP była jednak ciałem niezależnym, tzn., że nie podlegała Ministrowi Spra­
wiedliwości w zakresie wykonywania swoich zadań. Natomiast brał on udział w jej pracach
osobiście lub przez swojego delegata. Tryb prac Komisji był sformalizowany. Określał go jej
regulamin, który w okresie międzywojennym ulegał zmianom zmierzającym do skrócenia
i uproszczenia procedury ustalania tekstów projektów. Od 1926 r. uzyskiwały one moc obo­
wiązującą w przeważającej mierze z pominięciem zwykłej drogi parlamentarnej - w formie
rozporządzenia Prezydenta RP.
Dążenie do jak najszybszego wprowadzenia jednolitego ustawodawstwa pol­
skiego legło u podstaw przyjętego przez Komisję Kodyfikacyjną RP programu
jej prac. Stosownie do niego najpierw miano dokonać cząstkowych regulacji
poszczególnych dziedzin prawa prywatnego (w drodze szeregu aktów norma­
tywnych) z zamiarem łączenia ich później w systematycznie ułożone większe
całości. Stopniowa unifikacja prawa miała więc poprzedzić jego kodyfikację.
41
Prac nad ujednoliceniem polskiego prawa prywatnego nie zdołano zakoń­
czyć w okresie międzywojennym. Unifikacja powiodła się w dziedzinach od­
noszących się do sfery stosunków gospodarczych, co w szczególności znalazło
1 Por. orz. NTAz 23.10.1925 r. (Gazeta Sądowa Warszawska 1926, Nr 26) i art. 1 ustawy
z 13.3.1931 r. o wygaśnięciu mocy prawnej przepisów wyjątkowych, związanych z pochodze­
niem, narodowością, językiem, rasą lub religią obywateli Rzeczypospolitej (Dz.U. RP Nr 31,
poz. 214).
Nb. 40—41
J 2. Unifikacja i kodyfikacja prawa cywilnego w Polsce
21
wyraz w ustanowieniu rozporządzeniami Prezydenta RP Kodeksu zobowiązań
z 1933 r. i Kodeksu handlowego z 1934 r.
Ponadto: prawo spółdzielcze z 1920 r.; prawo autorskie z 1926 r.; prawo o zwalczaniu
nieuczciwej konkurencji z 1926 r.; prawo o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towaro­
wych z 1928 r. oraz dotychczas obowiązujące: prawo wekslowe z 1936 r. i prawo czekowe
z tego samego roku.
Natomiast prawa dzielnicowe nadal regulowały pozostałe dziedziny prawa
cywilnego (rodzinne, rzeczowe, spadkowe oraz znaczną część ogólnej problema­
tyki prawa cywilnego). Prace nad projektami unifikującymi wspomniane działy
prawa cywilnego były w różnym stopniu zaawansowane w chwili wybuchu woj­
ny w 1939 r., która przerwała działania Komisji Kodyfikacyjnej RP.
Wywarła ona istotny wpływ na kształt polskiego prawa prywatnego. Przygo­
towane przez nią akty normatywne zasługują na wysokie uznanie - nie tylko ze
względu na ich treść, ale i technikę legislacyjną. Natomiast przy ocenie efektyw­
ności jej działania trzeba mieć ponadto na uwadze projekty nie całkiem jeszcze
gotowe oraz już przygotowane, lecz z przyczyn politycznych nieogłoszone jako
akty normatywne.
Dotyczy to projektu osobowego prawa małżeńskiego przyjętego przez Komisję już
w 1929 r., którego rząd nie skierował na drogę legislacyjną.
2. Okres powojenny
Wybuch wojny w 1939 r. wstrzymał proces unifikacji prawa cywilnego. Po 42
zakończeniu wojny co najmniej dwa istotne dla Polski wydarzenia nakazywały
niezwłoczne ustanowienie własnego i jednolitego systemu prawnego na całym
jej obszarze.
Po pierwsze, terytorium państwa uległo zasadniczej zmianie, przy czym bieg
granicy zachodniej, a tym samym los Ziem Odzyskanych pozostawał wówczas
niepewny. Ustanowienie jednolitego prawa polskiego, obejmującego i te obszary
umacniało integralność państwa.
Po drugie, zmiany terytorialne wiązały się z masowym przemieszczaniem się
ludności, pochodzącej z różnych dzielnic Polski. W tej sytuacji jednolita regula­
cja stosunków prywatnoprawnych uzyskiwała szczególną dla obywateli polskich
doniosłość, zapobiegając groźbie powstania chaosu prawnego.
Zadanie unifikacji prawa cywilnego podjęło w 1945 r. Ministerstwo Spra­
wiedliwości przy pomocy małej grupy prawników działających w jego ramach.
Komisja Kodyfikacyjna RP wprawdzie formalnie nie została rozwiązana, ale
faktycznie nie wznowiła już działalności.
Nb. 42
22
43
Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego
Prace legislacyjne zmierzały do dokończenia podjętej przed wojną działal­
ności unifikacyjnej - z zachowaniem mocy obowiązującej aktów normatywnych,
które zadanie to już zrealizowały.
W bardzo krótkim okresie, obejmującym zaledwie kilkanaście miesięcy, za­
kończono proces unifikacji polskiego prawa cywilnego, dzięki wykorzystaniu
w znacznej mierze projektów przygotowanych jeszcze w łonie Komisji Kody­
fikacyjnej RP. Dokonano tego przez wydanie w latach 1945-1946 szeregu de­
kretów, które jednolicie dla całego obszaru Państwa, regulowały poszczególne
działy prawa cywilnego w miejsce dotychczasowych praw dzielnicowych.
Chodzi tu o następujące dekrety: 1) przepisy ogólne prawa cywilnego z 12.11.1946 r.
(Dz.U. Nr 67, poz. 369 ze sprost.); 2) prawo osobowe z 29.8.1945 r. (Dz.U. Nr 40, poz. 224
ze zm.) oraz dekrety z tej samej daty w sprawie postępowania o ubezwłasnowolnienie (Dz.U.
Nr 40, poz. 225 ze zm.) i w sprawie postępowania o uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu
(Dz.U. Nr 40, poz. 226 ze zm.); 3) prawo małżeńskie (osobowe) z 25.9.1945 r. (Dz.U. Nr 48,
poz. 270) wraz z wydanym w tym samym dniu prawem o aktach stanu cywilnego (Dz.U.
Nr 48, poz. 272 ze zm.); 4) prawo małżeńskie majątkowe z 29.5.1946 r. (Dz.U. Nr 31, poz. 196
ze sprost.); 5) prawo rodzinne z 22.1.1946 r. (Dz.U. Nr 6, poz. 52 ze sprost.); 6) prawo opie­
kuńcze z 14.5.1946 r. (Dz.U. Nr 20, poz. 135); 7) prawo rzeczowe z 11.10.1946 r. (Dz.U.
Nr 57, poz. 319 ze zm.) wraz z wydanym w tym samym dniu prawem o księgach wieczystych
(Dz.U. Nr 57, poz. 320 ze zm.); 8) prawo spadkowe z 8.10.1946 r. (Dz.U. Nr 60, poz. 328
ze zm.). Towarzyszyły im dekrety zawierające odpowiednie przepisy wprowadzające.
44
Zunifikowany w ten sposób polski system prawa cywilnego, mimo że częś­
ciowo pochodził z okresu powstawania państwa typu „demokracji ludowej”, był
wewnętrznie spójny. W pełni zarazem odpowiadał nowoczesnym, zachodnioeu­
ropejskim standardom, a w niektórych dziedzinach nawet je wyprzedzał.
Zwłaszcza w zakresie regulacji stosunków między małżonkami oraz sytuacji prawnej
dziecka.
Wpływy ideologii marksistowsko-leninowskiej nie znajdowały w nim wy­
razu. Tłumaczy się to tym, że mimo przeprowadzonej nacjonalizacji, kierunek
dalszego rozwoju ustroju Polski nie był wówczas jeszcze jednoznacznie zdeter­
minowany wzorem radzieckim.
II. Kodyfikacja prawa cywilnego
1. Pierwsze próby kodyfikacji
45
Prace nad kodyfikacją prawa cywilnego, zmierzające do ujęcia w jednym
akcie normatywnym (kodeksie) w sposób usystematyzowany podstawowego
zespołu norm tej gałęzi prawa, zostały rozpoczęte w Ministerstwie Sprawied­
liwości niezwłocznie po przeprowadzonej w latach 1945-1946 unifikacji. DoNb. 43-45
£ 2. Unifikacja i kodyfikacja prawa cywilnego w Polsce
23
prowadziły one do przygotowania w 1948 r. projektu Kodeksu cywilnego. Nie
zmieniał on prawa zunifikowanego, a jedynie porządkował jego przepisy według
założeń systemu pandektowego i poprawiał ich redakcję.
Mimo to uchwalenie Kodeksu oznaczałoby utrwalenie obowiązującego stanu
prawnego, co nie odpowiadało kierownictwu utworzonej w 1948 r. Polskiej Zjed­
noczonej Partii Robotniczej, otwarcie już zmierzającej do przekształcenia Polski
w państwo komunistyczne według wzoru radzieckiego. Dlatego wspomniany
projekt nie stał się podstawą dalszych prac legislacyjnych.
Wobec niepowodzenia kodyfikacji, dokonano w 1950 r. cząstkowych zabie­
gów scalających i reformujących zarazem pewne działy prawa cywilnego.
Najpierw więc Kodeks rodzinny (ustawa z 27.6.1950 r., Dz.U. Nr 34, 46
poz. 308 ze zm.) zastąpił cztery dekrety z lat 1945-1946 zawierające: prawo
małżeńskie osobowe, prawo małżeńskie majątkowe, przepisy o stosunkach mię­
dzy rodzicami a dziećmi i prawo opiekuńcze.
Ustawodawcy, nazywając tę ustawę „Kodeksem”, szli za wzorem systemu radzieckie­
go, gdzie prawo rodzinne traktowano jako odrębną gałąź prawa. Kodeks ten odznaczał się
nadmierną lakonicznością, co spowodowane było zamiarem wprowadzenia jednolitego pra­
wa rodzinnego w Polsce i w Czechosłowacji. W istocie wydany wówczas w Czechosłowacji
Kodeks rodzinny nieznacznie tylko różnił się od polskiego, aczkolwiek odmienna judykatura
w obu krajach różnice między tymi prawami rodzinnymi znacznie pogłębiła.
Następnie uchwalone zostały Przepisy ogólne prawa cywilnego (ustawa 47
z 18.7.1950 r., Dz.U. Nr 34, poz. 311 ze zm.), które weszły w miejsce dekretów
z lat 1945-1946, zawierających przepisy ogólne prawa cywilnego i prawo osobo­
we, a także w miejsce niektórych przepisów części ogólnej Kodeksu zobowiązań
z 1933 r. Ustawa ta w sposób udany rozwijała i porządkowała problematykę
części ogólnej prawa cywilnego zgodnie z założeniami systemu pandektowego.
Równocześnie, począwszy od 1949 r., radykalnej przebudowie ulegał ca- 48
ły system prawny Polski Ludowej kształtowany już w sposób zdecydowany
według wzorów radzieckich. Powstająca wówczas odrębna regulacja prawna
dla podmiotów gospodarki uspołecznionej (zwłaszcza przedsiębiorstw państwo­
wych) i obrotu między tymi podmiotami wyłączała zastosowanie formalnie nadal
obowiązujących norm pochodzenia przedwojennego1.
Nie zaniechano jednak myśli o stworzeniu pełnego Kodeksu cywilnego. Spe- 49
cjalny zespół prawników działający w Ministerstwie Sprawiedliwości podjął
w 1950 r. prace nad nowym projektem Kodeksu cywilnego, opartym już jednak
na doktrynie radzieckiej, wyrażonej następnie w Konstytucji PRL z 1952 r.
1 Por. bliżej A. Stawarska-Ripel, Prawo sądowe Polski Ludowej 1944-1950 a prawo Dru­
giej Rzeczypospolitej, Katowice 2006, s. 81 i n.
Nb. 46-49
24
Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego
Jednakże przygotowane w tym trybie projekty Kodeksu cywilnego z lat 1954
i 1955 spotkały się ze zdecydowaną krytyką środowisk prawniczych i nie nadano
im dalszego biegu legislacyjnego.
2. Uchwalenie Kodeksu cywilnego
50
Dopiero powołanej w 1956 r., na fali ogólnych tendencji reformatorskich
Komisji Kodyfikacyjnej1 dane było doprowadzić do końca dzieło kodyfikacji
prawa cywilnego.
Prace nad kodyfikacją prawa cywilnego skupiły się w Zespole Prawa Cywilnego Mate­
rialnego. Głównymi referentami byli: prof. Jan Wasilkowski (zarazem przewodniczący Ko­
misji Kodyfikacyjnej) oraz prof. Aleksander Wolter. Ponadto w skład Zespołu wchodzili:
W. Czachórski, H. Dawidowiczowa, J. Gwiazdomorski, J. Mayzel, K. Przybylowski, T. Rzep­
ka, S. Szer, A. Szpunar, J. Topiński oraz zmarli w toku prac kodyfikacyjnych A. Chełmoński
i J. Morawski. Zespół ten w toku swych prac w szerokiej mierze korzystał z różnych form
konsultacji z organizacjami społecznymi i środowiskiem prawniczym, jak również z dyskusji
publicznej prowadzonej na łamach czasopism naukowych, w prasie, radiu i telewizji.
Pierwszym efektem prac podjętych przez Komisję Kodyfikacyjną był projekt
Kodeksu cywilnego ogłoszony w 1960 r. Obejmował on również przepisy prawa
rodzinnego. Wyniki przeprowadzonej nad tym projektem dyskusji publicznej
zostały uwzględnione przy opracowaniu kolejnego projektu opublikowanego
w 1961 r. Projekt ten nie zawierał już prawa rodzinnego, którego przepisy, cho­
ciaż w niezmienionym kształcie, lecz pod wpływem nacisków politycznych ujęte
zostały w odrębnej kodyfikacji.
Oba projekty ogłoszono drukiem w 1962 r. Rada Ministrów wprowadziła do
nich wiele zmian i uchwaliła nową wersję projektów na początku 1963 r.
Zaproponowane przez Komisje zmiany Sejm przyjął i uchwalił 25.2.1964 r.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz przepisy wprowadzające ten Kodeks (Dz.U.
Nr 9, poz. 59 i 60), a 23.4.1964 r. - Kodeks cywilny oraz przepisy wprowadzające
(Dz.U. Nr 16, poz. 93 i 94). Ustawy te weszły w życie 1.1.1965 r.
51
Równocześnie przestały obowiązywać dotychczasowe przepisy regulujące
zagadnienia ujęte we wspomnianych Kodeksach.
W szczególności utraciły moc: 1) przepisy ogólne prawa cywilnego z 1950 r.; 2) Prawo
rzeczowe z 1946 r. (wyjąwszy przepisy o hipotece i materialnoprawne postanowienia o księ­
gach wieczystych); 3) Kodeks zobowiązań z 1933 r.; 4) Prawo spadkowe z 1946 r.; 5) Kodeks
handlowy - poza przepisami o spółkach; 6) Kodeks rodzinny z 1950 r.
1 Zarządzenie RM z 23.8.1956 r. (M.P. Nr A-70, poz. 856).
Nb. 50 - 51
J 2. Unifikacja i kodyfikacja prawa cywilnego w Polsce
25
3. Charakter prawny
Z konstytucyjnego punktu widzenia Kodeks cywilny nie różni się niczym 52
od zwykłej ustawy.
Jednakże na tym formalnym kryterium nie można poprzestać przy ocenie
jego pozycji w strukturze źródeł prawa. Każdy kodeks wyróżnia się bowiem
tym wśród innych ustaw, że obejmuje trzon instytucji odpowiedniej gałęzi pra­
wa (w rozważanym przypadku prawa cywilnego), usystematyzowanych według
określonych założeń ogólnych i opartych na wspólnych zasadach przewodnich.
Wynikają stąd określone wnioski dla organów zarówno stanowiących, jak i sto­
sujących prawo.
Pod adresem organów stanowiących prawo formułuje się postulat, aby sto­
sowały się one do podstawowych konstrukcji oraz terminologii Kodeksu.
Postulat ten wynika z zasad prawidłowej legislacji, które prawodawca powinien
mieć na względzie, jeżeli zmierza do tworzenia wewnętrznie spójnego i jed­
noznacznie rozumianego systemu prawnego (por. § 9 ZTP). Jednakże ustawa
szczególna, wydana wbrew tym zaleceniom, zachowuje moc obowiązującą- a to
w myśl reguły kolizyjnej, że ustawa szczególna późniejsza ma pierwszeństwo
przed ogólną ustawą wcześniejszą, jaką jest Kodeks.
Z kolei organy stosujące prawo obowiązane są na mocy wiążącej je ogólnej
dyrektywy interpretacyjnej do preferowania wykładni przepisów pozakodek­
sowych o niewyraźnym znaczeniu w sposób zgodny z treścią odpowiednich
instytucji kodeksowych1.
Ponadto, jeżeli Kodeks ma stanowić osnowę określonej gałęzi prawa, to po­
winien być stabilny. Jego częste i w drobnych sprawach dokonywane zmiany
osłabiają jego autorytet, a tym samym i siłę oddziaływania społecznego. Spo­
łeczeństwo oczekuje bowiem, że Kodeks nie reguluje spraw doraźnych, a jego
postanowienia będą względnie trwałe, stanowiąc pewne oparcie dla podejmo­
wanych przez nie działań.
4. Zakres
Kodyfikatorzy polscy w ograniczonym tylko stopniu realizowali postulat 53
zupełności KC, według którego powinien obejmować on co najmniej wszystkie
podstawowe instytucje określonej gałęzi prawa. Przede wszystkim trzy powo­
dy zadecydowały o pozostawieniu poza Kodeksem obszernych zespołów norm
prawa cywilnego:
1) dążenie do zapewnienia Kodeksowi względnej stabilności, wskutek czego po­
minięto w nim instytucje o niepewnej w przyszłości doniosłości społecznej;
1 Orz. TK z 27.9.1994 r. (W 10/93, OTK 1994, Nr 2, poz 46).
Nb. 52-53
26
Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego
2) zamiar nadania Kodeksowi charakteru zwięzłej i zwartej ustawy zasadni­
czej dla prawa cywilnego, która ujmowałaby tylko instytucje ważne z punk­
tu widzenia społecznego i konstytucyjno-prawnego;
3) praktyczny wzgląd legislacyjny nakazujący w wielu dziedzinach posługi­
wać się techniką ustaw kompleksowych, które zawierają normy należące do
różnych gałęzi prawa, podczas gdy Kodeks miał wyłącznie obejmować nor­
my cywilnoprawne.
Były to niewątpliwie trafne założenia, aczkolwiek zauważyć należy, że
doniosłość społeczną i stabilność instytucji mierzono wówczas miarą ustroju
PRL, wskutek czego poza KC znalazły się niekiedy instytucje o podstawowym
- w ustroju kapitalistycznym, a ograniczonym lub wręcz wygasającym w ustro­
ju socjalistycznym - znaczeniu. W szczególności z tych względów pominięto
w KC instytucję hipotek i wpisów do ksiąg wieczystych, regulując je następnie
w odrębnej ustawie.
54
Natomiast KC regulował stosunki cywilnoprawne między wszystkimi pod­
miotami prawa cywilnego, a w szczególności także między jednostkami gospo­
darki uspołecznionej. W ten sposób kodyfikatorzy polscy negatywnie rozstrzyg­
nęli sporną kwestię, czy obrót uspołeczniony wraz z systemem reglamentujących
go norm administracyjnoprawnych ma stanowić przedmiot odrębnej kodyfikacji
lub gałęzi tzw. prawa gospodarczego. Opowiadając się za tzw. jednością prawa
cywilnego, ustawodawca polski wprowadził wszakże do KC szereg instytucji
przystosowanych wyłącznie do regulacji stosunków między jednostkami go­
spodarki uspołecznionej oraz ułatwił rozwój tej regulacji poza KC normami
podustawowymi (por. art. 2 i 384 pierwotnego brzmienia KC). Mimo to jedno­
znaczne uznanie zasady, że KC, a w konsekwencji prawo cywilne, regulowało
obrót uspołeczniony, stanowiło dobre oparcie dla żywych zawsze w społeczeń­
stwie — zwłaszcza w polskiej nauce prawa cywilnego - tendencji reformator­
skich zmierzających do poszerzenia i wzmocnienia sfery funkcjonowania reguł
gospodarki rynkowej.
5. Podział
55
W myśl założeń systemu pandektowego Kodeks cywilny dzieli się na nastę­
pujące Księgi:
1) „Część ogólna”,
2) „Własność i inne prawa rzeczowe”,
3) „Zobowiązania”,
4) „Spadki”.
Prawo rodzinne ujęto w odrębnej ustawie - Kodeksie rodzinnym i opiekuń­
czym.
Nb. 54-55
2. Unifikacja i kodyfikacja prawa cywilnego w Polsce
27
6. Forma
Kodeks cywilny wyróżnia się staranną redakcją i syntetycznie sformułowa- 56
nymi rozwiązaniami wolnymi od wszelkiej kazuistyki.
Należy go uznać za wybitny twór polskiej kultury prawnej.
7. Warstwy ideologiczne
Pod względem merytorycznym można było wyróżnić w nim dwie warstwy. 57
Jedną stanowiły instytucje typowe dla ustroju socjalistycznego, w ogólnym
zarysie kształtowane według wzorca radzieckiego.
W szczególności typologia własności: socjalistyczna (identyfikowana ze społeczną), in­
dywidualna i osobista ze zróżnicowanym systemem ochronnym; dostosowana do niej typo­
logia podmiotów - zwłaszcza wyróżnienie jednostek gospodarki uspołecznionej - o różnym
zakresie zdolności prawnej; swoiste reguły obrotu między jednostkami gospodarki uspołecz­
nionej, uwzględniające administracyjne formy zarządzania gospodarką narodową; klauzule
generalne oraz inne zwroty ustawowe o zabarwieniu ideologicznym.
Natomiast drugą warstwę stanowiły klasyczne instytucje prawa cywilnego, 58
wzorowane przede wszystkim na Kodeksie zobowiązań, Kodeksie handlowym,
prawie rzeczowym, prawie spadkowym. Mimo iż niektóre instytucje prawa zu­
nifikowanego - ocenione jako nieprzydatne lub mało przydatne w ustroju socja­
listycznym - nie znalazły się w KC lub pojawiły się tam w skróconej postaci,
klasyczne prawo cywilne reprezentowane było w polskiej kodyfikacji w szerokiej
mierze. Stało się tak głównie dzięki temu, że w Polsce utrzymał się stosunkowo
rozległy - zwłaszcza na wsi - sektor własności indywidualnej.
Kodeks cywilny ulegał do 1989 r. tylko nielicznym i nienaruszającym jego 59
założeń zmianom1.
III. Reforma Kodeksu w Rzeczypospolitej Polskiej
Po upadku PRL stało się jasne, że Kodeks cywilny w swym dotychczaso- 60
wym kształcie nie mógł regulować stosunków cywilnoprawnych w państwie
demokratycznym o gospodarce rynkowej. Pojawiło się w związku z tym py­
tanie, czy należy tę kodyfikację niezwłocznie uchylić, czy też odpowiednio
zreformować.
1 Por. następujące nowele: 1) z 1971 r. (Dz.U. Nr 27, poz. 252); 2) z 1976 r. (Dz.U. Nr 19,
poz. 122 ze zm.); 3) z 1982 r. (Dz.U. Nr 11, poz. 81 ze zm.); 4) z 1982 r. (Dz.U. Nr 19, poz. 147
ze zm.); 5) z 1982 r. (Dz.U. Nr 30, poz. 210 ze zm.); 6) z 1984 r. (Dz.U. Nr 45, poz. 242
ze zm.); 7) z 1985 r. (Dz.U. Nr 22, poz. 99 ze zm.).
Nb. 56 60
28
Rozdział 1. Wprowadzenie do prawa cywilnego
Działająca wówczas przy Ministrze Sprawiedliwości Komisja do spraw re­
formy prawa cywilnego (pod przewodnictwem prof. Witolda Czachórskiegd)
obrała drogę reformy Kodeksu, wychodząc z założenia, że przygotowanie nowej
kodyfikacji zabrałoby zbyt wiele czasu. Przyjęła zarazem dwuetapowy tryb re­
formowania Kodeksu. Pierwszy etap objęły szybkie zmiany - przede wszystkim
usuwające swoiste dla systemu PRL instytucje prawne - a w toku drugiego etapu
miano stopniowo rozszerzać zakres reform na sprawy mniej pilne1.
Decyzję o utrzymaniu KC w zreformowanej postaci należało uznać za traf­
ną i realistyczną zarazem. Uchylenie Kodeksu spowodowałoby bowiem dezor­
ganizację życia gospodarczego i to z przyczyn nieuzasadnionych racjonalnymi
przesłankami. Kodeks cywilny ze względu na to, że przejął podstawową warstwę
zunifikowanego prawa polskiego bez wątpienia mógł regulować stosunki cywil­
noprawne ustroju gospodarki rynkowej - po zdjęciu z niego swoistych instytucji
socjalistycznych. Funkcję tę zdolny był spełniać przy zachowaniu swojej monistycznej struktury - a więc bez konieczności restytuowania Kodeksu handlowego.
61
Pierwszy etap reformy został w zasadzie zrealizowany ustawąz 28.7.1990 r.
o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321 ze zm.), obowiązu­
jącą od 1.10.1990 r.
W szczególności uchyliła ona:
1) socjalistyczną typologię własności wraz z uprzywilejowaniem własności uspołecznionej
prowadzącą do nierównego traktowania podmiotów prawa cywilnego;
2) konstrukcję jedności własności państwowej - podważoną wcześniej już ustawą
z 31.1.1989 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 3, poz. 11);
3) szczególne reguły obrotu między jednostkami gospodarki uspołecznionej wraz z uregulo­
waniem wpływu decyzji planowych na stosunki zobowiązaniowe;
4) zawarte w przepisach KC odesłanie do zasad ustroju PRL.
Ponadto nowela ta przywróciła niektóre istniejące w II Rzeczypospolitej in­
stytucje, które nie weszły do KC jako zbędne w ustroju socjalistycznym, oraz
wprowadziła pewne nowe regulacje prawne.
Por. zwłaszcza: 1) przekaz, 2) papiery wartościowe, 3) dopuszczalność zmiany zobowią­
zania ze względu na nadzwyczajną zmianę stosunków, 4) waloryzację zobowiązań pienięż­
nych, 5) jasno wyraziła zasadę swobody umów, uchylając zarazem ograniczenia w obrocie
gruntami rolnymi i rozrządzania nimi na wypadek śmierci.
62
Kodeks cywilny był następnie wielokrotnie zmieniany2. Wiele zmian po­
dyktowanych zostało koniecznością wdrożenia do polskiego prawa treści dy­
rektyw UE.
1 W. Czachórski, Perspektywy, s. 3-4.
2 Por. szerzej Z. Radwański, [w:] Wprowadzenie. Kodeks cywilny i inne teksty prawne,
Warszawa 2008.
Nb. 61-62
2. Unifikacja i kodyfikacja prawa cywilnego w Polsce
29
W miejsce Komisji do spraw reformy prawa cywilnego prace legislacyjne 63
na tym polu prowadzi od 2002 r. Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego
działająca przy Ministrze Sprawiedliwości1.
Pierwotnie Komisja Kodyfikacyjna zajmowała się projektami nowelizacji
KC zmierzającymi do przystosowania go do prawa UE, Konstytucji RP i do
najnowszych praktyk w dziedzinie obrotu gospodarczego, a także projektami
innych ustaw o podstawowym znaczeniu dla prawa prywatnego.
Jednakże tak wąsko ujmowany zakres zadań Komisji Kodyfikacyjnej nie
prowadzi do poprawy systemu prawa cywilnego, coraz krytyczniej ocenianego.
Por. zwłaszcza raport Rady Legislacyjnej przy Prezesie RM z 2006 r., który stwierdza,
że Jest niezmiernie ważne, aby Kodeks cywilny odpowiadał wyzwaniom chwili bieżącej.
Niestety, jego stan obecny pozostawia wrażenie kodyfikacji częściowej i w znacznej mie­
rze przestarzałej. Jest to wynikiem szeregu czynników, a w pierwszym rzędzie pochodzenia
kodeksu z 1964 r. i jego oparcia na założeniach systemu socjalistycznego. Poważne zmiany
w KC dokonane w ostatnim 16-leciu nie zdołały usunąć pozostałości dawnego systemu. Po­
nadto zmiany te były dokonywane ad casum i brak w nich było spojrzenia na całość kodeksu.
W takich warunkach występuje zjawisko dekodyfikacji materii, które powinny znajdować się
w KC, a zostały umieszczone poza kodeksem ze szkodą dla jego zupełności. (...) W związ­
ku z tym palącą sprawą jest opracowanie nowego Kodeksu cywilnego na wzór innych krajów
obszaru socjalistycznego”2.
W związku z tym Komisja Kodyfikacyjna podjęła w 2006 r. prace nad kon­
cepcją nowego Kodeksu cywilnego. Wstępne propozycje w tym względzie za­
warte zostały w Zielonej Księdze3 i w tej postaci poddane dyskusji publicznej.
Obecnie trwają prace nad przygotowaniem artykułowanego projektu Kodeksu
cywilnego. Projekt pierwszej Księgi obejmującej część ogólną ukazał się już
drukiem4. Dyskusja nad nowymi propozycjami szczególnie ożywiła się z okazji
pięćdziesiątej rocznicy uchwalenia Kodeksu cywilnego5.
1 Obecnie działa ona na podstawie rozporządzenia RM z 22.4.2002 r. w sprawie utwo­
rzenia, organizacji i trybu działania Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego (Dz.U. Nr 55,
poz. 476 ze zm.). W latach 2002-2010 przewodniczył jej Z. Radwański, a obecnie jej pracami
kieruje T. Ereciński.
2 PL 2006, Nr 1(53), s. 100.
3 Zielona Księga. Optymalna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, pod
red. Z. Radwańskiego, Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa 2006.
4 Księga pierwsza Kodeksu cywilnego. Projekt z uzasadnieniem, Warszawa 2009, s. 186.
5 Por. M. Kępiński, Czy w Polsce potrzebny jest nowy kodeks cywilny?, RPEiS 2014, z. 2,
s. 237 i n.; J. Andrzejewski, Czy nowa kodyfikacja prawa cywilnego jest potrzebna w czasie
kryzysu prawa?, RPEiS 2014, z. 1, s. 77 i n.; 50 lat kodeksu cywilnego. Perspektywy rekodyfikacji, red. P. Stec i M. Załucki, Warszawa 2015.
Nb. 63
Rozdział II. Źródła prawa cywilnego
§ 3. Rodzaje źródeł
Literatura: 5. Biernat, Prawo Unii Europejskiej a Konstytucja RP i prawo polskie - kilka
refleksji, PiP 2004, z. 11; W. Czapliński, Prawo wspólnotowe a prawo wewnętrzne w praktyce
sądów konstytucyjnych państw członkowskich, KPP 2004, z. 2; P. Dąbrowska, Skutki orze­
czenia wstępnego ETS, Warszawa 2004; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 10, 11;
T. Justyński, Nadużycie prawa w polskim prawie cywilnym, Kraków 2000; K. Kłaczyńska,
Podział kompetencji między UE a państwami członkowskimi według Konstytucji Europejskiej,
PiP 2005, z. 3; E. Łętowska, „Multicentryczność” systemu prawa i wykładnia jej przyjazna,
[w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków
2005; E. Łętowska, J. Łętowski, Prawo w systemie funkcjonowania państwa. Jedność prawa,
Warszawa 1996; J. Maliszewska- Wienartowicz, Zasady ogólne prawa jako źródło europejskie­
go prawa wspólnotowego, PiP 2005, z. 4; K. Michalak, Kształtowanie treści zobowiązania
przez zwyczaj w prawie polskim. Jurysta 2015, Nr 3; M. Olechowski, Odesłania ustawowe do
zwyczaju (uwagi porządkujące), PiP 2002, z. 7; M. Pilich, Zasady współżycia społecznego,
dobre obyczaje czy dobra wiara. Dylematy nowelizacji klauzul generalnych prawa cywilnego
w perspektywie europejskiej, SP 2006, Nr 4; Z. Radwański, M. Zieliński, Uwagi de lege ferenda
o klauzulach generalnych w prawie prywatnym, PL 2001, Nr 2; ciż, [w:] System Pr. Pr., t. 1,
rozdz. VII; M. Safian, Refleksje o roli zwyczaju, [w:] Prawo prywatne czasu przemian. Księ­
ga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Sołtysińskiemu, Poznań 2005; tenże,
[w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. IV; A. Sarna, Zapytania wstępne do ETS - uwagi praktyczne,
MoPod 2004, Nr 1; F. Stadnicki, Działanie zwyczaju handlowego w zakresie zobowiązań
z umowy, Polska Akademia Umiejętności, Prace Komisji Prawniczej Nr 4, Kraków 1949;
M. Wiktorowicz, Praktyczne uwagi na temat relacji między prawem krajowym a prawem UE,
Prawo UE 2004, Nr 7-8; P. Winczorek, Konstytucja RP a prawo wspólnotowe, PiP 2004, z. 11;
Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. III; S. Wronkowska, O źródłach prawa i aktach
normatywnych raz jeszcze, [w:] Prawo prywatne czasu przemian. Księga pamiątkowa dedyko­
wana Profesorowi Stanisławowi Sołtysińskiemu, Poznań 2005; S. Wronkowska, Z. Ziembiński,
Zarys teorii prawa, Poznań 1997; J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1998;
K. Zacharzewski, Znaczenie kodeksów deontologicznych w dziedzinie prawa prywatnego, PPH
2011, Nr 6; Z. Ziembiński, O stanowieniu i obowiązywaniu prawa. Zagadnienia podstawowe,
Warszawa 1995; tenże, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980.
I. Uwagi wstępne
64
Mówiąc tu o „źródłach prawa”, mamy na względzie podstawowe znaczenie
tego terminu. W tym sensie źródłami prawa są fakty uznawane w danym syNb. 64
£ 3. Rodzaje źródeł
31
stemie prawnym za fakty prawotwórcze. Ich wytworem są generalne (kie­
rowane do pewnej klasy adresatów z uwagi na jakąś ich wspólną cechę) i abs­
trakcyjne (ustanawiające pewne wzory zachowań) normy prawne, wskazujące,
kto, w jakich okolicznościach, jak ma postąpić.
O tym, jakie fakty społeczne uznawane są za fakty prawotwórcze, decyduje
konstytucja i uzupełniająca ją doktryna prawnicza. Poprzednio obowiązujące
w RP przepisy konstytucyjne w sposób niepełny i nie całkiem jasny rozstrzyga­
ły te kwestie, pozostawiając znaczne pole dla doktryny prawnej, która jednak
nie we wszystkich sprawach reprezentowała jednolite poglądy. Sprawiało to, że
normatywna koncepcja źródeł polskiego systemu prawnego była w znacznej
mierze niepewna („rozchwiana”). Przepisy nowej Konstytucji poprawiają ten
niezadowalający stan prawny (art. 87).
Zgodnie z zakresem tematycznym tego podręcznika, przedmiotem dalszego
wykładu będąjedynie zagadnienia źródeł prawa cywilnego, i to odnoszące się do
wszystkich stosunków cywilnoprawnych. Pominięto w związku z tym swoistą dla
prawa zobowiązaniowego problematykę wzorców umownych (ogólne warunki
umów, regulaminy). Natomiast kolejno rozważono tu:
1) prawo stanowione,
2) zwyczaje i prawo zwyczajowe,
3) rolę orzecznictwa i
4) rolę nauki.
II. Prawo stanowione
Konstytucja RP wprowadziła katalog źródeł prawa stanowionego, wśród 65
których rozróżnia:
1) akty prawne powszechnie obowiązujące,
2) akty wewnętrznie obowiązujące (art. 87, 93).
Te ostatnie nie są źródłami prawa cywilnego, ponieważ obowiązują tylko
jednostki organizacyjne wobec ich organów zwierzchnich, które wydały akty
wewnętrzne (uchwały Rady Ministrów, zarządzenia Prezesa Rady Ministrów
i ministrów; art. 93).
Natomiast powszechnie obowiązujące akty normatywne mogą regulować
stosunki cywilnoprawne, uzyskując wówczas walor źródła prawa cywilnego.
Konstytucja wyraźnie wymienia następujące rodzaje aktów prawa powszech­
nie obowiązującego (art. 87):
1) Konstytucję1,
1 Por. bliżej A. Mączyński, Bezpośrednie stosowanie Konstytucji przez sądy, PiP 2000,
z. 5; M. Kępiński, R. Szczepaniak, O bezpośrednim stosowaniu art. 77 ust. 1 Konstytucji, PiP
Nb. 65
32
Rozdział II. Źródła prawa cywilnego
2)
3)
4)
5)
ustawę,
ratyfikowane umowy międzynarodowe*
1,
rozporządzenia,
akty prawa miejscowego.
Wszystkie te akty tworzą hierarchicznie skonstruowany system źródeł po­
wszechnie obowiązujących aktów prawa stanowionego.
Ponadto od 1.5.2004 r., tj. od dnia wejścia w życie Traktatu o przystąpieniu
Polski do Unii Europejskiej2, prawo unijne stało się częścią obowiązującego
w Polsce porządku prawnego - obok prawa krajowego i klasycznego prawa
międzynarodowego.
III. Zwyczaje i prawo zwyczajowe
1. Zwyczaje
Zgodnie z panującym poglądem, przez zwyczaje rozumie się powszechnie
stosowaną w danym okresie, w danym środowisku i w danych stosunkach spo­
łecznych praktykę określonego postępowania.
Są to więc pewne fakty społeczne, które — jeżeli nie są notoryjnie znane ustala się w drodze normalnego postępowania dowodowego, w szczególności
przez zeznania świadków lub opinie biegłych (art. 227 i n. KPC). Często są one
spisywane przez organizacje profesjonalne (np. pewne zwyczaje handlowe), co
ułatwia ustalenie ich treści.
67
Same przez się zwyczaje nie mają doniosłości normatywnej; nie są więc
faktami prawotwórczymi w zakresie prawa cywilnego. Natomiast pośrednio
uzyskują doniosłość prawną przez to, że w wielu przypadkach przepisy prawne
odsyłają do nich, wskazując w ten sposób sądowi bardziej szczegółowe - od wy­
znaczonych w ogólnych normach prawnych - podstawy do orzekania w sprawach
cywilnych. Dzięki temu system prawa cywilnego staje się bardziej elastyczny
i podatny na dokonujące się zmiany w praktyce społecznej.
Liczne przepisy KC, o podstawowej zresztą doniosłości, powołują się na
zwyczaje „ustalone” (art. 56, 65, 69, 354) lub „przyjęte” (art. 384, 788, 801 § 2,
66
2000, z. 3; B. Nita, Bezpośrednie stosowanie konstytucji a rola sądów w ochronie konstytu­
cyjności prawa, PiP 2002, z. 9, s. 36 i n.
1 Jednak zgodnie z art. 91 Konstytucji, umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzed­
nią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się
pogodzić z umową (ust. 2). Natomiast jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą
Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest
stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami (ust. 3).
2 Traktat akcesyjny ogłoszony w Dz.U. Nr 90, poz. 864.
Nb. 66-67
J 3. Rodzaje źródeł
33
art. 922 § 3, art. 994 § 1). Niektóre z nich jednak pomijają tego rodzaju bliższe
określenia, natomiast opatrują je przymiotnikiem „miejscowe” (art. 287, 298,
908 § 1). Mimo tych różnic redakcyjnych należy zająć stanowisko podyktowane
interpretacją funkcjonalną, że doniosłość prawną mają tylko zwyczaje ustalone
w danych stosunkach i ewentualnie w odniesieniu do określonych bliżej w prze­
pisie prawnym kręgu osób lub na wskazanym obszarze.
Przesłanką konieczną stosowania przez sąd zwyczajów nie jest ich znajomość
przez osoby, których sprawę sąd rozstrzyga. Wystarczy, że osoby te należą do
grupy społecznej (zawodowej, regionalnej), w której określony zwyczaj jest
upowszechniony. Odmienny pogląd reprezentowany był w dawniejszej dok­
trynie prawa cywilnego. Opierał się on na subiektywno-indywidualistycznej
koncepcji czynności prawnych (umów), która wszelkie konsekwencje prawne
uzasadniała realnie przeżywanymi aktami świadomości i woli człowieka. Współ­
cześnie jednak na wartości zyskuje element zaufania w regulacji stosunków spo­
łecznych, a w tym i cywilnoprawnych1.
W związku z tym przyjmuje się założenie, że każdy uczestnik stosunku cy­
wilnoprawnego zna zwyczaje społeczności, do której należy. W konsekwencji
powinien się liczyć z następstwami prawnymi na tej podstawie określonymi,
jeżeli jego kontrahent działał w zaufaniu do nich.
Za respektowaniem zwyczajów w porządku prawnym przemawia także
wzgląd racjonalny. Ustalona praktyka pozwala bowiem sądzić, że określony
sposób postępowania ludzi okazuje się użyteczny społecznie.
Wszystko to jednak nie wystarczy jeszcze, aby zwyczaje mogły pełnić jaką- 68
kolwiek rolę o doniosłości prawnej. Jeżeli mają one wskazywać, jak powinien
postąpić uczestnik stosunku cywilnoprawnego w określonej sytuacji, to należy
ponadto poddać je same ocenie wartościującej, a więc zbadać, czy są to „do­
bre” zwyczaje, niepozostające w sprzeczności z ogólnie akceptowanymi zasadami
moralnymi. Tylko bowiem takie zwyczaje mogą pełnić w Rzeczypospolitej Pol­
skiej rolę normatywną- bez obawy naruszenia spójności aksjologicznej systemu
prawnego. Z tego względu powinno się je zawsze rozpatrywać łącznie z zasadami
współżycia społecznego, które właśnie wskazują moralne kryteria ocenne.
Ponadto postulat zachowania spójności systemu prawnego wymaga, aby 69
organ orzekający w żadnym razie nie kierował się ustalonymi zwyczajami nie­
zgodnymi z bezwzględnie wiąźącymi normami prawnymi, które w sposób
kategoryczny zakazują kreowania stosunków prawnych — z różnych względów
- niepożądanych w społeczności państwowej2.
1 Por. P. Machnikowski, Prawne instrumenty ochrony zaufania przy zawieraniu umowy,
Wrocław 2010, s. 20 i n.
2 Por. wyr. SN z 4.2.1965 r. (II CR 536/64, OSN 1965, Nr 12, poz. 215).
Nb. 68-69
34
Rozdział II. Źródła prawa cywilnego
Przykład: Gdyby upowszechnił się zwyczaj dawania „łapówek” funkcjonariuszom pań­
stwowym stosownych do wartości załatwionej sprawy lub rangi urzędnika, to żaden organ
powołany do rozstrzygania sprawy nie mógłby takiego zwyczaju uwzględnić w swoim orze­
czeniu.
2. Prawo zwyczajowe
70
W odróżnieniu od zwyczaju, przez prawo zwyczajowe rozumie się normę
prawną. Faktem prawotwórczym jest w takim przypadku praktyka stałego sto­
sowania przez organy państwowe określonej reguły postępowania1.
Ta cecha wyraźniej charakteryzuje prawo zwyczajowe niż tradycyjna koncepcja odwołu­
jąca się do społecznego przekonania o jego obowiązywaniu (tzw. opinio necessitatis).
Normy prawa zwyczajowego odróżnić należy od zwyczajów prawnych, tzn.
od pewnej praktyki dokonywania czynności prawnych, co może mieć doniosłość
tylko w procesie ich interpretacji (ustalanie ich sensu).
72
Żadne przepisy prawa stanowionego nie regulują kwestii dopuszczalności
prawa zwyczajowego w polskim systemie prawnym. Doktryna polskiego prawa
cywilnego trafnie przyjmuje, że dla uznania prawa zwyczajowego przepisy takie
nie są konieczne2.
73
Praktyka w rzeczywistości dostarczała przykładów kształtowania się norm
prawa zwyczajowego w okresie, gdy nie obowiązywały żadne ogólne normy
prawa stanowionego w tym względzie.
71
Przykład: Ustalenie się zasady, że Kościół katolicki i partie polityczne mają osobowość
prawną, zanim jeszcze wydane zostały odpowiednie ustawy przyznające tym organizacjom
podmiotowość prawną.
74
Konstytucja RP w rozdziale o źródłach prawa wymienia tylko prawo stano­
wione (art. 87-94). W związku z tym pojawia się pytanie, czy w polskim systemie
prawnym dopuszczalne jest kształtowanie się prawa zwyczajowego.
W literaturze kwestionuje się jednak pogląd, jakoby Konstytucja RP tworzyła
zamknięty katalog źródeł prawa. W każdym razie koncepcja taka nie odnosi się
do norm prawa niestanowionego, jakim jest prawo zwyczajowe. Dopuszczalne
jest więc jego kształtowanie się, jednak powstaje ono obok (pretef), a nie prze­
ciwko (contra) prawu stanowionemu3.
1 Tak trafnie A. Stelmachowski, Zarys teorii, s. 312 i n.
2 Por. tamże, Zarys teorii, s. 312-313; tak samo Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo,
s. 68-69 i S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 60, aczkolwiek autorzy ci wskazują na
drugorzędną doniosłość tego źródła praw.
3 Por. S. Wronkowska, O źródłach prawa, s. 117 i n.; M. Safian, Refleksje o roli zwyczaju,
s. 86 i n.; tenże, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. IV, Nb. 61; A. Stelmachowski, Zarys, s. 294
i n.; R. Hauser, J. Trzciński, Prawotwórcze znaczenie orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego
Nb. 70-74
J 3. Rodzaje źródeł
35
IV. Rola orzecznictwa
Z demokratycznym państwem wiąże się koncepcja trójpodziału władz, która 75
nie pozwala na przejmowanie przez sądy roli prawotwórczej.
Nie będąc samodzielnym źródłem prawa, orzecznictwo przez swoją działal­
ność interpretacyjną, a zwłaszcza inferencyjną (wnioskowanie z norm o nor­
mach) oraz przez uznawanie zwyczajów może wpływać na ustalanie (konkrety­
zację) treści norm prawnych. Na tej podstawie opierają się poglądy akceptujące
w pewnym zakresie prawotwórczą rolę judykatury*
1.
Ta pomocnicza działalność sądów jest jednak immanentnie wpleciona w od­
różnianą w naszym systemie prawnym procedurę stosowania prawa.
Na nieostrość tych pojęć zwraca w szczególności uwagę Z. Ziembiński, Tworzenie a sta­
nowienie i stosowanie prawa, RPEiS 1993, z. 4, s. 43 i n.
V. Rola nauki
Poglądy uczonych nie stanowią źródła prawa cywilnego w polskim syste- 76
mie prawnym - podobnie zresztą jak i we współczesnych zachodnich systemach
prawnych.
Natomiast często inspirują one działalność legislacyjną - w szczególno­
ści poprzez formułowane w pracach naukowych postulaty de lege ferenda (dla
ustawodawcy).
Uczeni wpływają na stanowienie norm prawnych, także przez swój osobisty
udział w przygotowywaniu aktów normatywnych - zwłaszcza w pracach komisji
kodyfikacyjnych powoływanych dla przygotowania ważniejszych projektów,
w odniesieniu do których może być ustanowiona szczególna procedura legis­
lacyjna.
Są to jednakże tylko oddziaływania pośrednie, aczkolwiek o podstawowej
niekiedy doniosłości, jak dowodzą tego rezultaty prac dotychczasowych komisji
kodyfikacyjnych powołanych do unifikacji i kodyfikacji polskiego prawa cywil­
nego2.
w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego, Warszawa 2008 oraz recenzja tej pracy
A. Gomułowicza, RPEiS 2008, z. 4, s. 225 i n.
1 Por. A. Stelmachowski, Zarys teorii, s. 295 i n.; E. Łętowska, Podstawy, s. 54-55.
2 Por. szerzej Z. Radwański, Rola prawników w tworzeniu prawa, PiP 1994, z. 3, s. 3 i n.
Nb. 75-76
36
Rozdział II. Źródła prawa cywilnego
§ 4. Ważniejsze rodzaje norm i przepisów prawa
cywilnego
Literatura: T. Bukowski, Klauzule generalne w prawie cywilnym. O konieczności stwo­
rzenia katalogu zasad współżycia społecznego, MoP 2008, Nr 24; K. Doliwa, Dobra wiara
jako wyrażenie języka prawnego, MoP 2008, Nr 6; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1,
§ 13-15; L. Leszczyński, Klauzule generalne w stosowaniu prawa. Lublin 1986; tenże, Stosowa­
nie generalnych klauzul odsyłających, Kraków 2001; K. Mularski, Wykonanie zastępcze - ius
cogens czy ius dispositivum?, MoP 2006, Nr 14; M. Pilich, Zasady współżycia społecznego,
dobre obyczaje czy dobra wiara? Dylematy nowelizacji klauzul generalnych prawa cywilnego
w perspektywie europejskiej, SP 2006, Nr 4; M. Piotrowski, Normy prawne imperatywne
i dyspozytywne, Warszawa-Poznań 1990; R. Piszko, Prawo a normy pozaprawne. Typy relacji,
Szczecin 2000; Z. Radwański, Czy klauzula generalna społeczno-gospodarczego przeznaczenia
prawa powinna określać treść prawa własności?, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Sędziego
Stanisława Rudnickiego, Warszawa 2005; Z. Radwański, M. Zieliński, Uwagi de lege ferenda
o klauzulach generalnych w prawie prywatnym, PL 2001, Nr 2; ciż, [w:] System Pr. Pr., t. 1,
rozdz. VII; E. Rott-Pietrzyk, Klauzule generalna rozsądku w kodeksie cywilnym, KPP 2005,
z. 3; AZ Safian, Klauzule generalne w prawie cywilnym, PiP 1990, z. 11; A. Stelmachowski, Za­
rys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części ogólnej
prawa cywilnego, Warszawa 2014; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo; K. Wójcik, Teore­
tyczna konstrukcja klauzuli generalnej, SPE 1991, Nr 44; S, Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys
teorii prawa, Poznań 1997; Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa
1980; Z. Ziembiński, M. Zieliński, Dyrektywy i sposób ich wypowiadania, Warszawa 1992;
A. Żurawik, Klauzula generalna „dobrych obyczajów” - ujęcie teoretyczne, RPEiS 2009, z. 1.
I. Uwagi ogólne
1. Struktura normy prawnej
77
Rozważania nad strukturą normy prawnej należą do ogólnej teorii prawa.
Dla niniejszego wykładu wystarczy przypomnieć, że w członie normy nazwa­
nym hipotezą (także poprzednikiem) wskazany jest adresat oraz okoliczności jej
zastosowania, a w członie zwanym dyspozycją (także następnikiem) określony
jest normatywny skutek prawny, a zwłaszcza nakazane zachowanie się adresata
normy.
Natomiast pozostaje kwestią sporną, czy tzw. sankcja, która określa, w jaki
sposób powinny zareagować organy państwowe w razie niezastosowania się
adresata do dyspozycji normy, stanowi trzeci człon normy czy też objęta jest
treścią odrębnej normy (sankcjonującej) funkcjonalnie tylko sprzężonej z normą
podstawową.
Przekonująco tej ostatniej koncepcji broni zwłaszcza Z. Ziembiński, Problemy podstawo­
we, s. 159 i n.
Nb. 77
J 4. Ważniejsze rodzaje norm i przepisów prawa cywilnego
37
Bez względu na to, jak się wspomniany problem rozstrzygnie, należy podkreślić, że 78
w prawie cywilnym sankcja pełni swoistą rolę. Ma ona przede wszystkim na celu doprowa­
dzić do zaspokojenia interesu podmiotu stosunku cywilnoprawnego, natomiast funkcje repre­
syjne lub wychowawcze sankcji cywilnoprawnych są albo jej refleksem ubocznym, albo są
podporządkowane realizacji celu zasadniczego i nie stanowią jakiegoś istotnego jej elementu.
W związku z tym formy reakcji organu państwowego - sądu oraz organów egzekucyjnych na niezastosowanie się adresata do nakazanego zachowania się przybierają bardzo różnorod­
ną! przeważnie swoistą postać. W szczególności więc przymus fizyczny lub grzywny są środ­
kami ostatecznymi i stosowanymi w zupełnie wyjątkowych sytuacjach.
Dominuje sankcja polegająca na przymusowym uzyskaniu z majątku dłużni­
ka określonych przedmiotów lub wartości pieniężnych. Poza tym jednak, w wielu
przypadkach, reakcja organów państwowych ogranicza się tylko do ustalenia
istnienia albo nieistnienia stosunku prawnego, ważności albo nieważności czyn­
ności prawnej, przekształcenia treści stosunku prawnego, a nawet tylko uznania
prawidłowości dokonanego świadczenia i w konsekwencji odmowy żądaniajego
zwrotu (przy tzw. zobowiązaniach naturalnych). Sankcje te są przy tym prze­
ważnie stosowane tylko z inicjatywy i w sposób bliżej określony przez samego
zainteresowanego (uprawnionego).
2. Norma a przepis prawny
Powszechnie odróżnia się już dzisiaj normy prawne od przepisów praw- 79
nych. Przez przepisy prawne rozumie się samodzielne jednostki redakcyjne,
zawarte w aktach normatywnych (artykuły, paragrafy, a nawet poszczególne
zdania). Dla zrekonstruowania pełnej normy prawnej z reguły korzystać trzeba
z wielu przepisów poddanych jeszcze odpowiedniej wykładni. Jeden przepis
z kolei może zawierać elementy konieczne do zrekonstruowania niejednej, lecz
wielu norm prawnych1.
Tradycyjne identyfikowanie normy prawnej z przepisem prawnym łatwo
może doprowadzić do nieuwzględniania jego kontekstu systemowego, a w kon­
sekwencji do odtwarzania normy prawnej wyłącznie na podstawie wyizolowane­
go przepisu prawnego. Byłby to powrót do skrajnego pozytywizmu panującego
w doktrynie prawniczej na początku XIX w.
1 Por. bliżej M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2010,
s. 13 i n.; Z. Ziembiński, Problemy podstawowe, s. 149 i n.; Z. Ziembiński, M. Zieliński, Dy­
rektywy, s. 104 i n.; w opozycji J. Nowacki, Przepis prawny a norma prawna, Katowice 1988.
Nb. 78-79
Rozdział II. Źródła prawa cywilnego
38
II. Ważniejsze rodzaje norm prawa cywilnego
1. Normy bezwzględnie i względnie wiąźące oraz semiimperatywne
Kryterium odróżniającym te normy nie jest rodzaj ich obowiązywania, lecz
sposób, w jaki prawodawca określa okoliczności ich zastosowania, a w konse­
kwencji charakter ich mocy wiążącej. Z tego względu wskazane byłoby zastą­
pić mylące określenie „obowiązujące” (przyjęte z tradycji prawniczej) innym
przymiotnikiem ściślej wskazującym na podstawę ich wyróżnienia. W związku
z tym wydaje się, że właściwiej byłoby mówić o normach bezwzględnie albo
względnie wiąźących.
81
1. Normy bezwzględnie wiążące (zwane także: imperatywnymi, kategorycz­
nymi, bezwzględnie stosowalnymi lub określane jako ius cogens) znamionuje to,
że ich zastosowanie nie może być wyłączone lub ograniczone wolą (decyzją)
stron, jak również odmiennym zwyczajem. Na tę cechę wyraźnie wskazują nie­
kiedy przepisy prawne.
80
Przykład: Artykuł 119 KC: „Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani prze­
dłużane przez czynność prawną”; art. 437 KC: „Nie można wyłączyć ani ograniczyć z gó­
ry odpowiedzialności określonej w dwóch artykułach poprzedzających”; art. 855 § 2 KC:
„Przedsiębiorca składowy jest obowiązany do dokonywania odpowiednich czynności konser­
wacyjnych. Przeciwne postanowienie umowy jest nieważne”.
Częściej jednak kwalifikacji tej można dokonać dopiero w drodze wykładni
funkcjonalnej. Powinna ona wskazywać, że ochrona pewnych doniosłych war­
tości społecznych lub interesów stron albo osób trzecich wymaga ograniczenia
swobody kontraktowej, w następstwie czego niedopuszczalne byłoby uregulo­
wanie stosunku prawnego przez strony w sposób odbiegający od wyznaczonego
w przepisie prawnym. Formułowany jest także pogląd, że bezwzględnie wiążący
charakter normy można przyjąć dopiero wówczas, gdyby uznanie jej względ­
nie wiążącego charakteru burzyło szczególnie istotne założenia o prawodawcy,
zwłaszcza zaś założenie o jego racjonalności aksjologicznej1.
Przykład: Sąd Najwyższy w orz. z 18.9.1979 r. (IV CR 296/79, OSN 1980, Nr 7-8,
poz. 141) uznał imperatywny charakter norm prawa spółdzielczego regulujących tryb przyj­
mowania i usuwania członków, powołując się na zasadę demokracji wewnątrzspółdzielczej
i ochronę interesów członków. Natomiast w wyr. z 20.3.2014 r. (II CSK 290/13, OSNC 2015,
Nr 4, poz. 43) SN uznał, że jeżeli treść normy wyraża intencję ochrony porządku publicznego
lub odzwierciedla istotny cel społeczno-gospodarczy, to może wskazywać na jej bezwzględ­
nie wiążący charakter.
1 Tak zwłaszcza K. Mularski, Wykonanie, s. 758 i n.
Nb. 80-81
4. Ważniejsze rodzaje norm i przepisów prawa cywilnego
39
2. Normy względnie wiążące (zwane również: względnie stosowalnymi lub 82
dyspozytywnymi, uzupełniającymi, co stanowi tłumaczenie łacińskich określeń:
ius dispositivum, ius suppletivum) są normami prawnymi obowiązującymi, tak
samo jak normy bezwzględnie wiążące. Jednakże w odróżnieniu od tych ostat­
nich znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy same strony nie uregulowały
konsekwencji prawnych w sposób odmienny od dyspozycji zawartej w takiej
normie. Prawodawca ustanawia więc w tym przypadku dodatkową przesłankę
zastosowania normy, jaką jest zastrzeżenie, że strony nie uregulowały wiążącego
ich stosunku prawnego inaczej, niż określa to norma prawna, albo nie wyłączy­
ły jej zastosowania, nie dokonując zarazem regulacji o odmiennej treści. Na
taki charakter normy niekiedy wyraźnie wskazują odpowiednie zwroty zawarte
w przepisach prawnych. Czasem wskazują one na pierwszeństwo zastosowania
nie tylko oświadczeń woli (czynności prawnych), ale i zwyczajów.
Por. następujące charakterystyczne zwroty ustawy: „w braku odmiennego zastrzeżenia
umownego albo zwyczaju” (art. 394 § 1 KC); „w braku odmiennej umowy” (art. 642 § 1
KC); „chyba że umowa uzależnia” (art. 726 KC).
Przeważnie jednak charakter prawny normy można określić dopiero na pod­
stawie wykładni funkcjonalnej. Należy przy tym mieć na uwadze, że główna
funkcja tych norm polega na uzupełnieniu treści stosunku prawnego w zakresie
nieuregulowanym przez strony.
3. Pośrednią kategorię stanowią normy semiimperatywne (zwane też nor- 83
mami semidyspozytywnymi, jednokierunkowo działającymi normami dyspo­
zytywnymi, jednostronnie bezwzględnie obowiązującymi). Chodzi tu o normy,
które wyznaczają minimalny zakres ochrony interesów jednej strony i dlatego
zastosowanie takich norm może być uchylone lub ograniczone przez strony tylko
wtedy, gdy postanowienia umowy są korzystniejsze dla strony objętej ochroną
normatywną.
Charakter taki z reguły mają normy ustalające maksymalny lub minimalny
zakres świadczeń jednej ze stron (ceny, czynsze), najdłuższy albo najkrótszy ter­
min wypowiadania stosunku prawnego, minimalnego standardu rzeczy lub usług.
Przykład: Artykuł 7 PrKonsum: „Konsument nie może zrzec się praw przyznanych mu
w ustawie. Postanowienia umów mniej korzystne dla konsumenta niż postanowienia ustawy
są nieważne, a w ich miejsce stosuje się przepisy ustawy”.; art. 593 § 1 KC: „Prawo odkupu
może być zastrzeżone na czas nie przenoszący lat pięciu”; art. 23 ust. 4 OchrLokU: „Stawka
czynszu za lokal socjalny nie może przekraczać połowy stawki najniższego czynszu obowią­
zującego w gminnym zasobie mieszkaniowym”.
Także charakter normy semiimperatywnej niekoniecznie musi być wyraźnie wskaza­
ny w przepisie prawnym. Można go również ustalić na podstawie wykładni funkcjonalnej.
W systemie społecznej gospodarki rynkowej szczególną ku temu przesłankę stanowi postulat
ochrony interesów konsumentów - jako strony typowo słabszej.
Nb. 82-83
40
Rozdział II. Źródła prawa cywilnego
2. Normy kompetencyjne
W prawie cywilnym doniosła rola przypada tzw. normom kompetencyjnym.
Dla zrozumienia ich sensu należy najpierw wyjaśnić pojęcie czynności konwen­
cjonalnych, z którymi normy kompetencyjne są powiązane.
85
Najogólniej rzecz ujmując, przez czynność konwencjonalną rozumie się takie
zachowanie człowieka, któremu pewne reguły (tzw. reguły sensu) przypisują
jakieś swoiste znaczenie. Stąd właśnie bierze się nazwa „konwencjonalne”, po­
nieważ chodzi tu o znaczenie nakazane w pewien sztuczny sposób regułami
sensu. Tak więc np. reguły gry w piłkę nożną lub w szachy dokładnie określają,
z jakimi ruchami i w jakich okolicznościach należy wiązać znaczenie „strzele­
nia bramki” lub „posunięcia pionkiem na szachownicy” itp. Otóż także prawo
cywilne zawiera wiele tego rodzaju reguł sensu, które np. z określonymi dzia­
łaniami człowieka wiążą takie swoiste znaczenia, jak „zawarcie umowy” albo
„sporządzenie testamentu”.
W modelowym ujęciu tylko działania dokonane przez określone osoby
i w okolicznościach wskazanych w regułach sensu przybierają swoiste znaczenie
konwencjonalne - są ważne, liczą się w stosunkach prawnych. Natomiast nie
można mówić o „ważnej” albo „nieważnej” czynności jedynie psychofizycznej;
bezsensem byłoby więc zastanawiać się, np. nad tym, czy ktoś „ważnie” wbił
gwóźdź w ścianę.
Owo założenie jest jednakże często w różny sposób modyfikowane przez
reguły sensu. Mogą więc one np. wskazywać, że niedopełnienie pewnych prze­
słanek nie prowadzi do uznania całkowitej „nieważności” (nieuznawanie danej
czynności za czynność konwencjonalną, doniosłą na obszarze prawa cywilnego)
albo np. mogą przewidywać późniejsze uzupełnienie pewnych elementów, czy
dokonanie jakichś szczególnych działań, które dopiero prowadziłyby do uzna­
nia nie całkiem prawidłowo dokonanej czynności konwencjonalnej za „ważną”.
Kwestie te zostaną bliżej rozważone w rozdziale poświęconym czynnościom
prawnym.
Otóż owe reguły sensu, nadające pewnym zachowaniom określonych osób
swoiste znaczenie, nakazujątylko rozumieć te zachowania we wskazanym zna­
czeniu — i nic więcej. Natomiast regułami tymi nie jest objęta kwestia, czy ktoś
ma obowiązek dokonania określonej czynności konwencjonalnej. Tak więc,
np. reguły prawa cywilnego określające sposób ważnego zawarcia umowy lub
sporządzenia testamentu nie rozstrzygają kwestii, czy ktoś ma obowiązek takich
czynności dokonać; na ich podstawie można tylko orzec, czy taka czynność
konwencjonalna została ważnie dokonana.
Jednakże prawo cywilne nie formułuje reguł działań konwencjonalnych
dla czystej igraszki intelektualnej lub aby utrudnić studentom prawa złożenie
84
Nb. 84-85
£ 4. Ważniejsze rodzaje norm i przepisów prawa cywilnego
41
egzaminu. Czynności te stanowią tzw. hipotezę normy prawnej, z którą związany
jest jej drugi człon, tzw. dyspozycja, określająca, kto i jak, w razie dokonania
czynności konwencjonalnej, powinien się zachować - jakie więc spoczywają na
nim obowiązki. Obowiązki te mogą ciążyć na podmiocie dokonującym czynności
konwencjonalnej lub na innej osobie.
Przykład: Jeżeli ktoś dokona czynności konwencjonalnej, jaką jest złożenie przyrze­
czenia publicznego, iż wynagrodzi znalazcę jego manuskryptu, obowiązek świadczenia bę­
dzie ciążył na nim; obowiązki dla innych osób mogą wynikać ze sporządzenia testamentu lub
wspólnie podjętych zobowiązań umownych.
Właśnie takie normy, które nakładająna kogoś obowiązek reagowania na do- 86
konanie czynności konwencjonalnej, nazywamy normami kompetencyjnymi.
One przyznają kompetencję (upoważniają) określonemu podmiotowi do doko­
nania czynności konwencjonalnej z tym skutkiem, że powstajądla kogoś jakieś
obowiązki. Ich realizacja zapewniona jest z kolei sankcjami przewidzianymi
w prawie cywilnym lub w procedurze cywilnej. Natomiast poza zakresem regu­
lacji normą kompetencyjną pozostaje kwestia, czy podmiot dokona czynności
konwencjonalnej wywołującej obowiązek reagowania na nią. Obowiązek doko­
nania takiej czynności konwencjonalnej (np. zawarcia umowy) może oczywiście
być nałożony, ale na podstawie innej już normy.
W przeciwieństwie do norm merytorycznych, bezpośrednio zakazujących
lub nakazujących określoną czynność, reguły sensu nie ograniczają niczyjej
wolności. One jedynie wskazują, jak należy się zachować, aby osiągnąć za­
mierzone cele. Z tego względu nie wydaje się, aby można było kwestionować
ich obowiązywanie lub postulować ich uchylenie z powołaniem się na zasadę
wolności - w szczególności na konstytucyjnie zawarowaną swobodę działal­
ności gospodarczej. Natomiast zasady takie mogą odnosić się do ewentualnych
norm, które by nakazywały albo zakazywały dokonywać określonych czynno­
ści konwencjonalnych sformułowanych w systemie prawnym (np. zawierania
umów)1.
3. Metanormy
Na uwagę zasługuje jeszcze kategoria tzw. metanorm, które odnoszą się do 87
norm pierwszego stopnia, bezpośrednio regulujących zachowanie człowieka.
1. W szczególności chodzi tu o normy dotyczące sposobu konstruowania 88
systemu prawnego, a więc normy, które nakazują uznawać pewne fakty za pra­
wotwórcze (np. uchwalanie ustaw, wydawanie rozporządzeń, uznawanie prawa
1 Por. bliżej Z. Ziembiński, M. Zieliński, Dyrektywy, s. 54 i n., s. 98; 5. Czepita, Reguły
konstytutywne a zagadnienia prawoznawstwa, Szczecin 1996.
Nb. 86-88
Rozdział II. Źródła prawa cywilnego
42
zwyczajowego). Do tej kategorii należy zaliczyć normy określające początek
i koniec obowiązywania norm merytorycznych (I stopnia).
89
2. Reguły interpretacyjne - formułowane w przepisach prawnych lub przez
doktrynę prawniczą- to z kolei dyrektywy, które określają, w jaki sposób prze­
pisy prawne mająbyć przekładane na odpowiadające im co do znaczenia normy
prawne - a więc wypowiedzi dostatecznie jednoznacznie nakazujące okreś­
lonym adresatom w określonych okolicznościach zachować się w określony
sposób.
90
3. Natomiast reguły inferencyjne - na ogół formułowane przez doktrynę
prawniczą - to reguły wnioskowania z faktu obowiązywania w danym systemie
jakiejś normy - o obowiązywaniu w tym systemie jakichś innych norm „wy­
nikających” w swoistym sensie z tej pierwszej lub znajdujących wspólne z nią
uzasadnienie w pewnym oficjalnie przyjmowanym systemie ocen.
91
4. Wreszcie reguły kolizyjne określają sposób rozstrzygania kolizji między
normami wzajemnie niezgodnymi, jeśli takie wyinterpretowano by, czy wywnio­
skowano z przyjętych faktów prawotwórczych (przepisów), a więc np. określa­
jące, które z niezgodnych między sobą norm należy uznać za uchylone1.
III. Ważniejsze rodzaje przepisów prawa cywilnego
1. Definicje legalne
92
Przestrzegając postulatu zwięzłości aktów prawnych, ustawodawca niejed­
nokrotnie posługuje się techniką tzw. definicji legalnych. Są to przepisy, które
w sposób wiążący określają sens używanych w akcie prawnym słów lub zwrotów.
Przykład: Zamiast w każdym przepisie, w którym występuje termin „pożytek” (art. 140,
190, 207, 224, 252, 319, 693, 1029, 1042 KC), wyjaśniać, jakie ma on znaczenie, funkcję tę
generalnie spełniają art. 53-54 KC. Często termin definiowany podawany jest w nawiasie
w przepisie zawierającym definicje (por. np. art. 60, 89 KC).
2. Przepisy odsyłające
93
Ten sam postulat zwięzłości aktów prawnych uzasadnia posługiwanie się
przepisami odsyłającymi. Pojawiają się one w różnej postaci redakcyjnej.
Przykład: „Stosuje się” (art. 142 § 2), „stosuje się odpowiednio” (art. 92 § 2), „stosuje
się ze zmianami” (art. 1019 § 1), a także w postaci tzw. fikcji prawnych, które charakteryzu­
ją się tym, że przepis prawny nakazuje określone w nim okoliczności traktować jako równo­
ważne z okolicznościami wskazanymi w hipotezie innej normy, przez co dyspozycja owej
innej normy odnosi się również do okoliczności wskazanych w przepisie zawierającym fik1 Por. bliżej Z. Ziembiński, M. Zieliński, Dyrektywy, s. 37-38, 127-129.
Nb. 89-93
£ 4. Ważniejsze rodzaje norm i przepisów prawa cywilnego
43
cję (np. za część składową nieruchomości „uważa się” także prawa związane z własnością
- art. 50 KC; przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym, „tak, jakby” był dzieckiem
przysposabiającego - art. 936 KC).
Treść przepisów odsyłających zawiera ten sens, że przy ustalaniu treści nor­
my X zawsze należy uwzględnić także przepis, który ustanawia normę Y.
Przepisy odsyłające mogą organowi stosującemu prawo wyznaczyć różny luz
decyzyjny przy korzystaniu z przepisu wskazanego. W szczególności odesłanie
do „odpowiedniego” jego stosowania z góry daje sędziemu szeroki margines
decyzyjny co do tego, jakie postanowienia lub w jakiej zmodyfikowanej postaci
należy uzupełniająco stosować. Nie wydaje się, aby taki sam sens miały przepisy
nieopatrzone zastrzeżeniem „odpowiedni” (jak np. art. 906 KC). Nie znaczy to
jednak, że w przypadku, gdy przepis zawiera proste tylko ode-słanie, zawsze
należy stosować przepisy powołane w odesłaniu jakoś „automatycznie”. Chodzi
jedynie o to, żeby w toku ustalania sensu normy nie pomijać różnic w stylizacji
przepisów.
3. Klauzule generalne
Przepisy prawne nie zawsze w sposób ostry wskazują zakres zastosowania 94
normy (hipotezę) lub zakres normowania (dyspozycję). Niekiedy przez użycie
zwrotów niedookreślonych ustawodawca pozostawia w tej mierze pewien luz
organowi stosującemu prawo.
Przykład: Oto przykłady takich zwrotów: „drobne, bieżące sprawy życia codziennego”,
„rażące pokrzywdzenie” (art. 14 § 2 KC); „ważne powody” (art. 869 § 2 KC); „ustalone zwy­
czaje” (art. 65 § 1 KC); „należyta staranność” (art. 355 KC).
Wśród zwrotów niedookreślonych szczególną doniosłość mają klauzule ge- 95
neralne.
Między klauzulami generalnymi a innymi zwrotami niedookreślonymi zacho­
dzi zasadnicza różnica. Drugie z nich (np. „ważne przyczyny”) wprost oznaczają
pewne fakty (tyle że w kłopotliwy sposób kwalifikujący ich desygnaty), nato­
miast klauzule generalne odnoszą się do pewnych faktów pośrednio - albowiem
oznaczają pewne cechy faktów, a nie same te fakty.
Niesporne jest, że klauzule generalne związane są z odesłaniami ustawodaw­
czymi, i to z odesłaniami do czegoś, co ma wymiar aksjologiczny (ocenny) w szczególności do wartości lub ocen moralnych wskazanych w Konstytucji RP
lub aktach międzynarodowych (np. Europejskiej Konwencji Praw Człowieka).
Niekiedy jednak pojmuje się klauzule generalne tak, że do ich definicji nie włą­
cza się tej cechy jako konstytutywnej, co w efekcie pociąga za sobą traktowanie
jako klauzul generalnych zwrotów oznaczających np. zasady statystyki czy raNb. 94-95
44
Rozdział II. Źródła prawa cywilnego
chunkowości. Pozostawałoby to w niezgodności ze wskazaną wyżej cechą niedookreśloności, albowiem zasady statystyki czy rachunkowości nie są zwrotami
niedookreślonymi. Zatem - nie wszelkie odesłania związane są z posłużeniem
się klauzulami generalnymi.
Opierając się na tych spostrzeżeniach, należałoby sformułować następującą
definicję pojęcia klauzuli generalnej: klauzula generalna jest to zwrot nie­
dookreślony zawarty w przepisie prawnym oznaczający pewne wartości
lub oceny funkcjonujące w jakiejś grupie społecznej, do których odsyła ów
przepis przez nakaz uwzględniania ich przy ustalaniu stanu faktycznego
podpadającego pod daną normę1.
Do ocen, do jakich odsyłają klauzule generalne, należą nie tylko oceny mo­
ralne (np. zasady współżycia społecznego), ale także odesłania do mierników
typu ekonomicznego (np. społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa) lub
racjonalnego (np. rozsądku).
W Kodeksie cywilnym - za wzorem radzieckim - przyjęto dwie klauzule
generalne o najważniejszym zakresie zastosowania, a mianowicie:
1) zasady współżycia społecznego i
2) społeczno-gospodarcze przeznaczenia prawa.
Okoliczność, że klauzula generalna społeczno-gospodarczego przeznaczenia
prawa niekiedy pojawia się samodzielnie w przepisach prawnych, a niekiedy
łącznie z zasadami współżycia społecznego, zdecydowanie potwierdza, że jest
to klauzula odrębna od zasad współżycia społecznego. Dlatego trudno podzielić
pogląd reprezentowany niekiedy w nauce i judykaturze, jakoby obie te klauzule
generalne tworzyły jednolite kryterium oceny2.
96
W nauce i judykaturze prawa cywilnego reprezentowany jest pogląd, że przez
zasady współżycia społecznego należy rozumieć także normy obyczajowe3. Za­
kresy norm moralnych i obyczajowych nie są ostro zarysowane. Notoryczne jest
zjawisko ich krzyżowania się, co utrudnia dyskusję nad wspomnianym zagadnie­
niem, ale zarazem pomniejsza jego doniosłość praktyczną. Niemniej powinno się
wyjść z założenia, że normy moralne różnią się od norm obyczajowych innym
uzasadnieniem: pierwszych przestrzega się dlatego, że znajdują aprobatę w prze­
życiach oceniających osób (uzasadnienie aksjologiczne, zachowanie odczuwane
jako „dobre”), natomiast drugie stosuje się z nawyku społecznego, a więc dlatego,
że tradycja nakazuje w określony sposób się zachować4. Otóż należy sądzić, że
1 Por. bliżej Z. Radwański, M. Zieliński, Uwagi, s. 11-16.
2 Tak np. S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 270; pogląd ten poddał wnikliwej
krytyce T. Zieliński, Klauzule generalne w prawie pracy, s. 110.
3 Por. zwłaszcza A. Stelmachowski, Zarys teorii, s. 119.
4 Z. Ziembiński, M. Zieliński, Dyrektywy, s. 64.
Nb. 96
£ 4. Ważniejsze rodzaje norm i przepisów prawa cywilnego
45
sam nawyk społeczny nieuznany zarazem za „dobry” i godny pochwały, stanowi
zbyt wątłe uzasadnienie dla regulacji stosunków cywilnoprawnych. Owa szersza
koncepcja zasad współżycia społecznego mogłaby więc w pewnych przypadkach
bezzasadnie utrudniać racjonalny rozwój stosunków społecznych, wspierając
niekiedy czysty tradycjonalizm.
Funkcja klauzul generalnych polega na nadaniu prawu większej elastyczno- 97
ści, z jednej strony uwzględniającej zmieniający się układ stosunków społecz­
nych, a z drugiej strony szczególne cechy stanu faktycznego, do którego należy
zastosować abstrakcyjną normę prawną.
Dla realizacji tej funkcji, zasady współżycia społecznego muszą pozostać
pojęciem nieostrym - niepoddającym się jakiejś kodyfikacji lub weryfikacji
w postaci badań empirycznych. Natomiast przede wszystkim judykatura po­
winna zmierzać do pewnej konkretyzacji tego pojęcia. Zadanie to wykonują
niezawiśli sędziowie, wydając orzeczenia w wyniku przewidzianej procedurą
sądową dyskusji i wspierani przez naukę prawa. Uzasadniony jest postulat, aby
sąd, powołując się na klauzulę generalną, jasno formułował zasadę, jaką miał
na względzie. Ułatwiałoby to kontrolę judykatury, a ponadto pozwalało Sądo­
wi Najwyższemu instruktywnie oddziaływać na orzecznictwo sądów niższych
instancji.
Ze względu na zmianę podstaw aksjologicznych ustroju Rzeczypospolitej
Polskiej należy selektywnie korzystać z dorobku judykatury z czasów PRL. Na­
tomiast nie miałaby dostatecznego uzasadnienia generalna w tym względzie po­
stawa negatywna, ponieważ dorobek ten obejmuje także orzeczenia powołujące
się na nadal cenione w RP wartości lub normy moralne12
.
W Rzeczypospolitej Polskiej, której ustrój gospodarczy opiera się na gospo­
darce wolnorynkowej, szczególną doniosłość mają postawy wzajemnego zaufa­
nia, życzliwości, uczciwości i służebności w działalności gospodarczej. Na tych
wartościach moralnych powinien bowiem wspierać się wolny system rynkowy,
na co zwracał uwagę już Adam Smith1.
Zasady współżycia społecznego - jako wartości lub reguły moralne odno- 98
szące się do stosunków międzyludzkich - nie obowiązują samoistnie na po­
dobieństwo wysłowionych w ustawach norm prawnych. One tylko — na mocy
przepisów prawnych, które do zasad tych się odwołują- wpływająna ocenę stanu
faktycznego dokonywaną w toku stosowania prawa.
1 Por. bliżej A. Łopatka, Z. Ziembiński, Próba systematyzacji zasad współżycia społeczne­
go wg orzecznictwa SN, PiP 1957, z. 4-5; A. Stelmachowski, Wstęp, s. 136 i n.
2 Por. bliżej L. V. Ryan, Wyzwanie moralne w czasach transformacji gospodarczej, RPEiS
1996, z. 1.
Nb. 97-98
Rozdział II. Źródła prawa cywilnego
46
Klauzula ta pojawia się w wielu przepisach, przez co zasady współżycia spo­
łecznego w szerokiej mierze uzyskują doniosłość w procesie stosowania prawa.
W szczególności występują one w następujących rolach:
1) jako element służący do elastycznego doprecyzowania treści poszczególnych
instytucji prawa cywilnego z prawem własności na czele (por. art. 140, 233,
287, 298 KC) lub konkretnych stosunków prawnych (por. art. 56, 354 KC);
2) przy kwalifikowaniu pewnych zdarzeń kreujących stosunki cywilnopraw­
ne. Poza przepisami wyraźnie powołującymi zasady współżycia społeczne­
go (np. art. 411, 428, 431 § 2, art. 446 § 2 KC; art. 144 KRO) powinny
one być brane pod uwagę także przy precyzowaniu elementów innych po­
jęć prawnych, jak np. istotnego dla powstania odpowiedzialności deliktowej
pojęcia „wina” sprawcy szkody (art. 415 KC);
3) przy wykładni oświadczeń woli (art. 65 § 1 KC);
4) jako instrument zapobiegający powstawaniu konsekwencji prawnych, któ­
re ze względu na szczególny kontekst sytuacyjny - budziłyby powszechną
dezaprobatę moralną i tym samym prowadziłyby do naruszenia spójności
aksjologicznej porządku prawnego. Tę rolę spełnia w szczególności art. 5
KC, odnoszący się do nadużycia prawa podmiotowego, i art. 58 § 2 KC, do­
tyczący nieważności czynności prawnych (por. także art. 93, 94, 411 pkt 2,
art. 754, 902, 1008 KC).
Trafnie przyjmuje się, że zasady współżycia społecznego odnoszą się nie
tylko do osób fizycznych, ale i do osób prawnych. W tym ostatnim przypadku,
w drodze odpowiedniej redukcji indywidualizującej, wynikające z zasad współ­
życia społecznego powinności moralne sprowadzają się do powinności kolekty­
wów lub osób tworzących organy danej osoby prawnej.
100
Mimo iż zwrot „zasady współżycia społecznego” zmienił w nowym ustroju
RP swoje znaczenie, to jednak osobom bliżej nieobeznanym z prawem polskim
może nadal kojarzyć się z socjalistyczną doktryną moralną. W związku z tym
pojawiają się postulaty, aby porzucić ten termin i powrócić do określeń o podob­
nej roli, funkcjonujących już przed wojną w polskim systemie prawnym, takich
jak: „dobra wiara” (w znaczeniu obiektywnym), „zasady uczciwego obrotu”,
„dobre obyczaje”, „względy słuszności”1. Są to na ogół tłumaczenia klauzul
występujących w zachodnich systemach prawnych, a zatem tam znanych. Można
oczywiście dla podkreślenia różnic tworzyć także zupełnie inne określenia.
Zagadnienia te powinien jednak rozstrzygnąć ustawodawca. Tak też się
dzieje. W toku kolejnych modyfikacji coraz częściej obok zasad współżycia
społecznego pojawiają się inne klauzule generalne, zwłaszcza klauzule dobrej
99
1 Por. zwłaszcza M. Safian, Klauzule generalne, s. 48 i n.
Nb. 99-100
5. Obowiązywanie norm prawa cywilnego...
47
wiary i zasad słuszności. Ich treść i funkcja jest właściwie podobna do zasad
współżycia społecznego. Klauzule te są już jednak pozbawione ideologicznego
obciążenia, a nadto - ponieważ są one znane przedsiębiorcom zagranicznym - ich
umieszczenie w kodeksie cywilnym powinno polskim przedsiębiorcom ułatwić
uczestnictwo na europejskim rynku.
Klauzula generalna społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa przejęta została
z doktryny radzieckiej i zgodnie z nią w ustroju PRL jednoznacznie przybierała postać klau­
zuli o treści politycznej, z uwagi na jej immanentne sprzężenie ze strukturą i celami państwa
realnego socjalizmu. Chodziło o to, aby dać absolutny priorytet interesowi państwowemu lub
społecznemu przed interesem prywatnym uprawnionych, a w szczególności, aby wykonywa­
nie praw podmiotowych zgodne było z socjalistyczną typologią własności, a obrót gospodar­
czy funkcjonował według wskazań centralnych planów gospodarczych.
Na tym tle zgłaszany jest postulat usunięcia z polskiego systemu prawnego wspomnia­
nej klauzuli generalnej, jako nieodpowiadającej ustrojowi gospodarczemu Rzeczypospolitej
Polskiej, a zwłaszcza ograniczającej autonomię prywatną w stosunkach cywilnoprawnych.
Jednakże reprezentowany jest również pogląd o użyteczności tej klauzuli generalnej,
która w nowym ustroju Rzeczypospolitej Polskiej uzyskuje jednak zmienione znaczenie.
Wskazuje bowiem na społeczną funkcję prawa podmiotowego i na konieczność korelowania
interesu prywatnego podmiotu z dobrem ogółu1.
§ 5. Obowiązywanie norm prawa cywilnego w zasięgu
czasowym i przestrzennym
Literatura: P. J. Grabowski, W sprawie zakresu temporalnego obowiązywania prawa,
PiP 2004, z. 4; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1; J. Gwiazdomorski, Międzyczasowe
prawo prywatne, NP 1965, Nr 6 i 7-8; E. Łętowska, O potrzebie zmiany poglądów na znaczenie
art. 3 KC. Studia z prawa gospodarczego i handlowego, Kraków 1996; J. Mikolajewicz, Prawo
intertemporalne. Zagadnienia teoretycznoprawne, Poznań 2000; K. Mularski, Prawo intertemporalne z perspektywy nauki prawa cywilnego, Warszawa 2015; K. Mularski, A. Olejniczak,
Prawo intertemporalne z perspektywy prawa cywilnego, [w:] Problematyka intertemporalna
w prawie. Zagadnienia podstawowe. Rozstrzygnięcia intertemporalne. Geneza i funkcje, red.
J. Mikolajewicz, Warszawa 2015, rozdz. 11; M. Pazdan, Prawo prywatne międzynarodowe,
Warszawa 2005; K. Pietrzykowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 3; T. Pietrzykow­
ski, Temporalny zakres obowiązania prawa, PiP 2003, z. 4; tenże, Wsteczne działanie prawa
i jego zakaz, Kraków 2004; tenże, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. X; M. Sajjan, Skutki prawne
orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, PiP 2003, z. 3; M. Sośniak, Konflikty w czasie norm
cywilnoprawnych, Kraków 1962; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. IV; S. Wron­
kowska, O źródłach prawa i aktach normatywnych raz jeszcze, [w:] Prawo prywatne czasu
przemian. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Sołtysińskiemu, Poznań
2005; T. Zalasiński, Definiowanie retroaktywności w polskiej doktrynie prawa i orzecznictwie
Trybunału Konstytucyjnego, PiP 2004, z. 4; T. Zieliński, Ochrona praw nabytych - zasada
państwa prawnego, PiP 1992, z. 3.
1 Por. bliżej o tym Z. Radwański, M. Zieliński, Uwagi, s. 26 i n.
Nb. 100
48
Rozdział II. Źródła prawa cywilnego
I. Obowiązywanie norm w zasięgu czasowym
1. Początek obowiązywania
101
Termin „obowiązywanie prawa” (aktu prawnego, przepisu, normy) nie jest
jednoznaczny. Niekiedy używany jest na określenie włączenia ustanowionych
norm do systemu prawnego. W tym znaczeniu fakt ten następuje z chwilą ich
ogłoszenia. Od tego momentu normy prawa cywilnego istniejąw ramach systemu
prawnego, mogą zostać zmienione, uchylone i podlegają ocenie Trybunału Kon­
stytucyjnego. Nie oznacza to jednak, że normy te mogą być stosowane. Ta cecha
zależna jest od ich wejścia w życie. Stąd najczęściej przyjmuje się w doktrynie
i orzecznictwie, że normy prawne obowiązują dopiero od ich wejścia w życie,
jeżeli następnie nie zostały uchylone1. Zgodnie z ogólnymi zasadami polskiego
systemu prawnego, stanowione normy prawa cywilnego zaczynają obowiązywać
(wchodzą w życie) po upływie 14 dni od dnia ich ogłoszenia, jeżeli same nie
stanowią inaczej.
Por. art. 4 ustawy z 20.7.2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych
aktów prawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 197, poz. 1172 ze zm.). Poprzednio obowią­
zywała zasada, że akt normatywny wchodził w życie już z chwilą ogłoszenia.
102
Zwykle w odniesieniu do aktów obszerniejszych lub wymagających prac
przygotowawczych do ich zastosowania ustawodawca określa jeszcze późniejszy
termin ich wejścia w życie. Okres między datą ogłoszenia aktu a początkowym
terminem jego wejścia w życie określa się w języku prawniczym mianem vacatio
legis.
Ustawodawca może również skrócić, a nawet całkowicie uchylić vacatio
legis, stanowiąc, że akt normatywny wchodzi w życie w dniu publikacji. Tego
rodzaju postanowienie nie narusza wprawdzie generalnej reguły, że ustawa nie
działa wstecz (por. Nb. 114-115), jest jednak zabiegiem legislacyjnym niepożąda­
nym. W przypadkach takich adresaci aktu nie mogą bowiem zapoznać się z aktem
normatywnym przed jego wejściem w życie. Natomiast w państwie prawnym
nie powinno się wymagać od obywateli przestrzegania prawa, którego nie mogli
jeszcze poznać. Jedynie więc w szczególnych przypadkach można skracać lub
uchylać termin wejścia w życie normy prawnej.
Normy prawne mogą być stosowane dopiero od daty ich wejścia w życie,
a więc nie w okresie vacatio legis.
Z samego tytułu Kodeksu cywilnego dowiadujemy się, że uchwalono go 23.4.1964 r.
Następnie został on opublikowany 18.5.1964 r. w Dz.U. Nr 16, poz. 93, o czym informu-
1 Szerzej o problemach z terminologią używaną przy określaniu obowiązywania prawa,
por. T. Pietrzykowski, [w:] System Pr. Pr., t. 1, § 51.
Nb. 101-102
J 5. Obowiązywanie norm prawa cywilnego...
49
je data podana na tytułowej stronie wspomnianego dziennika. Zgodnie z art. I PWKC: „Ko­
deks cywilny wchodzi w życie z dniem 1 stycznia 1965 r., z wyjątkiem art. 160-167, 178,
213-219 oraz art. 1058-1088, które wchodzą w życie z dniem ogłoszenia kodeksu”. Prawo­
dawca ustanowił zatem dla większości przepisów KC vacatio legis trwające od 18.5.1964 r.
do 31.12.1964 r.
2. Koniec obowiązywania
Z kolei normy przestają obowiązywać wskutek:
103
1) wyraźnych klauzul derogacyjnych, zawartych przeważnie w przepisach
wprowadzających nowe akty prawne (por. np. art. II—VII PWKC);
2) upływu czasu, który z góry został oznaczony w akcie ustanawiającym nor­
my;
3) wejścia w życie później ustanowionych norm, które regulują takie same sy­
tuacje; znajduje tu więc zastosowanie reguła kolizyjna: lex posterior derogat legi anteriori (por. art. II § 1 PWKC), która jednak nie dotyczy przy­
padków, gdy norma wcześniejsza ma charakter szczególny wobec normy
późniejszej (lex posterior generalis non derogat legi priori speciali — por.
np. art. VIII § 1 pkt 2 PWKC);
4) orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego orzekającego utratę mocy obowią­
zującej aktu normatywnego (por. bliżej art. 190 ust. 3 Konstytucji RP);
5) spory wywołuje kwestia, czy tzw. desuetudo oraz zmiana sytuacji spo­
łeczno-ekonomicznej pełnią rolę derogacyjną normy prawnej. Raczej na­
leżałoby faktom tym odmówić samoistnej doniosłości prawnej, aczkolwiek
powinny one być uwzględnione w toku ustalania obowiązujących norm zwłaszcza w ramach funkcjonalnych dyrektyw wykładni; natomiast nale­
żałoby ponadto przyjąć, że norma przestaje obowiązywać, gdy staje się na
skutek zmiany systemu prawnego lub stosunków faktycznych trwale niestosowalna. Znajdowałaby więc tu wyraz myśl zawarta w paremii rzymskiej:
impossibilium nulla obligatio, zastosowana jednak do sfery nakazów usta­
wowych, a nie obowiązków cywilnoprawnych.
Kwestię desuetudo poruszył Trybunał Konstytucyjny w uchw. z 23.1.1991 r. (W 4/90,
OTK-A 1991, Nr 1, poz. 17), rozpatrując zagadnienie, czy nadal obowiązywała ustawa o nie­
uczciwej konkurencji z 1926 r., która w okresie Polski Ludowej nie znajdowała zastosowania.
Trybunał uznał, że obowiązywała ona nadal, wyjaśniając zarazem, że desuetudo „nie może
mieć zastosowania do tych aktów prawnych, których obowiązywanie jest wykonywaniem zo­
bowiązań międzynarodowych”. Bliżej o tym problemie Z. Ziembiński, Desuetudo, PiP 1994,
z. 11, s. 3 i n.
Nb. 103
50
Rozdział II. Źródła prawa cywilnego
II. Prawo intertemporalne
1. Uwagi ogólne
Wskutek uchylenia normy czy też wyznaczającego ją przepisu prawnego,
ustaje jej działanie w odniesieniu do stosunków prawnych powstałych później.
Natomiast samo uchylenie normy nie rozstrzyga zazwyczaj dokładnie kwestii,
czy dawna, czy nowa norma znajduje zastosowanie do stosunków prawnych,
które powstały przed uchyleniem dawnej normy, a trwają nadal pod rządem
nowej normy. Kwestie te reguluje dopiero tzw. prawo intertemporalne (mię­
dzyczasowe).
105
Normy prawa intertemporalnego nie zostały ujęte wyczerpująco w przepisach
KC. Podstawę do ich ustalenia stanowią:
1) ogólny przepis art. 3 KC,
2) zespoły przepisów przechodnich wydawanych do konkretnych aktów praw­
nych o podstawowym znaczeniu dla prawa cywilnego — zwłaszcza więc do
Kodeksu cywilnego (art. XXVI i n. PWKC).
Materiał ten niewątpliwie stanowi chwiejną podstawę do formułowania
syntetyzujących reguł o zasięgu ogólnym. Niemniej jest to zabieg użyteczny
praktycznie. Ułatwia bowiem rozstrzyganie wspomnianych wyżej problemów
w sytuacjach nieprzewidzianych przepisami przechodnimi, a w szczególności,
gdy przepisy takie nie zostały w ogóle wydane. Ponadto orientuje co do prefe­
rowanego przez ustawodawcę kierunku rozstrzygnięć.
104
2. Zasada nieretroakcji
106
Według ogólnej zasady wypowiedzianej w art. 3 KC normy prawne nie mają
mocy wstecznej. Przepis ten zawiera ważną dyrektywę interpretacyjną stano­
wiącą składnik prawa intertemporalnego. Opiera się ona na założeniu, że prawo
w zasadzie powinno wpływać na zachowanie ludzi w przyszłości, i że nie należy
zmieniać sytuacji prawnej podmiotu ustalonej pod rządem dawnej ustawy.
Przykład: Sąd Najwyższy w uchw. z 30.5.1996 r. (III CZP 41/96, OSN 1996, Nr 10,
poz. 127) podkreślił, że w ramach nieretroakcji mieści się ochrona praw nabytych, a „Prze­
pisy intertemporalne powinny być tak tłumaczone, aby osoby uprawnione nie znalazły się
w sytuacji dopuszczającej utratę możności dochodzenia prawa tylko na skutek samej zmiany
ustawodawczej”.
Według zasady lex retro non agit skutki zdarzeń prawnych, jakie miały miej­
sce pod rządem dawnej ustawy, określa się na podstawie dawnej ustawy, ale tylko
do czasu wejścia w życie nowej ustawy. W szczególności więc dawna ustawa
będzie wyłącznie miarodajna dla kwalifikacji zdarzeń prawnych dotyczących
Nb. 104-106
J 5. Obowiązywanie norm prawa cywilnego...
51
zakończonych już pod jej rządem stosunków prawnych. Natomiast gdy chodzi
o stosunki prawne powstałe pod rządem dawnej ustawy i trwające nadal pod rzą­
dem nowej ustawy, to z zasady lex retro non agit wypływa tylko ten wniosek, że
dawną ustawę stosować należy dla określenia konsekwencji prawnych do czasu
wejścia w życie ustawy nowej.
Przykład: Jeżeli nowa ustawa zmienia prawa i obowiązki najemców, w szczególności
wysokość należnego czynszu, to w myśl zasady lex retro non agit najemcy obowiązani sąpłacić dawny czynsz do czasu wejścia w życie nowej ustawy. Przejawem tej samej zasady jest
np. postanowienie art. XXVII § 2 PWKC, według którego ważność czynności prawnej do­
konanej przed wejściem w życie KC ocenia się na podstawie dotychczasowych przepisów
lub postanowienie art. LI PWKC, że do spraw spadkowych stosuje się prawo obowiązujące
w chwili śmierci spadkodawcy.
W myśl art. 3 KC, zasady nieretroakcji nie stosuje się, gdy wskazuje na to: 107
1) brzmienie ustawy (tzn. wyraźne postanowienie, np. art. LV-LXII PWKC);
Należy wszakże zwrócić uwagę, że Trybunał Konstytucyjny ukształtował praktykę kon­
stytucyjną ograniczającą swobodę ustawodawcy we wprowadzaniu wstecznego działania pra­
wa - także norm cywilnoprawnych. Por. bliżej E. Łętowska, O potrzebie, s. 285 i n.
2) cel ustawy, tzn. gdy na wsteczne jej działanie wskazuje nie brzmienie, a re­
zultat funkcjonalnej (celowościowej) wykładni.
3. Kolizje norm nieobjętych zasadą nieretroakcji
Poza zasięgiem działania zasady lex retro non agit pozostaje kwestia, jak 108
określić pod rządem nowej ustawy treść stosunku prawnego powstałego pod
rządem dawnego prawa oraz konsekwencje prawne związanych z tym sto­
sunkiem zdarzeń prawnych, które miały miejsce pod rządem nowego prawa.
Wydaje się, że można w tym względzie sformułować następujące dyrektywy
oparte na ogólnych założeniach prawa cywilnego oraz na szeregu szczegółowych
rozstrzygnięć ustawowych.
a) Przede wszystkim postulat ochrony praw nabytych każę przyjąć, że sam 109
fakt uchylenia normy, która wyznaczała określony typ stosunku prawnego,
nie powoduje zgaśnięcia konkretnych stosunków prawnych i nie ogranicza
zastosowania do nich normy dotychczasowej (por. art. XXVI PWKC).
Przykład: Obowiązujący do 1.1.1965 r. system prawny przewidywał instytucję ciężarów
realnych, skonstruowanych jako jeden z rodzajów ograniczonych praw rzeczowych. Kodeks
cywilny nie przejął już tej instytucji i dlatego po 1.1.1965 r. niedopuszczalne jest ustanawia­
nie nowych ciężarów realnych. Jednakże zgodnie z przedstawioną wyżej zasadą prawa intertemporalnego ciężary realne, które ustanowione zostały przed wejściem w życie KC, utrzy­
mują się nadal i podlegają regulacji dawnych przepisów prawnych.
Nb. 107-109
Rozdział II. Źródła prawa cywilnego
52
b) Jeżeli norma późniejsza inaczej niż norma wcześniejsza reguluje treść
stosunku prawnego, wtedy o zasięgu czasowym obowiązywania tych norm
w zasadzie decyduje rodzaj regulowanego stosunku prawnego.
Panujący w polskiej teorii prawa cywilnego pogląd rozróżnia w tym wzglę­
dzie stosunki prawne:
1) których treść regulowana jest samodzielnie, to jest w oderwaniu od sta­
nów faktycznych, powodujących ich powstanie (np. treść prawa własności,
art. 140 i n. KC);
2) których treść regulują przepisy prawne nierozdzielne ze stanem faktycz­
nym, powodującym ich powstanie (np. umowa sprzedaży, art. 535 i n. KC).
W odniesieniu do pierwszego rodzaju stosunków prawnych miałyby znajdo­
wać zastosowanie normy nowej ustawy (tzw. zasada bezpośredniego działania
ustawy nowej), natomiast treść drugiego rodzaju stosunków prawnych miała­
by być regulowana przez normy dawniejsze (tzw. dalszego działania ustawy
dawnej).
Koncepcja ta budzi jednak zastrzeżenia z następujących powodów.
Po pierwsze, przyjmuje ona za podstawę wyróżnienia stosunków prawnych
redakcje tylko niektórych kodeksowych przepisów dotyczących określonych
rodzajów stosunków prawnych. Tymczasem uwzględnienie całości przepisów
koniecznych do ustalenia treści odpowiednich norm prawnych prowadzi do
wniosku, że stosunki prawne, traktowane w niektórych przepisach prawnych
jako związane z określonymi typami umów, w istocie powstawać mogą także
z innych zdarzeń prawnych.
Po drugie, rozróżnienie to jest nieoperatywne, ponieważ w konfrontacji ze
szczególnymi przepisami przechodnimi okazuje się, że regułom z rozróżnie­
niem tym związanym, podlega bardzo wąski zakres stosunków prawnych, i to
z przyczyn niedających się na gruncie wspomnianej koncepcji wyjaśnić (por.
art. L PWKC).
111
Natomiast wydaje się, że bardziej sprawnym dla rozważanego celu jest wy­
różnienie trwałych stosunków prawnych1, co do których należałoby preferować
bezpośrednie stosowanie nowych norm prawnych. Stosunki trwałe ustanawiane
są na długie okresy i dlatego ustalanie ich treści według nowych norm prawnych
odpowiada generalnemu postulatowi, aby nowe, a więc z założenia swego „lep­
sze prawo” nie rozpoczynało pełnić swej regulującej funkcji dopiero w jakiejś
dalekiej przyszłości oraz by zbyt długo znaczna liczba stosunków prawnych nie
była regulowana rozmaitymi systemami norm prawnych. W stosunkach trwałych
zwykle element czasu jest zarazem jednym z wyznaczników należnych świad-
110
1 Aprobująco E. Łętowska, O potrzebie, s. 288.
Nb. 110-111
j>'5. Obowiązywanie norm prawa cywilnego...
53
czeń lub zachowań podmiotu. Dlatego stosunkowo łatwo jest w toku istnienia
tych stosunków zastosować do nich nowe normy prawne.
Przykład: Zmianę wysokości świadczeń periodycznych (procentów, czynszu itp.) łatwo
można zdelimitować w relacji do określonego momentu, a więc ustalić, że określone podmio­
ty mają płacić czynsz dawny do czasu wprowadzenia nowej normy, a w wysokości określonej
nową ustawą - po wejściu jej w życie.
Analiza przepisów przechodnich do KC wskazuje, że wspomnianym założe­
niem generalnym kierował się także ustawodawca polski (por. art. XXVII § 1,
art. XXVIII, XLI § 1, art. XLVIII, L). Pogląd ten poparł Trybunał Konstytucyjny
w pełnym składzie (orz. z 5.11.1986 r., U 5/86, OTK 1986, Nr 1, poz. 1).
Z kolei co do pozostałych stosunków prawnych, w których czynnik czasu nie 112
stanowi istotnego elementu w tym sensie, że nie determinuje rozmiaru obowiąz­
ków, i które zwykle realizują się przez jedno jakieś działanie, zasadąjest, że treść
ich nadal jest określana dawną normą prawną (zasada dalszego działania ustawy
dawnej). Zasada ta dotyczy w szczególności przeważającej liczby stosunków
zobowiązaniowych (np. por. a contrario art. L w zw. z art. XXVI PWKC).
c) Jeżeli chodzi o kwalifikację skutków prawnych zdarzeń, które miały 113
miejsce pod rządem nowej normy, to mimo iż wywierają one wpływ na ist­
nienie i treść stosunku prawnego powstałego pod rządem dawnej normy praw­
nej, reguła ogólna każę stosować do nich normę nową. Zasada ta zgodna jest
z ogólnym postulatem, by nowa norma znajdowała zastosowanie do zdarzeń,
jakie powstały pod jej rządem.
Przykład: Norma ustalająca inną wysokość należnego czynszu najmu znajdzie zastoso­
wanie także do stosunków najmu zawiązanych jeszcze pod rządem dawnej normy.
Jednakże zasada ta ulega pewnym modyfikacjom, gdy chodzi o ocenę zda­
rzeń, które związane są z istotą dawnego stosunku prawnego, a miały miejsce
pod rządem nowego prawa. W przypadku takim, do zdarzenia takiego stosować
należy normę dawną (art. XLIX § 1 PWKC, np. odwołanie darowizny). Mody­
fikacja ta uzasadniona jest tym, że stosowanie zasady ogólnej mogłoby naruszyć
spójność regulacji określonego stosunku prawnego.
d) Jeżeli wspomniane wyżej dyrektywy intertemporalne nie doprowadziły- 114
by do jednoznacznych wyników, należy posłużyć się dyrektywą interpretacyjną
drugiego stopnia, która w razie wątpliwości przyznaje preferencje normom usta­
nowionym w ustawie nowej (por. art. LXIV PWKC).
Nb. 112-114
54
Rozdział II. Źródła prawa cywilnego
III. Obowiązywanie norm prawa cywilnego w zasięgu
przestrzennym
115
Zgodnie z ogólnymi zasadami, normy prawa cywilnego obowiązują na całym
terytorium RP, jeżeli co innego nie wynika z treści odpowiednich przepisów
prawnych lub kompetencji organu stanowiącego (por. prawo miejscowe).
Adresatami norm prawnych są wszystkie podmioty stosunków cywilnopraw­
nych, chyba że obowiązujące przepisy prawne stanowią inaczej (np. adresatami
niektórych norm mogą być tylko cudzoziemcy lub osoby prawne).
IV. Prawo prywatne międzynarodowe
116
Natomiast kwestie, jakie prawo należy stosować do stosunków prawnych,
zawierających jakiś element obcy, a więc powiązany z obywatelstwem lub
terytorium innego państwa (np. miejsce zamieszkania lub siedziba podmiotów,
miejsce spełnienia świadczenia lub zajścia zdarzenia prawnego itp.), rozstrzy­
gają reguły kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego ujęte w ustawie
z 4.2.2011 r. (Dz.U. Nr 80, poz. 432 ze zm.). Nie wskazują one bezpośrednio, kto
i w jakich okolicznościach jak ma się zachować, a jedynie określają właściwe dla
rozstrzygnięcia tych spraw systemy prawne - w tym także sytuacje, w których
stosuje się prawo polskie. Problematyka ta stanowi przedmiot innego wykładu
uniwersyteckiego i dlatego nie ma potrzeby szerzej jej tutaj rozwijać.
117
Jeżeli do stosunku prawnego stosuje się system prawny określonego państwa,
wówczas wyłącznie merytoryczne normy tego systemu są miarodajne dla ustale­
nia konsekwencji prawnych rozpatrywanego zdarzenia. Niekoniecznie muszą to
być te same normy, które regulują wewnętrzne stosunki prawne; system prawny
danego państwa może bowiem zawierać normy ustanowione jedynie dla regulacji
stosunków prawnych obejmujących jakiś element powiązany z obywatelstwem
lub z terytorium obcego państwa.
Należy wszakże mieć na względzie, że wskutek przystąpienia Polski do UE
w dniu 1.5.2004 r. normy unijne stały się od tego momentu składnikiem polskiego
systemu prawnego.
Nb. 115 117
Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego
§ 6. Model stosowania prawa
Literatura: Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 19; Z. Radwański, Uwagi o wy­
kładni prawa cywilnego, RPEiS 2009, z. 1; Z. Radwański, M. Zieliński, [w:] System Pr. Pr.,
t. 1, rozdz. VIII; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. IV; J. Wróblewski, Sądowe sto­
sowanie prawa, Warszawa 1988; .$’. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Warszawa
2001; Z. Ziembiński, Tworzenie a stanowienie i stosowanie prawa, RPEiS 1993, z. 4; tenże,
O pojmowaniu pozytywizmu oraz prawa natury, Poznań 1993.
I. Model normatywny
W teorii prawa wyróżnia się opisowy, teoretyczny i normatywny model sto- 118
sowania prawa. Biorąc pod uwagę cel niniejszego podręcznika, rozważymy je­
dynie model normatywny, który wskazuje, jak sąd powinien stosować prawo
- w szczególności prawo cywilne.
Model taki może opierać się na różnych koncepcjach. Nie jest on jedno­
znacznie wyrażony w przepisach prawnych. Biorąc wszakże pod uwagę zasady
ustroju RP, a także doktrynę prawniczą, można wskazać na pewne jego cechy
charakterystyczne.
Z zasady państwa prawnego wynika więc, że model ten powinien zawierać
nakaz przestrzegania obowiązującego prawa, respektując rozdział funkcji są­
downiczej od prawodawczej. Wprawdzie sądy mogą krytycznie oceniać obo­
wiązujące prawo, ale na tej podstawie nie wolno im odmówić jego stosowania.
Zarazem model ten nie przejmuje wskazań czystej doktryny pozytywistycz­
nej, która wyznacza sędziemu rolę jedynie „ust ustawy”. Sędzia także powinien
kierować się wartościami leżącymi u podstaw systemu prawnego, zmierzając do
ich realizacji w sposób racjonalny, to znaczy na podstawie dobrej znajomości
rzeczywistości i dróg prowadzących do osiągnięcia pożądanych celów.
Przy stosowaniu prawa cywilnego w szczególności należy mieć na względzie, 119
że służy ono realizacji indywidualnych interesów obywateli lub ich organizacji.
Interes publiczny oraz zasady etyki stanowią tu tylko ramy, w których ludzie
sami zabiegają o swoje sprawy.
Nb. 118-119
56
Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego
II. Trójczłonowy model stosowania prawa
120
W nauce prawa cywilnego zwykle przyjmuje się trójczłonowy model stoso­
wania prawa, obejmujący następujące elementy:
1) ustalenie stanu faktycznego sprawy;
2) ustalenie, jaka norma lub jakie normy są właściwe dla rozważanego stanu
faktycznego;
3) określenie w końcowej decyzji sędziego konsekwencji prawnych stanu
faktycznego na podstawie zastosowanej normy lub norm prawnych.
Wyróżnienie tych elementów ułatwia analizę całego procesu stosowania pra­
wa. Natomiast nie chodzi tu o rozdzielenie czasowe wspomnianych przebiegów
myślowych.
Rozważmy je kolejno w poniższych paragrafach tego rozdziału.
§ 7. Ustalenie stanu faktycznego sprawy
Literatura: /. Adrych-Brzezińska, Ciężar dowodu w prawie i procesie cywilnym. Warsza­
wa 2015; T. Gizbert-Studnicki, Spór o domniemanie prawne, PiP 1977, z. 11; J. Ignatowicz,
[w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 75; J. Nowacki, O pojmowaniu domniemań prawnych. Prace
prawnicze wydane dla uczczenia pracy naukowej Karola Gandora, Katowice 1992; K. Przybyłowski, Dobra wiara w polskim prawie cywilnym (ogólne uwagi o pojęciu), SC 1970, t. XV;
Z. Radwański, M. Zieliński, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. VIII; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk,
Prawo, rozdz. XII; S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Warszawa 1997, rozdz.
13; J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988, rozdz. VIII; tenże, Domnie­
mania w prawie - problematyka teoretyczna, SPE 1973, t. X; M. Zieliński, Poznanie sądowe
a poznanie naukowe, Poznań 1979.
I. Reguły dowodowe
1. Dowody
Już przy podejmowaniu czynności zmierzających do ustalenia faktów sprawy
przejawia się ich związek z drugim, wskazanym w modelu stosowania prawa,
elementem. Sąd (określenie to odnosi się zawsze i do innych organów stosują­
cych prawo cywilne) musi bowiem prowadzić postępowanie w celu ustalenia
faktów doniosłych z punktu widzenia obowiązującego systemu prawnego
(por. art. 227 KPC). Inaczej działanie jego byłoby nieoperatywne.
122
Ustalić jakiś fakt, to znaczy uznać za prawdziwe zdanie, które głosi, że tak
a tak było lub jest obecnie. Dla ustalenia faktów sprawy sąd zbiera o nich infor­
macje. Przepisy KPC określająbliżej źródła tych informacji, jak również sposób
i dopuszczalny zakres ich uzyskiwania (art. 227 i n. KPC). Z różnych bowiem
121
Nb. 120-122
J> 7. Ustalenie stanu faktycznego sprawy
57
powodów sąd w pewnych przypadkach nie może korzystać z wszystkich źródeł
informacji. Ograniczenia w tym względzie przewiduje m.in. KPC, regulując for­
mę pisemną czynności prawnej (art. 246 KPC w zw. z art. 73 i n. KC).
Zdania orzekające o faktach można uznać za prawdziwe tylko wtedy, gdy
są dostatecznie uzasadnione. W tej mierze przede wszystkim miarodajne są
ogólne metodologiczne reguły przyjmowane we współczesnej nauce. Są one
jednak w pewien sposób modyfikowane w prawnych regułach dowodowych,
a to ze względu na funkcję, jaką spełnia system prawny, a w szczególności or­
gan orzekający. Ze względu na funkcje systemu prawnego, przykładowo nie­
dopuszczalne byłoby wykorzystywanie dowodów uzyskanych na skutek tortur
czy zmuszania osób najbliższych do składania zeznań. Natomiast gdy chodzi
o szczególne funkcje organu stosującego prawo, w przeciwieństwie do pracy
uczonego, np. historyka, sąd nie może poprzestać na stwierdzeniu, że brakuje
podstaw do stanowczego ustalenia stanu faktycznego, i dokonać ustaleń hipote­
tycznych lub alternatywnych. Jest on obowiązany rozstrzygnąć każdą sprawę
w sposób definitywny na podstawie stanowczego ustalenia stanu faktycznego.
Działalność jego musi być przy tym dostatecznie sprawna. Dlatego prawne re­
guły dowodowe przewidują pewne ułatwienia w ustalaniu faktów sprawy przez
sądy. Postanowienia tego typu zawierają, np. przepisy wskazujące, że „nie wy­
magają dowodu” fakty powszechnie znane oraz znane sądowi urzędowo (art. 228
KPC), jak również fakty przyznane w toku postępowania przez stronę przeciwną,
jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości (art. 229 KPC).
2. Rozkład ciężaru dowodu
Z kolei przy postępowaniu zmierzającym do ustalenia faktów sprawy 123
uwzględnić należy rozkład ciężaru dowodu. Zwrot ten używany jest w dwóch
podstawowych znaczeniach: formalnym (procesowym) i materialnoprawnym.
1) W znaczeniu formalnym (procesowym) wskazuje on podmioty, które po- 124
winny przejawiać inicjatywę w zbieraniu dowodów i wykazywaniu twier­
dzeń. W zasadzie inicjatywę taką powinny przejawiać strony, jednakże rów­
nież sąd może dopuścić dowód niewskazany przez strony (art. 232 KPC).
2) Natomiast w znaczeniu materialnoprawnym określa on, kto ponosi ujemne 125
konsekwencje tego, że istnienie doniosłego dla rozstrzygnięcia sprawy fak­
tu nie zostało w toku postępowania sądowego udowodnione - bez względu
na to, z czyjej inicjatywy dowód mógł być lub był przeprowadzony.
Kwestię tę rozstrzyga art. 6 KC, stanowiąc, że ciężar udowodnienia faktu
spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne. Jeżeli więc
ktoś powołuje się przed sądem na pewien fakt, z którym prawo wiąże jakieś
Nb. 123-125
58
Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego
korzystne dla niego konsekwencje prawne, a fakt ten nie zostanie udowodniony,
wówczas przegra sprawę, czyli jego roszczenie nie zostanie przez sąd uwzględ­
nione.
Przykład: A żąda wydania rzeczy, powołując się na to, że jest jej właścicielem (art. 222
§ 1 KC), co nie zostało udowodnione, albo żąda odszkodowania za wyrządzoną mu zawinio­
nym działaniem innej osoby szkodę (art. 415 KC), ale nie zostało udowodnione, że poniósł
szkodę, albo że wynikła ona z zawinionego działania pozwanej osoby.
II. Domniemania
126
Ułatwieniu prowadzenia dowodów służą domniemania przez to, że - naj­
ogólniej rzecz ujmując - pozwalają na pośrednie ich ustalanie (tzw. dowody
pośrednie). Funkcję tę pełniąjednak niejednorodne instytucje prawne.
1. Domniemania faktyczne
127
Podstawądla wyróżnienia domniemania faktycznego (praesumptiofacti)]esi
art. 231 KPC.
Przepis ten stanowi, że sędzia może uznać za ustalony istotny dla sprawy
fakt na podstawie wniosku wyprowadzonego z innych faktów, ustalonych we­
dług zwykłych reguł dowodowych. Wnioskowanie to opiera sąd na swej wiedzy,
a w szczególności na doświadczeniu życiowym pozwalającym dostrzec pewne
typowe związki między określonymi rodzajami zdarzeń. Natomiast nie chodzi
tu o wnioskowanie w ścisłym tego słowa znaczeniu.
Przykład: Jeżeli dla rozpatrywanej sprawy rozwodowej lub o ustalenie pochodzenia
dziecka doniosła będzie okoliczność, czy A utrzymywał z B stosunki cielesne, to w typowych
sytuacjach sąd będzie mógł zasadnie przyjąć na podstawie domniemania faktycznego, że sto­
sunki te miały miejsce, gdy A i B mieszkali ze sobą lub spotykali się w pokoju hotelowym.
2. Domniemania prawne
128
a) Natomiast domniemanie prawne (praesumptio iuris) wyznaczone jest
normą prawną, która każę w swoisty sposób wiązać ze sobą dwie klasy faktów:
podstawę domniemania z wnioskiem domniemania (faktem domniemywanym).
Powiązanie to polega na tym, że jeżeli sąd ustali zgodnie z ogólnymi regułami
dowodowymi (a więc również i na zasadzie domniemania faktycznego) fakt
stanowiący podstawę domniemania, to obowiązany jest przyjąć bez dowodu
istnienie faktu wskazanego we wniosku domniemania (por. art. 234 KPC).
Przykład: Według art. 85 § 1 KRO, „Domniemywa się, że ojcem dziecka jest ten, kto
obcował z matką dziecka nie dawniej niż w trzechsetnym, a nie później niż w sto osiemdzie-
Nb. 126-128
J 7. Ustalenie stanu faktycznego sprawy
59
siątym pierwszym dniu przed urodzeniem się dziecka”. Jeżeli sąd ustali w toku postępowa­
nia dowodowego, opierając się także na domniemaniu faktycznym, że mężczyzna utrzymy­
wał z kobietą stosunki cielesne we wspomnianym okresie poprzedzającym urodzenie dziecka
(przesłanka domniemania), to obowiązany jest na zasadzie art. 85 § 1 KRO ustalić, że jest oj­
cem dziecka (wniosek domniemania).
Norma prawna może wskazać jako przesłankę lub wniosek domniemania
nie tylko jakieś zjawiska przebiegające w przyrodzie (por. np. art. 9 KC), ale
także prawa lub stosunki prawne (por. art. 197, 341 KC). Można więc wyróżnić
domniemania co do faktu i domniemania co do prawa, jednakże nie ma to
istotnego znaczenia, albowiem struktura normy konstruującej domniemanie oraz
jej funkcja w obu przypadkach jest taka sama.
Niekiedy kwestionuje się konstrukcję domniemań co do prawa, wskazując m.in., że
art. 341 KC nie wyznacza takiego domniemania, ponieważ stanowi jedynie o tym, że „po­
siadanie jest zgodne ze stanem prawnym”. Nie jest to jednak argument przekonujący. O ja­
kichkolwiek relacjach, a więc i o „zgodności”, można bowiem sensownie mówić tylko wtedy,
gdy założy się, że istnieją zjawiska, między którymi one zachodzą. W treści art. 341 KC nie­
wątpliwie zatem wypowiedziany został nakaz przyjęcia, że posiadaczowi przysługuje prawo
(wniosek domniemania), jeżeli sąd ustali, że dana osoba zachowuje się w sposób skrótowo
określony mianem „posiadanie” (przesłanka domniemania).
Swoistą cechą domniemań jest dopuszczalność przeciwdowodu, tzn. wyka­
zania faktów przeciwnych do faktów domniemywanych. W myśl art. 234 KPC,
domniemania ustanowione przez prawo mogą być obalone, „ilekroć ustawa tego
nie wyłącza”. Z braku więc zastrzeżenia ustawowego wniosek domniemania
może być obalony przez ustalenie - w sposób określony ogólnymi regułami do­
wodowymi - że rzeczywistość jest inna, niż orzeka o niej wniosek domniemania.
Kto jednak kwestionuje nie wniosek, lecz przesłankę domniemania, nie obala
domniemania. Przesłankę domniemania można więc zawsze kwestionować, po­
nieważ ewentualny zakaz prowadzenia przeciwdowodu jej nie dotyczy.
Przykład: Artykuł 9 KC stanowi, że w razie urodzenia się dziecka (przesłanka domnie­
mania) domniemywa się, iż przyszło ono na świat żywe (wniosek domniemania). Kto dowo­
dzi, że dziecko w ogóle się nie urodziło, kwestionuje przesłankę domniemania, i jeżeli wykaże tę okoliczność, wtedy norma domniemania nie znajduje zastosowania. Natomiast obala
domniemanie dopiero ten, kto dowodzi, że dziecko urodziło się nieżywe.
129
b) W obrębie domniemań prawnych należy wyróżnić:
1) domniemania prawne zwykłe (wzruszalne, praesumptio iuris tantum), któ­
re charakteryzują się tym, że dopuszczalne jest bez ograniczeń prowadzenie
przeciwdowodu;
2) domniemania prawne kwalifikowane, dla których szczególne normy praw­
ne w sposób bliżej w nich samych wskazany przewidują różnego rodzaju
Nb. 129
60
Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego
ograniczenia dopuszczalności dowodu przeciwnego (por. np. art. 62 § 3,
art. 63-70 KRO).
130
Przepisy prawne mogą także zakazywać w określonych sytuacjach pro­
wadzenia jakiegokolwiek dowodu przeciwnego (por. np. art. 3 i 5 KWU).
Tradycyjnie wypowiedzi tego typu również ujmuje się jako domniema­
nie prawne i określa się je nazwą domniemań niewzruszalnych (niezbi­
tych, praesumptio iuris ac de iure, praesumptio irrefregabilis). Jednakże,
w świetle nowszych poglądów w tym względzie, traktuje się je jako zwykłe
normy prawne, wykazując, że dla wyjaśnienia ich struktury prawnej zbęd­
ne jest posługiwanie się konstrukcją domniemania prawnego1. Wydaje się,
że rozważany tu przypadek należałoby zakwalifikować do szczególnego ro­
dzaju domniemań określających wiążącą moc orzeczeń.
131 c) W teorii prawa cywilnego i w judykaturze dominuje pogląd, że domniema­
nia prawne wprowadzają wyjątki od określonej w art. 6 KC reguły rozkładu
ciężaru dowodu2. Jednakże rozpatrując tę kwestię z punktu widzenia materialnoprawnego, należałoby raczej dojść do wniosku, że domniemania nie
zmieniają wspomnianej reguły, a jedynie ułatwiają ustalenie doniosłego dla
sprawy faktu. Jeżeli więc fakt ten za pomocą domniemania prawnego lub
w jakikolwiek inny sposób uznany ogólnymi regułami dowodowymi nie zo­
stanie ustalony - nadal negatywne tego konsekwencje ponosi ten, kto wy­
wodzi z niego skutki prawne.
Przykład: W myśl art. 927 § 2 KC, skutek prawny wyrażający się w dziedziczeniu uza­
leżniony jest m.in. od tego, by dziecko przyszło na świat żywe. Jeżeli fakt ten nie zostanie
ustalony, to zgodnie z ogólną regułą art. 6 KC dziecko nie będzie mogło być uznane za spad­
kobiercę. Niczego nie zmienia tu art. 9 KC, który ustanawia domniemanie, że dziecko przy­
chodzi na świat żywe. Domniemanie to ułatwia jedynie ustalenie nadal wyłącznie doniosłego
dla sprawy faktu, jakim jest przyjście na świat dziecka żywego (a nie martwego).
132
d) Podobną funkcję, ułatwiającą dowód istotnego dla rozstrzygnięcia sprawy
faktu, pełnią zwroty ustawowe zawierające zastrzeżenie „chyba że”.
Przykład: Artykuł 431 § 1 KC: „Kto zwierzę chowa albo się nim posługuje, obowiązany
jest do naprawienia wyrządzonej przez nie szkody (...), chyba że ani on, ani osoba, za którą
ponosi odpowiedzialność, nie ponoszą winy”.
Zwroty te zwykło się interpretować jako przerzucenie ciężaru dowodu na inną
stronę, niż to wynikało z art. 6 KC. Wydaje się wszakże, że sens tego rodzaju
wyrażeń można ściślej i prościej zwykle wyjaśnić przez przyjęcie konstrukcji
1 Por. J. Wróblewski, Domniemania w prawie, s. 10 i n.
2 S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 879, 885; por. też np. wyr. SN z 20.4.1994 r.
(I CRN 125/93, OSN 1994, Nr 12, poz. 245).
Nb. 130-132
7. Ustalenie stanu faktycznego sprawy
61
domniemania prawnego, wyrażonego inną formułąjęzykową- bez użycia słowa
„domniemanie”.
Przykład: Znaczenie zacytowanego wyżej przepisu art. 431 § 1 KC nie ulegnie zmianie,
jeżeli sformułuje się go przy użyciu terminu „domniemanie”, np. w ten sposób: „Jeżeli zwie­
rzę wyrządziło szkodę, domniemywa się, że winę w nadzorze ponosi ten, kto je chowa lub się
nim posługuje”.
e) Domniemania prawne niewątpliwie nieraz prowadzą do ustaleń niezgod- 133
nych z rzeczywistością, mimo że ten negatywny skutek jest minimalizowany
ogólną regułą dopuszczającą przeciwdowody. Jednakże służą one realizacji nie
mniej cennych wartości (np. ochronie dziecka, spójności rodziny, bezpieczeń­
stwu obrotu) i dlatego nie można oceniać ich negatywnie w polskim systemie
prawnym.
3. Domniemanie dobrej wiary
Wśród licznych domniemań prawnych występujących w różnych działach 134
prawa cywilnego domniemanie dobrej wiary ustanowione w art. 7 KC zasługuje
na uwagę w ramach wykładu części ogólnej prawa cywilnego, ponieważ odnosi
się do całego systemu prawa cywilnego, a ściślej rzecz ujmując - do wszystkich
przypadków, w których przepisy prawne wiążą jakieś skutki prawne z dobrą
albo ze złą wiarą osoby. W przypadkach takich art. 7 KC każę domniemywać
istnienie dobrej wiary.
Przykład: Artykuł 174 KC uzależnia skutki prawne od złej albo dobrej wiary, ponieważ
w myśl tego przepisu tylko posiadacz będący w dobrej wierze może nabyć własność rzeczy
ruchomej przez zasiedzenie; z kolei art. 169 § 1 KC wyłącza nabycie rzeczy ruchomej od nie­
uprawnionego, jeżeli nabywca był w złej wierze; również rękojmia wiary publicznej ksiąg
wieczystych nie chroni nabywcy nieruchomości działającego w złej wierze (art. 6 KWU).
Podział na dobrą i złą wiarę ma charakter wyczerpujący, a zarazem rozłączny - jest 135
więc w ścisłym tego słowa znaczeniu podziałem logicznym.
W konsekwencji osoba może być tylko albo w złej, albo w dobrej wierze;
system prawny nie zna jakichś stanów pośrednich, z którymi związane byłyby
skutki prawne.
Chodzi tu o stany psychiczne osoby odnoszące się do jej wiedzy o istnieniu
jakiegoś stosunku prawnego lub wynikającego z niego prawa podmiotowego.
Dobra wiara polega zatem na błędnym, ale usprawiedliwionym przekonaniu
kogoś o tym, że przysługuje mu jakieś prawo podmiotowe (np. własność).
Z kolei w złej wierze jest ten, kto albo wie, że określone prawo mu nie
przysługuje, albo nie wie, lecz wiedzieć o tym powinien. Natomiast kwestia,
jakiej miary staranność należy mieć na względzie przy ocenie, czy osoba zainNb. 133-135
62
Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego
teresowana spełniła powinność ustalenia rzeczywistego stanu prawnego, nie da
się jednolicie określić dla wszystkich przewidzianych przez prawo przypadków,
w których z dobrą albo złą wiarą związane są konsekwencje prawne.
W szczególności zwrócił na to uwagę SN (7) w uchw. z 30.3.1992 r. (III CZP 18/92,
OSN 1992, Nr 9, poz. 144), analizując przesłanki nabycia własności używanego samochodu
na podstawie art. 169 KC - z aprobującą glosą A. Szpunara, PiP 1993, z. 2, s. 108 i n.; por.
tegoż Autora glosę ogłoszoną w OSP 1995, Nr 12, s. 575. W odniesieniu do rękojmi wiary
publicznej ksiąg wieczystych art. 6 § 2 KWU wskazuje bliżej, że w złej wierze jest ten, kto
wie, że treść księgi wieczystej jest niezgodna z rzeczywistym stanem prawnym, albo ten, kto
z łatwością mógł się o tym dowiedzieć; por. też uchw. SN (7) z 6.12.1991 r. (III CZP 108/91,
OSN 1992, Nr 4, poz. 48).
136
Domniemanie dobrej wiary - jako domniemanie prawne - jest wiążące dla
orzekającego sądu (art. 234 KPC), aż do czasu, gdy nie zostanie obalone dowo­
dem złej wiary (por. wyr. SN z 20.4.1994 r., I CRN 44/94, OSN 1994, Nr 12,
poz. 245).
Jednakże wyrażony został także pogląd, że art. 7 KC nie ustanawia domniemania praw­
nego w przyjętym tu znaczeniu, ponieważ nie formułuje przesłanki domniemania w posta­
ci faktu wymagającego ustalenia według ogólnych reguł dowodowych. Za taki trudno bo­
wiem uznać fakt samego istnienia określonego podmiotu (por. szerzej S. Grzybowski, [w:]
System Pr. Cyw., t. 1, s. 882, 886). Podkreślić wszakże należy, że art. 7 KC jest przepisem
niejako wyjętym przed nawias, który zawiera tylko jeden z elementów norm ustanawiających
domniemania prawne. Pełna rekonstrukcja normy domniemania możliwa jest dopiero przy
uwzględnieniu szczególnych przepisów określających pozostałe jej elementy.
4. Moc wiążąca orzeczeń
137
Ponadto termin „domniemanie” pojawia się w przepisach prawnych dla wy­
rażenia mocy wiążącej ustaleń dokonanych w orzeczeniach sądowych.
Przykład: Artykuł 31 § 1 KC: „Domniemywa się, że zaginiony zmarł w chwili oznaczo­
nej w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego”, z tym że dowód przeciwny może być prowadzo­
ny tylko w odrębnym postępowaniu, a jeżeli się powiedzie, postanowienie pierwotne zostaje
uchylone i zastąpione nowym (art. 539, 542 KPC); por. także art. 1025 § 2 KC: „Domniemy­
wa się, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku albo poświadczenie dziedzi­
czenia jest spadkobiercą”, z zastrzeżeniem art. 679 KPC, że dowód przeciwny rozpatrywany
jest w odrębnym postępowaniu, a jeżeli się powiedzie, sąd zmienia pierwsze postanowienie.
Panujący pogląd naukowy rozumie wspomniane wyrażenia ustawowe do­
słownie, uznając je za normy domniemania prawnego1.
' Por. Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 385.
Nb. 136-137
63
£ 8. Ustalenie właściwej normy dla rozstrzygnięcia sprawy
Natomiast przeciwny pogląd wskazuje na odmienną strukturę tych norm1.
W szczególności nie da się w nich wyróżnić istotnych dla domniemań prawnych
dwóch elementów, a mianowicie przesłanki i wniosku domniemania. Ustalenia
zawarte we wspomnianych orzeczeniach są bowiem tożsame z „wnioskami”
domniemania, a w konsekwencji w ogóle nie można skonstruować obalenia
tych „domniemań”, albowiem dowód przeciwny w istocie zmierza do zniesienia
przesłanki domniemania, jaką jest pierwotne orzeczenie.
Właściwsze wydaje się zakwalifikowanie wspomnianych reguł do odrębnego
typu norm domniemania określających moc wiążącą orzeczeń sądowych także karnych w postępowaniu cywilnym (art. 11 KPC). Funkcja ich polega na
umacnianiu spójności porządku prawnego przez ochronę autorytetu orzeczeń
sądowych i oczywiście dokonanych w nich ustaleń. Prawomocne orzeczenia mo­
gą być w związku z tym uchylane lub zmieniane tylko w wyjątkowych okolicz­
nościach (por. art. 398' i n. oraz 399 i n. KPC). W rozpatrywanych przypadkach
droga ta jest szerzej otwarta, co wyraża ustawodawca, posługując się terminem
„domniemanie”.
§ 8. Ustalenie właściwej normy dla rozstrzygnięcia
sprawy
Literatura: S. Biernat, Wykładnia prawa krajowego w zgodzie z prawem Wspólnoty
Europejskiej, [w:] Implementacja prawa integracji europejskiej w krajowych porządkach praw­
nych, pod red. C. Mika, Toruń 1998; Z. Brodecki, Prawo integracji z europejskiej perspektywy,
Warszawa 2004; IV. Czachórski, Zbieg odpowiedzialności cywilnej według kodeksu zobowią­
zań, Warszawa 1960; T. Gizbert-Studnicki, Język prawny z perspektywy socjolingwistycznej,
Warszawa-Kraków 1986; tenże. Konflikt dóbr i kolizja norm, RPEiS 1989, z. 1; 5. Grzybowski,
[w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 19-22; J. Helios, Pojmowanie wykładni prawa europejskiego
w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości, Wrocław 2002; R. Jastrzębski, Wykładnia histo­
ryczna we współczesnej judykaturze, PS 2010, Nr 1; J. C. Kamiński, Wymiar sprawiedliwości
we Wspólnocie Europejskiej. Praktyczny komentarz i przepisy, Warszawa 2004; L. Leszczyński,
Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy orzecznictwa, Kraków 2001; tenże, Za­
sady prawa i generalne klauzule odsyłające w operatywnej wykładni prawa. Annales UMCS,
łus 2013, Nr 60, z. 2; A. Łazowski, Proeuropejska wykładnia prawa przez sądy i organy admini­
stracji jako mechanizm dostosowania systemu prawnego do acąuis communautaire, [w:] Prawo
polskie a prawo europejskie, pod red. E. Piontka, Warszawa 2003; E. Łętowska, Kilka uwag
o praktyce wykładni, KPP 2002, z. 1; taż, Zbieg norm w prawie cywilnym, Warszawa 2002;
E. Łętowska, K. Osajda, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. IX; L. Morawski, Wykładnia w orzecz­
nictwie sądów. Komentarz, Toruń 2002; tenże, Zasady wykładni prawa, Toruń 2010; J. Nowa­
cki, Analogia legis, Warszawa 1966; A. Ohanowicz, Zbieg norm w polskim prawie cywilnym,
Warszawa 1963; R. Ostrihansky, Sąd polski a kompetencje Trybunału Sprawiedliwości do
1 J. Gwiazdomorski, Dwa „domniemania”, [w:j Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy
naukowej K. Przybyłowskiego, Kraków-Warszawa 1964, s. 97 i n.
Nb. 137
64
Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego
wydawania orzeczeń wstępnych, [w:] Prawo polskie a prawo Unii Europejskiej, Konferencja
Wydziałowa Wydziału Prawa i Administracji UW, 23 luty 2003, Warszawa 2003; E. Piontek,
Doktryna i praktyka acte clair a wspólnotowy porządek prawny w kontekście funkcji artykułu
234 TWE, [w:] Prawo polskie a prawo Unii Europejskiej, pod red. E. Piontka, Warszawa 2003;
K. Płeszka, Uzasadnianie decyzji interpretacyjnych przez ich konsekwencje, Kraków 1996;
Z. Radwański, Uwagi o wykładni prawa cywilnego, RPEiS 2009, z. 1; łK Sadowski, Odpo­
wiedzialność odszkodowawcza państw członkowskich UE za orzeczenia sądów krajowych
naruszających prawo wspólnotowe, PiP 2004, z. 12; R. Sarkowicz, Poziomowa interpretacja
tekstu prawnego, Uniwersytet Jagielloński, Rozprawy habilitacyjne 1995, Nr 290; M. Smolak,
Wykładnia celowościowa z perspektywy pragmatycznej, Warszawa 2012; T. Spyra, Granice
wykładni prawa. Znaczenie języka tekstu prawnego jako granice wykładni, Warszawa 2006;
J. Stelmach, Współczesna filozofia interpretacji prawniczej, Kraków 1999; A. Szpunar, O ko­
lizji praw podmiotowych, KPP 1996, z. 4; M. Szpunar, Prawo wspólnotowe przed organami
krajowymi, Rej. 2004, z. 3-4; Z. Radwański, M. Zieliński, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. VIII;
M. Walasik, Analogia w prawie procesowym cywilnym, Warszawa 2013; Wolter, Ignatowicz,
Stefaniuk, Prawo, rozdz. II, IV; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części ogólnej prawa cy­
wilnego, Warszawa 2014; J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988; tenże,
Rozumienie prawa i jego wykładnia, Ossolineum 1990; M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady.
Reguły. Wskazówki, Warszawa 2010; Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa,
Warszawa 1980; C. Żuławska, Parę uwag o wykładni sędziowskiej po akcesji, [w:] Księga
pamiątkowa ku czci Sędziego Stanisława Rudnickiego, Warszawa 2005; taż, Zasady prawa
gospodarczego prywatnego, Warszawa 2007; A. Żurawik, „Wykładnia prawa” czy „wykładnia
tekstu prawnego”. Refleksja nad poprawnością językową określenia, Rej. 2003, z. 7.
I. Wykładnia prawa
1. Uwagi wstępne
138
Dla ustalenia, jaka norma, a więc jakiej treści, jest właściwa do rozstrzyg­
nięcia sprawy, sąd dokonuje wykładni prawa, a ściślej rzecz ujmując — wykładni
przepisów prawnych. Wstępnie więc musi ustalić, jakie przepisy należy mieć
na względzie jako obowiązujące, co nie zawsze jest zadaniem łatwym.
W szczególności podkreślić należy, że sąd rozpoznający sprawę nie może
odmówić zastosowania przepisu ustawy lub równorzędnego aktu normatywnego
z powodu jego niezgodności z Konstytucją RP. Jeśli jednak poweźmie poważne
wątpliwości w tym względzie, powinien zwrócić się z odpowiednim pytaniem
do Trybunału Konstytucyjnego (orz. SN z 16.4.2004 r., 1 CK 291/03, OSN 2005,
Nr 4, poz. 71).
Wykładnię tę można określić jako swoisty proces myślowy polegający na
ustalaniu właściwego znaczenia tekstów prawnych, stanowiących podstawę do
zrekonstruowania poszukiwanej normy prawnej.
Ustaleń tych dokonuje sąd jedynie w zakresie koniecznym do rozstrzyg­
nięcia konkretnej sprawy. Wykładnia sądowa należy bowiem do tzw. wykładni
operacyjnej (praktycznej) podporządkowanej bezpośrednio funkcji stosowania
prawa.
Nb. 138
J 8. Ustalenie właściwej normy dla rozstrzygnięcia sprawy
65
W doktrynie prawniczej bywa nadal głoszony pogląd, że jasne przepisy 139
prawne nie podlegają interpretacji (darci non sunt interpretanda). Według tej
koncepcji, wykładnia rozpoczyna się dopiero wtedy, gdy przepis budzi wątpli­
wości. Natomiast przepisy jasne rozumie się „bezpośrednio” (intuicyjnie) - na
podstawie samej kompetencji językowej użytkownika języka1.
Otóż założenie takie jest nie do utrzymania w świetle współczesnej semiotyki,
w myśl której w każdym przypadku wykładnia jest konieczna, aby można było
w ogóle przypisać jakikolwiek sens zespołowi jakichś kresek na papierze. Jeżeli
więc powstają wątpliwości co do tego, jakie znaczenie ma jakiś napis (materialny
substrat znaku), to już jest to wynikiem uprzednio dokonanej wykładni.
Ponadto koncepcja ta jest niedopuszczalna ze względu na subiektywizację
procesu wykładni - z gruntu niezgodną z podstawową zasadą praworządności,
według której prawo ma mieć to samo znaczenie dla każdego. Od indywidualnej
percepcji decydenta (sędziego) miałoby bowiem zależeć, czy treść przepisu ma
w ogóle podlegać wykładni - bez przeprowadzenia jakiejkolwiek kontroli owego
„bezpośredniego rozumienia” przepisu na podstawie kryteriów obiektywnych.
Wreszcie założenie to bezzasadnie w sposób absolutny monopolizuje wer­
balną (językową) dyrektywę wykładni, co w świetle nowoczesnych koncepcji
semantycznych jest zabiegiem niedopuszczalnym, cofającym metodologiczny
poziom wykładni do czasów pierwotnych.
Co jest ,jasne”, okazuje się dopiero w wyniku przeprowadzonej wykładni, 140
która powinna być dokonana z zastosowaniem wszystkich dyrektyw wykładni,
które sterują tym procesem.
Dyrektywy wykładni powinny być jednolite i przestrzegane przez wszystkie 141
organy powołane do interpretacji prawa.
Treść ich nie jest normatywnie ustalona. Kształtuje je doktryna prawnicza —
niekiedy chwiejna i nie zawsze dostatecznie precyzyjna.
Akceptowany przez dominujący pogląd naukowy oraz judykaturę model
wykładni każę mieć na względzie następujące dyrektywy wykładni: językowe,
systemowe i funkcjonalne. Rozważmy je pokrótce.
2. Dyrektywy językowe
Dyrektywy językowe - zwane także wykładniąjęzykową- każą odwoływać 142
się do reguł znaczeniowych i składniowych powszechnego języka etnicznego
(polskiego), jednakże przede wszystkim należy uwzględniać swoiste reguły ję­
zyka, jakie wytworzyły się w środowisku prawniczym, a głównie ustanowione
zostały przepisami prawnymi.
1 Por. zwłaszcza J. Wróblewski, Rozumienie prawa, s. 58 i n.; por. ostatnio także L. Mo­
rawski, Zasady, s. 51 i n.
Nb. 139-142
Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego
66
Wiążą one z niektórymi wyrażeniami szczególne znaczenie (np. „powód”, „pozwany”)
lub precyzują ich sens (np. „posiadanie”, art. 336 KC; „najemca”, art. 659 KC; „dzierżawca”,
art. 693 KC; „powinowactwo”, art. 618 KRO). Wskazują ponadto, że mimo opisowej formy
przepisów zawartych w akcie prawnym, należy je rozumieć w sensie normatywnym.
Poszanowanie dla dyrektyw językowych opiera się na założeniu, że prawo­
dawca właściwie posługuje się językiem, w którym wysławia normy prawne.
Z tej racjonalnej czynności językowej wyprowadza się ponadto dyrektywę, że
każde słowo użyte w tekście jest potrzebne i nie może być pominięte w toku
wykładni, jak również że w razie braku szczególnych wskazań należy tym samym
słowom przypisywać to samo znaczenie, a różnym określeniom odmienny sens.
Postulat uwzględniania nie tylko tzw. przepisu bazowego (zrębowego), ale i in­
nych postanowień aktu prawnego przy rekonstruowaniu normy prawnej, znajduje
także uzasadnienie w ogólnych wskazaniach semiotyki, która każę rozpatrywać
sens określonego fragmentu tekstu w związku z całym tekstem.
Przykład: W uchw. SN (7) z 18.6.1991 r. (III CZP 40/91, OSP 1992, Nr 3, poz. 65), Sąd,
wyjaśniając sens zwrotu „działalność gospodarcza”, wskazał, że „trzeba mieć na uwadze ca­
łokształt materiału normatywnego, nie stroniąc przy tym od dyrektyw płynących z języka
(...)”.
Ustalając znaczenie normy na podstawie reguł językowych, sędzia może,
a nawet powinien, opierać się nie tylko na własnej ich znajomości, ale korzystać
także z pomocy słowników lub biegłych1.
143
Wykładnię językową wspierają paralingwistyczne środki wyrazu związane
z pisemną postacią aktów normatywnych. Należą do nich w szczególności: orga­
nizacja przestrzenna tekstu, a więc wyodrębnienie tytułów, nagłówków, podział
na artykuły, paragrafy, punkty itd. Ułatwia ona zrozumienie związków między
poszczególnymi fragmentami tekstu prawnego.
Natomiast same napisy umieszczone jako tytuły pewnych części tekstu praw­
nego - podobnie jak i wstępy (preambuły, arengl) - nie stanowią dostatecznej
podstawy do konstruowania norm prawnych, chociaż mogą być uwzględnione
w procesie wykładni funkcjonalnej.
3. Dyrektywy systemowe
Dyrektywy systemowe opierają się na założeniu, że poszczególne normy
prawne stanowią składnik spójnego systemu prawnego; mają więc nie dopuścić
do uznania norm wzajemnie niezgodnych.
145
W szczególności celowi temu służy dyrektywa, że norma niższego rzędu
(np. zawarta w rozporządzeniu) nie może obowiązywać o treści niezgodnej
144
Por. wyr. SN z 8.5.1998 r. (I CKN 664/97, OSN 1999, Nr 1, poz. 7).
Nb. 143-145
£ 8. Ustalenie właściwej normy dla rozstrzygnięcia sprawy
67
z normą wyższego rzędu (ustawą, konstytucją). Wyraża ją paremia łacińska: lex
superior derogat legi inferiori.
Powszechnym uznaniem cieszy się również dyrektywa głosząca, że należy 146
dać pierwszeństwo normom szczególnym przed ogólnymi (lex specialis derogat
legi generali). Jeżeli jednak w przepisie sformułowany jest jakiś wyjątek, to nie
powinno się go interpretować rozszerzające (exceptiones non sunt extendendae).
Poprzednio wspomniano już o dyrektywie uchylającej kolizję norm w cza- 147
sie, i to na rzecz normy późniejszej (lex posterior derogat legi anteriori). Teraz
należy dodać, że nie odnosi się ona do sytuacji, gdy owa norma wcześniejsza
ma charakter szczególny w stosunku do późniejszej (lexposterior generalis non
derogat legi priori speciali).
Według tradycyjnego poglądu, w przypadku gdy na podstawie językowych 148
reguł wykładni sens przepisu zostaje jednoznacznie ustalony, kończy się proces
wykładni, ponieważ sens normy jest już jasny (interpretatio cessat in Claris).
W konsekwencji więc wyłączone jest wówczas stosowanie systemowych dy­
rektyw wykładni.
Przykład: Pogląd ten znalazł wyraz w wyr. SN z 20.6.1995 r. (MoP 1995, Nr 12, s. 366),
w myśl którego: „Wykładnia gramatyczna (językowa) jest możliwa tylko przy założeniu, że
ustawodawca jest racjonalny, że zna język prawniczy i w nienaganny sposób posługuje się
technikami legislacyjnymi. Gdy warunki te spełnione nie są, wykładnia językowa daje wyni­
ki niepewne i musi być wspierana przez wykładnię systemową i funkcjonalną”.
Otóż wbrew pozorom pogląd ten nie służy umocnieniu praworządności,
albowiem większą wagę przywiązuje do werbalnej interpretacji tekstu niż do
spójności systemu prawnego, co ma zapewnić wykładnia systemowa. Dlatego
przyjąć należy, że w każdym przypadku przepis prawny powinien być poddany
nie tylko wykładni językowej, ale również systemowej. Odpowiada to zresztą
wskazaniu TK, że rozumienie przepisu prawnego jest wyznaczone nie tylko przez
jego brzmienie, lecz także przez treść innych przepisów prawnych mających
wpływ na rozumienie interpretowanego przepisu w ramach wykładni systemo­
wej. Podziela ten pogląd Z. Ziembiński, trafnie zauważając, że „po to, aby mieć
możność stwierdzenia niezgodności norm, należy uprzednio poddać przepisy
interpretacji - i tu w toku wykładni odrzuca się takie rozwiązania problemu inter­
pretacyjnego, które mogłyby prowadzić do wystąpienia niezgodności w systemie
(tzw. reguły systemowe wykładni)”.
W wyr. z 8.5.1998 r. (I CKN 664/97, OSN 1999, Nr 1, poz. 7) SN wyraźnie stwierdził,
że „wolno odstąpić od znaczenia literalnego (potocznego) danego przepisu, gdy znaczenie to
pozostaje w oczywistym konflikcie lub sprzeczności ze znaczeniem innych norm systemu”.
Nb. 146-148
68
Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego
4. Dyrektywy funkcjonalne
149
Dyrektywy funkcjonalne odwołują się do założenia, że racjonalny ustawo­
dawca stanowi normy, aby w sposób maksymalnie sprawny realizować uznawa­
ne, a zwłaszcza preferowane przez siebie cele i wartości.
Chodzi przy tym o ocenę i wiedzę aktualnego prawodawcy, przypisywanych
mu w chwili dokonywania wykładni. Ta koncepcja tzw. dynamicznej wykładni
dominuje w doktrynie polskiej.
W przeciwieństwie do niej tzw. teoria statyczna za cel normy uznaje cele
rzeczywistego prawodawcy, odtwarzane na podstawie wstępów do ustaw, na
podstawie uzasadnień projektów ustawodawczych, protokołów komisji kodyfi­
kacyjnych, sprawozdań z obrad parlamentarnych, publikacji autorów projektów
ustawowych i innych dokumentów relacjonujących tok prac legislacyjnych (tzw.
wykładnia historyczna). Wykorzystanie tych materiałów w procesie wykładni
funkcjonalnej może się okazać pożyteczne jednak tylko w takim zakresie, w ja­
kim odpowiada to wartościom i wiedzy aktualnego prawodawcy. Dynamiczna
teoria wykładni uwzględnia więc możliwość zmiany sensu normy bez zmiany
treści przepisów prawnych, na podstawie których jest ona rekonstruowana. Ma
to szczególną doniosłość w czasach transformacji systemu wartości, który leży
u podstaw formowania się ustroju Rzeczypospolitej Polskiej.
Por. uchw. SN (7) z 6.12.1991 r. (III CZP 108/91, OSP 1992, Nr 7, poz. 162), w któ­
rej Sąd z powołaniem się na uznanie pełnej ochrony własności w Konstytucji RP i w in­
nych ustawach, przyjął odmienną od dotychczasowej interpretację zwrotu „posiadacz w do­
brej wierze”.
Przypisanie aktualnemu prawodawcy określonych celów lub wartości nie
może być domeną dowolnej decyzji interpretatora, lecz powinno opierać się na
obiektywnych podstawach. Ogólne wskazania w tym względzie określają:
1) wartości konstytucyjne',
2) wartości lub cele wskazane w ratyfikowanych przez RP umowach między­
narodowych.
151
Zgodnie przyjmuje się dopuszczalność zastosowania dyrektyw funkcjo­
nalnych w razie, gdy na podstawie językowych reguł nie można jednoznacz­
nie ustalić treści lub mocy (jus cogens czy ius dispositivum) normy prawnej.
W szczególności chodzi tu o przypadki wieloznaczności lub nieostrości znaczeń
przepisów prawnych.
150
1 Por. bliżej Z. Ziembiński, Wartości konstytucyjne. Zarys problematyki, Warszawa 1993;
por. też uchw. TK z 2.3.1994 r. (W 3/93, OTK 1994, poz. 17), która przyznała pierwszeństwo
rozumienia przepisu ustawy najlepiej korespondującą z określoną zasadą konstytucyjną. Tak
też wyr. TK z 4.12.2001 r. (SK 18/00, OTK 2001, Nr 8, poz. 256).
Nb. 149-151
8. Ustalenie właściwej normy dla rozstrzygnięcia sprawy
69
Por. uchw. SN z 21.4.1989 r. (III CZP 24/89, OSN 1990, Nr 3, poz. 45), w której pojawia
się kwestia, jak należy rozumieć zwrot „przedmiot przedsiębiorstwa” na tle art. 162 § 2 pkt 2
i art. 166 pkt 1 KH. Stwierdzając najpierw, że wspomniane przepisy nie rozstrzygają tej kwe­
stii, SN wyjaśnił, że „należałoby w pierwszym rzędzie zastosować wykładnię funkcjonalną”.
Na tej podstawie wyjaśnia, „że przedmiot przedsiębiorstwa powinien być na tyle skonkrety­
zowany, by było możliwe wykonanie przez sąd obowiązku (...) badania, czy zgłoszenie spół­
ki z o.o. (...) jest zgodne z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa (...). Przedmiot
przedsiębiorstwa winien być również na tyle skonkretyzowany, by zapewnić bezpieczeństwo
obrotu (...). Nie można jednak wymagać, aby przedmiot przedsiębiorstwa był określony bar­
dzo szczegółowo, gdyż wtedy jakakolwiek nawet drobna zmiana profilu działalności gospo­
darczej wymagałaby zmiany umowy spółki z o.o. i wpisu tej zmiany do rejestru, co utrudni­
łoby szybkie dostosowanie się spółki z o.o. do zmieniających się potrzeb rynku. Powyższym
wymogom odpowiada (...) wskazanie w umowie spółki z o.o. rodzaju prowadzonej działal­
ności gospodarczej”. Innym przykładem zastosowania dyrektyw funkcjonalnych do określa­
nia nieostrego terminu może być orz. SN z 5.12.1991 r. (III CZP 128/91, OSN 1992, Nr 6,
poz. 106), w którym Sąd wypowiedział się co do znaczenia wyrazu „aport”.
Należy także dopuścić zastosowanie wykładni funkcjonalnej dla wyjaśnienia 152
niepewnych (niejednoznacznych) wyników wykładni systemowej. Judykatura
uznaje przy tym dopuszczalność odrzucenia wykładni językowej, gdy przema­
wiają za tym dyrektywy wykładni systemowej i funkcjonalnej1.
Natomiast jeżeli na podstawie wykładni językowej i systemowej znaczenie
przepisów, a zatem i sens interpretowanej normy, jest jasny (nie budzi wątpli­
wości), reguły wykładni funkcjonalnej mogą być wykorzystywane już tylko dla
dodatkowego potwierdzenia takiego wyniku. Reguła ta zmierza do zagwaranto­
wania pewności prawa.
Jednakże w wyjątkowych, szczególnie uzasadnionych przypadkach, gdyby
wyniki tych wykładni miały doprowadzić do oczywiście niedorzecznych rezul­
tatów społecznych lub aksjologicznej niespójności systemu prawnego, burzą­
cych założenia o racjonalności prawodawcy, należałoby preferować wykładnię
funkcjonalną.
Tak Z. Ziembiński, Zarys teorii, s. 204 i n.; T. Gizbert-Studnicki, Wykładnia celowościowa, SP 1985, Nr 3—4, s. 51 i n.; M. Zieliński, Wyznaczniki, s. 17-18; tenże, Wykładnia, s. 288;
C. Żuławska, Zasady, s. 17; wyr. SN z 8.5.1998 r. (I CKN 664/97, OSN 1999, Nr 1, poz. 7),
w którym SN stwierdził, że „wolno odstąpić od znaczenia literalnego (potocznego) danego
przepisu, gdy (...) prowadzi do absurdalnych z punktu widzenia społecznego lub ekonomicz­
nego konsekwencji, gdy prowadzi do rażąco niesprawiedliwych rozstrzygnięć lub pozostaje w oczywistej sprzeczności z powszechnie akceptowanymi normami moralnymi”. Por. też
uchw. SN z 14.7.2006 r. (III CZP 53/06, OSN 2007, Nr 4, poz. 58) oraz szereg drobnych wy­
powiedzi SN analizowanych w pracy Z. Radwańskiego, Uwagi o wykładni prawa cywilnego,
RPEiS 2009, z. 1, s. 9 i n.
1 Por. uchw. TK z 23.1.1991 r. (W 4/90, OTK 1991, poz. 17); orz. SN z 6.9.1991 r. (OG
1992, poz. 6); por. też wyr. SN z 19.7.1996 r. (III CZP 79/96, OSN 1996, Nr 10, poz. 136).
Nb. 152
70
Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego
5. Wyniki wykładni
153
Analiza tekstu prawnego może doprowadzić sędziego do następujących wnio­
sków interpretacyjnych:
1) wykładni stwierdzającej, polegającej na ustaleniu, że wykładnia językowa
pozwala jednoznacznie określić treść lub moc normy i że nie ma podstaw
do zakwestionowania tak ustalonego jej sensu;
2) wykładni rozszerzającej, polegającej na ustaleniu, że ze względu na dyrek­
tywy wykładni systemowej lub funkcjonalnej należy przyjąć szerszy zakres
normowania lub zastosowania normy, niż wynikałoby to z rezultatów osiąg­
niętych na podstawie reguł wykładni językowej;
3) wykładni zwężającej, polegającej na ustaleniu, że ze względu na dyrekty­
wy wykładni systemowej lub funkcjonalnej należy przyjąć węższy zakres
normowania lub zastosowania normy, niż wynikałoby to z rezultatów osiąg­
niętych na podstawie reguł wykładni językowej;
4) wykładni derogującej, polegającej na ustaleniu, że ze względu na pozajęzykowe dyrektywy wykładni przepis nie ma doniosłości normatywnej, mi­
mo że w świetle wykładni językowej należałoby mu znaczenie takie przypi­
sać. W kwestii tej doktryna prawnicza nie zajmuje jednak jednoznacznego
stanowiska.
II. Wnioskowanie z norm o normach
1. Pojęcie
154
Za obowiązujące uważa się nie tylko te normy, które zostały zrekonstruowane
na podstawie dyrektyw interpretacyjnych, ale ponadto normy, które z pierwszych
zostały wywnioskowane. Przy ustalaniu normy właściwej do rozstrzygnięcia
konkretnej sprawy sąd musi więc uwzględnić również i te reguły.
Nie zostały one wyznaczone żadnymi przepisami prawnymi. Sformułowała je
doktryna prawnicza, wychodząc z idealizującego założenia „racjonalnego prawo­
dawcy”, któremu przypisuje się oddzielny system oceny i wiedzy, pozwalający
rozsądnie sterować postępowaniem ludzi.
W klasycznej doktrynie cywilistycznej zalicza się wspomniane reguły do
reguł wykładni. Jednakże za odróżnieniem ich od reguł wykładni przemawia
inny typ dokonywanych operacji myślowych, które polegają nie na wyjaśnianiu
znaczenia przepisu (interpretacji) i ustalaniu na tej podstawie obowiązującej nor­
my, lecz na wnioskowaniu (inferowaniu) z niej o obowiązywaniu innej normy.
W konsekwencji chodzi tu o swoiste prawotwórstwo, którego nie da się ukryć
przez zaliczenie procedur inferencyjnych do reguł wykładni.
Nb. 153-154
8. Ustalenie właściwej normy dla rozstrzygnięcia sprawy
1)
2)
3)
4)
71
Do reguł inferencyjnych należałoby zaliczyć:
reguły instrumentalnego nakazu i zakazu,
wnioskowanie a fortiori,
analogię z ustawy,
analogię z prawa.
2. Reguły instrumentalnego nakazu i zakazu
Stosunkowo najpewniejsze są reguły instrumentalnego nakazu i zakazu. Na 155
ich podstawie należy przyjąć, że jeżeli jakaś norma nakazuje adresatowi zreali­
zować określony stan rzeczy, to wynika z tej normy:
1) nakaz czynienia wszystkiego, co w świetle aktualnej wiedzy o związkach
przyczynowych jest warunkiem koniecznym zrealizowania tego stanu rze­
czy;
2) zakaz czynienia czegokolwiek, co w świetle wiedzy aktualnej jest warun­
kiem wystarczającym niezrealizowania tego stanu rzeczy.
Dyrektywa ta w tradycyjnej doktrynie prawa cywilnego najczęściej określana
jest mianem wnioskowań „z celu na środki”.
3. Reguły a fortiori
Do mniej już pewnych reguł inferencyjnych należą wnioskowania oparte na 156
konsekwencji ocen prawodawcy. Charakter ten mają wnioskowania a fortiori
(„tym bardziej”). Obejmują one wnioskowania według:
1) argumentum a maiori ad minus („z większego na mniejsze”) oraz
2) argumentum a minori ad maius („z mniejszego na większe”).
Pierwsze z tych wnioskowań wychodzi z założenia, że komu nakazane (do­
zwolone) jest czynić więcej, temu nakazane (dozwolone) jest także czynić mniej.
Natomiast drugi ze wspomnianych argumentów za punkt wyjścia przyjmuje
zawarty w normie prawnej zakaz określonego zachowania, na którym opiera się
wniosek, że tym bardziej zakazane jest czynić „coś więcej”.
Przykład: Wnioskowania a fortiori (arg. a minori ad maius) wzięty z uchw. SN
z 14.12.1995 r. (III CZP 176/95, OSN 1996, Nr 3, poz. 41): „Jeżeli (...) zezwolenie sędziegokomisarza (...) jest wymagane dla ważności czynności prawnych zmierzających do likwidacji
masy upadłości w zakresie wyznaczonym ich ograniczonym przedmiotem, to należy przy­
jąć, że tym bardziej jest ono niezbędne przy podejmowaniu sprzedaży skutkującej całkowitą
w zasadzie likwidację masy”.
4. Analogia z ustawy
Natomiast na obszarze prawa cywilnego - w przeciwieństwie do prawa karne- 157
go - dopuszcza się analogię z ustawy (analogia legis). Można jąstosować wtedy,
Nb. 155-157
72
Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego
gdy dyrektywy językowe i systemowe jednoznacznie nie wskazująna to, iż okre­
ślony przepis dotyczy wyłącznie stanu faktycznego w nim wyznaczonego larg,
a contrario), a równocześnie silna argumentacja funkcjonalna pozwala przyjąć,
że ustanowiona w przepisie prawnym regulacja odnosi się także do okoliczności
w istotny sposób podobnych do tej, jaka została w nim opisana.
Por. uchw. SN z 30.8.1991 r. (III CZP 73/91, OSP 1992, Nr 5, poz. 103), w którym Sąd,
powołując się na potrzeby społeczno-gospodarcze, dopuścił możliwość analogicznego stoso­
wania art. 145 K.C, dotyczącego ustanowienia drogi koniecznej do przypadku doprowadze­
nia linii elektrycznej. Z kolei w uchw. z 28.2.1994 r. (III CZP 9/94, OSP 1995, Nr 1, poz. 3,
z glosą J. Ignatowicza) SN, mając na względzie, „aby nie podważać w społeczeństwie za­
ufania do obowiązującego ustawodawstwa i aby każdy mógł ze spokojem według tego usta­
wodawstwa swe sprawy prowadzić”, przyjął analogiczne stosowanie art. XXXV PWK.C.
W uchw. z 12.6.1996 r. (III CZP 58/96, OSN 1996, Nr 10, poz. 131) SN zastosował analogię
z art. 513 § 1 KC „wobec braku odrębnych przepisów normujących ochronę dłużnika na wy­
padek wstąpienia osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela”.
Charakter prawny analogii z ustawy jest dyskusyjny. Według klasycznego
poglądu, który nie odróżnia inferencji od interpretacji, stanowi ona jeden z rodza­
jów wykładni logicznej1. Z kolei Z. Ziembiński, który wspomniane rozróżnienie
wprowadził do teorii prawa, zalicza analogię z ustawy do funkcjonalnych reguł
wykładni2. Wydaje się wszakże, że właściwsze byłoby uznanie jej za regułę inferencyjną, ponieważ analogiczne stosowanie ustawy niekoniecznie prowadzi do
zmienionego, lecz odpowiedniego stosowania dyspozycji normy podstawowej.
Lepiej zjawisko to wyjaśnia koncepcja wnioskowania z jednej normy o istnieniu
innej normy, właściwa regułom infrencyjnym.
W istocie analogia legis prowadzi do takich samych rezultatów, jakie następują na pod­
stawie przepisów odsyłających, nakazujących odpowiednie stosowanie wskazanych w nich
przepisów. Jednakże w tym ostatnim przypadku sama już ustawa rozstrzyga o podobieństwie
stanów faktycznych, do których każę stosować normy wyznaczone przepisami prawnymi.
5. Analogia z prawa
158
Bardziej jeszcze niepewnym i dlatego niekiedy kwestionowanym typem
wnioskowań prawniczych jest analogia z prawa (analogia iuris).
Wnioski o obowiązywaniu norm nieustanowionych w przepisach prawnych
wyprowadza się tu z wielu rozstrzygnięć dotyczących innych od rozważanej kwe­
stii stanów faktycznych, które jednak wskazująna określony system preferencji
wartości, jakimi kieruje się w swych ocenach prawodawca.
1 Por. Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 105-106.
2 Por. szerzej Z. Ziembiński, Problemy, s. 194—196, 299-304; tenże, O stanowieniu prawa,
s. 84; por. też M. Zieliński, Współczesne problemy, s. 6-9.
Nb. 158
8. Ustalenie właściwej normy dla rozstrzygnięcia sprawy
13
III. Związanie sądu w działaniach interpretacyjnych
i inferencyjnych
1. Uwagi wstępne
Z konstytucyjnej zasady niezawisłości sądów wynika, że nie są one instytu- 159
cjonalnie skrępowane w interpretacji przepisów prawnych1, co odnosi się także
do rozumowań inferencyjnych, niewyróżnianych w klasycznej doktrynie prawa
cywilnego.
W dalszym ciągu niniejszego ustępu (III) wyjaśnienia dotyczące „interpretacji” odnoszą
się także do „inferencji” - określanej niekiedy łączną nazwą wykładni sensu largo.
Jednakże na mocy szczególnej normy kompetencyjnej, sąd orzekający może
być prawnie obowiązany do stosowania normy prawnej w znaczeniu ustalonym
przez organ wskazany normą kompetencyjną, chociażby był przekonany, że wy­
nik wykładni powinien być inny.
W dalszym ciągu rozważymy trzy rodzaje wykładni prawnie wiążącej:
1) w toku nadzoru judykacyjnego,
2) przez zasady prawne,
3) na skutek uchwalenia powszechnie obowiązującej wykładni ustaw.
2. Nadzór judykacyjny
Wykładnia wiążąca może być zorientowana na rozstrzygnięcie konkretnej 160
sprawy.
Dokonują jej sądy wyższych instancji - z Sądem Najwyższym na czele w toku nadzoru judykacyjnego sprawowanego nad orzeczeniami niższych
instancji.
Nadrzędne kompetencje w tym względzie przysługują:
1) Trybunałowi Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz Sądowi Pierwszej In­
stancji w Luksemburgu - w zakresie stosowania prawa Wspólnoty Europej­
skiej;
2) Europejskiemu Trybunałowi Praw Człowieka w Strasburgu - w zakresie re­
spektowania postanowień Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
3. Zasady prawne
Zasady prawne uchwala SN w składach powiększonych, a mianowicie:
1) w pełnym składzie SN,
1 Uchw. Pełnego Składu Sędziów SN z 5.5.1992 r. (Kw. Pr. 5/92, OSN 1993, Nr 1-2,
poz. 1).
Nb. 159-161
161
74
Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego
2) w składzie połączonych izb,
3) w składzie całej izby,
4) w składzie 7 sędziów — z tym że w tym przypadku uchwała zyskuje moc
zasady prawnej tylko wtedy, gdy wyraźnie tak postanowi skład orzekający
(art. 61 § 6 SNU).
Stosuje się wówczas formułę: „podjął następującą uchwałę i postanowił nadać jej moc
zasady prawnej” (por. np. uchw. SN (7) z 16.4.1993 r., III CZP 16/93, OSN 1993, Nr 10,
poz. 166). Jeżeli uchwała składu 7 sędziów SN nie ma waloru zasady prawnej, stosuje się for­
mułę skrótową: „podjęła następującą uchwałę” (por. np. uchw. SN (7) z 26.5.1995 r., III CZP
178/94, OSN 1995, Nr 10, poz. 136).
Na czym polega „moc zasady prawnej”, tego ustawa o Sądzie Najwyższym
bezpośrednio nie wyjaśnia. Jednakże w myśl art. 62 SNU, jeżeli jakikolwiek
skład SN zamierza odstąpić od zasady prawnej, powinien wystąpić ojej zmianę
przez szerszy skład SN od tego, który zasadę prawną uchwalił. Na tej podstawie
należy przyjąć, że zasady prawne wiążą tylko składy orzekające SN, a więc
wywierająjedynie skutek prawny wewnątrz SN. Natomiast nie wiążą sądów po­
wszechnych, a w konsekwencji orzeczenie wydane niezgodnie z zasadą prawną
nie może być z tej tylko przyczyny traktowane jako naruszające prawo1.
Natomiast zasady prawne niewątpliwie oddziaływują w istotnej mierze fak­
tycznie na orzecznictwo sądów powszechnych, i to nie tylko ze względu na ich
zazwyczaj wysoki poziom merytoryczny, ale również dlatego że sądy niższych
instancji biorąpod uwagę, że SN, rozpatrując sprawę w toku kontroli judykacyjnej, nie odstąpi od zasady prawnej2.
163
Sąd Najwyższy uchwala zasady prawne w celu:
1) wyjaśnienia przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub
których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie (art. 61 SNU)
- na wniosek Pierwszego Prezesa SN, Prokuratora Generalnego, Rzecznika
Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka, Przewodniczącego Komisji
Nadzoru Finansowego oraz Rzecznika Ubezpieczonych (art. 60 SNU);
2) rozstrzygnięcia zagadnień prawnych budzących poważne wątpliwości
w konkretnej sprawie na wniosek orzekających składów SN (art. 59 SNU).
W pierwszym przypadku niewątpliwie wykładnia ma charakter abstrakcyj­
ny, zmierzając bezpośrednio do wyjaśnienia prawa. Natomiast w drugim przy162
1 Uchw. Pełnego Składu Sędziów SN z 5.5.1992 r. (Kw. Pr. 5/92, OSN 1993, Nr 1-2,
poz. 1).
2 IV. Sanetra, Wyjaśnianie przepisów prawnych przez Sąd Najwyższy a zagadnienie po­
wszechnej wykładni ustaw, PS 1992, Nr 4, s. 26, uważa nawet, że wyjaśnianie przepisów
prawnych przez SN funkcjonuje w ustawie na zasadach „powszechnie obowiązującej wykładni
ustaw”.
Nb. 162-163
£ 8. Ustalenie właściwej normy dla rozstrzygnięcia sprawy
75
padku inspiracją do zgłoszenia wniosku o uchwalenie zasady prawnej jest roz­
strzygnięcie konkretnej sprawy. Mimo to wykładnia zawarta w zasadzie prawnej
ma również charakter abstrakcyjny, wiążąc na przyszłość składy orzekające SN
we wszystkich sprawach określonego rodzaju.
W związku z tym zasada prawna powinna być sformułowana w sposób jak najbardziej
ogólny i na maksymalnie wysokim poziomie abstrakcji, gdyż tylko wtedy może stać się uni­
wersalną dyrektywą postępowania i spełniać funkcję „zasady”1.
4. Powszechnie obowiązująca wykładnia
Trybunał Konstytucyjny pierwotnie miał kompetencję do ustalania po- 164
wszechnic obowiązującej wykładni ustaw (art. 5 i 13 ustawy z 29.4.1985 r.
o Trybunale Konstytucyjnym, tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 109, poz. 470 ze
zm.). Jednakże wraz z wejściem w życie nowej Konstytucji utracił tę kompeten­
cję. Nie przewiduje jej już aktualnie obowiązująca ustawa z 1.8.1997 r. oTrybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643 ze zm.).
Jednakże Trybunał Konstytucyjny, orzekając o zgodności określonego prze­
pisu prawnego z Konstytucją, z konieczności logicznej musi wyjaśnić sens nie
tylko właściwego przepisu Konstytucji RP, ale także zaskarżonego przepisu aktu
normatywnego. Dokonuje tego poprzez ich interpretację, która może polegać
albo na zaakceptowaniu znaczenia już jakoś poprzednio wskazanego, albo na
ustaleniu znaczenia nowego.
Przykład: Trybunał Konstytucyjny w wyr. z 4.12.2001 r. (SK 18/00, OTK 2001, Nr 8,
poz. 256) uznał art. 417 KC za zgodny z Konstytucją, ale zarazem wyjaśnił treść tego prze­
pisu w sposób odbiegający od wykładni przyjętej przez judykaturę i panujący pogląd nauko­
wy. Judykatura SN raczej kwestionuje kompetencje Trybunału Konstytucyjnego do interpre­
towania ustaw z mocą powszechnie obowiązującą - por. orz. SN z 6.5.2003 r. (I CO 7/03,
PiP 2004, z. 2, s. 123, z krytyczną glosą!. Boska)', por. także, uchw. SN (7) z 17.12.2009 r.
(III PZP 2/09, OSP 2010, z. 10, poz. 103, z glosą A. Kustry oraz glosami M. Więcka, Prz.
Sejm. 2010, Nr 2 i G. J. Wąsiewskiego, PiP 2010, z. 10). Co do tego problemu, por. tak­
że W. Bialoglowski, A. Jaworski, „Orzeczenia interpretacyjne” Trybunału Konstytucyjnego
- uwagi na marginesie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 17.12.2009 r.
(III CZP 2/09, PS 2010, Nr 11-12).
Powszechnie obowiązującą moc prawną ma tzw. wykładnia autentyczna, 165
dokonywana przez podmiot, który wydał interpretowany przepis. W istocie jed­
nak jest to już stanowienie nowego prawa i dlatego wątpliwości wywołuje kon­
cepcja, że wykładnia taka ma moc wsteczną.
1 Uchw. Pełnego Składu Izby Cywilnej SN z 28.4.1995 r. (III CZP 166/94, OSN 1995,
Nr 10, poz. 135).
Nb. 164165
76
Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego
Tak Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 100; krytycznie P. Winczorek w glosie do
uchw. TK z 7.3.1995 r., W 9/95, PiP 1995, z. 9, s. 106 i n.; M. Zieliński, Współczesne proble­
my, s. 13-14.
5. Wskazania wspomagające
Poza przedstawionymi wyżej dyrektywami wiążącymi sąd na uwagę zasłu­
gują wskazania wspomagające tylko działalność interpretacyjną i inferencyjną
sądu - w sposób prawnie go niewiążący. Funkcję taką spełnia w szczególności
nauka i judykatura.
167
Rola nauki wyraża się w tzw. wykładni doktrynalnej. Nie jest ona zdeter­
minowana koniecznością rozstrzygnięcia jakiejś konkretnej sprawy. Dokonują
jej autorzy prac naukowych, wskazując na różne możliwe znaczenia przepisów
prawnych oraz rozważając argumenty przemawiające za właściwym ustaleniem
treści normy prawnej.
Rezultaty (wytwory) takiej wykładni nie wiążą sądów. Nie mają one nawet
obowiązku ustosunkowywać się do poglądów nauki. Często jednak tak czynią,
a stanowisko nauki — zwłaszcza zgodny pogląd wybitnych jej reprezentantów w rzeczywistości wywiera wpływ na kierunek wykładni sądowej.
Siła oddziaływania nauki zależy przede wszystkim od poziomu prac nauko­
wych. Nie można wszakże zapomnieć i o tym, że najlepsze nawet prace naukowe
okażą się bezużyteczne, jeśli sędziowie nie będą ich czytać, nie mając w szcze­
gólności odpowiednich po temu warunków faktycznych.
168
Podobną do wykładni doktrynalnej rolę inspiracji intelektualnej odgrywa
orzecznictwo sądowe (głównie wyższych instancji) - i to niezależnie od doko­
nywanej przez nie wykładni wiążącej.
166
Jasno wyraził to SN w uchw. Pełnego Składu Sędziów SN z 5.5.1992 r. (Kw. Pr. 5/92,
OSN 1993, Nr 1-2, poz. 1), stwierdzając, że wytyczne wymiaru sprawiedliwości utraciły
wprawdzie moc wiążącą, jednakże „mogą być wykorzystywane w praktyce sądowej, tak jak
wykorzystany może być każdy pogląd wyrażony na piśmie (...) i dlatego mogą nadal stano­
wić źródło inspiracji dla sądów powszechnych i Sądu Najwyższego”.
Orzecznictwo sądów wyższych instancji - zwłaszcza Sądu Najwyższego powszechnie jest powoływane w uzasadnieniach orzeczeń sądów powszechnych
i wywiera istotny wpływ faktyczny na stosowaną przez nie wykładnię (inferencję).
Sprzyja temu nie tylko siła intelektualnego oddziaływania, ale i prognozowanie
oparte na prawdopodobieństwie, że sąd wyższej instancji tak samo rozstrzyg­
nie w toku kontroli judykacyjnej sprawę rozpatrywaną przez sąd orzekający,
jak poprzednio rozstrzygnął już inną lecz w istotnej mierze podobną sprawę.
169
Wspomagające znaczenie ma także tzw. wykładnia historyczna, odwołująca
się do intencji ustawodawcy, którego trudno zresztą zidentyfikować. Raczej Nb. 166-169
j>' 8. Ustalenie właściwej normy dla rozstrzygnięcia sprawy
77
podobnie jak wykładnia doktrynalna - wskazuje ona tylko na różne rozważane
w toku prac legislacyjnych warianty możliwych rozstrzygnięć i argumenty prze­
mawiające za nimi.
Dominujący pogląd o dynamicznym, a nie statycznym charakterze wykładni
pozbawia wykładnię historyczną tradycyjnie przypisywanej jej doniosłości. Mo­
że być wszakże użyteczna w ramach wykładni celowościowej.
IV. Zbieg norm
W toku ustalania właściwej dla rozważanego stanu faktycznego normy, sąd 170
niejednokrotnie stwierdza, że może znaleźć dla niego zastosowanie kilka prze­
pisów wyznaczających niezgodne ze sobą konsekwencje prawne, których oczy­
wiście nie wolno mu łącznie uwzględniać.
Problemy wynikające na tym tle należą do kontrowersyjnych w teorii prawa 171
cywilnego. Przekonywający w tym względzie jest pogląd, że w istocie chodzi
tu o konkurencję kwalifikacji zdarzeń prawnych pod zrekonstruowane w drodze
wykładni normy prawne1.
Sposób rozstrzygania tak pojętego zbiegu norm nie został - w przeciwień- 172
stwie do prawa karnego - generalnie unormowany na obszarze prawa cywil­
nego. Należy w związku z tym kierować się ogólnymi regułami systemowymi
(np. regułą, że przepis szczególny wyłącza przepis ogólny) oraz zasadami prawa
cywilnego, które zwłaszcza każą uwzględniać interesy osoby domagającej się
ochrony prawnej, a w związku z tym i jej decyzje w tym względzie. Prowadzi
to do wniosku, że zainteresowany z reguły może wybrać dogodne dla niego
uprawnienie spośród uprawnień określonych różnymi zbiegającymi się normami
prawnymi (np. przepisami o odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych
a przepisami o odpowiedzialności z tytułu niewykonania umowy).
V. Wykładnia prawa wspólnotowego
1. Reguły wykładni
Dla zapewnienia „poszanowania” jednolitego stosowania prawa wspólnoto- 173
wego powołany został Trybunał Sprawiedliwości w Luksemburgu (ETS), któ­
ry od 1.12.2009 r. nosi nazwę Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej
(TSUE). Nie ukształtował on jakichś szczególnych reguł wykładni, podążając
1 E. Łętowska, Zbieg, s. XIII oraz 6 i n.; taż, [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 488 i n.
Nb. 170-173
78
Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego
w tym względzie za akceptowanym w kulturze europejskiej wzorcem. W tych
ramach pojawiają się wszakże pewne cechy szczególne prawa wspólnotowego.
Przede wszystkim więc jego przepisy formułowane są w wielu językach
o tym samym walorze prawnym. Powoduje to istotne trudności w ustalaniu
treści formułowanych tam norm prawnych, co zmniejsza doniosłość wykładni
językowej.
W związku z tym wzrasta znaczenie wykładni funkcjonalnej zorientowanej
na realizację celów i wartości Unii Europejskiej. Dużą pomocą w stosowaniu tej
reguły wykładni są natomiast obszerne preambuły zamieszczone przed aktami
prawnymi UE - w szczególności przed jej dyrektywami.
Z kolei wykładnia systemowa zmierza do zachowania spójności prawa wspól­
notowego w razie pojawienia się sprzeczności między jego normami. Sprzecz­
ność tę rozstrzyga się, dając pierwszeństwo normom wyżej usytuowanym.
W szczególności wskazuje ona na priorytetowe zastosowanie norm wyrażonych
w pierwotnym prawie wspólnotowym.
2. Zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego wobec prawa krajowego
174
W celu zachowania integralności prawa wspólnotowego i jego skuteczności
(efektywności) na obszarze państw członkowskich (a więc i Polski) przyjęto
w judykaturze TSUE dwie zasady.
W myśl pierwszej zasady prawo wspólnotowe ma pierwszeństwo zastoso­
wania względem niezgodnych z nim norm krajowych.
Z kolei druga zasada nakazuje sądom krajowym stosowanie interpretacji
przepisów prawa krajowego zgodnie z prawem wspólnotowym (tzw. interpreta­
cja prowspólnotowa).
3. Właściwość sądów
175
Należy wyjść z założenia, że TSUE powołany jest do wykładni prawa wspól­
notowego. Nie służą mu więc żadne kompetencje interpretacyjne w odniesieniu
do praw krajowych członków UE.
Natomiast przy stosowaniu prawa wspólnotowego na obszarze państw człon­
kowskich funkcję interpretacyjną prawa wspólnotowego wykonuje TSUE we
współdziałaniu z sądami krajowymi. Jeżeli sądy krajowe mają wątpliwości co
do znaczenia przepisów wspólnotowych, mogą zwrócić się do TSUE o ich wy­
kładnię, która jest wiążąca dla sądu krajowego.
Nb. 174-175
9. Wiążące ustalenie konsekwencji prawnych stanu faktycznego
79
§ 9. Wiążące ustalenie konsekwencji prawnych stanu
faktycznego
Literatura: J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988, rozdz. IX.
Działanie określone w tytule niniejszego paragrafu znajduje wyraz w końco- 176
wym orzeczeniu, w którym sąd ustala stosunek prawny lub nakazuje adresatowi
zachować się w określony sposób. Trafnie ujmuje się tę działalność jako usta­
nowienie normy indywidualnej.
Dla wydania tej końcowej decyzji sąd dokonuje subsumpcji ustalonego stanu
faktycznego pod właściwą normę prawną; stwierdza więc, że rozpatrywany stan
faktyczny stanowi szczególny przypadek należący do zakresu zastosowania tej
normy. Dyspozycja zastosowanej normy wskazuje natomiast jej prawne konse­
kwencje.
Odmienne stanowisko w tej kwestii zajmuje E. Łętowska, Zbieg norm w prawie cywil­
nym, Warszawa 2002, s. 49 i n., wyrażając pogląd, że: „Norma raz wyinterpretowana ma
trwanie ograniczone w czasie. Jej użycie wyczerpuje się w akcie stosowania”. Pogląd ten jest
trudny do pogodzenia z przyjętym w naszej kulturze prawnym pojęciem normy prawnej oraz
wyraźnym rozróżnieniem aktu stanowienia i stosowania norm prawnych.
Organ stosujący prawo jest związany dyspozycją normy prawnej. Jednak­
że obowiązujący system polskiego prawa cywilnego charakteryzuje się tym, że
w stosunkowo szerokiej mierze wyznacza luzy decyzyjne we wspomnianym
zakresie. Dzięki temu sąd w znacznym stopniu może przy ustalaniu konsekwencji
prawnych rozpatrywanych faktów brać pod uwagę względy efektywności spo­
łecznej oraz oceny moralne, realizując tym samym generalny postulat elastycz­
ności systemu prawnego.
Sposoby wyznaczania granic kompetencji, a w tym luzów decyzyjnych przy 177
ustalaniu konsekwencji prawnych faktów, są różne. Niekiedy ustawa poprzestaje
tylko na określeniu celu, pozostawiając sądowi wybór środków prowadzących
najefektywniej do realizacji tego celu (por. np. art. 24 § 1 i art. 364 § 2 KC),
niekiedy znowu sąd ma kompetencję do decydowania o tym, który z dwóch
alternatywnie wskazanych w ustawie sposobów zachowania się ma przez swe
orzeczenie nakazać (por. art. 408 § 3 KC). Czasem ustawa określa konsekwencje
prawne w sposób niewyczerpujący, upoważniając organ do nakazania w danej
sytuacji takich działań, które by odpowiadały regułom współżycia społecznego
(por. art. 56 KC). W wielu przypadkach rozmiar należnego świadczenia pienięż­
nego nie jest wyznaczony ścisłymi kryteriami lub sąd uzyskuje kompetencje do
odstępowania od takich kryteriów.
Nb. 176 177
80
Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego
Przykład: Ustawa posługuje się takimi zwrotami, jak: „odpowiednie wynagrodzenie”
(art. 189, 205, 231 §2, art. 628-632 KC), „odpowiednia suma” (art. 445 § 1, art. 446 § 4
i art. 448 KC), „stosowne odszkodowanie” (art. 446 § 3 KC) lub pozwala obniżyć wysokość
odszkodowania ustalonego według reguł ogólnych, m.in. z uwagi na okoliczności wskazane
w art. 440 i 484 § 2 KC.
178
Opisanie modelu stosowania prawa przez odwołanie się do pojęcia subsumpcji nie oznacza więc, jakoby sędzia lub inny organ dokonywał w tym procesie
wyłącznie operacji logicznych i niejako „mechanicznie” (tzn. algorytmicznie)
określał konsekwencje prawne stwierdzonego stanu faktycznego. Także i w tym
stadium stosowania prawa doniosłą rolę odgrywa znajomość stosunków społecz­
nych oraz założeń aksjologicznych systemu prawnego, którymi przede wszyst­
kim powinien kierować się sędzia, gdy norma prawna nie wyznacza konsekwen­
cji prawnych faktu w sposób jednoznaczny. Powinien on więc być otwarty nie
tylko na przemiany techniczne, ale i przekształcenia kulturowe dokonujące się
w społeczeństwie polskim1.
' Por. M. Smolak, Zmiana paradygmatu interpretacyjnego w okresie transformacji ustro­
jowej w Polsce, RPEiS 1998, z. 3^4, s. 21 i n.
Nb. 178
Rozdział IV. Prawo podmiotowe
§ 10. Pojęcie prawa podmiotowego
Literatura: S1. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., § 26; P. Machnikowski, Uprawnienia
kształtujące w zobowiązaniowych stosunkach prawnych, [w:] O źródłach i elementach sto­
sunków cywilnoprawnych. Księga pamiątkowa ku czci prof. Alfreda Kleina, Kraków 2000;
K. Opałek, Prawo podmiotowe, Warszawa 1957; M. Pyziak-Szafnicka, [w:] System Pr. Pr., t. 1,
rozdz. XI; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. VI; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne
części ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 2014, s. 394 i n.; S. Wronkowska, Analiza pojęcia
prawa podmiotowego, Poznań 1973; Z. Ziembiński, O pojmowaniu pozytywizmu i prawa na­
tury, Poznań 1993.
I. Koncepcja prawnonaturalna i system prawny
1. Prawo podmiotowe i system prawny
Najogólniej rzecz ujmując, gdy mówi się o „prawie podmiotowym”, ma się 179
na myśli jakąś pozytywnie ocenianą (korzystną) sytuację jednostki w społeczeń­
stwie. Natomiast relacje „prawa podmiotowego” do norm prawnych lub ich sy­
stemu (nazywanych dla odróżnienia prawem w znaczeniu obiektywnym) mogą
być różnie ujmowane.
Ideologie prawnonaturalne skłonne są uznawać priorytet praw podmioto­
wych. W tym świetle normy prawa stanowionego rozpatrywane są instrumen­
talnie -jako środek do zabezpieczenia pozytywnie ocenianej sytuacji jednostek
określanej mianem prawa podmiotowego. W skrajnych ujęciach ideologii prawnonaturalnej reguły postępowania nakazane przez organy państwowe w ogóle
nie mają przymiotu „prawa”, jeżeli nie realizują wartości wyrażonych w podsta­
wowych prawach podmiotowych.
Z kolei nurt pozytywistyczny uznaje „prawo podmiotowe” jako pochodne
systemu norm stanowionych przez kompetentne organy państwowe.
Nb. 179
82
Rozdział IV. Prawo podmiotowe
2. Koncepcja umiarkowanego pozytywizmu
180
Najbliższą zasadom państwa praworządnego wydaje się być koncepcja
umiarkowanego pozytywizmu.
Uznaje ona priorytet norm prawa stanowionego przez kompetentne i demo­
kratycznie powołane organy państwa względem praw podmiotowych. W kon­
sekwencji koncepcja ta przyjmuje, że prawa podmiotowe są wyznaczane przez
obowiązujący system prawny. Jednakże nie jest to system norm stanowionych
dowolnie. Respektuje on bowiem pewne powszechnie akceptowane wartości,
co w szczególności gwarantuje demokratyczny sposób powoływania organów
prawodawczych oraz kontrolę norm prawnych z punktu widzenia wartości kon­
stytucyjnych. Dalsze rozważania poświęcone prawom podmiotowym opierają się
na wspomnianym założeniu wyjściowym. Można sądzić, że dominuje ono nie
tylko w teorii, ale i w praktyce stosowania polskiego prawa cywilnego.
II. Określenie prawa podmiotowego
1. Stosunek cywilnoprawny
181
Jak już o tym wspomniano, prawo cywilne reguluje stosunki społeczne mię­
dzy ludźmi lub ich organizacjami. Bez norm prawnych stosunki społeczne nie
miałyby cechy stosunku prawnego i nie wywołałyby konsekwencji realizowa­
nych przy pomocy organów państwowych.
Przykład: Tylko konsekwencje obyczajowe wywołać może zerwanie zaręczyn, które
obecnie nie są prawnie regulowane.
Koniecznymi elementami każdego stosunku cywilnoprawnego są:
1) po jednej stronie prawo podmiotowe,
2) po drugiej stronie odpowiadający mu (tzn. korelatywnie z nim sprzężony)
obowiązek.
Przykład: Właściciel rzeczy - tzn. ten, komu przysługuje prawo podmiotowe własności
- może żądać, aby nikt nie przeszkadzał mu w korzystaniu z przedmiotu własności, a więc na
każdym ciąży taki obowiązek; wynajmujący ma prawo podmiotowe żądać od najemcy zapła­
ty czynszu, a korelatywnie sprzężony z tym prawem podmiotowym jest obowiązek najemcy
płacenia czynszu.
182
Można wyróżnić proste i złożone stosunki cywilnoprawne.
Proste stosunki cywilnoprawne charakteryzują się tym, że jednej tylko
stronie przysługuje prawo podmiotowe, z którym korelatywnie sprzężony jest
obowiązek lub obowiązki drugiej strony. Przez stronę należy rozumieć nieko­
niecznie jeden tylko podmiot, ale i więcej podmiotów związanych wspólnymi
Nb. 180-182
§10. Pojęcie prawa podmiotowego
83
interesami, a w szczególności ze względu na to, że są współuprawnionymi lub
współzobowiązanymi.
Przykład: Współwłaściciele rzeczy skradzionej żądają jej zwrotu od złodzieja lub zło­
dziei.
Natomiast w złożonych stosunkach cywilnoprawnych każdej stronie przy- 183
sługuje prawo podmiotowe skuteczne wobec drugiej strony. Podmioty tych sto­
sunków występują więc w podwójnej roli: osób uprawnionych i zarazem zo­
bowiązanych. Ich prawa i obowiązki są przy tym treściowo ze sobą sprzężone.
Złożony stosunek prawny nie jest więc zwykłą sumą praw i obowiązków, lecz
normatywnie i funkcjonalnie związaną całością.
Przykład: Stosunki prawne wynikające z umów wzajemnych (art. 487 § 2 KC), do których
m.in. należy umowa sprzedaży (art. 535 i n. KC). Jeżeli więc A sprzedał B określoną rzecz za
umówioną cenę, wtedy każdej z tych stron przysługują związane wzajemnie prawa i obowiąz­
ki: A ma roszczenie do B o zapłatę ceny, a B od A o wydanie rzeczy - z tym że wykonanie tych
roszczeń jest wzajemnie od siebie uzależnione (art. 487-497 KC).
2. Definicja prawa podmiotowego
Bliższe objaśnienie pojęcia prawa podmiotowego ciągle budzi kontrowersje, 184
a niekiedy nawet kwestionuje się jego użyteczność dla analizy stosunków cy­
wilnoprawnych. Z tego względu należy najpierw dokładnie ustalić, jakie cechy
składają się na treść tego pojęcia. W nawiązaniu do poprzednich uwag można je
ująć w następujący sposób.
I. Prawo podmiotowe służy w prawie cywilnym do opisania sytuacji prawnej 185
jednego podmiotu względem innego lub innych podmiotów prawa. Jest więc ono
zawsze elementem treści stosunku cywilnoprawnego. Jego korelatem są zatem
jakieś obowiązki innego lub innych podmiotów. Cecha ta wskazuje na społeczne
aspekty prawa podmiotowego, które nie są doceniane w tradycyjnej doktrynie
cywilistycznej.
Znajduje to m.in. wyraz w rozpowszechnionej tam koncepcji, która przyjmuje konstruk­
cję stosunku prawnego, a w jego ramach i prawa podmiotowego, dla określenia także stosun­
ku łączącego podmiot z rzeczą. Pomija się więc tu cechę korelatywnego sprzężenia prawa
podmiotowego z obowiązkami innych osób.
2. Prawo podmiotowe wyznaczone jest normami prawnymi w tym sensie, że 186
określająone zdarzenia prawne, które jeżeli się spełnią, wywołująkonsekwencje
prawne polegające na powstaniu praw podmiotowych. Normy prawa cywilnego
zwykle tylko w pewnym ogólnym zarysie określają treść prawa podmiotowego,
wskazując ponadto miarodajne podstawy do bliższego jego ustalenia (np. decyzje
samych stron, zwyczaje, zasady współżycia społecznego).
Nb. 183-186
84
Rozdział IV. Prawo podmiotowe
3. Sytuację prawną określaną mianem prawa podmiotowego zwykle charak­
teryzuje się, wskazując, że jest to pewna „sfera możności postępowania” lub
„moc prawna” przysługująca osobie uprawnionej. Są to jednak terminy niejas­
ne. Ich jednoznaczny sens może być ustalony dopiero przez odwołanie się do
bardziej elementarnych pojęć prawnych. Nie podejmując szerszych rozważań
na ten temat, albowiem należą one do teorii prawa, wystarczy poprzestać na
stwierdzeniu, że chodzi tu o pewne wyróżnione przez normy prawne zachowa­
nia lub kompetencje podmiotu uprawnionego, któremu podporządkowane są
określone obowiązki innego lub innych podmiotów prawa cywilnego. Obowiązki
te mogą polegać na powstrzymaniu się od działań ingerujących w określone
czynności osoby uprawnionej (np. nieprzeszkadzanie właścicielowi w używa­
niu rzeczy - art. 140 KC) lub właśnie na dokonywaniu pewnych czynności na
rzecz uprawnionego (np. zapłaty ceny przez kupującego - art. 535 § 1 KC).
Może tu chodzić zarówno o czynności psychofizyczne, jak i konwencjonalne
(np. wynikający z umowy przedwstępnej obowiązek zawarcia umowy, a więc
złożenia oświadczenia woli - art. 390 § 2 KC). Korelatywnie sprzężony z pra­
wem podmiotowym obowiązek może bezpośrednio obciążać inne podmioty
(np. wspomniany obowiązek w nieprzeszkadzaniu właścicielowi w używaniu
rzeczy) albo może mieć charakter tylko potencjalny, który wymaga dopiero ak­
tualizacji, a często także dokładnego ustalenia wskutek dokonania czynności
konwencjonalnej przez podmiot uprawniony (np. poszkodowany może uzyskać
odszkodowanie dopiero wtedy, gdy określi wysokość i sposób naprawienia po­
niesionej szkody - art. 363 KC).
188
4. Prawo podmiotowe służy ochronie interesów podmiotów prawa cywil­
nego uznanych przez prawo oraz określoną moralność. Zbyt jednostronne są
poglądy, które identyfikują prawo podmiotowe z chronionymi prawem intere­
sami. Korzystne dla kogoś stany rzeczy powstają bowiem nie tylko wtedy, gdy
normy prawne wyznaczają prawo podmiotowe w ramach stosunku prawnego, ale
i wówczas, gdy nakładają powszechne obowiązki na wszystkich (tzw. refleksy
prawne, np. wskutek nałożenia obowiązku powszechnych szczepień ochronnych
lub leczenia pewnych chorób zakaźnych). Z drugiej strony, nie można podzielić
zapatrywania, jakoby interes podmiotu nie stanowił jednej z cech konstytutyw­
nych prawa podmiotowego. W szczególności art. 5 KC wskazuje na to, że cel
prawa podmiotowego wpływa na określenie jego treści; nie jest to więc element
pozbawiony doniosłości prawnej, który można by pominąć przy definiowaniu
prawa podmiotowego. W konsekwencji należy przyjąć, że nie ma prawa podmio­
towego ten, komu przysługują kompetencje do działania wyłącznie w cudzym
interesie (np. pełnomocnik, opiekun, kurator, wykonawca testamentu).
187
Nb. 187-188
§10. Pojęcie prawa podmiotowego
85
Koncepcję, w myśl której interes stanowi istotną cechę prawa podmiotowego, po raz
pierwszy rozwinął Rudolf Ihering, działający w drugiej połowie XIX w.
5. Dawniejsza teoria prawa cywilnego upatrywała „istotę” prawa podmio- 189
towego w psychologicznie pojmowanej „woli” uprawnionego. Koncepcja taka
nie jest uzasadniona, albowiem prawo podmiotowe może przysługiwać osobom
niezdolnym do podejmowania jakichkolwiek świadomych decyzji (np. dzieciom,
osobom niedorozwiniętym lub chorym psychicznie). W ich imieniu wykonują
prawa podmiotowe przedstawiciele ustawowi (rodzice, opiekunowie).
Koncepcję, w myśl której istotną cechę prawa podmiotowego stanowi psychologicz­
nie pojmowana wola podmiotu uprawnionego, rozwinął w drugiej połowie XIX w. Bernard
Windscheid. Określa się ją mianem „teorii woli”.
Natomiast aktualny jest problem, jaką kwalifikację normatywną mają czyny
podmiotu uprawnionego:
a) czy są to czyny tylko dozwolone przez normę prawną, tzn. czy mogą być
jednocześnie przez tę normę nakazane, a więc objęte obowiązkiem podmio­
tu uprawnionego;
b) czy pojęcie prawa podmiotowego należy odnieść wyłącznie do takich sy­
tuacji, w których czyny podmiotu uprawnionego są indyferentne (wolne),
tzn. ani nie zakazane, ani nie nakazane przez normę prawną.
Dominujące poglądy trafnie z pojęciem prawa podmiotowego wiążą indyferencję (wolność) zachowań podmiotu uprawnionego. Należy jednak podkreślić,
że chodzi tu jedynie o wolność ze względu na tę normę prawną, która wyzna­
cza określony typ stosunku prawnego, obejmującego prawo podmiotowe. Może
więc być i tak, że z jakimś prawem podmiotowym, z mocy odrębnego stosunku
prawnego, lub jakichś powszechnie obowiązujących norm, sprzężony będzie
obowiązek uczynienia użytku z prawa podmiotowego. Obowiązek taki może
być zresztą określony także w sposób ogólny, pozostawiający znaczną swobodę
decyzji podmiotowi uprawnionemu. W sytuacji tego rodzaju znajdująsię np. ro­
dzice obowiązani do wykonywania władzy rodzicielskiej, tak jak tego wymaga
dobro dziecka i interes społeczny (art. 95 KRO).
6. Dyskusyjne jest także, czy do cech konstytutywnych prawa podmiotowego 190
należy kompetencja do żądania od właściwego organu państwowego - w szcze­
gólności sądu - aby w razie konieczności przymusił podmiot obowiązany do
realizacji powinnego zachowania. Niewątpliwie w świetle obowiązującego syste­
mu prawnego jest to cecha typowa, tzn., że w braku szczególnych i odmiennych
przepisów w tym względzie należy przyjąć, iż osobie uprawnionej przysługuje
kompetencja niesprzężona z obowiązkiem do „puszczenia w ruch” aparatu przy­
musu państwowego dla zrealizowania sprzężonych korelatywnie z prawem pod­
miotowym obowiązków innych osób. Sąjednak przypadki, gdy system prawny
Nb. 189-190
86
Rozdział IV. Prawo podmiotowe
odmawia podmiotowi uprawnionemu takiej kompetencji (tzw. uprawnienia nie­
zupełne), poprzestając na innych skutkach prawnych, które manifestują prawny
charakter danych stosunków społecznych. Z tego względu trudno przyjąć, by
wspomniana cecha stanowiła konieczny atrybut prawa podmiotowego.
191
7. Sumując powyższe rozważania, można zaproponować następującą definicję
prawa podmiotowego. Jest to pewna sytuacja prawna wyznaczona podmiotom
przez obowiązujące normy i chroniąca prawnie uznane interesy tych podmio­
tów. Na sytuację tę składają się wolne — w aspekcie normatywnym - zachowania
psychofizyczne lub konwencjonalne podmiotu uprawnionego, z którymi sprzę­
żone są zawsze obowiązki innego podmiotu lub innych podmiotów, przy czym
z reguły (tzn. gdy norma prawna tego nie wyłącza) uprawnionemu przysługuje
również kompetencja do żądania, by organ państwa dysponujący przymusem do­
prowadził do zrealizowania sprzężonych z prawem podmiotowym obowiązków.
3. Przydatność koncepcji prawa podmiotowego
Z kolei pojawia się pytanie, czy tak określone pojęcie prawa podmiotowego
jest przydatne przy stosowaniu polskiego prawa cywilnego, czy raczej należałoby
z niego zrezygnować na rzecz innych jakichś pojęć prawnych. Zagadnienie to
trzeba rozważyć z punktu widzenia ideologicznego oraz techniczno-prawnego.
193
Zwłaszcza z pozycji doktryn socjalistycznych kwestionuje się przydatność
koncepcji prawa podmiotowego. Krytyka ta wskazuje, że konstrukcja ta jest
wyrazem ideologii indywidualistyczno-liberalnej, która bezpodstawnie traktuje
człowieka jako wyizolowaną monadę motywowaną w swej działalności egoi­
stycznymi tylko interesami.
Na gruncie założeń ustrojowych Rzeczypospolitej Polskiej krytykę taką na­
leży uznać za nieuzasadnioną. Ustrój ten wspiera bowiem rozwój osobowości
człowieka, z czym wiąże się uznanie dla jego własnych interesów i swobody
podejmowania decyzji w kreowaniu stosunków cywilnoprawnych. Osobisty in­
teres - moderowany względem na pożytek ogólny i zasady moralne - jest uzna­
nym motywem aktywności gospodarczej prowadzącej nie tylko do pomyślności
indywidualnej, ale i powszechnej.
194
Mogą także pojawić się wątpliwości, czy konstrukcja prawa podmiotowego
jest dostatecznie sprawnym instrumentem analizy prawnej, jeżeli w celu jego
wyjaśnienia należy odwołać się do bardziej elementarnych i jednoznacznych pojęć
(takich jak kompetencja czy indyferencja lub wolność) i jeżeli dla jego określe­
nia podstawowe znaczenie mająkorelatywnie sprzężone obowiązki innych osób.
195
I takie zastrzeżenia nie byłyby uzasadnione. Prawo podmiotowe pozostąje
pojęciem przydatnym, służącym przede wszystkim do opisu sytuacji prawnych
wyznaczonych podmiotom prawa cywilnego przez normy prawne. Dokonanie
192
Nb. 191-195
§10. Pojęcie prawa podmiotowego
87
takiego opisu wyłącznie za pomocą pojęć podstawowych nie byłoby adekwatne
do wspomnianych sytuacji. Są to bowiem pojęcia wprawdzie precyzyjne, ale
i zbyt ubogie w treść i niekoniecznie wiążące się w funkcjonalną całość. Ponadto
opis taki byłby często bardzo złożony.
Pojęcie prawa podmiotowego pozostaje pojęciem efektywnym w procesie
interpretacji i stosowania prawa cywilnego. Jego efektywność wyraża się w tym,
że po ustaleniu, iż normy prawa cywilnego wyznaczają określonym podmiotom
kompetencje czy też wolności określonych zachowań, każę ono koncentrować
uwagę interpretatora lub organu stosującego prawo w szczególności na uzna­
nych społecznie interesach podmiotów prawa cywilnego. Stwierdzenie braku
takiego interesu po stronie podmiotu uprawnionego lub jego występowanie tylko
w ograniczonym zakresie powinno - w razie wątpliwości - doprowadzić do uz­
nania, że podmiotowi temu prawo podmiotowe nie przysługuje lub przysługuje
w odpowiednio zmodyfikowanej postaci.
III. Uprawnienia
1. Uwagi ogólne
Poza zwrotem „prawo podmiotowe” powszechnie używany jest także termin 196
„uprawnienie”. Na tle chwiejnych intuicji znaczeniowych i różnorodnych po­
stulatów zgłaszanych co do sposobu posługiwania się nim, wydaje się celowe
poprzestać tutaj jedynie na wskazaniu pewnych dominujących tendencji w ob­
szarze nauki i praktyki prawa cywilnego, a również i języka prawnego.
Zgodnie z najbardziej rozpowszechnioną koncepcją, termin „uprawnienie”
używany jest dla określenia , jakoś” wyróżnionego elementu prawa podmio­
towego (por. art. 57 § 1, art. 300 KC). Chodzi przy tym przeważnie o bliższe
wyznaczenie zachowania objętego prawem podmiotowym. Użyteczność tego po­
jęcia polega na tym, że przy rozstrzyganiu sporów cywilnoprawnych przeważnie
nie trzeba rozważać treści całej, nieraz bardzo złożonej i jeszcze niedokładnie
sprecyzowanej sytuacji prawnej określanej jako prawo podmiotowe. Wystarczy
ustalić tylko jeden jej wycinek, mając jednak na względzie, że stanowi on frak­
cję całości zdeterminowanej interesem podmiotu, któremu prawo podmiotowe
przysługuje. Nie można jednak wyłączyć i takiego przypadku, że z uwagi na
ubogą treść prawa podmiotowego i prostą jego strukturę, nie zajdzie potrzeba
wyróżnienia prawa podmiotowego od uprawnienia, a wówczas oba pojęcia będą
miały ten sam desygnat. Wśród uprawnień należy wyróżnić:
1) roszczenia,
2) uprawnienia kształtujące,
3) zarzuty.
Nb. 196
88
Rozdział IV Prawo podmiotowe
2. Roszczenia
197
Przez roszczenie rozumie się uprawnienie polegające na tym, że jakaś in­
dywidualnie oznaczona osoba ma obowiązek wykonać świadczenie na rzecz
uprawnionego, a więc że uprawniony może żądać, aby zachowała się ona w ściśle
określony sposób. Uprawnienie to jest zatem skonkretyzowane pod względem
treści i podmiotu, a bezpośrednio mu przyporządkowany pozostaje obowiązek
innego określonego podmiotu. Z tak pojętym roszczeniem w rozumieniu materialnoprawnym z reguły sprzężona jest kompetencja do zwrócenia się do organu
państwowego o zastosowanie przymusu, jeżeli podmiot zobowiązany nie spełni
świadczenia*1.
Kompetencja ta określana jest przez niektórych teoretyków prawa procesowego mianem
„roszczenia procesowego”. Użyteczność tego pojęcia na obszarze prawa procesowego jest
jednak kwestionowana.
198
Na tle art. 120 § 1 KC należy z kolei wyróżnić roszczenia wymagalne i niewymagalne, co do których nie zaszły jeszcze wszystkie okoliczności aktualizu­
jące obowiązek świadczenia.
Przykład: Jeżeli A sprzedał B określony przedmiot i zastrzegł, że dostarczy go w okresie
jednego miesiąca od zawarcia umowy, to B z chwilą zawarcia umowy ma już roszczenie do
A o wydanie mu tego przedmiotu, lecz roszczenie to stanie się dopiero wymagalne po upły­
wie jednego miesiąca.
199
Terminem „roszczenie” ustawa posługuje się również na oznaczenie sytuacji
prawnej, która nie jest emanacją prawa podmiotowego.
Przykład: Por. art. 344 KC dotyczący ochrony posiadania.
3. Uprawnienia kształtujące
200
Natomiast uprawnienia kształtujące znamionuje to, że podmiotowi uprawnio­
nemu przysługuje kompetencja do zmiany lub zakończenia istniejącego stosunku
prawnego przez jednostronną czynność prawną.
Przykład: Uprawnienie do wypowiedzenia: najmu, dzierżawy, kredytu; do odstąpienia
od umowy (art. 491 KC); do uchylenia się od skutków złożonego oświadczenia woli (art. 88
KC); do wyboru świadczenia przemiennego (art. 365 KC).
W odróżnieniu od roszczenia, realizacja prawa kształtującego nie wymaga
udziału drugiej strony. Nie znaczy to, że uprawnieniu nie odpowiadają żadne ko­
rektywnie sprzężone z nim obowiązki, co byłoby nie do pogodzenia z ogólnym
1 Nieco odmiennie, o zaskarżalności roszczenia jako jego koniecznej właściwości, por.
I. Karasek-Wojciechowicz, Roszczenie o wykonanie zobowiązania z umowy zgodnie z jego
treścią, Warszawa 2014, s. 93-104.
Nb. 197-200
§10. Pojęcie prawa podmiotowego
89
pojęciem prawa podmiotowego. Należy bowiem pamiętać, że w przypadku wy­
konania uprawnienia kształtującego przez jedną stronę, druga strona obowiązana
jest uznać nową sytuację prawną i dostosować do niej swoje dalsze postępowa­
nie. Obowiązek ten różni się od obowiązku będącego korelatem roszczenia tym,
że ma charakter pośredni i ogólny, tzn. nieskonkretyzowany w postaci określo­
nego świadczenia. W związku z tym, z roszczeniem związana jest wolność przy­
jęcia lub nieprzyjęcia świadczenia. Natomiast dla uprawnienia kształtującego
tego rodzaju kwalifikacja normatywna jest nieadekwatna, ponieważ druga strona
niczego nie świadczy.
W odróżnieniu od zdolności do czynności prawnych, uprawnienie kształ­
tujące jest kompetencją do zmiany lub zgaśnięcia już istniejącego stosunku
prawnego i to mocą jednostronnej decyzji podmiotu uprawnionego. Ten, komu
przysługuje uprawnienie kształtujące, ma więc kompetencję do jednostronnego
ingerowania w sytuację prawną drugiego podmiotu - właśnie na mocy łączącego
uprzednio owe podmioty stosunku cywilnoprawnego.
4. Zarzut
Przez zarzut w prawie cywilnym rozumie się swoiste uprawnienie polegające 201
na odmowie spełnienia roszczenia. Służy więc ono ochronie interesów tej osoby,
przeciwko której roszczenie się kieruje.
Przykład: W razie podniesienia przez dłużnika zarzutu przedawnienia może on uchylić
się od zaspokojenia skierowanego przeciwko niemu roszczenia (art. 117 § 2 KC).
W prawie cywilnym procesowym „zarzut” ma inne znaczenie; używa się go
na oznaczenie twierdzeń pozwanego zmierzających do wygrania sprawy.
Dla wywołania skutków prawnych zarzut musi być podniesiony przez
uprawnionego. Jeżeli uprawniony nie powoła się na zarzut, sąd nie uwzględni
go z urzędu. Zarzut pojęty jako swoiste uprawnienie przysługuje podmiotowi
tylko w przypadkach prawem przewidzianych.
Przykład: Poza wspomnianym przypadkiem upływu terminu przedawnienia, np. w sy­
tuacji określonej art. 498 KC (potrącenie) lub art. 488 KC (brak jednoczesności świadczeń
wzajemnych).
Podniesienie zarzutu może wywołać trwałe (peremptoryjne) albo tylko
przejściowe (dylatacyjne) obezwładnienie roszczenia.
Przykład: Trwałe, np. w razie potrącenia wierzytelności lub przedawnienia roszczenia;
przejściowe w razie niezaofiarowania świadczenia wzajemnego (art. 488 § 2 KC).
Nb. 201
Rozdział IV. Prawo podmiotowe
90
§11. Rodzaje praw podmiotowych
Literatura: T. Dybowski, Ochrona własności w polskim prawie cywilnym, rei vindicatio,
actio negatoria, Warszawa 1969, rozdz. 3; K. Gandor, Prawa podmiotowe tymczasowe (ekspektatywy), Ossolineum 1968; S1. Grzybowski, [w:] System Pr.Cyw.,t. 1, § 27;A. Klein, Elementy
stosunku prawnego prawa rzeczowego, Wrocław 1976; tenże, Elementy zobowiązaniowego
stosunku prawnego, Wrocław 1964; J. Kuropatwiński, Ekspektatywa wierzytelności w polskim
prawie cywilnym, Bydgoszcz 2006; M. Pyziak-Szafnicka, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. XI;
M. Romanowski, Podział praw podmiotowych na majątkowe i niemajątkowe, PiP 2006, z. 3;
Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. VI; Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980, rozdz. 6.
I. Uwagi wstępne
202
Mówiąc o rodzajach lub postaciach praw podmiotowych, ma się na uwadze
przede wszystkim ich strukturę ogólną. Natomiast systematyka praw podmioto­
wych ze względu na ich treść prowadzi do wyróżnienia typów praw podmioto­
wych, czym zajmują się już szczególne działy prawa cywilnego.
Przykład: Prawo własności, prawo użytkowania wieczystego, prawo najmu, prawo do
spadku itd.
Poniżej przedstawione zostaną tylko ważniejsze rodzaje praw podmiotowych,
wyróżnione z rozmaitych punktów widzenia.
II. Prawa bezwzględne i względne
203
Podstawą przeprowadzonego tu rozróżnienia jest skuteczność praw podmio­
towych wobec innych - niż sam uprawniony - podmiotów.
1. Prawa bezwzględne
Prawa podmiotowe bezwzględne są skuteczne wobec wszystkich (erga
omnes); na wszystkich zatem spoczywa obowiązek nieingerowania w sferę spraw
określonych prawem podmiotowym (np. prawo własności, prawa podmiotowe
chroniące dobra osobiste). Ograniczają one więc wolną sferę postępowania
obywateli i dlatego treść praw podmiotowych bezwzględnych, przynajmniej
w ogólnych zarysach, musi być wyznaczona przepisami prawnymi rzędu ustawy.
Podmioty prawa cywilnego nie mają więc kompetencji do kreowania praw bez­
względnych nieodpowiadających ustawowym ich typom (tzw. numerus clausus
bezwzględnych praw podmiotowych).
205
Dopiero wskutek naruszenia prawa bezwzględnego przez określony podmiot
następuje konkretyzacja i indywidualizacja korelatywnego obowiązku i wskutek
204
Nb. 202-205
11. Rodzaje praw podmiotowych
91
tego podmiotowi uprawnionemu przysługuje roszczenie mające na celu ochronę
jego prawa.
Przykład: Jeżeli ktoś bezprawnie zawładnie cudzym przedmiotem lub wkroczy na cudzy
teren, to właścicielowi przysługuje roszczenie windykacyjne o zwrot rzeczy lub roszczenie
negatoryjne o usunięcie intruza z jego terenu.
2. Prawa względne
Natomiast prawa podmiotowe względne skuteczne sąjedynie wobec okres- 206
lonych podmiotów.
Zwrotu „prawo podmiotowe względne” lub równoznacznego, skróconego określenia
„prawo względne” nie należy mylić z rodzajem norm prawnych oznaczanych jako „względ­
nie obowiązujące” (wiążące).
Modelem praw względnych są stosunki zobowiązaniowe, w których wie­
rzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, polegającego na różnego rodza­
ju zachowaniach (art. 353 KC). Strony, zawiązując stosunki zobowiązaniowe,
a w ich ramach kreując prawa względne, regulują wyłącznie swoją własną sy­
tuację prawną i dlatego nie są ograniczone ustawowymi typami tych praw pod­
miotowych.
Zwykle wraz z powstaniem prawa podmiotowego względnego przysługuje
uprawnionemu roszczenie. Mimo to rozróżnienie na prawo względne i roszczenie
zachowuje walor praktyczny, ponieważ w obrębie prawa względnego można
niekiedy bliżej jeszcze ustalić skonkretyzowany i zaktualizowany jego element,
jakim jest roszczenie.
Przykład: Nie podlega przedawnieniu względne prawo podmiotowe do renty (art. 903
KC), z którego dopiero wynikają kolejne roszczenia o poszczególne świadczenia okresowe
podlegające dopiero przedawnieniu (art. 117 KC).
3. Prawo podmiotowe w zobowiązaniach realnych
Ostre rozgraniczenie praw na bezwzględne i względne nigdy z całą konse- 207
kwencją nie zostało w systemach prawnych przeprowadzone. W ostatnich cza­
sach tendencja do zacierania się tych różnic powszechnie się nasila w związku
z zacieśnianiem się - głównie na tle postępującego procesu podziału pracy różnorodnych więzi społeczno-gospodarczych i wynikających z tego uwarunko­
wań działań jednych podmiotów określonymi zachowaniami innych podmiotów.
Prawo polskie uwzględnia te zjawiska społeczne, co znajduje m.in. wyraz w tzw.
zobowiązaniach realnych. Podmioty takiego stosunku prawnego ustalane są
pośrednio, a mianowicie przez wskazanie określonej sytuacji prawnej w odnie­
sieniu do rzeczy.
Nb. 206-207
92
Rozdział IV. Prawo podmiotowe
Przykład: Każdy współwłaściciel rzeczy jest uprawniony do żądania od innych współ­
właścicieli tej samej rzeczy określonych zachowań (por. art. 200, 203, 205, 207, 208, 210
KC). Zmiana osoby współwłaściciela powoduje zarazem zmianę podmiotów wspomnianych
stosunków względnych.
208
Zobowiązanym staje się więc każdoczesny podmiot określonej sytuacji prawnorzeczowej. Wprawdzie potencjalnie może to być każda osoba, jednakże stosu­
nek prawny wiąże zawsze konkretnie wskazane osoby i dlatego prawo podmio­
towe (wierzytelność) w zobowiązaniu realnym nie traci cech prawa względnego,
mimo swoistego sposobu ustalania podmiotów zobowiązania.
Por. bliżej Z. Radwański, Najem mieszkań w świetle publicznej gospodarki lokalami.
Warszawa 1961, s. 204 i n.
Zobowiązania realne zawsze występowały w stosunkach prawnorzeczowych,
pełniąc tam funkcję służebną w odniesieniu do podstawowych uprawnień bez­
względnych. Natomiast swoistą i relatywnie nową cechą polskiego systemu
prawnego jest stosunkowo szerokie wykorzystanie tej konstrukcji prawnej także
w zakresie typowych stosunków zobowiązaniowych (wierzytelności).
Przykład: Przejście praw i obowiązków z umowy kontraktacji na nowego posiadacza
gospodarstwa rolnego (art. 625 KC) lub przejście stosunku najmu na nabywcę nieruchomości
(art. 678 KC). Cechę tę uzyskują także niektóre wierzytelności przez wpis do ksiąg wieczy­
stych, która to instytucja zostanie szerzej wyjaśniona w ramach wykładów z zakresu prawa
rzeczowego.
4. Przyporządkowane prawa bezwzględne
209
Do zacierania ostrości podziału na prawa względne i bezwzględne pr«owadzi
także konstrukcja przyporządkowanych praw bezwzględnych. Polega ona na
tym, że z dominującym uprawnieniem względnym sprzężone jest uprawnienie
bezwzględne.
Przykład: Najem mieszkań (art. 690 KC), dożywocie (art. 910 KC) - por. Z. Radwański,
A. Olejniczak, Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 2014, Nb. 49.
Tego rodzaju sprzężenia nie występują w tradycyjnych systemach prawnych,
które rygorystycznie przestrzegały zasady, żeby w obrębie prawa zobowiązanio­
wego konstruowane były wyłącznie prawa podmiotowe o charakterze względ­
nym (wierzytelność).
III. Prawa akcesoryjne i związane
210
Podstawą wyróżnienia tych praw jest pewna ich zależność od innych praw.
Nb. 208-210
J 11. Rodzaje praw podmiotowych
93
1. Prawa akcesoryjne
Prawa akcesoryjne (nazywane też niesamoistnymi) skonstruowane zostały 211
dla umocnienia innych praw podmiotowych (samoistnych). Z tego względu ich
istnienie i treść zależą od innych praw podmiotowych, z którymi są funkcjonalnie
związane.
Prawa akcesoryjne mogą mieć charakter praw bezwzględnych albo względ­
nych.
Przykład: Prawem bezwzględnym jest zastaw, hipoteka, a względnym - poręczenie.
2. Prawa związane
Z kolei w prawach związanych ich więź funkcjonalna z innymi prawami 212
(wolnymi) wyraża się w tym, że podmiotem prawa związanego może być tylko
podmiot określonego prawa wolnego. W konsekwencji prawa związane nie mogą
być przedmiotem samodzielnego obrotu prawnego. Można je przenosić na inne
podmioty tylko łącznie z tym prawem, z którym są one związane (por. zwłaszcza
art. 50 w zw. z art. 47 K.C).
Przykład: Prawem związanym jest służebność gruntowa, która może przysługiwać tylko
każdoczesnemu właścicielowi nieruchomości (art. 285 KC) także własność budynków, odrębna
od własności gruntu, będąca wyjątkiem od zasady superficies solo cedit, została ściśle związa­
na z prawem użytkowania wieczystego (por. art. 235 § 2 KC). Oznacza to, że nieważna będzie
czynność prawna obejmująca rozporządzenie prawem użytkowania wieczystego, która nie obe­
jmuje znajdujących się na gruncie budynków; podobnie jak rozporządzanie wyłącznie budynka­
mi (por. postanowienie SN z 13.6.2013 r., V CSK 376/12, Legalis). Por. także art. 272 § 3 KC.
IV. Prawa majątkowe i niemajątkowe
Podstawą wyróżnienia tych praw jest typowy interes, jaki one realizują1.
213
1. Prawa majątkowe
Opierając się na wspomnianym kryterium, do praw majątkowych zalicza się 214
w szczególności prawa rzeczowe, wierzytelności opiewające na świadczenia
majątkowe, prawa majątkowo-małżeńskie, istotną część praw kwalifikowanych
jako tzw. własność intelektualna (autorskie, wynalazcze).
Natomiast dla uznania prawa podmiotowego za prawo majątkowe należy
mieć na względzie jego typową doniosłość majątkową. Prawo własności zawsze
1 Por. M. Romanowski, Podział, s. 24 i n. Autor ten trafnie wskazuje na typologiczny, a nie
klasyfikacyjny (logiczny) charakter tego podziału.
Nb. 211-214
94
Rozdział IV. Prawo podmiotowe
więc traktowane będzie jako prawo majątkowe, choćby jego przedmiotem była
rzecz bezwartościowa.
Przykład: Pukiel włosów po drogiej osobie.
Za prawa majątkowe uważa się roszczenia pieniężne, chociażby służyły do
ochrony dóbr niemajątkowych. W przypadkach takich podlegająone jednak pew­
nym szczególnym modyfikacjom.
Przykład: Roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę (art. 445 i n. KC).
Do majątkowego typu praw podmiotowych przystosowany jest ogólny tryb
postępowania cywilnego, właściwość sądów oraz egzekucja orzeczeń sądowych.
2. Prawa niemajątkowe
215
Przede wszystkim należą do nich prawa osobiste i prawa rodzinne niemająt­
kowe (stanowiące element stosunków między małżonkami, krewnymi, przyspo­
sobionymi i powinowatymi).
Pod wieloma względami podlegająone szczególnej regulacji prawnej, za­
równo w materialnym, jak i procesowym prawie cywilnym.
Przykład: Przewidziana jest dla nich odrębna właściwość sądów, są niezbywalne i niedziedziczone; roszczenia niemajątkowe nie podlegają przedawnieniu.
We współczesnym prawie cywilnym nieustannie wzrasta rola praw niema­
jątkowych, co umotywowane jest dążeniem do wzmocnienia ochrony wartości
osobistych człowieka za pomocą instrumentów cywilnoprawnych - jako bardziej
elastycznych i przez to skuteczniejszych. Z tej inspiracji pojawia się także ten­
dencja do uwzględniania wartości osobistych w obrębie praw majątkowych, co
niewątpliwie utrudnia rozróżnienie obu rodzajów praw. Widoczne jest to zwłasz­
cza na obszarze tzw. własności intelektualnej, gdzie wzajemne przenikanie się
wartości osobistych i majątkowych jest szczególnie intensywne.
Podobne problemy pojawią się na obszarze tzw. praw korporacyjnych (orga­
nizacyjnych) wspólników1.
1 Por. bliżej post. SN z 3.12.2002 r. (I CZ 163/02, OSP 2004, Nr 5, poz. 60, z krytyczną
glosąS. Sołtysińskiego\, por. też M. Romanowski, Podział, s. 37-38.
Nb. 215
J> 11. Rodzaje praw podmiotowych
95
V. Prawa przenoszalne i nieprzenoszalne
1. Uwagi wprowadzające
Podział praw, a w tym i roszczeń, na przenoszalne i nieprzenoszalne ma na 216
względzie to, czy dopuszczalna jest zmiana podmiotów tych praw. O przenoszalności praw rozstrzygają normy prawne.
Przykład: W myśl art. 254 KC niezbywalne jest użytkowanie, w myśl art. 300 KC - słu­
żebność osobista, w myśl art. 912 KC - prawo dożywocia.
Jeżeli odpowiednie przepisy nie zawierają postanowień jednoznacznie roz­
strzygających tę kwestię, należy kierować się funkcjąprawa podmiotowego dane­
go typu. Pewnąpomocąw tym względzie może służyć ogólna dyrektywa, w myśl
której prawa niemajątkowe są nieprzenoszalne, natomiast prawa majątkowe zwy­
kle mogą być przeniesione na inne podmioty. O tym, w jakich okolicznościach
dopuszczalna jest zmiana podmiotu prawa zbywalnego, rozstrzygają przepisy
ogólne, ewentualnie modyfikowane odpowiednimi przepisami szczególnymi.
Przykład: Taką modyfikację zawiera np. art. 449 KC, przewidując, że określone
w art. 444-448 KC roszczenia mogą być zbyte tylko wtedy, gdy są już wymagalne i gdy zo­
stały uznane na piśmie albo przyznane prawomocnym orzeczeniem.
2. Zbywalność
Zbywalność polega na tym, że podmiot uprawniony ma kompetencję do 217
przeniesienia przysługującego mu prawa podmiotowego w drodze czynności
prawnej na inne podmioty.
Przykład: Może zbyć przysługujące mu prawo własności rzeczy albo dokonać cesji wie­
rzytelności.
W myśl reguły ogólnej, podmioty prawa cywilnego nie mogą przekształcać 218
prawa podmiotowego skonstruowanego normatywnie jako zbywalne - na prawo
podmiotowe niezbywalne i odwrotnie. W myśl art. 57 § 1 KC, niedopuszczalne
jest nawet ograniczenie kompetencji (uprawnienia) do przeniesienia, obciążenia,
zmiany lub zniesienia prawa podmiotowego, jeżeli według ustawy jest ono zby­
walne.
Od tej reguły ogólnej dopuszczalne sąjednak wyjątki określone w przepisach
szczególnych; tak więc np. w myśl art. 509 § 1 KC strony mogą skutecznie za­
strzec niezbywalność wierzytelności, która w zasadzie jest prawem zbywalnym.
Natomiast dopuszczalne jest zobowiązanie się uprawnionego wobec jakiejś
osoby, że nie dokona on oznaczonych rozporządzeń prawem zbywalnym (art. 57
§ 2 KC). Naruszenie takiego zobowiązania spowoduje jedynie odpowiedzialNb. 216-218
96
Rozdział IV. Prawo podmiotowe
ność odszkodowawczą podmiotu dokonującego rozporządzenia wobec osoby,
której przyrzekł, że czynności takiej nie dokona; nie wpływa to jednak na waż­
ność samego rozporządzenia. Nadal bowiem mieści się ono w ramach przysłu­
gującej uprawnionemu podmiotowi kompetencji do zbywania prawa, z której
zobowiązał się on jedynie nie czynić użytku.
Przykład: A (właściciel nieruchomości) zawarł umowę z B (swoim sąsiadem), że nie
sprzeda swojej nieruchomości w okresie 10 lat. Następnie sprzedał ją w tym czasie osobie C.
Prawo własności jest zbywalne, więc umowa A z C ważnie przeniesie na C własność nieru­
chomości. Natomiast A będzie ponosił odpowiedzialność odszkodowawczą względem B za
niewykonanie swojego zobowiązania. Przepis szczególny może jednak przewidywać dalej
idące skutki, a mianowicie nieważność zobowiązania do niezbywania prawa zbywalnego; tak
np. art. 311 KC, według którego nieważne jest zobowiązanie zastawcy, że nie dokona zbycia
lub obciążenia rzeczy zastawionej.
3. Dziedziczność
219
Dziedziczność prawa (lub roszczenia) polega na tym, że po śmierci upraw­
nionego przechodzi ono na osoby wskazane w ustawie lub w testamencie. Żadne
czynności prawne uprawnionego nie mogą pozbawić cechy dziedziczności
prawa podmiotowego. Natomiast - w granicach wskazanych prawem spadko­
wym - spadkodawca może zdecydować o losie przysługującego mu prawa pod­
miotowego po swojej śmierci.
Przykład: Spadkodawca może rozporządzić majątkiem w testamencie (art. 941 K.C), jed­
nak wszelkie zobowiązania co do niezmieniania treści testamentu są pozbawione skutków
prawnych (art. 943 KC).
Zwykle prawa zbywalne są zarazem dziedziczne. Ze szczególnych przepisów
prawnych lub ich wykładni funkcjonalnej może jednak wynikać co innego.
Przykład: Artykuł 445 § 3 KC, który przewiduje szczególne przesłanki dziedziczenia
roszczeń o zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę.
VI. Prawa tymczasowe
220
Zwrotem „prawa podmiotowe tymczasowe” określa się tego rodzaju prawa
podmiotowe, których funkcja polega na przygotowaniu i zabezpieczeniu jakiegoś
prawa przyszłego, prowadzącego dopiero do ostatecznego zaspokojenia określo­
nych potrzeb (interesów) podmiotu uprawnionego. Chronią więc one oczekiwa­
nie (ekspektatywę) podmiotu na uzyskanie owego prawa ostatecznego.
Nie ulega wątpliwości, że polski system prawny, w całym szeregu szczegóło­
wo określonych sytuacji, chroni interesy podmiotów związane z oczekiwaniem
na prawa przyszłe, jeżeli oczekiwania te są uzasadnione spełnieniem się części
Nb. 219-220
12. Sposoby nabycia i utraty prawa podmiotowego
91
stanu faktycznego, który gdy zrealizuje się w całości, prowadzi do nabycia prawa
ostatecznego.
Przykład: Sytuacja prawna podmiotu, na którego rzecz ustanowione zostało prawo pod
warunkiem zawieszającym lub z zastrzeżeniem terminu (art. 91-93, 116 KC). Ekspektatywę stanowi też spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu ustanowione w budynku położo­
nym na gruncie, do którego spółdzielni nie przysługuje własność albo użytkowanie wieczyste
- uchw. SN(7) z 24.5.2013 r„ III CZP 104/12, OSNC 2013, Nr 10, poz. 113.
Natomiast jest kwestią kontrowersyjną w nauce prawa cywilnego, czy można 221
skonstruować ogólnojurydyczne pojęcie tymczasowych praw podmiotowych,
które pełniłoby użyteczną rolę w procesie stosowania prawa. Jednakże judykatura SN wykazała przydatność takiego pojęcia dla wyjaśnienia sytuacji praw­
nych niejednoznacznie określonych w przepisach prawnych - w szczególności
przy analizie spółdzielczego prawa do wkładu mieszkaniowego i budowlanego1.
Przyjęcie tej konstrukcji pozwala uznać swoistą wartość, jaką dla uprawnionego
ma oczekiwanie. Wskazuje ona na dopuszczalność przeniesienia tego rodzaju
sytuacji prawnej na inne osoby oraz - przez odniesienie do prawa ostatecznego
- ułatwia określenie treści owej sytuacji i wyjaśnia przyczyny jej wygaśnięcia.
Podstawę prawną dla przyjęcia tej ogólnej konstrukcji stanowi funkcjonalna me­
toda wykładni2.
§ 12. Sposoby nabycia i utraty prawa podmiotowego
Literatura: S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 28; M. Pyziak-Szafnicka, [w:] Sys­
tem Pr. Pr., t. 1, rozdz. XI; A. Szpunar, O pierwotnym i pochodnym nabyciu prawa podmioto­
wego, Rej. 1999, Nr 8; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. VI.
I. Uwagi wstępne
Problematyka nabycia i utraty prawa podmiotowego sprowadza się do po- 222
wiązania tego prawa z określoną osobą. Gdy ktoś prawo nabywa, związek jego
z prawem powstaje, a gdy je traci, związek ten ustaje.
Przykład: Gdy ktoś kupuje rzecz, nabywa prawo podmiotowe własności, a gdy rzecz tę
sprzeda, traci wspomniane prawo.
1 Por. uchw. Pełnego Składu Izby Cywilnej z 30.11.1974 r„ III CZP 1/74, OSN 1975,
Nr 3. poz. 37.
2 Por. szerzej M. Pyziak-Szafnicka, [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 742 i n. oraz J. Kuropatwiński, Umowne rozporządzanie wierzytelnością przyszłą, Toruń-Bydgoszcz 2007.
Nb. 221-222
98
Rozdział IV. Prawo podmiotowe
Nauka prawa cywilnego systematyzuje sposoby nabycia prawa podmiotowe­
go według niejednolitych kryteriów, wyróżniając:
1) nabycie pochodne i pierwotne,
2) nabycie pod tytułem szczególnym i ogólnym,
3) nabycie translatywne i konstytutywne.
W ten sposób uporządkowany będzie również dalszy tok wykładu.
Poza tym podziałem oczywiście mieści się problematyka utraty prawa pod­
miotowego, której poświęcono końcowy fragment niniejszego paragrafu.
II. Nabycie pochodne i pierwotne
1. Nabycie pochodne
223
Nabywca uzyskuje tu prawo podmiotowe od innej osoby, która na niego to
prawo przenosi. Z tego właśnie względu skuteczność nabycia zależy od tego,
czy przenoszącemu przysługiwało przenoszone prawo. Zasadę tę wyraża paremia, w myśl której nikt nie może przenieść na inną osobę więcej praw, niż sam
ma (nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet). W szczególnych
jednak przypadkach system prawny dopuszcza nabycie prawa podmiotowego na
skutek rozporządzenia przez nieuprawnionego. Wyjątki te omówione zostaną
w toku wykładu poświęconego szczególnym działom prawa cywilnego. Najo­
gólniej rzecz ujmując, prawodawca kierował się przy ich ustanawianiu względem
na ochronę dobrej wiary nabywcy.
Przykład: Na podstawie art. 169 KC możliwe jest nabycie własności samochodu w dro­
dze umowy sprzedaży zawartej ze złodziejem pojazdu.
W uchw. z 30.3.1992 r. (III CZP 18/92, OSN 1992, Nr 9. poz. 144) SN(7) wyjaśnił: „Jest
niewątpliwe, że w polskim ustawodawstwie cywilnym obowiązuje, aczkolwiek tylko w for­
mie niepisanej, ogólna zasada, że nikt nie może przenieść na inną osobę więcej praw aniżeli
jemu przysługuje (...). W wypadku przeniesienia własności oznacza ona, że własność może
skutecznie przenieść na nabywcę tylko właściciel. Artykuł 169 KC, to jeden z wyjątków od
tej zasady, mający na celu zapewnienie ochrony nabywcy niewiedzącego o braku prawa włas­
ności po stronie poprzednika. Chodzi więc o bezpieczeństwo obrotu”. Por. szerzej A. Szpunar, O pierwotnym, s. 111 i n.
Nabycie pochodne odgrywa podstawową rolę w stosunkach cywilnopraw­
nych, ponieważ obejmuje umowne postacie przenoszenia praw oraz ich dzie­
dziczenie.
Przykład: Sprzedaż, darowizna, zamiana rzeczy; ustanowienie na niej ograniczonego
prawa rzeczowego; cesja wierzytelności; dziedziczenie ustawowe i testamentowe.
Nb. 223
12. Sposoby nabycia i utraty prawa podmiotowego
99
2. Nabycie pierwotne
Przy nabyciu pierwotnym nabywca nie uzyskuje prawa podmiotowego od 224
określonej osoby. W modelowej koncepcji nabycie to nie jest więc uzależnio­
ne od tego, że uprzednio prawo to przysługiwało określonemu podmiotowi.
W konsekwencji nie znajduje tu zastosowania paremia nemo plus iuris in alium
transferre potest quam ipse habet.
Najwyraźniej widoczny jest pierwotny charakter nabycia w przypadkach, gdy
prawodawca do przesłanek uzasadniających nabycie włącza fakt, iż poprzednio
prawo to w ogóle nie istniało.
Przykład: Nabycie własności rzeczy ruchomej przez zawłaszczenie, co dopuszczalne
jest jedynie w odniesieniu do rzeczy niczyjej, art. 181 KC (np. zbieracz porzuconych bute­
lek)); także stworzenie utworu literackiego, artystycznego lub naukowego, który musi być
w myśl prawa autorskiego dziełem oryginalnym.
Często jednak prawodawca konstruuje nabycie pierwotne w ten sposób, iż 225
zakłada jego wcześniejsze istnienie, a więc przyjmuje, że komuś ono przysługi­
wało. Tak ma się w szczególności sprawa w razie zasiedzenia rzeczy (art. 174
KC), wywłaszczenia lub nacjonalizacji. W przypadkach takich, i w granicach
określonych ustawą, uprzednie istnienie prawa stanowi przesłankę jego nabycia
i w tym sensie kreuje zależność nabycia od przysługiwania prawa poprzedniko­
wi. Nie ma on wszakże na obszarze materialnego prawa cywilnego kwalifikacji
„przenoszącego” lub „zbywcy”. Nabycie dokonuje się tu o tyle pierwotnie (sa­
modzielnie), że bez woli poprzednika, a z mocy zdarzeń wskazanych ustawą.
Tradycyjnie przyjmuje się, że nabycie pierwotne prowadzi do uzyskania 226
prawa bez obciążeń, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Należy
wszakże podkreślić, że jest ich wiele i powoli urastajądo roli reguły, co uzasadnia
się argumentacją funkcjonalną.
Przykład: Tym względem kierował się SN w uchw. z 8.6.1977 r. (III CZP 41/77, OSN
1977, Nr 12, poz. 233), przyjmując, że zasiedzenie nie prowadzi do wygaśnięcia ograniczo­
nych praw rzeczowych ciążących na nieruchomości.
III. Następstwo pod tytułem szczególnym i ogólnym
Tylko w przypadkach nabycia pochodnego powstaje stosunek następstwa 227
prawnego (inaczej zwanego sukcesją) między poprzednikiem a nabywcą prawa.
1. Następstwo pod tytułem szczególnym
Przy następstwie pod tytułem szczególnym (tzw. sukcesji singulamej) do- 228
chodzi do nabycia indywidualnie oznaczonego prawa lub praw podmiotowych.
Nb. 224-228
100
Rozdział IV. Prawo podmiotowe
W związku z tym skuteczność takiego nabycia rozważa się odrębnie w odniesie­
niu do każdego z przenoszonych praw i na podstawie reguł dotyczących danego
typu prawa.
Przykład: W razie sprzedaży kolekcji obrazów dochodzi do przeniesienia tylu praw
własności, ile jest obrazów, a skuteczność ich nabycia rozważa się w odniesieniu do każdej
rzeczy odrębnie.
2. Następstwo pod tytułem ogólnym
Następstwo pod tytułem ogólnym (tzw. sukcesja uniwersalna) prowadzi do
nabycia całego lub części jakiegoś majątku, i to na podstawie jednego zdarze­
nia prawnego.
Sukcesja uniwersalna dopuszczalna jest tylko w przypadkach w ustawie prze­
widzianych. Prawa majątkowe wchodzące w skład majątku podlegającego suk­
cesji uniwersalnej przechodzą na następcę w rezultacie tego zdarzenia, z którym
system prawny wiąże następstwo pod tytułem ogólnym. W konsekwencji nie
stosuje się w takich przypadkach reguł odnoszących się do nabycia pod tytułem
szczególnym określonych typów praw podmiotowych.
230
Sukcesja uniwersalna prowadzi jednak nie tylko do nabycia praw, ale i obo­
wiązków (obciążeń) związanych z nabytym majątkiem lub jego wyodrębnioną
częścią. Nabywca wchodzi niejako w całą sytuację prawną swojego poprzednika
(por. także Nb. 319).
Modelowym przykładem sukcesji uniwersalnej jest dziedziczenie, znamionu­
jące się tym, że na skutek jednego zdarzenia prawnego, jakim jest śmierć spadko­
dawcy, przechodzą na spadkobierców wszelkie prawa podmiotowe i obowiązki
zmarłego (art. 922 § 1 K.C).
229
Także przy łączeniu się osób prawnych, np. przejęciu majątku jednej spółdzielni przez
drugą na podstawie przewidzianych w ustawie o spółdzielniach odpowiednich uchwał orga­
nów tych osób prawnych. W przypadku takim do przejęcia własności nieruchomości wcho­
dzących w skład przejmowanego majątku nie trzeba już sporządzać aktu notarialnego, co sta­
nowi niezbędną przesłankę nabycia nieruchomości pod tytułem szczególnym. Por. też uchw.
SN z 11.6.1993 r. (III CZP 68/93, OSP 1994, Nr 5, poz. 84), wyjaśniającą, że Agencja Włas­
ności Rolnej Skarbu Państwa jest następcą pod tytułem ogólnym zlikwidowanych Państwo­
wych Gospodarstw Rolnych. Por. także wyr. SN z 1.10.1998 r. (I CKN 338/98, OSN 1999,
Nr 3, poz. 58, z aprobującą glosą .S'. Sołtysińskiego, PiP 1999, z. 5, s. 103 i n.) dotyczący po­
łączenia spółek akcyjnych.
Nb. 229-230
£ 12. Sposoby nabycia i utraty prawa podmiotowego
101
IV. Nabycie translatywne i konstytutywne
Oba te sposoby nabycia prawa podmiotowego uważa się na ogół za rodzaje 231
nabycia pochodnego1. Wydaje się jednak, iż pojęcia te mogą być stosowane
także do nabycia pierwotnego2.
1. Nabycie translatywne
Polega ono na tym, że nabywca uzyskuje prawo o treści niezmienionej. Przy 232
nabyciu pochodnym zastosowanie tego pojęcia nie budzi wątpliwości. Jest bo­
wiem oczywiste, że jeżeli następuje transfer prawa z majątku jednej osoby do
drugiej, to prawo to może przejść w niezmienionym kształcie.
Można jednakże przyjąć, że translatywne nabycie prawa następuje również
wtedy, gdy do przesłanek pierwotnego nabycia prawa ustawa włącza jego uprzed­
nie istnienie.
Przykład: W razie zasiedzenia rzeczy, a już nie w przypadku jej znalezienia.
2. Nabycie konstytutywne
Polega ono na tym, że jednocześnie z nabyciem powstaje prawo podmio- 233
towe. Nabycie konstytutywne łatwo kojarzy się z nabyciem pierwotnym, unie­
zależnionym na mocy szczególnych przepisów od uprzedniego istnienia prawa.
Przykład: Napisanie utworu powoduje powstanie nowego prawa podmiotowego autor­
skiego, które zarazem nabywa autor utworu.
Jednakże jest ono możliwe także przy nabyciu pierwotnym uzależnionym od 234
uprzedniego istnienia prawa. Dokonuje się to wówczas, gdy nabywca uzyskuje
z mocy ustawy prawo podmiotowe o węższym zakresie — a więc inne - niż
przysługiwało poprzednikowi prawnemu.
Przykład: Wywłaszczenie polegające na ustanowieniu ograniczonego prawa rzeczowego
na nieruchomości.
Również przy nabyciu pochodnym zbywca może z przysługującego mu 235
szerszego prawa podmiotowego ustanowić węższe, przenosząc je zarazem na
nabywcę.
Przykład: Właściciel gruntu ustanawia na nim użytkowanie lub służebność na rzecz jakiejś
osoby, która w konsekwencji nabywa to nowo utworzone prawo podmiotowe.
1 Por. Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 144.
2 Por. S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 241.
Nb. 231-235
102
Rozdział IV. Prawo podmiotowe
W myśl ogólnej zasady określającej skuteczność nabycia pochodnego, że
nikt nie może przenieść na inną osobę więcej praw, niż sam ma, ustanowienie
takiego węższego prawa będzie ważne tylko wtedy, gdy zbywcy (poprzednikowi)
przysługiwało szersze prawo, z którego wyłonione zostało prawo nowe.
V. Utrata prawa
1. Uwagi ogólne
236
Utrata prawa podmiotowego następuje zawsze wtedy, gdy wskutek zdarzeń
wskazanych w ustawie dane prawo w ogóle gaśnie.
Przykład: Służebność osobista wskutek śmierci uprawnionego (art. 299 KC).
Poza tym także przeniesienie prawa podmiotowego z jednej osoby na drugą
powoduje jego utratę po stronie przenoszącego.
Przykład: Sprzedaż krzesła powoduje utratę prawa własności po stronie sprzedawcy.
2. Połączenie prawa i obowiązku
237
Należy przypomnieć, że prawo podmiotowe sprzężone jest z korelatywnym
obowiązkiem innej lub innych osób. Jeżeli więc wskutek jakichkolwiek zdarzeń
nastąpi połączenie w rękach tej samej osoby prawa i korelatywnie sprzężonego
z nim obowiązku (tzw. confusio), to prawo podmiotowe traci swój społeczny
sens. W konsekwencji przyjmuje się, że w takim przypadku prawo gaśnie.
Przykład: A winien był B 1000 zł z tytułu pożyczki. Potem A odziedziczył po B cały je­
go majątek, a w nim i wspomnianą wierzytelność. W następstwie dziedziczenia A sam sobie
byłby winien owe 1000 zł. Wierzytelność ta wskutek confusio wygasa.
Na obszarze prawa rzeczowego wspomniana zasada znalazła ogólny wyraz
w art. 247 KC. Z mocy wyraźnego postanowienia ustawy, dopuszczalne sąjednak
od niej wyjątki (por. np. art. 325 KC).
§ 13. Realizacja prawa podmiotowego
Literatura: S1. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 29 i 30; 71 Justyński, Nadużycie
prawa w polskim prawie cywilnym, Kraków 2000; L. Leszczyński, Argumenty interpretacyjne
w stosowaniu konstrukcji nadużycia prawa, MoP 2003, Nr 3; M. Pyziak-Szafnicka, [w:] System
Pr. Pr., t. 1, rozdz. XI; M. Sekuła-Leleno, Podniesienie zarzutu przedawnienia a nadużycie
prawa podmiotowego w rozumieniu art. 5 k.c. na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego, lus
Novum 2011, Nr l;A. Szpunar, Nadużycie prawa podmiotowego, Kraków 1947; tenże, O ko-
Nb. 236-237
§13. Realizacja prawa podmiotowego
103
lizji praw podmiotowych, KPP 1996, z. 4; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części ogólnej
prawa cywilnego, Warszawa 2014, s. 410 i n.; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. VI;
S. Wronkowska, Analiza pojęcia prawa podmiotowego, Poznań 1973.
I. Wykonywanie
Wykonywanie prawa podmiotowego (czynienie „ze swego prawa użytku”, 238
art. 5 KC) polega na realizacji przez podmiot stanów rzeczy lub zachowań zmie­
rzających do uzyskania lub zabezpieczenia prawnie uznanych interesów tego
podmiotu, ze względu na które obowiązujące normy prawne wyznaczyły dane
prawo podmiotowe.
W teorii prawa reprezentowana jest koncepcja, według której wykonywa­
nie prawa podmiotowego polega nie tylko na czynieniu, ale ponadto także na
zaniechaniu. W tym sensie wykonywaniem prawa podmiotowego byłoby więc
zarówno, np. uprawianie ziemi lub zamieszkiwanie domu, jak i zaniechanie tych
działań. Takie rozumienie wspomnianego wyrażenia byłoby jednak niezgodne
ze znaczeniem, jakie wiążą z nim przepisy prawa cywilnego (por. np. art. 253
§ 2, art. 255, 256, 287, 293, 593 § 2, art. 594 KC). Byłoby to zarazem pojęcie
nieoperatywne w prawie cywilnym, ponieważ różnorodne konsekwencje prawne,
np. w postaci zgaśnięcia lub osłabienia prawa podmiotowego lub roszczenia,
łączy system prawny jedynie z wykonywaniem prawa rozumianym w pierwszym
jego znaczeniu.
Prawo podmiotowe lub roszczenie uprawniony niekoniecznie musi wyko- 239
nywać osobiście. Na ogół system prawny zezwala, by odpowiednich czynności
dokonywały na rzecz uprawnionego inne osoby.
Przykład: Uprawa gruntu może być wykonywana przez pracownika, zatrudnionego
przez właściciela lub dzierżawcę gruntu, a zbycie nieruchomości dokonane przez pełnomoc­
nika, ustanowionego przez jej właściciela.
II. Nadużycie
Prawa podmiotowe można wykonywać, realizując stany rzeczy lub zacho- 240
wując się w sposób wyznaczony ich treścią.
W teorii prawa cywilnego nie ma wątpliwości co do tego, że zachowania nie­
zgodne z treścią norm prawnych wyznaczających określone typy lub postacie
praw podmiotowych nie są wykonywaniem tych praw i wskutek tego oczywiście
nie korzystają z ochrony przewidzianej przez system prawny.
Nb. 238-240
104
Rozdział IV Prawo podmiotowe
1. Teoria zewnętrzna
241
Natomiast relacje między treścią praw podmiotowych a ich wykonywaniem
nie sąjasne na tle ogólnego art. 5 KC. Przepis ten zawiera klauzulę generalną,
w myśl której: „Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny
ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa lub z zasadami współżycia
społecznego”, stanowiąc w zdaniu drugim, że: „Takie działanie lub zaniechanie
uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony”.
Otóż nazywanie „uprawnionym” osoby, która zachowuje się w sposób sprzeczny
z zasadami współżycia społecznego lub ze społeczno-gospodarczym przeznacze­
niem tego prawa, może sugerować, iż działa ona w granicach treści tego prawa
podmiotowego, a tylko ze względu na wspomniane okoliczności działanie to nie
korzysta z ochrony prawnej.
Takie w istocie było założenie tzw. zewnętrznej teorii prawa podmiotowego.
Oddzielała ona problematykę treści prawa podmiotowego od jego wykonywania,
przyjmując, że każde działanie, które jest uważane za nadużycie prawa podmio­
towego, jest zarazem wykonywaniem tego prawa. Jednakże zobowiązuje ono
działającego do odszkodowania tylko dlatego, że jego zachowanie jest w danych
okolicznościach czynem niedozwolonym. Koncepcja ta rozwinęła się w dok­
trynie i w judykaturze europejskiej pod koniec XIX w. pod wpływem dążeń do
złagodzenia następstw społecznych skrajnie indywidualistycznie pojmowanych
praw podmiotowych. W szczególności była ona wymierzona przeciwko wyko­
rzystywaniu praw podmiotowych dla szykany, tzn. wyłącznie dla szkodzenia
innym osobom.
Przykład: Właściciel nieruchomości wznosi zupełnie bezużyteczną budowlę jedynie
w celu zasłonięcia sąsiadowi widoku.
Pod wpływem teorii zewnętrznej sformułowany został art. 135 Kodeksu zo­
bowiązań z 1933 r., a reminiscencje tej koncepcji widoczne są jeszcze w treści
art. 5 KC.
242
Jednakże zewnętrzna teoria nadużycia prawa prowadzi do sprzeczności. Tego
samego działania nie można bowiem kwalifikować jako wykonywanie prawa,
a więc jako działanie zgodne z normami prawymi, i zarazem uznawać, że jest
ono czynem niedozwolonym, tzn. działaniem niezgodnym z normami prawnymi.
Wspomnianą sprzeczność dałoby się uchylić tylko wtedy, gdyby przyjęło się,
że w obu sytuacjach chodzi o kwalifikację dokonywaną na podstawie dwóch
różnych systemów normatywnych: prawnych oraz moralnych. Jednakże i taką
koncepcję należy odrzucić, albowiem podważa ona aksjologiczną spójność sy­
stemu prawnego.
Nb. 241-242
£ 13. Realizacja prawa podmiotowego
105
2. Teoria wewnętrzna
Krytyka koncepcji zewnętrznej doprowadziła do pojawienia się tzw. we- 243
wnętrznej teorii nadużycia prawa podmiotowego. Głosi ona, że zakazy postę­
powania w sposób sprzeczny z normami moralnymi lub z podobnego rodzaju
regułami postępowania wskazanymi w klauzulach generalnych także wyznaczają
treść prawa podmiotowego. W świetle tej koncepcji ten, kto działa wbrew tym
regułom, ściśle biorąc „nie nadużywa” prawa podmiotowego, ponieważ w ogó­
le go nie wykonuje; jego działanie po prostu nie mieści się w granicach prawa
podmiotowego.
Panujący w Polsce pogląd naukowy trafnie wyjaśnia sens art. 5 KC zgod- 244
nie z wewnętrzną teorią nadużycia prawa1. Wyraźnie przemawia zresztą za
tym fragment wspomnianego przepisu, stwierdzający, że działanie (zaniechanie)
sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub ze społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem prawa „nie jest uważane za wykonywanie prawa”.
W związku z tym zawarta we wspomnianym zdaniu wzmianka o „uprawnio­
nym” ogranicza zakres zastosowania art. 5 KC tylko do przypadków, w których
uprzednio ustali się, że w świetle właściwych dla danego typu lub postaci prawa
podmiotowego przepisów osoba ma przymiot podmiotu prawa podmiotowego
(uprawnienia), a jej postępowanie jest zgodne z treścią tych przepisów. W tym
sensie należy rozumieć płynące zalecenie, aby do art. 5 KC „sięgać” tylko w osta­
teczności.
Przykład: Jeżeli A żąda od B wydania mu rzeczy, powołując się na to, że jest jej właści­
cielem, to najpierw należy ustalić, czy A jest jej właścicielem oraz czy nie zachodzą wskaza­
ne w przepisach okoliczności wyłączające takie roszczenie (np. dlatego, że B wynajął rzecz
od A). Także, jeżeli podmiot dokona czynności prawnej, która jest nieważna (np. z powodu
pozomości oświadczenia woli, art. 83 KC), brak już podstaw do oceny tej czynności prawnej
w świetle art. 5 KC (por. wyr. SN z 5.6.2014 r., IV CSK 576/13, Legalis).
Dopiero w dalszej kolejności sąd może rozważyć, czy ze względu na szcze- 245
gólne okoliczności konkretnej sprawy, wykonanie prawa podmiotowego, aczkol­
wiek zgodnego z odpowiednimi przepisami, byłoby prawnym wykonywaniem
prawa podmiotowego, którego konsekwencje nie prowadziłyby do kolizji z za­
sadami współżycia społecznego lub z przeznaczeniem społeczno-gospodarczym
danego prawa podmiotowego.
O zasadach współżycia społecznego wspomniano już wyżej (por. Nb. 95). Wykonywanie
prawa podmiotowego służącego beneficjentowi gwarancji sprzecznie z jego przeznaczeniem
miał przede wszystkim na względzie SN w wyr. z 25.1.1995 r. (III CRN 70/94, OSN 1995,
Nr 5, poz. 86).
1 Jednakże przeciwko radykalnemu ujęciu teorii wewnętrznej wypowiada się M. Pyziak-Szafnicka, [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 788 i n.
Nb. 243-245
106
Rozdział IV. Prawo podmiotowe
Ocena ta ograniczona jest wszakże tylko do konkretnego kontekstu społecz­
nego, w którym podmiot wykonuje swoje uprawnienie. Kontekst ten może się
jednak w przyszłości zmienić i wówczas klauzule generalne art. 5 KC nie będą
tamowały realizacji prawa podmiotowego. Z tego względu generalnie należy
uznać, że zastosowanie tych klauzul nie prowadzi do utraty prawa podmiotowego
lub do trwałej modyfikacji jego treści.
246
Z wyjaśnień powyższych wynika, że art. 5 KC służy wyłącznie ochronie pod­
miotu zobowiązanego. Natomiast nie może być samodzielną podstawą nabycia
praw podmiotowych, co prowadziłoby zresztą do - sprzecznego z założeniami
państwa praworządnego - tworzenia konkurencyjnego, względem norm stano­
wionych, systemu prawnego.
Stwierdzenie to nie wyłącza jednak takiej sytuacji, że uznanie działania
uprawnionego za nadużycie prawa podmiotowego może stanowić element in­
nego stanu faktycznego, który uzasadnia powstanie prawa podmiotowego (rosz­
czenia).
W szczególności wspomniane działanie może być uznane za czyn niedozwo­
lony, uzasadniający - wraz ze spełnieniem się innych przesłanek — roszczenie
odszkodowawcze na podstawie art. 415 KC.
3. Stosowanie instytucji nadużycia prawa podmiotowego
Klauzula generalna art. 5 KC została ustanowiona dla zapewnienia aksjolo­
gicznej i funkcjonalnej zgodności systemu prawnego ze stosunkami prawnymi.
Zgodność tę w zasadzie gwarantują przepisy wyznaczające treść odpowiednich
typów lub postaci praw podmiotowych. Jeżeli instytucje te nie są dostatecznie
przystosowane do panujących stosunków społecznych oraz związanego z nimi
systemu wartości, wtedy przypadki, w których pojawi się wspomniana niezgod­
ność funkcjonalna i aksjologiczna, są stosunkowo częste. Jednakże nawet najdo­
skonalsze instytucje prawne zawsze mają na względzie sytuacje typowe. Nigdy
więc nie można wyłączyć możliwości pojawienia się przypadków wyjątkowych,
w stosunku do których typowe rozstrzygnięcie budziłoby zasadnicze zastrzeżenia
moralne lub natury celowościowej.
248
Sfera zastosowania art. 5 KC jest ogromna. Dotyczy on bowiem z zasady
wszelkich praw podmiotowych, przysługujących zarówno osobom fizycznym,
jak i prawnym, a także roszczeń niebędących emanacją praw podmiotowych
(np. roszczeń posesoryjnych, art. 344 i n. KC)1.
Przepis ten odwołuje się zarazem do niedających się ściśle określić kryte­
riów ocennych. Łączą się z tym zagrożenia zasady praworządności i pewności
247
1 Por. bliżej T. Justyński, Nadużycie, s. 60 i n.
Nb. 246-248
§13. Realizacja prawa podmiotowego
107
prawa, stanowiącej także cenną wartość społeczną. Należy zatem powściągliwie
stosować art. 5 KC.
W związku z tym na szczególną uwagę zasługuje wyrażony w wyr. SN
z 22.9.1987 r. (III CRN 265/87, OSN 1989, Nr 5, poz. 80), pogląd, że „z po­
wołaniem się na zasady współżycia społecznego nie można ani podważać, ani
modyfikować wyraźnych dyspozycji przepisów prawnych”.
Za niedopuszczalne należy uznać także ocenianie na podstawie art. 5 KC
zdolności prawnej lub zdolności do czynności prawnych oraz sposobu i form
dokonywania czynności prawnych.
Godne poparcia jest także zalecenie, aby sądy, stosując art. 5 KC, oceniały
nie tylko postępowanie uprawnionego, ale i drugiej strony (zobowiązanego).
Otwiera to możliwość nieuwzględnienia zarzutu naruszenia zasad współżycia
społecznego przez tego, kto sam ich nie przestrzega (tzw. zasada czystych rąk).
Przykład: Dłużnik, który zwodzi wierzyciela, obiecując zapłatę, aby doprowadzić do
przedawnienia roszczenia1, albo podejmuje działania wewnętrznie sprzeczne, godzące w za­
ufanie wywołane u drugiej strony (por. wyr. SN z 14.1.2015 r., I CSK 19/14, niepubl.).
Aktualna judykatura sądowa na ogół powściągliwie korzysta z art. 5 KC, nie
wywołując obawy podważenia zasady praworządności.
III. Ochrona
1. Ochrona sądowa
Zgodnie z ogólną regułą, uprawnionemu przysługuje powództwo, tzn. kom- 249
petencja do zwrócenia się do sądu lub innego organu państwowego, aby ten roz­
patrzył sprawę i orzekł o konsekwencjach prawnych wynikających z naruszenia
lub zagrożenia prawa podmiotowego.
Wyjątkowo, w zakresie tzw. zobowiązań naturalnych, uprawnionemu nie 250
przysługuje powództwo. Prawo podmiotowe doznaje tu bardzo słabej i pośred­
niej ochrony, polegającej na tym, że jeżeli dłużnik spełni należne świadczenie,
to nie może żądać jego zwrotu. Spełnił on bowiem świadczenie, które w świetle
prawa powinno być wykonane, mimo że wierzyciel nie mógł domagać się jego
przymusowego wykonania.
Przykład: Roszczenia z gry albo zakładu (art. 413 KC).
1 H. Izdebski, Kodeks cywilny z komentarzem, Warszawa 1996, s. 23. Por. też wyr. SN
z 8.5.2014 r„ V CSK 370/13, Legalis.
Nb. 249-250
108
Rozdział IV. Prawo podmiotowe
2. Pomoc własna
Zachowanie spokoju publicznego wymaga, aby jedynie organy państwowe
były upoważnione do stosowania przymusu fizycznego wobec obywateli. Są
jednak sytuacje, gdy nawet najsprawniej działający aparat państwowy nie mo­
że zapewnić efektywnej pomocy dla ochrony praw podmiotowych. Licząc się
z tym, system prawny dozwolił w ściśle określonych przypadkach na stosowanie
pomocy własnej przez samego uprawnionego lub inne osoby, uchylając w tym
zakresie monopol państwa na stosowanie przymusu fizycznego.
252
Pomoc własna może przybrać postać samoobrony, polegającej na odpar­
ciu niebezpieczeństwa grożącego pewnym prawom podmiotowym lub stanom
faktycznym prawnie chronionym albo nawet samopomocy, w rezultacie której
uprawniony sam przymusowo wykonuje swoje prawo podmiotowe lub zabez­
piecza chroniony prawnie stan faktyczny.
Bliższa analiza przypadków dozwolonej samoobrony albo samopomocy na­
leży już do wykładu z zakresu prawa rzeczowego i prawa zobowiązań (por.
art. 142, 343, 423, 424, 432 § 1, art. 496, 497, 671 § 2 KC).
251
IV. Kolizja praw7 podmiotowych
253
Niekiedy powstaje sytuacja, że wykonanie jednego prawa podmiotowego
wyłącza faktyczną możliwość wykonania innego prawa podmiotowego.
Przykład: X zobowiązał się do wynajęcia tego samego lokalu na ten sam okres dwóm
osobom, przy czym każda z tych osób miała mieć wyłączne uprawnienie do używania tego
lokalu; albo X zaciągnął zobowiązania pieniężne wobec kilku wierzycieli, którzy nie mogli
uzyskać w całości zaspokojenia swych wierzytelności, ponieważ X nie miał dostatecznych
aktywów majątkowych.
254
W przypadkach takich mówi się o kolizji praw podmiotowych. Możnająrozstrzygnąć albo ustalając system preferencji wśród praw podmiotowych, albo sto­
sując system redukcji praw ze sobą kolidujących. System preferencji prowadzi do
zaspokojenia interesu podmiotu korzystającego z pierwszeństwa i w konsekwencji
do nieuwzględnienia interesu podmiotu, którego prawo pozostaje w dalszej kolej­
ności. Natomiast system redukcji pozwala uwzględnić w pewnej mierze interesy
wszystkich uprawnionych. Polskie prawo przewiduje oba systemy rozstrzygania
kolizji praw podmiotowych — wskazując zarazem sytuacje, w jakich każdy z nich
znajduje zastosowanie i określa reguły redukcji lub kryteria preferencyjne.
Przykład: System preferencyjny został przewidziany w odniesieniu do ograniczonych
praw rzeczowych, gdzie przyjęto jako kryterium określające pierwszeństwo czas powstania
prawa (prior tempore potior iure, art. 249 § 1 KC) lub chwilę jego ujawnienia w księdze wie­
czystej (art. 11 i 12 KWU); w odniesieniu do roszczeń szerokie zastosowanie ma system preNb. 251-254
j1' 13. Realizacja prawa podmiotowego
109
ferencyjny określony w art. 59 KC, łączący element dobrej wiary podmiotów zainteresowa­
nych z elementem pierwszeństwa czasowego. Inne kryteria preferencyjne przewiduje z kolei
art. 1025 § 1 KPC przy podziale sumy uzyskanej z egzekucji, kładąc szczególny nacisk na
funkcję społeczną różnych rodzajów wierzytelności.
System redukcji, i to proporcjonalnej, przewiduje art. 1026 KPC w razie, gdy suma uzy­
skana z egzekucji nie wystarcza do zaspokojenia w całości wszystkich wierzytelności, któ­
rym przysługuje to samo pierwszeństwo. Natomiast art. 920 § 3 KC w odniesieniu do nagro­
dy przyrzeczonej w ogłoszeniu publicznym przewiduje redukcję, ale „odpowiednio”, a więc
według ustaleń sądu.
Prawo polskie nie zawiera jakiejś nadrzędnej reguły, która by kazała w sy- 255
tuacjach prawnie nieuregulowanych stosować system preferencji albo system
redukcji. Należy wobec tego przyjąć, że problem kolizji praw podmiotowych
powinien wówczas rozstrzygnąć kompetentny organ - w szczególności sąd - kie­
rując się ogólnymi przesłankami aksjologicznymi, jakie leżąu podstaw polskiego
systemu prawnego.
Wszechstronną analizę zarysowanej tu problematyki przeprowadził A. Szpunar, O kolizji
praw podmiotowych, KPP 1996, z. 4.
Nb. 255
Rozdział V. Przedmioty stosunku
cywilnoprawnego
§ 14. Uwagi wstępne
Literatura: Z. Banaszczyk, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. XII; T. Dybowski, Ochrona
własności w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1969; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw.,
t. 1, § 24,45; W.J. Katner, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. XVII; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk,
Prawo, rozdz. V i IX; Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980,
rozdz. 6.
256
Zagadnienie, czy pojęcie przedmiotu stosunku cywilnoprawnego lub przed­
miotu prawa podmiotowego stanowi użyteczny instrument badawczy, jest sporne.
Należy podzielić pogląd, że dla analizy stosunku cywilnoprawnego pojęcie to
nie jest niezbędne. Można bowiem całkowicie ściśle określić pozycję podmio­
tu uprawnionego za pomocą charakterystyki jego zachowań oraz obowiązków
z prawem podmiotowym sprzężonych1. Jednakże oczywiste jest, że opis zacho­
wań dokonuje się w bardzo wielu przypadkach, m.in. przez wskazanie pewnych
obiektów, do których się odnoszą. Może tu chodzić nie tylko o obiekty istniejące
w przyrodzie (np. rzeczy), ale i o pewne „byty” konwencjonalne, będące tworem
kultury, a więc mające pewien sens „umowny” (np. pieniądze, wynalazki, orygi­
nalne dzieła literackie lub artystyczne). Nie jest również wykluczone, że powinne
zachowania odnoszone są bezpośrednio do jakichś wartości, a więc powszechnie
uznanych i aprobowanych stanów rzeczy (np. dobra osobiste).
257
Otóż należy mieć na względzie, że różnorodne cechy tych obiektów, do
których te zachowania podmiotów uprawnionych się odnoszą, determinują
w znacznej mierze treść tych zachowań, a przez to i treść praw podmiotowych
oraz stosunków cywilnoprawnych. W związku z tym system prawny wyróżnia
określone klasy przedmiotów, charakteryzując je ogólnie, aby elementu tego
nie powtarzać w każdym przepisie, w którym wskazane są powinne zachowania
adresatów dotyczące tych przedmiotów.
1 Odmiennie T. Dybowski, Ochrona własności, s. 88-89.
Nb. 256-257
§15. Rzeczy
111
Nie podzielając więc poglądu, który przedmiot stosunku cywilnoprawnego 258
uznaje za jego element, raczej należałoby przyjąć, że ta kategoria pojęciowa pełni
funkcję pomocniczą. Ułatwia bowiem określenie treści stosunku cywilnopraw­
nego, a w konsekwencji i prawa podmiotowego.
W dyskusji nad pojęciem, funkcją i miejscem przedmiotu w stosunku cy- 259
wilnoprawnym i prawie podmiotowym nie ma w każdym razie wątpliwości co
do tego, że „przedmioty” nie mogą mieć ani praw, ani obowiązków. Przedmiot
zawsze więc stanowczo jest odróżniany od podmiotu. W żadnym zatem razie
człowiek nie może w naszym systemie prawnym występować w podwójnej roli
- podmiotu i przedmiotu prawa.
§ 15. Rzeczy
Literatura: M. Bednarek, Mienie, Kraków 1997; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1,
§ 46, 53; J. Kremis, [w:] Podstawy prawa cywilnego i handlowego, t. 1, pod red. E. Gniewku,
Warszawa 2002; S. Rudnicki, [w:] 5. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywil­
nego. Księga pierwsza, Część ogólna, Warszawa 2009, art. 44 i n.; W. J. Kutner, [w:] System
Pr. Pr., t. 1, rozdz. XVII; E. Skowrońska-Bocian, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 44
i n.; J. Wasilkowski, Zarys prawa rzeczowego, Warszawa 1963; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk,
Prawo, rozdz. IX.
1. Pojęcie
Jednym z najważniejszych przedmiotów są rzeczy. Na podstawie tego kry- 260
terium wyróżniane są podmiotowe prawa rzeczowe; reguluje je odrębny dział
prawa cywilnego - jakim jest prawo rzeczowe (w znaczeniu przedmiotowym),
ujęte w II Księdze KC. Jednakże pojęcie rzeczy aktualne jest również w obrębie
innych działów prawa cywilnego. Z tych względów ustawodawca unormował tę
problematykę w części ogólnej prawa cywilnego (art. 44-55 KC).
1. Cechy konstytutywne
Na pojęcie rzeczy składają się dwie cechy: materialny ich charakter i wy- 261
odrębnienie z przyrody.
Rzeczami w znaczeniu polskiego prawa cywilnego (art. 45 KC) są tylko
istniejące części przyrody, które występują w stanie pierwotnym lub przetwo­
rzonym - bez względu na to, czy mają jakąś wartość majątkową.
Należy jednak zauważyć, że szereg obcych systemów prawnych posługuje się
szerszym pojęciem rzeczy, obejmującym także dobra niematerialne.
Nb. 258-261
112
Rozdział V. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego
Jednakże zacieśnienie tego pojęcia do przedmiotów materialnych pozwala
łatwiej wyróżnić rzeczy spośród innych dóbr, i to według cechy przydatnej dla
konstruowania swoistych instytucji prawnych. W szczególności tylko przedmio­
ty materialne mogą być bowiem posiadane w sposób powszechnie widoczny.
Z kolei wyodrębnienie z przyrody jest niezbędną przesłanką tego, aby rzeczy
mogły funkcjonować w obrocie cywilnoprawnym - w szczególności w zakresie
praw rzeczowych. Pomimo więc, iż cecha ta nie została wyraźnie wypowiedziana
w ustawie, powszechnie uznaje się ją za konstytutywną dla pojęcia rzeczy.
Przykład: Powietrze lub woda w stanie wolnym nie są rzeczami. Jeżeli jednak zostaną
one zamknięte w butlach (np. tlenowych lub zawierających wody mineralne), to przybiorą
postać dóbr wyodrębnionych, a tym samym i rzeczy.
2. Wyłączenia
Ponadto wyodrębnione przedmioty materialne mogą być wyjęte z obrotu
cywilnoprawnego ze względów moralnych lub w interesie publicznym - tracąc
tym samym właściwość „rzeczy” w rozumieniu cywilnoprawnym (tzw. res extra
commercium).
263
Z tych właśnie przyczyn nie są rzeczami zwłoki oraz odłączone od ciała
ludzkiego komórki, tkanki i narządy, w tym i krew.
262
Podlegają one odrębnej regulacji określonej ustawą z 1.7.2005 r. o pobieraniu, przecho­
wywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz.U. Nr 169, poz. 1411 ze zm.)1.
264
Niewątpliwie swoistymi cechami wyróżniająsię zwierzęta jako istoty żyjące,
zdolne nie tylko do poruszania się, ale i do odczuwania cierpienia fizycznego
i psychicznego oraz przyjemności i przywiązania. Z tych względów ze strony
zwolenników współczesnej etyki ekologicznej wysuwane są postulaty, tzw. dereifikacji zwierząt, tzn. uznania ich za istoty nienależące do klasy rzeczy. Normy
odnoszące się do rzeczy powinny być zatem stosowane do zwierząt tylko odpo­
wiednio - z uwzględnieniem ich odrębnej natury.
Postulat ten zrealizowała ustawa z 21.8.1997 r. o ochronie zwierząt (tekst
jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 856), stwierdzając, że „zwierzę jako istota żyjąca,
zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzeczą” (art. 1 ust. 1). Jednakże za­
razem zastrzeżono, że w sprawach w ustawie tej nieuregulowanych do zwierząt
stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy. Z pewnością odnosi się to do
przepisów cywilnoprawnych, regulujących prawo własności i obrót zwierzętami.
Natomiast ograniczeniu ulega wykonywanie uprawnień właścicielskich wobec
1 Por. bliżej, J. Haberko, I. Uhrynowska-Tyszkiewicz, Ustawa o pobieraniu, przechowywa­
niu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów. Komentarz, Warszawa 2014.
Nb. 262-264
j>'
15. Rzeczy
113
zwierząt - w szczególności poprzez ustanowienie zakazu okrutnego ich trakto­
wania lub rażącego zaniedbywania.
Z kolei rzeczy stanowiące dobra kultury nie tracą charakteru prawnego 265
rzeczy, mimo daleko idących ograniczeń praw właścicielskich, przewidzianych
w ustawie z 23.7.2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst,
jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 1446).
II. Rzeczy ruchome i nieruchome
1. Podstawa podziału
Największą doniosłość dla relacji stosunków cywilnoprawnych ma podział 266
rzeczy na ruchome i nieruchome. Jest to podział wyczerpujący i rozłączny za­
razem. Nie ma więc rzeczy, które nie byłyby albo ruchomościami, albo nieru­
chomościami. Przy takim dychotomicznym (dwudzielnym) podziale wystarczy
określić cechy tylko jednej klasy przedmiotów wchodzących w obręb zakresu
dzielonego. Inne przedmioty tego zakresu, niemające tej cechy, z konieczności
logicznej wchodzą wówczas do drugiej klasy.
Taką właśnie metodą podziału posłużył się ustawodawca, definiując tylko
pojęcie nieruchomości. Wszystkie zatem rzeczy, które nie mają cech nierucho­
mości, należy zaliczyć do klasy rzeczy ruchomych.
Nie wolno więc ulegać sugestii płynącej z powszechnego znaczenia tych słów i na tej
podstawie uznawać za rzeczy ruchome przedmioty, które się ruszają lub są przenoszalne, a za
nieruchomości te, które poruszyć się nie dają. Byłoby to zresztą zawodne kryterium w obec­
nym stanie techniki, kiedy to przy odpowiednich nakładach właściwie niemal wszystko da się
poruszyć.
Artykuł 46 K.C wyróżnia następujące trzy rodzaje nieruchomości wypełnia- 267
jące w sumie cały zakres tego pojęcia:
1) grunty (tzw. nieruchomości gruntowe) - w tym grunty rolne;
2) budynki (tzw. nieruchomości budynkowe);
3) części budynków (tzw. nieruchomości lokalowe).
Podział ten można graficznie przedstawić w następujący sposób:
Rzeczy
Ruchomości
Nieruchomości
Grunty
Rolne
Budynki
Części budynków
Nierolne
Nb. 265-267
114
Rozdział V Przedmioty stosunku cywilnoprawnego
2. Grunty
268
Są to części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot włas­
ności (art. 46 § 1 K.C). Grunt - pojęty jako rodzaj nieruchomości — nie jest więc
jakąś stałąjednostką przestrzenną wytyczoną np. konfiguracją terenu lub miarą
powierzchni (np. 100 m2), lecz pojęciem konwencjonalnym. Liczba gruntów na
tym samym terytorium państwa ulega ciągłym zmianom. W szczególności dzieje
się tak wskutek podziału nieruchomości i nabywaniu ich przez różne podmioty
albo łączeniu w ręku jednego właściciela kilku — przed nabyciem - odrębnych
nieruchomości.
Do gruntu (nieruchomości gruntowej) należy także przestrzeń znajdująca się
nad i pod jego powierzchnią, ale tylko w granicach określonych przez społeczno-gospodarcze jego przeznaczenie (art. 143 K.C).
Przykład: Dlatego właściciel gruntu rolnego nie może się sprzeciwić przelotom samolo­
tów ani drążeniu chodników górniczych pod jego nieruchomością.
Swoistym rodzajem gruntów są grunty rolne, wyróżnione na podstawie
kryterium funkcjonalnego. Według wprowadzonego w 1990 r. do KC art. 46',
pojęcie to odnosi się do nieruchomości, „które są lub mogą być wykorzystywa­
ne do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie, w zakresie produk­
cji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej
i rybnej”.
270
W odniesieniu do wszystkich gruntów prawo polskie przyjęło zasadę wy­
rażoną w paremii rzymskiej: superficies solo cedit („wszystko, co wznosi się
nad gruntem, przypada gruntowi”). Nie ma ona jednak waloru bezwzględnego,
ponieważ ustawa przewiduje od niej wyjątki. Dotyczą one przede wszystkim
budynków i części składowych budynków.
269
3. Budynki
271
Budynki, które nie są trwale z gruntem związane (np. kioski), już z mocy
ogólnej definicji gruntu nie stanowiąjego części składowej, a w konsekwencji
mają status ruchomości.
Z kolei budynki trwale z gruntem związane, według reguły ogólnej, stanowią
część składową gruntu, dzieląc jego los prawny.
W przypadkach takich nietrafne jest więc stwierdzenie, że A „zbywa swój dom” albo że
A Jest właścicielem domu”. Przedmiotem własności i sprzedaży jest tu bowiem grunt, do
którego należy budynek (grunt zabudowany).
272
Jednakże budynki trwale z gruntem związane wyjątkowo są odrębnymi nie­
ruchomościami (tzw. nieruchomościami budynkowymi) - wtedy, gdy na mocy
Nb. 268-272
15. Rzeczy
115
przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności
(art. 46 § 1 KC).
Przykład: Na mocy art. 235 KC budynki wzniesione na gruncie Skarbu Państwa lub na
gruncie należącym do gmin (bądź ich związków) przez wieczystego użytkownika stanowią
jego własność. Przybierają zatem charakter odrębnej nieruchomości. Por. też art. 272 i 279
§ 1 KC.
4. Części budynków
Również wyjątkowo części budynków trwale z gruntem związanych mają 273
charakter samodzielnych nieruchomości wtedy, gdy na mocy przepisów szcze­
gólnych stanowią odrębny od gruntu lub budynku przedmiot własności.
Przykład: W ten sposób lokale mogą stanowić odrębne nieruchomości. Por. art. 2 ust. 1
ustawy z 24.6.1994 r. o własności lokali (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.).
5. Księgi wieczyste
W celu ujawnienia praw rzeczowych - a w szczególności praw własności — 274
dla nieruchomości wszystkich rodzajów prowadzi się księgi wieczyste. Wskazują
one, jakie powierzchnie ziemi, budynki lub ich części są odrębnymi nierucho­
mościami.
Księgi wieczyste uregulowane sąw odrębnej ustawie z 6.7.1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 707 ze zm.). Problema­
tyka ta stanowi przedmiot wykładu prawa rzeczowego.
III. Rzeczy oznaczone co do gatunku i co do tożsamości
1. Pojęcie
Rzeczy oznaczone co do gatunku określone są tylko według cech rodzą- 275
jowych. W klasie rzeczy wyróżnionych w ten sposób może więc być mnogość
poszczególnych przedmiotów.
Przykład: Koń wyścigowy, samochód osobowy.
Natomiast oznaczenie rzeczy co do tożsamości odnosi się do indywidualnie 276
wskazanego przedmiotu.
Przykład: Stadion Narodowy w Warszawie; koń wyścigowy „Piorun”; samochód osobo­
wy oznaczony określonymi numerami.
Nb. 273-276
116
Rozdział V. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego
2. Doniosłość prawna
277
Oba rodzaje określeń rzeczy funkcjonują w stosunkach cywilnoprawnych w szczególności w stosunkach zobowiązaniowych1.
Natomiast przedmiotem stosunków prawnorzeczowych - poza nielicznymi
wyjątkami - są rzeczy oznaczone co do tożsamości. Taką kwalifikację mają
zawsze nieruchomości2.
IV. Części składowe rzeczy i przynależności
1. Części składowe
278
Należy odróżnić rzecz od jej elementu, czyli części składowej rzeczy. Część
składowa rzeczy nie może być bowiem odrębnym przedmiotem praw rze­
czowych (art. 47 § 1 KC), a zatem prawa te istnieją jedynie w odniesieniu do
rzeczy samoistnych - pojętych wraz z ich częściami składowymi. W obrocie
występująprzedmioty materialne o złożonej strukturze, tzn. obejmujące elementy
niejednorodne i w różny sposób ze sobą sprzężone. W sytuacjach takich mogą
pojawić się wątpliwości, czy chodzi o jedną rzecz złożoną, czy o rzeczy samo­
istne (odrębne), aczkolwiek w jakiś sposób ze sobą związane. Pojęcie części
składowej rzeczy ułatwia rozstrzygnięcie tych problemów.
Zgodnie z art. 47 § 2 KC, „częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie
może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości al­
bo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego”. Przepis ten
wskazuje zatem na silną więź fizykalno-przestrzenną i funkcjonalną między
przedmiotami materialnymi. Ponadto art. 47 § 3 KC wymaga, aby owo połącze­
nie miało charakter trwały, a nie było dokonane tylko dla przemijającego użytku.
Na tym tle istnieje kontrowersja, czy decydujące znaczenie ma w tym względzie
wola osoby dokonującej połączenia przedmiotów3, czy elementy obiektywne,
dostrzegalne dla zewnętrznego obserwatora4. Należy raczej opowiedzieć się za
ostatnim poglądem, ponieważ główna funkcja analizowanego pojęcia przejawia
się w sferze praw bezwzględnych, a zatem skutecznych erga omnes, dla których
jedynie elementy zewnętrznie dostrzegalne powinny być miarodajne.
O częściach składowych można orzekać zarówno w odniesieniu do nierucho­
mości, jak i ruchomości. W szczególności do części składowych gruntu należą
1 Por. bliżej Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 2014,
Nb. 137-140.
2 Por. bliżej E. Gniewek, Prawo rzeczowe. Warszawa 2010, Nb. 22 i 23.
3 Tak wyr. SN z 4.11.1963 r. (I CR 855/62, OSN 1964, Nr 10, poz. 209).
4 Tak T. Dybowski, Części składowe rzeczy, NP 1969, Nr 1, s. 79.
Nb. 277-278
§15. Rzeczy
117
budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane, jak również drzewa i inne
rośliny od chwili zasadzenia lub zasiania (art. 48 KC).
Przykład: Częścią składową rzeczy ruchomej jest np. silnik w samochodzie, półka
w szafie itp.
Wspomniane ogólne pojęcie części składowych rzeczy zostało ograniczone 279
w następujący sposób:
1) budynki lub ich części nie są częściami składowymi gruntu, lecz odręb­
nymi od gruntu nieruchomościami w przypadkach, gdy z mocy przepisów
szczególnych stały się przedmiotem odrębnej własności;
2) drzewa i inne rośliny są odrębnymi rzeczami ruchomymi, w razie gdy
przepisy szczególne przewidują, że stanowią one samoistny przedmiot
własności (por. np. art. 279 KC);
3) urządzenia służące do odprowadzania lub doprowadzania płynów, pa­
ry, gazu, energii elektrycznej oraz inne podobne urządzenia przesyłowe
(np. rurociągi naftowe) nie należą do części składowych nieruchomości, je­
żeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa (art. 49 § 1 KC); urządzenia te, stają
się odrębnymi rzeczami ruchomymi, mogącymi być przedmiotem odręb­
nej własności i obrotu prawnego.
Status prawny urządzeń przesyłowych jest niejednoznacznie określany w orzecznictwie,
jest przedmiotem sporów w literaturze oraz podlega zmianom normatywnym (już dokona­
nym i dopiero przygotowywanym). Szerzej w tej kwestii G. Bieniek, Jeszcze w sprawie sta­
tusu prawnego urządzeń przesyłowych, MoP 2008, Nr 20, s. 1073 i n.; A. Olejniczak, Uwagi
o pojęciu części składowej nieruchomości na tle art. 49 KC, [w:] Współczesne problemy pra­
wa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Edwarda Gniewka, Warszawa 2010,
s. 419^427. Por. też wyr. SN z 7.3.2014 r. (IV CSK 442/13, Legalis) oraz postanowienie SN
z 10.4.2014 r. (IV CSK 521/13, Legalis).
4) włókna światłowodowe umieszczone w kablu światłowodowym wcho­
dzącym w skład sieci telekomunikacyjnej, na podstawie przepisów usta­
wy z 7.5.2010 r. o wspieraniu rozwoju usług i sieci telekomunikacyjnych
(Dz.U. Nr 106, poz. 675 ze zm.), mogą stanowić odrębny przedmiot włas­
ności i innych praw rzeczowych; do ustanowienia odrębnej własności włók­
na światłowodowego może dojść w drodze umowy, jednostronnej czynno­
ści prawnej albo orzeczenia sądu (por. art. 37—45 cyt. ustawy).
Poza przedmiotami materialnymi, w myśl art. 50 KC „za części składowe 280
nieruchomości uważa się także prawo związane z jej własnością”. Za pomocą
tego odesłania ustawodawca rozciąga zastosowanie dyspozycji art. 47 § 1 KC,
według którego część składowa rzeczy nie może być odrębnym przedmiotem
własności lub innych praw rzeczowych, również na prawa związane z własnością
nieruchomości.
Nb. 279-280
118
Rozdział V. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego
Przykład: Z tego względu niedopuszczalne jest, aby służebność gruntowa, która jest
w myśl art. 285 KC prawem związanym z własnością nieruchomości, została zbyta oddziel­
nie od prawa własności nieruchomości, z którą jest związana.
281
Reguła wyłączająca istnienie praw rzeczowych na częściach rzeczy nie za­
wiera zakazu dokonywania podziału rzeczy, a w szczególności także odłączania
części składowej i przekształcenia jej w rzecz samoistną, która może już być
przedmiotem odrębnych praw rzeczowych.
Przykład: Przez wymontowanie na stałe silnika z samochodu lub wyjęcie framug okien­
nych czy cegieł z rozbieranego budynku.
Zakazy takie mogąjednak być zawarte w innych normach prawnych (np. do­
tyczących podziału gruntów rolnych) lub wynikać z konstrukcji praw związanych
z nieruchomością (np. służebności).
Wspomniana reguła art. 47 § 1 KC nie zakazuje także podejmowania zobo­
wiązań dotyczących części rzeczy, jak również ich posiadania, a nawet ozna­
czenia szczególnego sposobu wykonywania praw rzeczowych na określonych
częściach rzeczy. W konsekwencji, status prawny części składowych tej samej
rzeczy może być różny.
Przykład: Można wydzierżawić część nieruchomości lub wynająć część budynku i czę­
ści te posiadać; można nawet zawrzeć umowę sprzedaży, np. cegieł w stojącym jeszcze bu­
dynku z tym zastrzeżeniem, że własność ich przejdzie na nabywcę dopiero po rozebraniu
budynku, gdyż wtedy cegły uzyskują kwalifikację prawną rzeczy samoistnej (ruchomości);
można ograniczyć wykonywanie prawa rzeczowego, jakim jest użytkowanie, do oznaczonej
części nieruchomości (art. 253 § 2 KC).
2. Przynależności
Od części składowej rzeczy należy odróżnić jej przynależność (art. 51 KC).
Nie jest to element rzeczy, ale odrębna rzecz ruchoma, która pozostaje w związ­
ku z inną rzeczą ruchomą albo nieruchomą, nazwaną rzeczą główną. Związek
taki zachodzi wtedy, jeżeli występują w nim łącznie następujące cechy:
1) właścicielem rzeczy głównej i przynależności jest ta sama osoba (art. 51 § 2
KC);
2) przynależność jest potrzebna do korzystania z rzeczy głównej zgodnie z jej
przeznaczeniem (art. 51 § 1 KC);
3) przynależność jest z rzeczą główną w faktycznym i stałym związku od­
powiadającym wspomnianemu celowi (art. 51 § 1 KC), z tym jednak za­
strzeżeniem, że przemijające pozbawienie jej faktycznego związku z rzeczą
główną nie powoduje utraty charakteru przynależności (art. 51 § 3 KC).
283
Z uwagi na wspomniane związki prawne i gospodarcze przynależności art. 52
KC stanowi, że „czynność prawna mająca za przedmiot rzecz główną odnosi
282
Nb. 281-283
§15. Rzeczy
119
skutek także względem przynależności”. Z dalszej treści tego przepisu wyni­
ka wyraźnie, że wspomniana norma prawna ma charakter względnie wiążący
(tzn. że znajduje zastosowanie tylko wtedy, gdy konkretna czynność prawna nie
zawiera w tej mierze odmiennych postanowień).
Ze względu bowiem na to, że przynależności są samoistnymi rzeczami, nie­
koniecznie muszą one dzielić los prawny rzeczy głównej. Z tego więc punktu
widzenia istnieje istotna różnica między przynależnością a częścią składową
rzeczy.
Przykład: Koło zapasowe lub zestaw kluczy w typowej sytuacji są przynależnościami
samochodu, podobnie jak maszyny i urządzenia rolnicze są przynależnościami gruntu eks­
ploatowanego jako gospodarstwo rolne. Otóż, jeżeli właściciel rzeczy głównej (samocho­
du, gruntu rolnego) zbędzie ją jakiejś osobie lub zawrze inną umowę dotyczącą tej rzeczy
(np. wynajmie ją lub wydzierżawi), a strony nic nie postanowią co do przynależności, to
wówczas podzielą one los prawny rzeczy głównej. Dopuszczalne jest jednak dodanie zastrze­
żenia w umowie, że np. koło zapasowe, klucze lub maszyny i urządzenia rolnicze pozostaną
własnością zbywcy lub nie będą wydane najemcy albo dzierżawcy.
Reguła ogólna art. 52 KC nie znajduje oczywiście zastosowania również
w sytuacjach inaczej uregulowanych przepisami szczególnymi.
Z konstrukcją przynależności system prawny łączy także inne konsekwencje 284
prawne, z których najogólniejsze znaczenie ma norma, według której egzekucja
skierowana do nieruchomości obejmuje także jej przynależności (art. 947 § 1
pkt 2 oraz art. 948 § 2 KPC).
Ponadto por. art. 84 KWU, według którego hipoteka na nieruchomości obciąża także jej
przynależności.
V. Pożytki
1. Pojęcie i rodzaje
Do przedmiotów stosunków cywilnoprawnych zalicza się także pożytki.
285
Polski system prawny wyróżnia trzy ich typy:
1) pożytki naturalne rzeczy,
2) pożytki cywilne rzeczy,
3) pożytki prawa.
Wspólnym elementem łączącym te pojęcia jest to, że obejmują one jakieś
dochody z rzeczy lub z prawa (art. 53, 54 KC).
1) Pożytkami naturalnymi rzeczy są takie jej płody i inne odłączone od niej 286
części składowe, jakie według zasad prawidłowej gospodarki stanowią normalny
dochód z rzeczy (art. 53 § 1 KC).
Nb. 284-286
120
Rozdział V. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego
Przykład: Zboże zebrane z pola, owoce zerwane z drzewa, drzewa wyrąbywane z lasów
w ramach planowej gospodarki leśnej, a także piasek, żwir lub glina wydobywane z gruntu
w sposób określony zasadami racjonalnej eksploatacji. Natomiast drzewa uzyskane, np. z wy­
rębu całego lasu lub wyciętego sadu byłyby dochodami uzyskanymi z rzeczy ponad normal­
ną miarę określoną zasadami prawidłowej gospodarki, dlatego nie miałyby już charakteru
prawnego pożytków. Por. także uchw. SN z 23.10.1975 r. (III CZP 71/75, OSNC 1976, Nr 6,
poz. 100).
287
2) Pożytki cywilne rzeczy są to dochody, jakie rzecz przynosi na podstawie
stosunku prawnego (art. 53 § 2 KC). Dochody te mogą przybierać postać pie­
niężną lub niepieniężną.
Przykład: Gdy A wydzierżawi grunt B, to czynsz, jaki B powinien płacić A, jest pożyt­
kiem cywilnym wydzierżawionego gruntu. Czynsz może być płacony w postaci pieniężnej
lub świadczenia innego rodzaju, a w szczególności także w postaci pożytków naturalnych
uzyskiwanych z gruntu przez B.
288
3) Pożytkami prawa są dochody, które prawo to przynosi zgodnie ze swym
społeczno-gospodarczym przeznaczeniem (art. 54 KC). Przepis prawny nie roz­
strzyga, o jakie to prawa chodzi, a stanowisko nauki nie jest w tej kwestii jed­
nolite. Wydaje się, że pojęcie to obejmuje wszelkie prawa podmiotowe, które
nie dotyczą rzeczy lub innych przedmiotów materialnych i w związku z tym
nieadekwatne jest do nich pojęcie „pożytków rzeczy” - bądź to naturalnych,
bądź to cywilnych.
Przykład: Prawem niedotyczącym rzeczy jest wierzytelność pieniężna, w związku
z czym pożytkami jej będą odsetki, jakie dłużnik obowiązany jest płacić wierzycielowi. Na­
tomiast wbrew panującemu poglądowi należałoby przyjąć, że uprawniony do polowania lub
łowienia zwierzyny w stanie wolnym uzyskuje pożytki naturalne, a nie cywilne, ponieważ je­
go prawo - podobnie jak np. prawo dzierżawy - dotyczy rzeczy (przedmiotów materialnych)
i pozwala mu bezpośrednio pobierać pożytki naturalne w postaci zwierzyny łownej.
2. Konsekwencje prawne
O tym, jakie osoby są uprawnione do pobierania pożytków, rozstrzygają
szczególne instytucje prawne (por. np. art. 140, 224, 252, 693 § 1 KC). Funkcja
zamieszczonych w części ogólnej KC przepisów o pożytkach polega jednak nie
tylko na tym, że przez sformułowanie definicji tego pojęcia nie trzeba wyjaśniać
jego sensu w każdej sytuacji szczególnej, gdzie się ono pojawia, ale ponadto
art. 55 KC ustala dwie reguły o ogólnym zakresie zastosowania, które precyzują
samą treść uprawnień do pobierania pożytków.
290
Zgodnie z pierwszą regułą (art. 55 § 1 KC), uprawnionemu do pobierania
pożytków przypadają pożytki naturalne, które faktycznie zostały odłączone od
rzeczy w czasie trwania tego uprawnienia. Natomiast jeżeli chodzi o pożytki
289
Nb. 287-290
j>' 16. Przedmioty inne niż rzeczy
121
cywilne, to uprawnienie to przysługuje w stosunku do jego trwania, a więc nie­
zależnie od tego, czy faktycznie zostały pobrane.
Przykład: W razie zbycia rzeczy najętej, zbywcy należy się czynsz najmu przypadający
do momentu zbycia, chociażby czynszu jeszcze nie pobrał.
Zgodnie z drugą regułą ogólną (art. 55 § 2 KC), jeżeli uprawniony do pobie- 291
rania pożytków poczynił nakłady w celu uzyskania pożytków, które przypadły
innej osobie, to należy mu się od niej wynagrodzenie za te nakłady, jednakże
tylko do wysokości wartości pożytków.
Przykład: Jeżeli użytkownik wieczysty posadził ziemniaki, których zbiór przypadł po
wygaśnięciu użytkowania, może domagać się zwrotu tych nakładów, ale nie więcej niż wyno­
si wartość wykopanych ziemniaków po odliczeniu kosztów zbioru.
§ 16. Przedmioty inne niż rzeczy
Literatura: M. Bednarek, Przedsiębiorstwo jako przedmiot czynności prawnych - spory
doktrynalne z perspektywy obrotu, SP 2009, Nr 3; 51. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do
Kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2009; M. Goettel, Sytuacja
zwierzęcia w prawie cywilnym, Warszawa 2013; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1,
§ 47-52; M. Habdas, Przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym, KPP 2002, z. 2; taż,
Zbycie przedsiębiorstwa jako przejaw sukcesji singulamej, [w:] Księga pamiątkowa Profesora
Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005; W. J. Katner, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. XVII;
E. Skowrońska-Bocian, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 44 i n.; R. Stroiński, Przed­
siębiorstwo, charakter prawny oraz zbycie w prawie amerykańskim, francuskim i polskim,
Warszawa 2003; J. Widio, Rozporządzanie przedsiębiorstwem, Kraków 2002; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. IX.
Poza rzeczami, których wyróżnienie służy głównie do konstruowania praw 292
podmiotowych rzeczowych, można wskazać na inne typy przedmiotów stosun­
ków cywilnoprawnych lub praw podmiotowych. Do ważniejszych z nich należą:
1) przedmioty materialne niebędące rzeczami,
2) przedmioty niematerialne,
3) przedsiębiorstwa.
I. Przedmioty materialne niebędące rzeczami
Wspomniane w tytule dobra materialne tym różnią się od rzeczy, że nie 293
występują w postaci wyodrębnionej lub zindywidualizowanej. Z tego względu
dominujący pogląd konstruuje w odniesieniu do nich, innego rodzaju - niż rze­
czowe - prawa podmiotowe.
Nb. 291-293
122
Rozdział V. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego
Por. zwłaszcza uchw. SN (7) z 8.11.1971 r. (III CZP 28/71, OSN 1972, Nr 3, poz. 43)
i orz. SN z 9.3.1973 r. (I CR 58/73, NP 1974, Nr 9, z glosami L. Jastrzębskiego i S. Rudnic­
kiego).
Wśród tego rodzaju przedmiotów materialnych można wyróżnić:
1) ciecze i gazy,
2) kopaliny,
3) zwierzęta w stanie wolnym.
1. Ciecze i gazy
294
Sens wyróżnienia cieczy (zwłaszcza wody) oraz gazów pojawia się tylko
wtedy, gdy:
1) nie występują one w postaci zamkniętej, ponieważ wówczas traktuje się je
jako rzeczy ruchome;
2) system prawny nie uznaje ich za kopaliny, ponieważ wówczas odnosi się do
nich szczególny reżim prawny właściwy kopalinom.
Natomiast celowe okazuje się wyodrębnienie wspomnianych przedmiotów
materialnych, gdy ustanowiony został dla nich odrębny zespół norm prawnych
(np. w postaci prawa wodnego), który reguluje korzystanie lub obrót cieczami
albo gazami położonymi w złożu naturalnym.
2. Kopaliny
295
Zalegające w ziemi złoża różnych minerałów wykorzystywanych dla celów
gospodarczych nie mają charakteru rzeczy. Nie są one bowiem przedmiotami
materialnymi na tyle wyodrębnionymi, by mogły być traktowane jako dobra
samoistne1. Natomiast podlegają swoistemu reżimowi prawnemu, który reguluje
sposób i prawo ich eksploatacji. Ten wyspecjalizowany system norm prawnych
określany jest mianem prawa górniczego.
3. Zwierzęta w stanie wolnym
296
Chodzi tu o zwierzynę swobodnie przemieszczającą się na polach i w lasach
oraz o ryby żyjące w stanie wolnym. Ze względu właśnie na ów stan wolności,
którego korelatem jest niepodporządkowanie tych zwierząt władztwu człowieka,
dominujący pogląd doktryny odmawiał im charakteru prawnego rzeczy, mimo
iż w myśl art. 2 ustawy z 13.10.1995 r. - Prawo łowieckie (tekst jedn. Dz.U.
z 2013 r. poz. 1226 ze zm.), jako dobro ogólnonarodowe stanowią własność Skar1 Por. S. Wójcik, Problem uprawnień do złóż kopalin (W związku z reformą prawa górni­
czego), PiP 1992, z. 1, s. 60; por. także W. J. Katner, [w:] System Pr. Pr., t. 1, § 96.
Nb. 294-296
§16. Przedmioty inne niż rzeczy
123
bu Państwa - rozumianą wszakże w szerszym znaczeniu. Kwestia ta ostatecznie
rozstrzygnięta została cyt. wyżej ustawą z 21.8.1997 r. o ochronie zwierząt, która
wyraźnie stwierdziła, że żadne zwierzę nie jest rzeczą.
II. Przedmioty niematerialne
W tym typie przedmiotów trudno wskazać jakąś wspólną łączącąje nić. Wy- 297
różnią je tylko cecha negatywna, polegająca na tym, że nie mają one postaci
materii w sensie fizykalnym.
Wśród nich na wyróżnienie zasługują:
1) energia,
2) dobra intelektualne,
3) dobra osobiste,
4) pieniądze,
5) papiery wartościowe.
1. Energia
Wzrastającą doniosłość uzyskują w życiu gospodarczym różne postacie ener- 298
gii - takie jak: energia elektryczna, jądrowa, cieplna. Nie są one przedmiotami
materialnymi i dlatego nie można uznać ich za rzeczy, mimo iż są w jakiś sposób
mierzalne i z tego względu zdolne do tego, aby uczestniczyć w obrocie cywil­
noprawnym.
Przykład: Przy dostarczaniu prądu liczniki zainstalowane u odbiorców mierzą ilość zu­
żytej energii; to samo dotyczy ciepłej wody do ogrzewania mieszkań - płaci się tu nie za wo­
dę, lecz za ilość ciepła, którego woda jest tylko nośnikiem.
Artykuł 555 KC wyraźnie wskazuje, że energia może być przedmiotem ob­
rotu cywilnoprawnego. Natomiast gospodarka różnymi rodzajami energii ure­
gulowana jest w ustawach szczególnych.
2. Dobra o charakterze intelektualnym
Chodzi tu w szczególności o utwory literackie, artystyczne, naukowe, wyna- 299
lazki, wzory użytkowe. Stanowią one wytwór umysłu ludzkiego i same przez się
nie mają postaci materialnej. Przedmioty materialne, a w szczególności rzeczy
pełnią tylko funkcję przekaźników oryginalnych treści myślowych, stanowiących
tu rzeczywisty przedmiot ochrony prawnej.
Przykład: Płótno obrazu, marmur posągu, papier utworu literackiego, kaseta z nagra­
niem utworu muzycznego, dysk z zapisem programu komputerowego.
Nb. 297-299
124
Rozdział V. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego
W jaki sposób ochrona ta jest realizowana oraz jak się przysługującymi do
tych dóbr prawami rozporządza, regulują ustawy odrębne, w szczególności do­
tyczące praw autorskich i własności przemysłowej.
3. Dobra osobiste
300
Wyróżniają się one nie tylko swoją niematerialną postacią, ale ponadto nie­
majątkowym charakterem (por. Nb. 373). Należy wszakże podkreślić, że niekiedy
splatają się one z dobrami intelektualnymi w trudny do rozwikłania sposób.
4. Pieniądze
301
Pieniądz może występować w postaci określonych znaków pieniężnych. Wte­
dy przybiera on charakter swoistego rodzaju rzeczy ruchomych.
Ponadto jednak jawi się on jako nosiciel i miernik wartości i jedynie dla
wyrażenia tego znaczenia powinno się używać określenia „pieniądz”.
W tej właściwej dla niego funkcji ma on doniosłość przede wszystkim w or­
bicie stosunków zobowiązaniowych. W związku z tym w ramach wykładu z tego
działu prawa zostanie bliżej przedstawiona cywilnoprawna problematyka pie­
niądza1.
5. Papiery wartościowe
302
Są to dokumenty, których posiadanie stanowi niezbędną przesłankę wyko­
nywania praw (głównie wierzytelności) wyrażonych w treści dokumentu. Tylko
więc posiadacz dokumentu może wykonywać prawa z nim związane2.
Przykład: Weksel, czek. Od posiadacza tych dokumentów uzależniona jest realizacja
wierzytelności pieniężnych wskazanych w ich treści.
Ze względu na to, że dokument jest swoistego rodzaju rzeczą, niektóre prze­
pisy dotyczące przenoszenia własności rzeczy odnoszą się także do obrotu pa­
pierami wartościowymi. Jednakże to nie kartka papieru (rzecz) decyduje o sensie
papieru wartościowego, lecz określone treści myślowe na tej kartce wyrażone.
Również problematyka papierów wartościowych uregulowana została w księ­
dze poświęconej prawu zobowiązań (art. 921' i n. KC). Szerzej dlatego będzie
objaśniona w ramach wykładu z tego działu prawa cywilnego3.
1 Por. Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 2014,
Nb. 145 i n. oraz zł. Pyrzyńska [w:] System Pr.Pr., t. 5, Warszawa 2013, s. 231 i n.
2 A. Szpunar, Podstawowe problemy papierów wartościowych, PiP 1991, z. 2; F. Zoll,
[w:] Prawo papierów wartościowych, pod red. S. Wlodyki, Warszawa 2004, s. 3 i n.
3 Por. Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania - część szczegółowa, Warszawa
2013, Nb 852 i n.
Nb. 300-302
§16. Przedmioty inne niż rzeczy
125
III. Przedsiębiorstwo
1. Uwagi wstępne
Słowo „przedsiębiorstwo” (lub pochodne od niego zwroty) używane jest 303
w tekstach prawnych (w języku prawnym) co najmniej w trzech różnych zna­
czeniach:
1) na oznaczenie jakichś podmiotów prawa cywilnego;
Przykład: W zwrocie „przedsiębiorstwo państwowe” w ustawie z 25.9.1981 r. o przed­
siębiorstwach państwowych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 1384); także w art. 429, 851 KC.
2) na oznaczenie jakiejś działalności;
Przykład: Często stosowany zwrot „w zakresie działalności przedsiębiorstwa” (por.
np. art. 583, 765, 774, 794 KC).
3) na oznaczenie przedmiotu czynności lub stosunku prawnego. W tym właś­
nie przedmiotowym rozumieniu używają tego słowa wprowadzone do KC
w 1990 r. przepisy art. 55', 552 i 75'.
Zgodnie z zakresem tego podręcznika, ograniczonego do części ogólnej pra­
wa cywilnego, problematyka przedsiębiorstwa zostanie poniżej przedstawiona
tylko w tym przedmiotowym znaczeniu.
2. Pojęcie
W myśl art. 55' KC, przedsiębiorstwem jest zorganizowany zespół składni- 304
ków niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działal­
ności gospodarczej. Jak słusznie wskazuje SN, podstawowe znaczenie należy
przypisać elementowi organizacji oraz funkcjonalnego powiązania różnorod­
nych jego składników, umożliwiających traktowanie przedsiębiorstwa jako pew­
nej całości (zespołu), przy czym występowanie elementu organizacji pozwala
odróżnić przedsiębiorstwo od majątku, stanowiącego jedynie zbiór elementów
wchodzących w skład zorganizowanej całości, jaką jest przedsiębiorstwo (por.
wyr. SN z 3.12.2009 r., II CSK 215/09, Legalis). Owa funkcjonalna więź gospo­
darcza stanowi zatem spoiwo wiążące wspomniane elementy w pewien odrębny
kompleks.
Pojęcie przedsiębiorstwa obejmuje w szczególności:
1) nazwę indywidualizującą całe przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części. Natomiast
nie obejmuje firmy, przez co rozumie się nie nazwę przedsiębiorstwa (przedmiotu pra­
wa), lecz oznaczenie przedsiębiorcy, a zatem podmiotu prawa (art. 432 KC); por. niżej
Nb. 454;
2) własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyro­
bów oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości;
Nb. 303-304
126
Rozdział V. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego
3) prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa
do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosunków praw­
nych - np. użyczenia, leasingu, umów nienazwanych, których treść obejmuje uprawnie­
nia do korzystania z cudzej rzeczy;
4) wierzytelności innego rodzaju (zwłaszcza z tytułu depozytu bankowego), wszelkie prawa
wynikające z papierów wartościowych (np. akcji, obligacji, weksli, czeków) oraz środki
pieniężne (zwłaszcza gotówkę w różnych walutach);
5) koncesje, licencje i zezwolenia - a więc w zasadzie także uprawnienia typu administra­
cyjnego;
6) patenty i inne prawa własności przemysłowej (określone ustawą z 30.6.2000 r. - Prawo
własności przemysłowej, tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 1410);
7) majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne (określone ustawą z 4.2.1994 r.
o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631
ze zrn.);
8) tajemnice przedsiębiorstwa, przez które rozumie się nieujawnione do wiadomości pub­
licznej informacje techniczne, technologiczne, organizacyjne przedsiębiorstwa lub inne
informacje posiadające wartość gospodarczą, co do których przedsiębiorca podjął nie­
zbędne działania w celu zachowania ich poufności (art. 11 ust. 4 ZNKU);
9) księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
Ta treść art. 551 KC została sformułowana w ustawie nowelizującej KC
z 14.2.2003 r. W porównaniu z dawnym brzmieniem tego przepisu obecny kata­
log typowych składników przedsiębiorstwa został rozszerzony o nowe elementy,
natomiast pominięto w nim:
1) firmę przedsiębiorstwa, ze względu na to, że oznacza ona przedsiębiorcę,
a nie przedsiębiorstwo, oraz
2) zobowiązania przedsiębiorstwa, ponieważ nie są one jego aktywami, lecz
obciążeniem przedsiębiorstwa (por. bliżej Nb. 313).
Ponadto pojęcie przedsiębiorstwa obejmuje także inne wartości, które wpły­
wają dodatnio na wartość rynkową przedsiębiorstwa, lecz nie mogą być przed­
miotem obrotu w oderwaniu od zorganizowanego kompleksu majątkowego.
Przykłady: Lokalizacja, stopień ściągalności wierzytelności, dostęp do kredytów, sta­
ła klientela, dobra renoma przedsiębiorstwa. Por. S. Sołtysiński, [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy. Komentarz, t. 1, Warszawa 1997, s. 38; M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa w świetle zmian w Kodeksie cywilnym, PiP 1991, z. 6,
s. 34.
Ów zorganizowany funkcjonalnie kompleks majątkowy określany mianem
przedsiębiorstwa (w znaczeniu przedmiotowym) stanowi twór w tym sensie od­
rębny, że nie można go identyfikować z działalnościąjakiejś osoby nierozdzielnie
z nią związanej1.
Przykład: Wyposażenie warsztatu artysty malarza.
Por. szerzej J. Widio, Pojęcie przedsiębiorstwa, PPH 1997, Nr 7, s. 32.
Nb. 304
§16. Przedmioty inne niż rzeczy
127
3. Konsekwencje i charakter prawny
Norma określająca składniki przedsiębiorstwa ma charakter względnie wiążą- 305
cy. Zawsze jednak treść pojęcia przedsiębiorstwa musi obejmować powiązane ze
sobą istotne elementy, które decydując tym, iż chodzi o wyodrębniony kompleks
składników materialnych i niematerialnych przystosowanych do realizacji celów
gospodarczych1.
Pojęcie to z natury rzeczy ma charakter relatywny, nakazujący uwzględniać okoliczno­
ści faktyczne konkretnego przypadku (por. zwłaszcza S. Buczkowski w glosie do wyr. SN
z 10.1.1972 r., I CR 359/71, OSP 1972, poz. 232; szerzej M. Litwińska, Pojęcie przedsię­
biorstwa w prawie handlowym i cywilnym, PPH 1993, Nr 2, s. 9). Jednakże zawsze rdze­
niem przedsiębiorstwa pozostająjego niezbywalne elementy niematerialne decydujące o war­
tości przedsiębiorstwa jako swoistego dobra majątkowego - powiązane wszakże nieodłącznie
z pewnymi przedmiotami materialnymi, takimi jak np. księgi handlowe (por. bliżej M. Pożniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 34; M. Habdas, Przedsiębiorstwo, s. 328 i cyt.
tam literatura). W koncepcji skrajnej, szeroko reprezentowanej w doktrynie, uznaje się przed­
siębiorstwo za dobro niematerialne (por. szerzej R. Stroiński, Przedsiębiorstwo, s. 324 i n.).
W szczególności więc nie byłoby zbyciem przedsiębiorstwa zbycie nawet najważniejszych
jego praw majątkowych, ale bez klienteli i renomy (por. T. Komosa, J. Tropaczyńska, Charak­
ter prawny przedsiębiorstwa, PPH 1996, Nr 8, s. 27).
W nauce prawa cywilnego istnieje kontrowersja2, czy przedsiębiorstwo stano- 306
wi odrębny przedmiot prawa podmiotowego (stosunku cywilnoprawnego)3, czy
też przedmiotami tymi są wyłącznie poszczególne składniki przedsiębiorstwa.
Natomiast rzekome objęcie jedną czynnością całego przedsiębiorstwa, jako jed­
nego przedmiotu tej czynności, stanowi jedynie uproszczenie myślowe i polega
na objęciu jedną nazwą różnych czynności prawnych. W konsekwencji ocena ich
powinna nastąpić odrębnie co do każdej z tych czynności4.
1 Na funkcjonalne (gospodarcze) przeznaczenie przedsiębiorstwa trafnie zwraca uwagę
R. Stroiński, Przedsiębiorstwo, s. 272 i n.
2 Por. M. Wolanin, Przedsiębiorstwo jako przedmiot zbycia w procesach prywatyzacyj­
nych, Rej. 1996, Nr 3, s. 101 i n.
3 M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 36 i n.; M. Litwińska, Pojęcie przed­
siębiorstwa w prawie handlowym i cywilnym. Przedsiębiorstwo jako przedmiot obrotu (II),
PPH 1993, Nr 2, s. 7 i n.; B. Sołtys, Sprzedaż przedsiębiorstwa państwowego, PPH 1995, Nr 7,
s. 19 i n.; P. Pełczyński, Charakter prawny, s. 76 i n.; T. Komosa, J. Tropczyńska, Charakter
prawny przedsiębiorstwa, s. 28 i n.; J. Widło, Pojęcie przedsiębiorstwa, s. 33; tak też W. J. Katner, [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 1229.
4 S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 461; J. Preussner-Zamorska, Konstrukcja
prawa do przedsiębiorstwa i jej konsekwencje w świetle nowej regulacji prawnej - głos w dys­
kusji, Rej. 1992, Nr 2, s. 30 i n.; A. Jakubecki, R. Skubisz, [w:] Zarys prawa spółek, Lublin
1994, s. 259-260.
Nb. 305-306
128
Rozdział V. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego
Bardziej uzasadniona jest koncepcja pierwsza, traktująca przedsiębiorstwo
jako przedmiot prawa (stosunku prawnego), niż koncepcja druga, ujmująca je
jako zbiór odrębnych praw (tzw. universitas rerum). Przemawia za tym nie tylko
brzmienie przepisów ustawy (art. 552 i 751 KC), ale przede wszystkim wyrażona
w nich zasada, że przeniesienie i wydzierżawienie przedsiębiorstwa oraz usta­
nowienie na nim użytkowania następuje jedną czynnością prawną (uno actu).
Ponadto, biorąc pod uwagę, że w skład przedsiębiorstwa wchodzą m.in. pew­
ne sytuacje, które nie stanowią przedmiotu żadnych odrębnych praw podmio­
towych, trudno byłoby wyjaśnić możliwość włączenia ich do obrotu z punktu
widzenia pierwszej koncepcji (kompleksu odrębnych praw).
Za bronioną tu koncepcją przemawiają również względy funkcjonalne.
Konstrukcja ta ułatwia bowiem włączenie przedsiębiorstw w krąg obrotu go­
spodarczego oraz dokonywanie komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw
państwowych (por. ustawa z 30.8.1996 r., tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 747).
307
Owo wyróżnienie odrębnego dobra majątkowego, jakim jest przedsiębiorstwo, stanowi
podstawę do skonstruowania szczególnego prawa podmiotowego typu własnościowego na
przedsiębiorstwie (tak M. Pożniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 34; B. Sołtys, Sy­
tuacja prawna nieruchomości wchodzącej w skład przedsiębiorstwa, Rej. 1996, Nr. 2, s. 84;
G. Tracz, F. Zoll, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, Kraków 1996, s. 161 i n.; J. Widio,
Rozporządzanie przedsiębiorstwem, rozdz. I; T. Komosa, J. Tropaczyńska, Charakter prawny,
s. 29; M. Litwińska, Pojęcie przedsiębiorstwa, PPH 1993, Nr 4, s. 8 i Nr 5, s. 7 i n.; M. Bedna­
rek, Mienie, s. 184-185; M. Habdas, Przedsiębiorstwo, s. 333 i n.; R. Stroiński, Przedsiębior­
stwo, s. 311).
Natomiast Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 247-248, podkreślili, że zawarty
w art. 55', 552 i 751 zwrot o zbyciu przedsiębiorstwa nie musi oznaczać podstawy normatyw­
nej do konstruowania prawa do przedsiębiorstwa. Jedną czynnością prawną można bowiem
przenosić lub obciążać zbiory przedmiotów (por. zbycie spadku lub ustanowienie użytkowa­
nia na zespole środków produkcji, art. 257 KC) - bez tworzenia szczególnego prawa pod­
miotowego. Jednakże Autorzy ci nie uwzględnili tego, że pojęcie przedsiębiorstwa nie da się
zredukować do sumy poszczególnych zbywalnych praw podmiotowych (universitas rerum),
czego cytowane przypadki dotyczą.
Jeden podmiot może mieć więcej niż jedno przedsiębiorstwo1.
4. Gospodarstwo rolne
308
Zbliżonym do przedsiębiorstwa zespołem różnorodnych składników są tak­
że gospodarstwa rolne. Normy prawne traktują je jednak odrębnie, z uwagi na
szczególne warunki produkcji rolnej i funkcję społeczną gospodarstw rolnych.
Niemniej i w tym przypadku kodeksowa definicja dotyczy gospodarstwa rolnego
' Por. szerzej R. Stroiński, Przedsiębiorstwo, s. 315-316.
Nb. 307-308
16. Przedmioty inne niż rzeczy
129
w ujęciu przedmiotowym. W myśl znowelizowanego w 2003 r. art. 553 KC: „Za
gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami
lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stano­
wić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadze­
niem gospodarstwa rolnego”.
Na gospodarstwo rolne, w pierwszym rzędzie, składają się więc nierucho­
mości, ale nie jakiekolwiek. Grunt rolny jest elementem konstytuującym gospo­
darstwo rolne, stanowiąc niezbędny składnik całości. Innym elementem mogą
być grunty leśne, a także rzeczy i zwierzęta (budynki lub ich części, urządzenia
i inwentarz) oraz prawa (także wierzytelności) związane z prowadzeniem go­
spodarstwa rolnego).
Przykład: Może tu chodzić o prawa wynikające z kontraktacji, z ubezpieczenia budyn­
ków, inwentarza albo upraw itp.
Użyteczność definiowania pojęcia gospodarstwa rolnego jest niewątpliwa, 309
gdy weźmie się pod uwagę, że w szeregu instytucji uregulowanych w KC i poza
nim używa się tego zwrotu bez określenia jego znaczenia.
Por. np. art. 554, 1058 i n. KC, przepisy o przekazywaniu gospodarstw rolnych za ren­
tę, przepisy ustawy z 11.4.2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r.
poz. 803 ze zm.), gdzie w art. 2 pkt 2 zastrzeżono, że przez gospodarstwo rolne rozumie się go­
spodarstwo zdefiniowane w KC, jednak o obszarze nie mniejszym niż 1 ha użytków rolnych.
Natomiast gospodarstwo rolne nie stanowi przedmiotu samodzielnego obrotu
prawnego, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej1. Przepisy art. 552 i 751
KC nie odnoszą się do niego. Nie można zatem zbyć go jedną czynnością prawną
(uno actu). Przedmiotem zbycia są tu poszczególne nieruchomości, na których
gospodarstwo rolne zostało zorganizowane2. Nie da się jednak wykluczyć, że
w konkretnym przypadku będzie możliwa kwalifikacja gospodarstwa rolnego
na podstawie art. 551 i 552 KC; z uwagi na stopień zorganizowania określonego
gospodarstwa rolnego, jako kompleksu majątkowego przeznaczonego do pro1 Por. np. szczególną regulację zawartą w ustawie z 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecz­
nym rolników (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 704), która dotyczy zawarcia umowy z następcą
(rozdział 7. tej ustawy) - szerzej, R. Budzinowski, [w:] System Pr. Pr., t. 8, Warszawa 2011,
rozdział XIV.
2 Tak trafnie 5. Rudnicki, [w:] Dmowski, Rudnicki, Komentarz, s. 245 i n. Nieco odmien­
nie, E. Gniewek, [w:] System Pr. Pr., t. 3, Warszawa 2013, s. 587-588. Teoretyczne proble­
my szerzej omawiają: R. Budzinowski, W kwestii statusu prawnego gospodarstwa rolnego
jako przedsiębiorstwa, [w;] Rozprawy z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa dedykowana
Profesorowi Aleksandrowi Oleszce, pod red. J. Jacyszyna, A. Dańko-Roesler, M. Pazdana
i W. Popiolka, Warszawa 2012, s. 7 i n.. oraz D. Kokoszka, Gospodarstwo rolne. Zagadnienia
konstrukcyjne, KPP 2008, z. 4, s. 984 i n.
Nb. 309
130
Rozdział E Przedmioty stosunku cywilnoprawnego
wadzenia działalności rolniczej i zbywania produktów rolnych na rynku, będzie
można je uznać za przedsiębiorstwo (rolne) i zbyć jedną czynnością prawną.
IV. Zbycie przedsiębiorstwa
1. Uwagi wstępne
310
Zbycie przedsiębiorstwa, do którego bezpośrednio odnosi się w zakresie for­
my art. 751 KC, stanowi jeden z przypadków wskazanych ogólną normą art. 552
KC. Według art. 552 KC bowiem, czynność prawna mająca za przedmiot przed­
siębiorstwo obejmuje wszystko, co wchodzi w skład przedsiębiorstwa, chyba że
co innego wynika z czynności prawnej albo z przepisów szczególnych. Ta ogólna
zasada odnosi się więc nie tylko do zbycia przedsiębiorstwa, ale i do innych
czynności mających za przedmiot przedsiębiorstwo, takich jak w szczególno­
ści dzierżawa lub ustanowienie na nim użytkowania. Ponadto brzmienie tego
przepisu stanowi podstawę do wyjaśnienia charakteru prawnego najważniejszej
czynności prawnej mającej za przedmiot przedsiębiorstwo, do jakiej niewątpli­
wie należy jego zbycie.
2. Pojęcie zbycia przedsiębiorstwa
311
Zgodnie z ogólnymi zasadami polskiego prawa cywilnego, chodzi tu o czyn­
ność kauzalną wskazaną w stosunku zobowiązaniowym wiążącym strony
(sprzedaż, darowizna przedsiębiorstwa, przeniesienie go celem zaspokojenia
wierzyciela). Z reguły kauzę tę wskazuje czynność zobowiązująco-rozporządzająca. Jednakże z mocy wyraźnych postanowień umowy skutki te mogą być
rozdzielone. Znaczy to, że strony mogą najpierw zawrzeć umowę zobowiązującą
tylko do zbycia przedsiębiorstwa, a dopiero w wykonaniu podjętego zobowiąza­
nia rozporządzić przedsiębiorstwem, przenosząc go na nabywcę1.
Umowa ta obejmuje jeden przedmiot, jakim jest przedsiębiorstwo zbywane
jedną czynnością prawną (uno actu). Następstwem zbycia przedsiębiorstwa jest
przeniesienie praw podmiotowych do poszczególnych składników przedsiębior­
stwa objętych jego strukturą2. Zakres tych składników określa art. 551 KC, jed­
nakże strony mogą z niego wyłączyć niektóre z nich (art. 552 KC). Swoistą cechą
umowy o zbycie przedsiębiorstwa jest to, że powoduje ona nie tylko przeniesie­
nie praw podmiotowych, ale i wskazanych w art. 55' KC innych korzystnych dla
przedsiębiorstwa stanów faktycznych, a zwłaszcza tajemnic przedsiębiorstwa.
1 Por. bliższe uzasadnienie tego poglądu J. Widło, Rozporządzanie, s. 167 i n.
2 Tamże, s. 192-200.
Nb. 310-311
§16. Przedmioty inne niż rzeczy
131
W przypadkach takich należy przyjąć, że zbywca zobowiązany jest udostępnić
nabywcy te informacje, i to pod sankcją odpowiedzialności odszkodowawczej.
Z takim ujęciem zbycia przedsiębiorstwa synchronizuje pogląd, że chodzi
tu o singulamy, a nie uniwersalny typ sukcesji1. Umacnia go nowelizacja KC
z 14.2.2003 r., która z katalogu składników przedsiębiorstwa skreśliła zobowią­
zania i obciążenia związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa.
Sąd Najwyższy w wyr. z 6.7.2005 r., III CK 705/04, stwierdził, że nabycie przedsiębior­
stwa może nastąpić także w wyniku zawarcia kilku umów, co spotkało się z różnorodny­
mi ocenami glosatorów: A. Szlęzaka i M. Gutowskiego, OSP 2007, Nr 1, poz. 12. Natomiast
w postanowieniu SN z 30.1.2014 r. (IV CSK 252/13, OSNC 2014, Nr 11, poz. 117) dopusz­
czono zastosowanie w drodze analogii art. 552 KC w odniesieniu do aportu obejmującego
zorganizowaną część przedsiębiorstwa. Sąd uznał, że czynność prawna mająca za przedmiot
zorganizowaną część przedsiębiorstwa obejmuje wszystko, co wchodzi w skład tej części
przedsiębiorstwa, chyba że co innego wynika z treści czynności prawnej, bądź też z przepi­
sów szczególnych.
3. Forma
W myśl art. 751 § 1 KC, zbycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo 312
ustanowienie na nim użytkowania powinno być dokonane w formie pisemnej
z podpisem notarialnie poświadczonym. Forma ta została zastrzeżona pod
sankcją nieważności (art. 73 § 2 KC).
Jednakże art. 751 § 4 KC stanowi zarazem, że przepis ustanawiający wskazaną
powyżej formę „nie uchybia przepisom o formie czynności prawnych dotyczą­
cych nieruchomości”. W szczególności chodzi tu o przypadek, gdy składnikiem
przedsiębiorstwa jest nieruchomość, której własność może być przeniesiona
tylko z zachowaniem formy aktu notarialnego (por. art. 158 KC). Pojawia się
wówczas pytanie:
1) czy w formie aktu notarialnego można sporządzić osobno umowę o prze­
niesienie własności nieruchomości, a co do reszty składników przedsiębior­
stwa drugą umowę już tylko w formie pisemnej z notarialnie poświadczo­
nym podpisem,
2) czy też cała umowa o zbycie przedsiębiorstwa pod sankcją nieważności po­
winna być sporządzona w formie aktu notarialnego.
W kwestii tej wyrażano w literaturze różne poglądy. Jednakże należy opowie­
dzieć się za drugim ze wspomnianych rozwiązań, opierając się na założeniu, że
zbycie przedsiębiorstwa dokonuje się jedną czynnością prawną (uno actu) obej­
mującą jeden przedmiot, jakim jest przedsiębiorstwo2. Oczywiste jest przy tym,
1 Tak przeważający pogląd, por. J. Widio, Rozporządzanie, s. 166; R. Stroiński, Przedsię­
biorstwo, s. 339 i tam cyt. literatura.
2 Por. szerzej J. Widio, Rozporządzanie, s. 211 i n.
Nb. 312
Rozdział V. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego
132
że forma aktu notarialnego spełnia zarazem wszystkie przesłanki formy pisemnej
poświadczonej notarialnie, a zatem sporządzenie umowy zbycia przedsiębiorstwa
w formie aktu notarialnego zawsze jest dopuszczalne.
Ponadto zbycie przedsiębiorstwa, wydzierżawienie go lub ustanowienie na
nim użytkowania powinno być wpisane do odpowiedniego rejestru, ale jedynie
wtedy, gdy zbywca jest już w nim ujawniony (art. 75' § 2 i 3 KC). Skutki niewpisania do rejestru określają właściwe dla niego przepisy prawne.
V. Odpowiedzialność za długi związane z prowadzeniem
zbytego przedsiębiorstwa
1. Uwagi wstępne
313
Do czasu wejścia w życie nowelizacji KC z 14.2.2003 r., tzn. do 25.9.2003 r.,
kwestię określoną w tytule niniejszego podrozdziału regulowały dwa przepisy:
art. 551*pkt 5 KC, w myśl którego w skład przedsiębiorstwa wchodziły „zobo­
wiązania i obciążenia związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa”, oraz art. 526
KC, który stanowił o solidarnej odpowiedzialności nabywcy przedsiębiorstwa
lub gospodarstwa rolnego. Mając ponadto na względzie reguły ogólne KC doty­
czące zmiany dłużnika (art. 519 i n. KC), okazało się, że pojawiły się między tymi
przepisami takie sprzeczności, że nie można było jednoznacznie ich rozstrzyg­
nąć, mimo przedstawienia w literaturze różnych koncepcji w tym względzie1.
W celu rozstrzygnięcia tych dylematów ustawa z 14.2.2003 r. nowelizująca
KC usunęła z katalogu składników przedsiębiorstwa postanowienie dotyczące
długów i obciążeń związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa oraz przeniosła
treść art. 526 - w niezmienionym brzmieniu - na nowe miejsce, jako art. 554 KC,
usytuowany obok innych przepisów regulujących czynności dotyczące przed­
siębiorstwa.
Wyjaśnienia poniższe mają na względzie wyłącznie nowy stan prawny.
2. Odpowiedzialność zbywcy przedsiębiorstwa
314
Sama umowa o zbycie przedsiębiorstwa nie powoduje przejęcia długów
związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, ponieważ nie są one składnikami
przedsiębiorstwa. Odmienne rozwiązanie, a mianowicie koncepcja, aby zbycie
przedsiębiorstwa, a więc rozporządzanie nim, obejmowało także „rozporządzanie
długami” jest trudna do przyjęcia na tle ogólnych zasad KC, które do przejęcia
długu zawsze wymagają zgody wierzyciela (art. 519 KC). Zasada ta znajduje
1 Referuje je J. Widio, Rozporządzanie, s. 235 i n.
Nb. 313-314
J 16. Przedmioty inne niż rzeczy
133
uzasadnienie w ochronie wierzyciela, którego łatwo byłoby pozbawić możliwo­
ści zaspokojenia jego wierzytelności, „przenosząc” dług na osobę niewypłacalną.
Umowa zbycia przedsiębiorstwa zawierana jest z reguły bez zgody wierzy­
cieli na przejęcie długów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, a tym
samym, zbywca nie zostaje z nich zwolniony.
3. Solidarna odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa
Jeżeli zbywca przedsiębiorstwa (także gospodarstwa rolnego) nie został 315
zwolniony z długu, a zatem nadal jest on zobowiązany względem wierzyciela,
ustawodawca bierze pod uwagę fakt, że zmniejszają się szanse zaspokojenia
wierzyciela, ponieważ nabywca przedsiębiorstwa nabywa z majątku dłużnika
ważny jego składnik, jakim jest przedsiębiorstwo. Na tym założeniu opiera się
regulacja art. 554, w myśl którego nabywca przedsiębiorstwa lub gospodarstwa
rolnego jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania zwią­
zane z prowadzeniem przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego. Chodzi tu
zatem o tzw. ustawowe, kumulatywne przystąpienie do długu1. Norma art. 554
KC ma charakter bezwzględnie wiążący w tym sensie, że bez zgody wierzyciela
odpowiedzialność solidarna nabywcy nie może być umową zbywcy z nabywcą
ani uchylona, ani ograniczona.
Solidarna odpowiedzialność nabywcy została przez ustawodawcę podwójnie
ograniczona:
1) nabywca nie odpowiada za zobowiązania, o których w chwili nabycia nie
wiedział, mimo zachowania należytej staranności. Taka regulacja prawna
sprzyja ostrożnemu nabywcy, który starannie sprawdził przedsiębiorstwo
stanowiące przedmiot umowy, starając się ujawnić wszelkie długi związane
z jego prowadzeniem. Nabywca nie poniesie wówczas odpowiedzialności
za zobowiązania, o których nie dowiedział się, mimo czynności podjętych
w tym celu;
2) odpowiedzialność solidarna nabywcy jest ograniczona do wartości nabyte­
go przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego (pro viribus patrimonii) we­
dług stanu w chwili nabycia, a według cen w chwili zaspokojenia wierzy­
ciela (art. 554 KC). Trzeba więc najpierw ustalić, jaki był stan faktyczny
przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego w chwili, gdy były one zbywa­
ne, a następnie określić ich wartość według cen (rynkowych) w chwili póź­
niejszej, a mianowicie w chwili zaspokojenia wierzyciela.
1 Por. postanowienie SN z 13.12.2012 r., V CZ 61/12, Legalis, oraz P. Drapała, [w:] Sy­
stem Pr. Pr., t. 6, pod red. A. Olejniczaka, Warszawa 2014, § 58; Z. Radwański, A. Olejniczak,
Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 2014, Nb. 960-964.
Nb. 315
134
Rozdział V. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego
Chodzi o to, aby zakres odpowiedzialności nabywcy był dostosowany do
wartości przedsiębiorstwa w chwili zaspokojenia wierzyciela. Zachodzące zmia­
ny cen są zjawiskiem obiektywnym - niezależnym od tego, do kogo przed­
siębiorstwo lub gospodarstwo rolne należy. Nie ma więc powodu, aby zbycie
przedsiębiorstwa (zmiana podmiotu uprawnionego) miało wpływać na zakres
odpowiedzialności nabywcy. Gdyby nie nastąpiło zbycie przedsiębiorstwa, to
wierzyciel, dochodząc swojej wierzytelności, również nie mógłby liczyć się
z większą wartością przedsiębiorstwa niż określoną jego ceną rynkową. Nato­
miast powinno się brać pod uwagę stan faktyczny przedsiębiorstwa w chwili jego
zbycia, ponieważ dalsze zmiany (dodatnie czy ujemne) zależą już co najmniej
w części od nabywcy, na wybór którego wierzyciel nie miał wpływu. Zaufanie
wierzyciela do zbywcy powinno się więc chronić1*
.
Sąd Najwyższy w wyr. z 4.4.2007 r. (V CSK 18/07, OSP 2008, Nr 9, poz. 97) stwierdził,
że solidarną odpowiedzialność za długi związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa ponosi
nie tylko pierwszy, ale także kolejny jego nabywca, co trafnie skrytykowały. Widio w glosie
do wspomnianego orzeczenia.
Należy jeszcze dodać, że podobną metodę obliczania wartości przewiduje
K.C w wielu innych przypadkach - por. np. art. 363 § 2, art. 995 § 1 i 2, art. 1042
§2i2'KC.
§17. Majątek i mienie
Literatura: M. Bednarek, Mienie, Kraków 1997, s. 19 i n.; Dmowski, Rudnicki, Komentarz,
art. 44 i n.; T. Domińczyk, Mienie opuszczone i mienie poniemieckie, PS 2007, Nr 9; A. Dyoniak,
Pojęcie majątku w prawie cywilnym, PiP 1985, z. 11-12; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw.,
t. 1, § 52; W. J. Katner, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. XVII; E. Skowrońska-Bocian, [w:] Pie­
trzykowski, KC. Komentarz, art. 44 i n.; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. IX, §11.
I. Majątek
1. Pojęcie
316
Termin „majątek” używany jest w dwóch znaczeniach: węższym i szerszym.
W węższym znaczeniu mówi się o „majątku”, mając na względzie ogół ak­
tywów majątkowych przysługujących określonemu podmiotowi. Na aktywa te
składają się jego majątkowe prawa podmiotowe, ewentualnie także pewne chro­
nione prawnie, a korzystne sytuacje faktyczne (np. posiadanie).
1 Por. szerzej M. Habdas, Określenie wartości przedsiębiorstwa a odpowiedzialność jego
nabywcy w świetle art. 554 k.c., PiP 2003, z. 12, s. 55 i n.
Nb. 316
§17. Majątek i mienie
135
Natomiast w szerszym znaczeniu używa się tego terminu dla określenia nie
tylko ogółu aktywów, ale i pasywów danego podmiotu. Pasywami tymi są róż­
norodne ciążące na danym podmiocie obowiązki.
W doktrynie cywilistycznej wysuwa się postulat, aby posługiwać się wyłącz­
nie węższym pojęciem majątku1. Jednakże nie ma żadnych ogólnych przepisów
prawnych, które by kwestię tę generalnie rozstrzygały. Należy więc w drodze
wykładni ustalić, w jakim znaczeniu wyraz ten został w danym przepisie użyty.
We wskazanych przez przepisy prawne przypadkach niektóre składniki ogó- 317
Inego majątku danej osoby zostają wydzielone, tworząc majątek odrębny. Owe
wydzielone masy majątkowe podlegają wówczas szczególnemu reżimowi praw­
nemu, we wskazanym przez przepisy prawne zakresie.
Przykład: Majątek wspólny małżonków (art. 31-51 KRO), majątek spółki cywilnej
(art. 863-875 KC), spadek aż do chwili jego przyjęcia przez spadkobierców (art. 1030 KC).
Pojęcie majątku, a w tym także majątku odrębnego, okazuje się przydatne 318
zwłaszcza w zakresie następujących instytucji prawnych:
1) sukcesji uniwersalnej (pod tytułem ogólnym),
2) zarządu,
3) odpowiedzialności,
4) surogacji.
2. Sukcesja uniwersalna
Konstrukcja sukcesji uniwersalnej jest z konieczności logicznej związana 319
z majątkiem lub z wydzielonymi masami majątkowymi (majątkami odrębnymi).
Jeżeli bowiem w następstwie jednego zdarzenia prawnego ma nastąpić przejęcie
wielu praw majątkowych odnoszących się do różnych przedmiotów, to trzeba
jakoś wskazać zakres tych praw (lub sytuacji faktycznych). Rolę tę właśnie pełni
pojęcie majątku.
Sukcesję uniwersalną całego majątku przewidują przepisy prawne wyłącz­
nie w razie zgaśnięcia podmiotu prawnego. W odniesieniu do osób fizycznych
(człowieka) następuje to w razie jego śmierci (uznania za zmarłego, stwierdzenia
zgonu) i przybiera postać dziedziczenia. Za swego życia człowiek nie może
więc rozporządzić całym swoim majątkiem. Podobną zasadę realizują szczególne
przepisy dotyczące osób prawnych, kierując się racjonalną przesłanką, że traci­
łoby sens istnienie osoby prawnej pozbawionej całkowicie majątku.
1 Por. A. Dyoniak, Pojęcie majątku, s. 123.
Nb. 317-319
136
Rozdział V. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego
Natomiast sukcesja uniwersalna wydzielonych mas majątkowych (np. spad­
ku, art. 1051 K.C) nie jest wykluczona, jednakże nie zawsze dopuszczalna
(np. majątek wspólny małżonków).
Sukcesja uniwersalna z reguły wiąże się z przejęciem długów i prowadzi
w konsekwencji do wstąpienia następcy w całą sytuację prawno-majątkową po­
przednika.
Por. np. art. 149 ust. 1 PrBank, w myśl którego podmiot przejmujący bank „wchodzi
we wszystkie prawa i obowiązki banku przejmowanego”; podobnie w myśl art. 40 ust. 1
KomPrywU: „kupujący lub przejmujący przedsiębiorstwo wstępuje we wszystkie prawa
i obowiązki przedsiębiorstwa państwowego, bez względu na charakter stosunku prawnego,
z którego te prawa i obowiązki wynikają”.
3. Zarząd
320
Uregulowanie zarządu całym majątkiem osób prawnych stanowi nieodłączny
element ich struktury organizacyjnej (por. Nb. 400), wyznaczonej przepisami
prawnymi lub statutem. W odniesieniu do osób fizycznych, w typowych sytua­
cjach, nie jest to potrzebne.
Por. jednak zarząd majątkiem dziecka sprawowany przez jego rodziców lub opiekuna
(art. 101, 155, 160, 175 KRO).
4. Odpowiedzialność
321
Odpowiedzialność za zobowiązanie z reguły obejmuje cały majątek danej
osoby, w rozumieniu węższym. Niekiedy jednak ograniczony jest on tylko do
pewnych wydzielonych mas majątkowych.
Por. art. 1030-10343 KC dotyczący odpowiedzialności za długi spadkowe lub art. 41
KRO regulujący odpowiedzialność małżonków z ich majątku wspólnego.
5. Surogacja
322
W przypadkach gdy ktoś ma jakiś majątek odrębny - poza majątkiem ogól­
nym - pojawia się pytanie, do jakiego majątku ma należeć przedmiot, który ta
osoba uzyskała w zamian za inny przedmiot z majątku odrębnego.
Przykład: Ktoś zamienił lokal mieszkalny należący do majątku odrębnego na samochód
albo za pieniądze należące do majątku odrębnego nabył nieruchomość gruntową.
Otóż według zasady surogacji, prawo nabyte w zamian za jakieś inne prawo
pochodzące z majątku odrębnego wchodzi w miejsce tego ostatniego.
Jeżeli sprawy tej nie regulują stosowne przepisy prawne, należy przyjąć, że
znajduje zastosowanie zasada surogacji, a w konsekwencji owo prawo nowo
nabyte podlega reżimowi prawnemu ustanowionemu dla majątku odrębnego.
Nb. 320-322
137
§17. Majątek i mienie
Zakłada się bowiem, że ustawodawca jest racjonalny, a zatem - przy braku od­
miennych wskazań - dąży do zapewnienia trwałości ustanowionych przez siebie
odrębnych mas majątkowych (por. np. art. 33 pkt 10 KRO)'.
II. Mienie
W myśl art. 44 KC, mieniem jest własność i inne prawa majątkowe. 323
W świetle tego określenia można powiedzieć, że wyraz „mienie” ma to samo
znaczenie co „prawa majątkowe”
W odróżnieniu od „majątku” wyraz „mienie”:
1) zawsze odnosi się tylko do aktywów (praw podmiotowych), a nigdy do 324
obowiązków;
2) jest używany bez relatywizacji do oznaczonej osoby. Można więc mówić
o różnych rodzajach mienia, nie mając na względzie jego przynależności do
określonej osoby.
Poprawny jest zwrot wiążący mienie z jakimś typem osoby. Taką właśnie
formułą posłużył się ustawodawca w art. 44' § 1 KC, według którego: „Własność
i inne prawa majątkowe, stanowiące mienie państwowe, przysługują Skarbowi
Państwa albo innym państwowym osobom prawnym”.
Swoista dla ustroju socjalistycznego typologia mienia wyróżnianego ze 325
względu na to, czy ma ono charakter produkcyjny czy konsumpcyjny, oraz czy
przysługuje socjalistycznym organizacjom, osobom fizycznym albo organiza­
cjom niemającym cech socjalistycznych, utraciła już w Rzeczypospolitej Polskiej
wszelką doniosłość.
Natomiast - jak wskazuje na to zacytowany wyżej art. 44' § 1 KC — pewne
znaczenie zachowała kategoria mienia państwowego przysługującego określo­
nemu typowi podmiotów, a mianowicie Skarbowi Państwa oraz państwowym
osobom prawnym.
W podobnym sensie - na podstawie ustaw pozakodeksowych - uzasadnione
jest wyróżnienie mienia samorządu terytorialnego (art. 165 Konstytucji RP).
Kwestie te będą bliżej omówione w rozdziale poświęconym osobom prawnym.
1 Por. E. Kitłowski, Surogacja rzeczowa w prawie cywilnym, Warszawa 1969.
Nb. 323-325
Rozdział VI. Osoby fizyczne
§ 18. Uwagi ogólne
Literatura: M. Adamczyk, Zmiana płci w świetle aktualnego stanu prawnego, PS 2006,
Nr 11-12; A. Bartoszewicz, Przesłanki materialnoprawne uznania za zmarłego i stwierdzenia
zgonu w prawie polskim na tle prawnoporównawczym, KPP 2005, z. 4; R. Gołąb, Problema­
tyka ograniczenia zakresu zdolności prawnej, AUWr Nr 3048, Wrocław 2008; S. Grzybowski,
[w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 32, 33, 38, 40; J. Haberko, Cywilnoprawna ochrona dziecka
poczętego a stosowanie procedur medycznych, Warszawa 2010; taż, Koniec życia a kres pod­
miotowości prawnej, Prawo i Medycyna 2007, Nr 2; taż, Konsekwencje prawne żywego i mar­
twego urodzenia, Prawo i Medycyna 2007, Nr 3; B. Kaczmarek, Prawa dziecka poczętego i ich
ochrona w Polsce, AUWr 2005, Nr 2819; A. Klein, Zdolność prawna, zdolność do czynności
prawnych i inne zdolności, a klasyfikacja zdarzeń prawnych, SC 1969, t. XIII-XIV; O. Na­
wrot, Status prawny pre-embrionu, PiP 2009, z. 3; J. Ostojska, O problemie podmiotowości
prawnej embrionu in vitro, Prawo i Medycyna 2012, Nr 1; M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr.,
t. 1, rozdz. XIV; 5. Rudnicki, [w:] Dmowski, Rudnicki, Komentarz, art. 8 i n.; T. Smyczyński,
Nasciturus jako podmiot roszczeń odszkodowawczych, Prawo Asekuracyjne 1995, Nr 3; ten­
że, Stan cywilny i jego ochrona, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Roczniki
Prawnicze 2009, Nr 19; T. Sokołowski, Sytuacja prawna nasciturusa w art. 9 Projektu Kodeksu
cywilnego, RPEiS 2009, z. 2; A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998,
rozdz. 10; A. Sylwestrzak, Nazwisko dziecka de lege lata i de lege ferenda, MoP 2007, Nr 9;
M. Watrakiewicz, Wiek a zdolność do czynności prawnych, KPP 2003, z. 3; Wolter, Ignatowicz,
Stefaniuk, Prawo, rozdz. VII.
I. Podmiotowość człowieka
1. Podmiot praw
326
Konstrukcja stosunku cywilnoprawnego i prawa podmiotowego zakłada ist­
nienie podmiotów, które są nosicielami praw i obowiązków. Zgodnie z powszech­
nie akceptowanymi wartościami współczesnej kultury, polski system prawny
uznaje każdego człowieka za podmiot praw i obowiązków.
W innej roli człowiek nie może występować, co z góry eliminuje jakiekolwiek
rozstrzygnięcia prawne lub konstrukcje teoretyczne, które traktowałyby człowie­
ka jako przedmiot stosunku prawnego lub prawa podmiotowego.
Nb. 326
18. Uwagi ogólne
139
Z treści Działu I Tytułu IIKC (art. 8) wynika, że pojęcie „osoba fizyczna” od­
nosi się do człowieka jako uczestnika stosunków cywilnoprawnych. Określe­
nia tego nie należy więc używać, gdy występuje on w innych rolach społecznych.
Przykład: Jako wyborca ciał ustawodawczych lub przy wykonywaniu innych praw
i obowiązków obywatelskich.
2. Zdolność prawna
Atrybutem każdej osoby fizycznej jest zatem zdolność prawna, wyrażająca 327
się tym, że może ona być nosicielem (podmiotem) praw lub obowiązków (por.
Nb. 354 i n.).
Stwierdzając, że komuś przysługuje zdolność prawna, nie przesądza się
o tym, czy rzeczywiście ma on jakieś prawa lub obowiązki, ani o tym, czy przez
własne działania może je nabyć lub utracić.
3. Zdolność do czynności prawnych
Od zdolności prawnej należy bowiem odróżnić zdolność do czynności praw- 328
nych (por. Nb. 556). Nazwą tą określa się kwalifikację osoby do dokonywania
swoistych działań konwencjonalnych, jakimi są czynności prawne. Zdolność do
czynności prawnych uzyskują osoby fizyczne (ludzie) dopiero po osiągnięciu
odpowiedniej dojrzałości umysłowej, niezbędnej do podejmowania decyzji co do
kształtowania wiążących je stosunków prawnych, a tracą z kolei w razie zaniku
tej cechy (art. 11-22 KC). W przeciwieństwie więc do zdolności prawnej, zdol­
ność do czynności prawnych nie jest nieodzownym atrybutem osoby fizycznej.
Jeżeli nie ma ona zdolności do czynności prawnych, czynności tych dokonuje
w jej imieniu przedstawiciel ustawowy (rodzic, opiekun).
Przykład: Roczne dziecko ma zdolność prawną, a w konsekwencji może być np. właści­
cielem odziedziczonej nieruchomości. Natomiast samo nie może w drodze umowy nierucho­
mości tej zbyć, ponieważ nie ma zdolności do czynności prawnych.
Zagadnienie zdolności do czynności prawnych, jako ściśle związane z czyn- 329
nościami prawnymi, zostanie łącznie z nimi przedstawione w dalszej części
opracowania (por. Nb. 556-576). Natomiast w ramach niniejszego rozdziału
omówimy jedynie problematykę zdolności prawnej osób fizycznych.
II. Indywidualizacja osób fizycznych
Człowieka charakteryzuje szereg cech osobistych, które określają jego toż- 330
samość wyróżniającą go od innych ludzi oraz wyznaczają jego sytuację prawną
w społeczeństwie. W szczególności chodzi tutaj o takie cechy osobiste człowieNb. 327-330
140
Rozdział VI. Osobyfizyczne
ka, które mają szczególną doniosłość na obszarze stosunków cywilnoprawnych,
w których człowiek pojawia się jako zindywidualizowany podmiot praw i obo­
wiązków.
1. Nazwisko i imię
Nazwisko i imię są językowymi oznaczeniami indywidualnej osoby fizycznej
odróżniającymi ją od innych ludzi.
Kształtowanie się nazwiska człowieka zależy przede wszystkim od jego przy­
należności do grupy rodzinnej (por. art. 25, 88-90, 122, 126 KRO). Natomiast
imię nadają dziecku osoby dokonujące zgłoszenia urodzenia dziecka, a więc
matka lub ojciec dziecka posiadający pełną zdolność do czynności prawnych
(albo ograniczoną zdolność do czynności prawnych — jeżeli ukończyli 16 lat;
w. pozostałych przypadkach zgłoszenia urodzenia dokonuje przedstawiciel usta­
wowy lub opiekun matki - art. 57 ust. 1 PrASC). Dziecku nie można nadać więcej
niż dwóch imion (art. 59 ust. 1 PrASC). Zmiana imienia lub nazwiska - poza
przypadkami związanymi ze zmianą stanu cywilnego człowieka - dopuszczalna
jest tylko z ważnych powodów. Decyzje w tym względzie podejmuje Kierownik
Urzędu Stanu Cywilnego (por. ustawa z 17.10.2008 r. o zmianie imienia i nazwi­
ska, Dz.U. Nr 220, poz. 1414 ze zm.).
332
Z uwagi na doniosłość wspomnianych oznaczeń indywidualizujących dla
porządku prawnego, system prawny wyznacza generalny obowiązek ustalenia dla
każdego człowieka jego nazwiska i imienia. Obowiązek ten nie został wprawdzie
wypowiedziany w jakimś jednym, ogólnym przepisie prawnym, jednak można
go ustalić na podstawie szeregu przepisów szczególnych.
333
Identyfikacja osoby fizycznej poprzez ujawnienie jej nazwiska lub imienia
nie jest konieczna we wszystkich fazach istnienia każdego stosunku prawnego.
Do takiej identyfikacji nie dochodzi np. przy zawieraniu i wykonywaniu ma­
sowych umów życia codziennego. Niekiedy system prawny wymaga jedynie
posiadania anonimowego znaku legitymacyjnego (np. numerka od garderoby)
lub papierów wartościowych. Z kolei w czynnościach prawnych dokonywanych
pisemnie z reguły konieczne jest określenie podmiotu co najmniej przez wska­
zanie jego nazwiska, i to już w momencie powstawania określonego stosunku
prawnego.
Jednakże powszechne znaczenie wspomnianego sposobu identyfikacji osób
fizycznych wyraża się na obszarze prawa cywilnego w tym, że z reguły podmiot
nie może doprowadzić do uznania lub przymusowej realizacji przez państwo
wiążącego go z innym podmiotem stosunku prawnego bez podania swego imie­
nia i nazwiska. Wynika to przede wszystkim z odpowiednich przepisów KPC
(por. zwłaszcza art. 126 i 150 oraz art. 187 i 511, a także art. 89 i 90).
331
Nb. 331-333
§18. Uwagi ogólne
141
Funkcję indywidualizującą pełnią również pseudonimy (oznaczenia przęsła- 334
niające) - dowolnie przybierane zwłaszcza w związku z działalnością artystycz­
ną, literacką lub wojskową. Posługiwanie się nimi jest dozwolone, co jednak
nie uchyla zastosowania norm prawnych odnoszących się do imion i nazwisk.
Częściowo zastępczą rolę indywidualizującą osobę niepiśmienną pełni kształt 335
jej linii papilarnych odciśniętych na dokumencie (por. art. 79 KC). Z tego spo­
sobu ustalania tożsamości osoby można dodatkowo korzystać także w przy­
padkach nieokreślonych wyraźnie w ustawie, co nie powoduje jednak uchylenia
zastosowania ogólnych norm o formie czynności prawnych.
2. Dodatkowe dane osobowe
Dla oznaczenia osoby fizycznej niekiedy wymagane jest wskazanie - po- 336
za imieniem i nazwiskiem - także innych danych osobowych, takich jak: data
i miejsce urodzenia, imiona rodziców i nazwisko rodowe matki (lub ojca, jeżeli
je zmienił).
Dane te pozwalają odróżnić osoby fizyczne noszące te same imiona i na­
zwiska. Rejestruje się je - wraz z imieniem i nazwiskiem - w rejestrach stanu
cywilnego (art. 60 PrASC).
3. Stan rodzinny
Chodzi tu o usytuowanie człowieka w tzw. rodzinie małej, a w konsekwencji 337
bierze się pod uwagę wyłącznie:
1) jego pochodzenie (także adopcję) od określonych rodziców (już nie dziad­
ków);
2) związanie małżeństwem (cechą bycia lub niebycia w związku małżeńskim).
Jednakże w obrębie małżeństwa należy jeszcze wyróżnić stan małżonków
pozostających w separacji.
Stany te rejestruje się w rejestrach stanu cywilnego (art. 58,60, 87-88,94-95
PrASC).
Ich właściwością jest tzw. niepodzielność, polegająca na tym, iż człowiek
może pozostawać w jednej tylko relacji tego rodzaju, oraz wzajemność rozu­
miana w tym sensie, że stan rodzinny jednej osoby z konieczności logicznej
determinuje odpowiedni stan rodzinny innej osoby.
Człowiek może więc być dzieckiem tylko jednego mężczyzny i jednej kobiety, a ustale­
nie jego pochodzenia od określonego mężczyzny albo kobiety wskazuje zarazem na cechę
tych osób bycia ojcem albo matką tego dziecka. To samo odnosi się do małżonków1.
1 Por. J. Ignatowicz, Stan cywilny i jego ochrona, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio G, vol. K, s. 4 i n.
Nb. 334-337
142
338
Rozdział VI. Osoby fizyczne
Wspomniane stany rodzinne służą nie tylko identyfikacj i osoby fizycznej, ale
są przede wszystkim podstawą dla ustalenia jej praw i obowiązków w zakresie
stosunków prawnorodzinnych i prawnospadkowych.
4. Płeć
Płeć jest cechą przyrodzoną człowieka, na podstawie której dzieli się ludzi
na dwie klasy:
1) płci żeńskiej i
2) płci męskiej.
Także system prawny uznaje ten podział za zupełny i rozłączny zarazem w następstwie czego każdy człowiek jest albo płci żeńskiej, albo płci męskiej
i zarazem nie może być zaliczony do jakiejś trzeciej klasy ze względu na cechy
płciowe.
Płeć dziecka rejestruje się w aktach stanu cywilnego (art. 60 pkt 3 PrASC),
a najczęściej wskazuje na nią nadane dziecku imię oraz końcówka nazwiska.
Wpis taki może okazać się w przypadku tzw. obojnactwa błędny, tzn. określający
płeć dziecka niezgodnie z jego naturą biologiczną. Dopuszczalność późniejszego
jego sprostowania nie podlega wątpliwości (art. 35 i n. PrASC).
340
Natomiast kontrowersje wywołuje - ostatecznie nierozstrzygnięta - kwestia,
czy można zmienić prawne określenie płci człowieka, ze względu na pojawienie
się u niego silnego poczucia przynależności do płci odmiennej od tej, na jaką
wskazująjego cechy biologiczne (transseksualizm).
339
Co do tej kwestii por. zwłaszcza uchw. SN (7) z 22.6.1989 r. (III CZP 37/89, OSP 1991,
Nr 2, poz. 35), mająca moc zasady prawnej, z glosami Z. Radwańskiego i G. Rejman oraz
uchw. SN z 22.9.1995 r. (III CZP 118/95, OSP 1996, Nr 4, poz. 78, z glosą J. Ignatowicza);
por. też uchw. SN z 23.3.1991 r. (III CRN 28/91, PS 1991, Nr 5-6, por. też glosa M. Safiana,
PS 1993, Nr 2). Zob. także M. Adamczyk, Zmiana płci, s. 206 i n.; C. Gromadzki, Poczucie
przynależności do danej płci jako kryterium przy zmianie oznaczenia płci w akcie urodze­
nia transseksualistów, PS 1997, Nr 10, s. 61 i n.; M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 1107.
O problemie może świadczyć przypadek pewnego Fina, czującego się kobietą, któ­
ry chciał zmienić imię na żeńskie, jednak spotkał się z odmową, uzasadnianą pozostawa­
niem mężczyzny w związku małżeńskim z kobietą. W świetle fińskiego prawa zmiana imie­
nia byłaby możliwa po rozwodzie lub przekształceniu małżeństwa w związek partnerski.
Skarżący nie uzyskał ochrony przed ETPCz. Ten uznał, że zobowiązanie do zmiany sytuacji
prawnorodzinnej przed zmianą płci nie narusza zawartego w art. 14 Konwencji Praw Czło­
wieka zakazu dyskryminacji i nie może być uznane za nieproporcjonalne (por. wyrok ETPCz
z 13.11.2012 r. w sprawie H. przeciwko Finlandii, Nr skargi 37359/09).
341
Obowiązywanie zasady równouprawnienia płci oczywiście nie uchyliło
prawnej doniosłości tej cechy człowieka w sferze osobowych stosunków praw­
norodzinnych.
Nb. 338-341
§18. Uwagi ogólne
143
5. Wiek
Jak wspomniano, w aktach stanu cywilnego rejestruje się datę urodzenia czło- 342
wieka (art. 60 PrASC). Na tej podstawie można zawsze ustalić wiek człowieka
w czasie jego życia.
Ta cecha człowieka ma szczególną doniosłość przy ustalaniu jego zdolności
do czynności prawnych (por. Nb. 354). Natomiast sama chwila urodzenia ma
znaczenie w konstrukcji początku zdolności prawnej człowieka.
6. Stan cywilny
Stanem cywilnym jest sytuacja prawna osoby wyrażona przez cechy ją in- 343
dywidualizujące, kształtowana przez zdarzenia naturalne, czynności prawne lub
orzeczenia sądów, lub decyzje organów, stwierdzona w akcie stanu cywilnego
(art. 2 ust. 1 PrASC).
Do czasu regulacji ustawowej, poglądy nauki w kwestii definiowania stanu
cywilnego nie były jednolite. Niektórzy ograniczali to pojęcie wyłącznie do stanu
rodzinnego, Natomiast inne cechy człowieka („najściślej osobiste”) - takie jak
płeć, wiek, a także stan zdrowia i inne niepodlegające rejestracji w aktach stanu
cywilnego zaliczano do odrębnej kategorii „stanu osobistego człowieka”1. Jed­
nakże dominujący pogląd naukowy, podzielony również przez judykaturę SN,
opowiadał się za daleko szerszym rozumieniem pojęcia stanu cywilnego, obej­
mującym ponadto inne cechy osobiste człowieka (imię, nazwisko, płeć, wiek),
niekiedy nawet uwzględniając cechy osobiste nierejestrowane w księgach stanu
cywilnego2.
Nie kwestionując pewnych odrębności „stanu rodzinnego”, trudno było opo­
wiedzieć się za postulatem, aby wyłącznie do niego ograniczyć zakres pojęcia
stanu cywilnego człowieka i w zgoła różny sposób kwalifikować takie cechy oso­
biste człowieka, jak jego imię, nazwisko, płeć i wiek - i to wraz ze stanem zdro­
wia lub innymi właściwościami nierejestrowanymi w księgach stanu cywilnego.
Z tego względu słusznie ustawodawca nawiązał do nurtu dominującego nie
tylko w polskiej, ale i w zachodnioeuropejskiej doktrynie3 i pojęcie stanu cywil­
nego odniósł do podstawowych - przede wszystkim dla prawa prywatnego - cech
1 J. Ignatowicz, Stan cywilny, s. 4 i n.; także Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 180.
2 Por. J. Litwin, Prawo o aktach stanu cywilnego, Warszawa 1961, s. 15 i n.; A. Wolter,
Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1970, s. 151, także w wydaniu z 1986 r.,
s. 176; uchw. SN (7) z 22.6.1989 r. (III CZP 37/89, OSP 1991, Nr 2, poz. 35). W cyt. wyżej
uchwale SN wyróżnia stan cywilny zarejestrowany i niezarejestrowany. Natomiast 5. Grzy­
bowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 360 za stan cywilny uznaje tylko zespół cech osobistych
podlegających z mocy prawa wpisowi do ksiąg stanu cywilnego.
3 Por. H. Eichler, Personenrecht, Wien-New York 1983, s. 290 i n.
Nb. 342-343
144
Rozdział VI. Osoby fizyczne
osobistych człowieka, indywidualizujących go, a podlegających ogólnemu re­
żimowi prawa o aktach stanu cywilnego.
7. Rejestry stanu cywilnego
Rejestracja stanu cywilnego polega na dokumentowaniu takich faktów jak:
urodzenia, małżeństwa i zgony, z podaniem miejsca i daty ich zajścia. Ponadto
wpisuje się płeć, pochodzenie od rodziców, imię i nazwisko dziecka oraz jego
przysposobienie, jeżeli miało ono miejsce. Rejestracji podlegają także wszelkie
zmiany dotyczące wspomnianych okoliczności.
Po śmierci człowieka nie dokonuje się zmian w zakresie jego stanu cywilne­
go, chociaż także od tej zasady są wyjątki (np. możliwość zaprzeczenia ojcostwa
po śmierci dziecka)1.
Ustawą z 28.11.2014 r., która weszła w życie 1.3.2015 r., wprowadzona zo­
stała nowa regulacja prawna w zakresie rejestracji stanu cywilnego. Zgodnie
z nowymi przepisami PrASC, dotychczasowe wpisy w księgach stanu cywilnego
zastępuje rejestracja w rejestrach stanu cywilnego. Formą rejestracji są akty
stanu cywilnego, czyli wpisy o urodzeniu, małżeństwie albo zgonie w rejestrze
stanu cywilnego wraz z treścią późniejszych wpisów wpływających na treść lub
ważność tego aktu (art. 2 ust. 2 i 3 PrASC). Natomiast inne czynności z zakresu
rejestracji stanu cywilnego (np. zmiana imienia, sprostowanie aktu) dokonywa­
ne są w formie decyzji administracyjnej albo czynności materialno-technicznej
(art. 2 ust. 5 PrASC).
Rejestr stanu cywilnego jest jeden, prowadzony centralnie w systemie
teleinformatycznym przez ministra spraw wewnętrznych (art. 5 ust. 1 PrASC).
Jednak wpisów w rejestrze stanu cywilnego oraz innych czynności z zakresu
rejestracji stanu cywilnego dokonują kierownicy urzędów stanu cywilnego
lub ich zastępcy (art. 5 ust. 2 i art. 9 ust. 1 PrASC), ponieważ rejestracja stanu
cywilnego jest wykonywana przez gminy w urzędach stanu cywilnego jako za­
danie zlecone z zakresu administracji rządowej, a kierownikiem urzędu stanu
cywilnego jest wójt (burmistrz, prezydent miasta) - art. 6 PrASC.
345
Ewidencj a zdarzeń kształtuj ących stan cywilny ma dużą doniosłość społeczną
i dlatego prawo o aktach stanu cywilnego nakłada na określone osoby bliskie
oraz wskazane w tych przepisach organy państwowe obowiązek zgłaszania in­
formacji dotyczących wspomnianych okoliczności do urzędów stanu cywilnego.
Akty stanu cywilnego stanowią wyłączny dowód zdarzeń w nich stwierdzonych,
a ich niezgodność z prawdą może być udowodniona w zasadzie tylko w trybie
344
1 Por. M. Domański, Ustalanie stanu cywilnego dziecka po jego śmierci (na tle wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z 26 listopada 2013 r., P 33/12), PS 2015, Nr 2, s. 48-62.
Nb. 344-345
§18. Uwagi ogólne
145
szczególnego postępowania cywilnego (art. 3 i PrASC). Dla wykazania faktów
podlegających rejestracji osoby zainteresowane mogą żądać wydania im odpisu
zupełnego albo skróconego aktów stanu cywilnego (art. 44 i nast. PrASC).
8. Ewidencja ludności
Zasady i sposób prowadzenia ewidencji ludności określa ustawa z 24.9.2010 r. 346
o ewidencji ludności (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 388). Ewidencja ludności
polega na rejestracji określonych w ustawie podstawowych danych identyfiku­
jących tożsamość oraz status administracyjnoprawny osób fizycznych (art. 2).
Ewidencję ludności prowadzi się w Powszechnym Elektronicznym Systemie
Ewidencji Ludności, który stanowi rejestr PESEL (centralny zbiór 26 danych,
prowadzony przez ministra spraw wewnętrznych), w rejestrach mieszkańców
oraz rejestrach zamieszkania cudzoziemców (art. 3, 6 i 8-9 tej ustawy).
Ewidencja ludności obejmuje rejestrację danych nie tylko o urodzeniach,
małżeństwach, zgonach, imionach i nazwiskach obywateli, ale także o miejscach
ich pobytu - zarówno stałego, jak i czasowego. Zameldowanie na pobyt stały nie
jest jednak równoznaczne z ustaleniem miejsca zamieszkania osoby fizycznej
w rozumieniu KC i dlatego nie wiąże sądu (uchw. SN z 10.2.1955 r., II CO 62/54,
OSN 1958, Nr l,poz. 7).
Ważną rolę odgrywa także dowód osobisty, który jest dokumentem stwier- 347
dzającym tożsamość osoby fizycznej i obywatelstwo polskie (por. ustawę
z 6.8.2010 r. o dowodach osobistych, Dz.U. Nr 167, poz. 1131 ze zm.). Należy
jednak podkreślić, że nawet przy dokonywaniu niektórych czynności formalnych
dopuszczalne są także inne sposoby ustalania tożsamości człowieka.
Przykład: Artykuł 85 § 2 PrNot, według którego notariusz powinien stwierdzić tożsa­
mość osoby: „na podstawie prawem przewidzianych dokumentów, a w braku takich doku­
mentów - w sposób wyłączający wszelką wątpliwość co do określenia tożsamości osoby biorącej udział w czynności notarialnej”.
III. Miejsce zamieszkania
1. Uwagi ogólne
Obok imienia i nazwiska oraz dodatkowych danych osobowych także miej- 348
sce zamieszkania indywidualizuje w pewnej mierze osobę fizyczną, sytuując ją
w przestrzeni. Jednakże trudno cechę tę uznać za właściwość osobistą człowieka.
Poza tym doniosłość prawna zamieszkania daleko wykracza poza tę identyfiku­
jącą funkcję, skłaniając ustawodawcę do szczególnego uregulowania tej kwestii
w art. 25-28 KC.
Nb. 346-348
146
349
Rozdział VI. Osoby fizyczne
W rozumieniu wspomnianych przepisów miejsce zamieszkania określa je­
dynie miejscowość, a nie adres, a więc ulicę, dom lub lokal, w którym osoba
fizyczna zamieszkuje. Takie określenie miejsca zamieszkania ukształtowało się
we wcześniejszych okresach rozwoju prawa, charakteryzujących się dużym
partykularyzmem prawnym i służyło w głównej mierze do wskazania prawa
miejscowo właściwego. Dzisiaj funkcja ta ma jeszcze praktyczną przydatność
w zakresie stosunków międzynarodowych (por. m.in. art. 3 ust. 1, art. 49 ust. 2,
art. 51 ust. 2, art. 54 ust. 2 PrPrywM). Ponadto określenie miejscowości jako
miejsca zamieszkania jest użyteczne dla ustalenia właściwości miejscowej sądu
(np. art. 27-28, 34, 508 § 1, art. 569 § 1 KPC).
Poza tym jednak polski system prawny posługuje się terminem „miejsce zamiesz­
kania” także w węższym znaczeniu, a mianowicie dla określenia adresu zamieszkania
(por. np. art. 454 KC, art. 126 § 2 KPC).
Reguły określające miejsce zamieszkania człowieka różnią się w zależności
od tego, jakich osób fizycznych dotyczą.
2. Osoby pełnoletnie
350
Miejsce zamieszkania osoby pełnoletniej i niepozbawionej zdolności do
czynności prawnych (por. art. 25 w zw. z art. 10-13 i 26-27 i KC) należy określić
według tego, gdzie ona przebywa z zamiarem stałego pobytu (art. 25 KC). Na
tej podstawie wyróżnia się dwa elementy łącznie konstytuujące pojęcie miejsca
zamieszkania:
1) obiektywny, jakim jest faktyczne przebywanie w określonym miejscu;
2) subiektywny, polegający na zamiarze stałego pobytu.
Jednakże ściśle rzecz biorąc podstawa wyróżnienia owego drugiego „subiek­
tywnego” elementu budzi wątpliwości. Sama bowiem deklaracja człowieka co
do jego zamiarów nie ma doniosłości prawnej, jeżeli nie znajduje wyrazu w je­
go faktycznych zachowaniach wskazujących na to, gdzie ustanowił on ośrodek
swojej działalności życiowej.
Przykład: O miejscu zamieszkania nie przesądza wyłącznie samo zatrudnienie w danej
miejscowości, ponieważ nie decydują o tym tylko związki natury ekonomicznej, ale też emo­
cjonalnej, czy rodzinnej; chodzi o ośrodek osobistych i majątkowych interesów podmiotu,
skupiający jego życiową aktywność (wyr. NSA (Warszawa) z 16.9.2014 r., II OSK 2172/14,
Legalis); nawet zameldowanie nie wiąże sądu (por. uchw. SN z 10.2.1955 r., III CZ 88/55,
OSN 1958, Nr 1, poz. 7; por. też orz. SN z 21.11.1966 r„ II CR 512/66, PiZS 1968, Nr 1,
s. 49; orz. Sądu Wojewódzkiego w Zielonej Górze z 21.2.1975 r., II Cr 109/75, OSP 1976,
poz. 9, z glosą J. Jodłowskiego).
351
Określenie miejsca zamieszkania jest bowiem kwestią dotyczącą także in­
teresów innych osób i dlatego rozstrzygnięcie jej powinno zależeć od pewnych
Nb. 349-351
J 18. Uwagi ogólne
147
dostępnych dla obserwatora zewnętrznego okoliczności. Zwrot „zamiar stałego
pobytu” należy więc również rozumieć w sensie zobiektywizowanym, tzn. jako
taki sposób przebywania w danym miejscu, jaki dla typowego obserwatora sta­
nowi podstawę do ustalenia, że miejsce to jest ośrodkiem działalności życiowej
danej osoby fizycznej. Uwagi te prowadzą do wniosku, że decyzja osoby fizycz­
nej dotycząca obrania przez nią miejsca zamieszkania nie jest czynnością prawną,
ponieważ uzyskuje ona doniosłość prawną, gdy doprowadzi do ukształtowania
określonego wyżej układu stosunków faktycznych, który nie musi wyrażać żad­
nej woli wywołania skutków prawnych.
Ze względów porządkowych art. 28 KC stanowi, że można mieć tylko jed- 352
no miejsce zamieszkania. Jeżeli więc osoba fizyczna ma kilka miejsc pobytu
(np. mieszkanie w mieście, domek wypoczynkowy w miejscowości podmiej­
skiej, mieszkania w dwóch miastach, w których wykonuje swój zawód), wtedy
o określeniu miejsca zamieszkania decyduje okoliczność, gdzie w przeważają­
cej mierze koncentruje się jej działalność życiowa. Gdy osoba fizyczna nie ma
miejsca zamieszkania lub gdy nie da się go ustalić, system prawny przewiduje
szczególne instytucje, dzięki którym w przypadkach takich nie zostaje zamknięta
droga do wykonywania i dochodzenia praw i obowiązków cywilnych.
Por. instytucja złożenia do depozytu sądowego (art. 467 pkt 1 KC), co do właściwości
miejscowej sądu - por. art. 28, 45 KPC, co do doręczenia pism procesowych - por. art. 143—
147 KPC, co do wszczęcia egzekucji - por. art. 802 KPC.
Z ogólnej reguły art. 25 KC wynika, że także małżonkowie mogą mieć od­
rębne miejsca zamieszkania.
3. Dzieci lub podopieczni
Miejsce zamieszkania osób, których interesy w stosunkach cywilnoprawnych 353
reprezentują rodzice lub opiekunowie (art. 26, 27 KC), określa się według
miejsca zamieszkania wspomnianych przedstawicieli ustawowych.
Jest to tzw. pochodne lub ustawowe miejsce zamieszkania.
Dla ustalenia miejsca zamieszkania podopiecznego lub dziecka będącego
pod władzą rodzicielską nie jest więc istotne, gdzie osoby te faktycznie prze­
bywają. Kryterium to powołane zostało tylko pomocniczo w art. 26 § 2 KC dla
rozstrzygnięcia kwestii, jak określić miejsce zamieszkania dziecka, gdy władza
rodzicielska przysługuje na równi obojgu rodzicom mającym osobne miejsca
zamieszkania. W sytuacji tego rodzaju „miejsce zamieszkania dziecka jest u tego
z rodziców, u którego dziecko stale przebywa”, a Jeżeli dziecko nie przebywa
stale u żadnego z rodziców, jego miejsce zamieszkania określa sąd opiekuńczy”.
Nb. 352-353
Rozdział VI. Osobyfizyczne
148
§ 19. Zdolność prawna osób fizycznych
I. Początek
1. Urodzenie się dziecka
354
W myśl art. 8 KC, każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną.
Tylko więc istota ludzka nabywa z chwilą urodzenia zdolność prawną. Istotę
ludzką odróżnia od innych istot żywych jej swoisty (człowieczy) genotyp. Czło­
wiekiem jest więc każda istota, której rodzicami są ludzie: kobieta i mężczyzna,
co zresztą znajduje również wyraz w treści art. 62-86 KRO. W konsekwencji dla
uznania człowieczeństwa bez znaczenia pozostaje okoliczność, czy istota mająca
genotyp ludzki jest normalna, czy ciężko upośledzona, zdolna do dalszego życia,
czy skazana na śmierć zaraz po urodzeniu1.
Określenie „człowiek” odnosi się zarazem do istoty żywej. Zdolność prawną
nabywa więc tylko takie dziecko, które urodzi się żywe.
Urodzenie następuje po oddzieleniu dziecka od ustroju matki, nawet gdy
pępowina nie została jeszcze przecięta. Jeżeli noworodek wykazuje wówczas
jakiekolwiek przejawy życia - dziecko urodziło się żywe. W przeciwnym razie
dochodzi do tzw. martwego urodzenia.
355
Niekiedy ustalenie, czy dziecko przyszło na świat żywe, a potem umarło,
czy od razu urodziło się martwe, ma doniosłość na obszarze prawa cywilnego.
W szczególności okoliczność ta może wpłynąć na różny sposób dziedziczenia
(por. art. 931-933 KC) po osobach, po których dziecko dziedziczyłoby, gdyby
przyszło na świat żywe. Zarazem nie zawsze da się fakt ten niewątpliwie ustalić.
Z tych względów art. 9 KC ustanawia domniemanie prawne zwykłe (dopuszcza­
jące przeciwdowód), że dziecko urodziło się żywe.
Przykład: Obalenie tego domniemania nastąpi, np. gdy na podstawie sekcji zwłok ustali
się, że dziecko nigdy nie oddychało.
Dowodem urodzenia jest akt urodzenia sporządzony przez urząd stanu cy­
wilnego (art. 60 PrASC).
2. Status cywilnoprawny nasciturusa
356
Urodzenie poprzedza okres życia prenatalnego człowieka (płodu ludzkiego,
dziecka nienarodzonego, nazywanego w języku prawniczym nasciturusem, co
dosłownie znaczy „mający się urodzić”). Okres ten rozpoczyna się z chwilą
poczęcia, tzn. w momencie zapłodnienia komórki jajowej.
1 Por. J. Haberko, Koniec, s. 71 i n.
Nb. 354-356
§19. Zdolność prawna osób fizycznych
149
Status cywilnoprawny nasciturusa nie jest obecnie wyraźnie określony
w przepisach prawnych.
Najpierw uregulowała go ustawa z 7.1.1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu
ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. Nr 17, poz. 78 ze zm.),
która do treści art. 8 KC dodała przepis § 2 o następującym brzmieniu: „Zdolność prawną ma
również dziecko poczęte; jednakże prawa i zobowiązania majątkowe uzyskuje ono pod wa­
runkiem, że urodzi się żywe”1.
Następnie jednak ustawa z 30.8.1996 r. o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochronie
płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz zmianie niektórych in­
nych ustaw (Dz.U. Nr 139, poz. 646 ze zm.), skreśliła przepis § 2 w art. 8 KC, przywracając,
tym samym, pierwotne brzmienie art. 8 KC.
Przy braku syntetycznego postanowienia ustawowego generalnie odnoszące- 357
go się do tej kwestii obowiązuje szereg przepisów szczegółowych, które w okreś­
lonych w nich przypadkach chronią interesy (prawa) człowieka, ze względu na
zdarzenia, jakie miały miejsce w okresie jego życia prenatalnego.
Przykład: Są to:
1) art. 927 § 2 w zw. z art. 972 KC, według których dziecko już poczęte w chwili otwarcia
spadku (tzn. w chwili śmierci spadkodawcy) może być spadkobiercą lub zapisobiercą, je­
żeli urodzi się żywe;
2) art. 446' KC, na podstawie którego dziecko urodzone może żądać naprawienia szkód do­
znanych przed urodzeniem;
3) art. 75 KRO, który wyraźnie dopuszcza uznanie dziecka jeszcze nieurodzonego.
Ponadto judykatura SN uznała nabycie praw i roszczeń przez człowieka w na­
stępstwie także innych zdarzeń z okresu jego życia prenatalnego.
Por. wyr. SN z 7.10.1971 r. (III CRN 255/71, OSN 1972, Nr 3, poz. 59), przyznający od­
szkodowanie od PZU na rzecz dziecka urodzonego po śmierci ojca, wskutek wypadku obję­
tego umową ubezpieczeniową; uchw. SN z 30.11.1987 r. (III PZP 36/87, OSN 1988, Nr 2-3,
poz. 23), uznająca prawo dziecka do jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadków
przy pracy w razie, gdy ojciec dziecka zginął w czasie, zanim ono się urodziło; uchw. SN
z 13.12.2013 r., III CZP 79/13, OSNC 2014, Nr 10, poz. 98, z glosą krytyczną G. Wolaka,
Rej. 2014, Nr 7, s. 117 i n.), dopuszczająca darowiznę na rzecz dziecka poczętego2.
Należy sądzić, że tę sytuację prawnąnasciturusa najlepiej objaśnia reprezen- 358
towana już w doktrynie polskiej koncepcja warunkowej zdolności prawnej.
Przysługuje ona nasciturusowi pod warunkiem zawieszającym, że nasciturus
urodzi się żywy.
1 Por. Z. Radwański, [w:] System Pr. Pr., t. 2, Warszawa 2008, Nb. 327-333; T. Smyczyński, Nasciturus, s. 14 i n.; A. Dyoniak, Pozycja, s. 50 i n.
2 T. Justyński, Uwagi w sprawie prawnej dopuszczalności zawierania umów darowizny
ze skutkiem mortis causa. Prz.Sądowy 2015, Nr 4, s. 7 i n.
Nb. 357-358
150
Rozdział VI. Osobyfizyczne
Tak trafnie w szczególności A. Szpunar, Szkoda wyrządzona przed urodzeniem dziecka,
SC 1969, t. XIII-XIV, s. 379. Natomiast konstrukcja warunku rozwiązującego, za którą opo­
wiadał się B. Walaszek, Nasciturus w prawie cywilnym, PiP 1956, z. 7, s. 126, a także A. Stel­
machowski, Zarys teorii, s. 158, trudna jest do obrony na tle obowiązującego prawa, które ma
na względzie ochronę przyszłych praw dziecka.
W odróżnieniu od bezwarunkowej zdolności prawnej, przy zdolności warun­
kowej prawa podmiotowe nie mogą być wykonywane, a jedynie zabezpieczone,
w oczekiwaniu, czy dziecko urodzi się żywe i w następstwie tego nabędzie je
definitywnie. Chodzi w tym przypadku nie o warunek w ścisłym tego słowa
znaczeniu (art. 89 KC), lecz o tzw. conditio iuris, oznaczającą określoną przez
ustawę okoliczność przyszłą i niepewną (tu urodzenie się żywego dziecka), od
spełnienia której zależy wystąpienie skutku prawnego (w postaci definitywnego
nabycia prawa).
Koncepcja ta opiera się na naukowo dowiedzionym twierdzeniu, że życie
ludzkie zaczyna się od poczęcia i stanowi continuum aż do momentu śmierci.
Fakty dotyczące nasciturusa nie mogą więc pozostawać bez wpływu na pozycję
prawną człowieka już urodzonego1.
359
Wychodząc z tego założenia, należy przyjąć, że przypadki, które expressis
verbis lub w drodze wykładni sądowej uznane zostały za uzasadniające warun­
kowe nabycie praw podmiotowych przez nasciturusa, nie stanowią wyjątków od
jakiejś przeciwnej reguły ogólnej, lecz są właśnie jej potwierdzeniem, a zarazem
szczególnąjej eksplikacją. Status warunkowej zdolności prawnej nie jest bowiem
wyjątkiem od statusu zdolności prawnej (art. 8 KC), lecz innąjej postacią.
Podobnie ma się rzecz z ekspektatywą (prawem tymczasowym), która tak­
że nie jest wyjątkiem od prawa podmiotowego, lecz szczególną jego postacią,
chroniącą interesy podmiotu związane z oczekiwaniem, że prawo podmiotowe
w pełnym zakresie i definitywnie w przyszłości nabędzie.
Można więc przyjąć, że w polskim prawie cywilnym obowiązuje - chociaż
wyraźnie niewypowiedziana - reguła ogólna wyrażona w paremii rzymskiej, że
dziecko nienarodzone należy potraktować jako już urodzone, ilekroć chodzi o je­
go korzyść (nasciturus pro iam nato habetur ąuotiens de commodis eius agitur).
Por. jednak dobrze uzasadnione stanowisko M. Wilejczyk, aby warunkową
zdolność prawną nasciturusa ograniczyć tylko do sytuacji, gdy odmienna kwa­
lifikacja prawna bezpowrotnie pozbawiłaby dziecko korzyści. W konsekwencji
autorka uważa za niedopuszczalną darowiznę na rzecz nasciturusa, która nie ma
gospodarczego uzasadnienia, ponieważ w większości przypadków można jej
dokonać po urodzeniu dziecka (M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części ogólnej
prawa cywilnego, Warszawa 2014, s. 150-153).
1 Por. bliżej T. Smyczyński, Nasciturus, s. 22 i n.
Nb. 359
J> 19. Zdolność prawna osób fizycznych
151
Pogląd ten znajduje również pośrednie potwierdzenie w regulacji instytucji 360
kuratora nasciturusa (tzw. curator ventris). Otóż w myśl art. 182 KRO, dla
dziecka poczętego, lecz jeszcze nieurodzonego, ustanawia się kuratora, jeżeli jest
to potrzebne do strzeżenia przyszłych praw dziecka. To ogólne sformułowanie
pozwala sądzić, że chodzi tu o jakiekolwiek przyszłe prawa podmiotowe dziecka,
a nie tylko te, które zostały w ustawie oznaczone. Kuratela ta ustaje z chwilą
urodzenia dziecka - tzn. gdy ustaje stan niepewności co do losów praw dziecka,
a zarazem rodzice dziecka mogą z racji przysługującej im władzy rodzicielskiej
realizować swoje obowiązki ochronne względem interesów dziecka.
II. Zakres
Zgodnie z demokratycznymi zasadami ustroju Rzeczypospolitej Polskiej, nie 361
tylko każdemu człowiekowi przysługuje zdolność prawna, lecz ponadto także
przysługuje mu ona w takim samym zakresie. Wszyscy więc ludzie w równej
mierze mogą być podmiotami cywilnych praw i obowiązków dostępnych według
obowiązującego systemu prawnego dla osób fizycznych.
Ze stwierdzenia tego nie wynika jednak, że jest to zakres zawsze
„nieograniczony”1. Zdolność prawna jest bowiem wyznaczona treścią norm
prawnych i one decydują o zakresie przysługującej podmiotowi prawa cywil­
nego zdolności prawnej. Z kolei każda norma prawna ma charakter generalny
i abstrakcyjny, a nie indywidualny. Dlatego tylko w tych kategoriach rozpatry­
wać należy problematykę zdolności prawnej, a nie z punktu widzenia sytuacji
indywidualnego podmiotu2.
Zasada ogólna wskazuje na to, że osobom fizycznym przysługuje zdolność
prawna, może więc być ograniczona przepisami szczególnymi, które określają,
jakiej klasy osoby jakich praw lub obowiązków nie muszą być podmiotami.
Jednakże katalog tych przypadków wywołuje kontrowersje w literaturze.
Można sądzić, że zjawisko ograniczonej zdolności prawnej występuje w od­
niesieniu do nasciturusa, co wynika z powyżej przedstawionej jego sytuacji
prawnej.
Stosunkowo najszerszy katalog tych ograniczeń w literaturze zaproponował A. Wolter.
Obejmuje on: brak zdolności do czynności prawnej, wiek, ubezwłasnowolnienie, chorobę
psychiczną, obywatelstwo, wyrok skazujący. Pogląd ten spotkał się wszakże z silną krytyką3.
1 R. Gołąb (Problematyka, s. 48) bezzasadnie przypisuje Z. Radwańskiemu taki pogląd.
2 Co sugeruje R. Gołąb, Problematyka, s. 47 i n.
3 Por. zwłaszcza S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 321 i n.; M. Pazdan,
[w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. XIV, Nb. 22.
Nb. 360-361
152
Rozdział VI. Osobyfizyczne
Dla rozstrzygnięcia tej kwestii trzeba odróżnić zakaz dokonywania okreś­
lonych czynności prawnych, który wyznaczony jest zdolnością do czynności
prawnych, od wyłączenia możliwości bycia podmiotem określonych praw
i obowiązków. Tylko ta druga sytuacja powoduje ograniczenie zdolności praw­
nej. Kto nie ma zdolności prawnej, ten oczywiście nie ma również zdolności do
czynności prawnej. Natomiast kto nie ma zdolności do czynności prawnej, ten
może mieć zdolność prawną, a w konsekwencji nie tylko nabywać prawa lub
obowiązki w inny sposób niż przez czynności prawne, ale ponadto nie tracić ich,
gdy zostaje pozbawiony zdolności do czynności prawnej. Ustawa może wszakże
wiązać z brakiem zdolności do czynności prawnych silniejsze skutki prawne po­
legające na ograniczeniu zdolności prawnej, wyrażającej się w tym, że wyklucza,
aby podmiot mógł być podmiotem wskazanych praw lub obowiązków. Wymaga
to jednak wyraźnego w tym względzie postanowienia ustawy.
Tak np. art. 1092 § 2 KC w odniesieniu do prokurenta (por. w związku z tym pogląd
M. Pazdana, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. X, Nb. 320, który wskazuje, że prokura wygasa
w razie ubezwłasnowolnienia prokurenta), por. też art. 18 KSH, dotyczący kwalifikacji człon­
ków organów spółek kapitałowych.
Natomiast np. art. 11 § 1 KRO stanowi tylko, że osoba ubezwłasnowolniona nie może za­
wrzeć małżeństwa, co nie pozbawia jej zdolności prawnej, a tylko ogranicza jej zdolność do
czynności prawnej. W konsekwencji, jeżeli osoba ta zostanie ubezwłasnowolniona w czasie
trwania małżeństwa, to nie traci praw i obowiązków wynikających z małżeństwa.
III. Ustanie
1. Śmierć
362
Zdolność prawna człowieka ustaje zawsze z chwiląjego śmierci, która wy­
znacza tym samym kres osoby fizycznej. W następstwie tego gasną lub prze­
chodzą na inne osoby przysługujące człowiekowi w chwili jego śmierci prawa
lub obowiązki. Zmarły nie może również nabywać w swoim imieniu żadnych
nowych praw i obowiązków.
Przykład: Z tych względów w uchw. Pełnego Składu Izby Cywilnej SN z 30.9.1975 r.
(III CZP 18/75, OSN 1976, Nr 7, poz. 150) stwierdzono, że „kurator ustanowiony w sprawie
o ustalenie ojcostwa w związku ze śmiercią domniemanego ojca (art. 84 § 2 KRO) nie jest
kuratorem, nie strzeże jego praw, lecz jest powołany w miejsce zmarłego i ma samodzielną
rolę w procesie”.
Jednakże dokonane za życia czynności prawne na ogół są nadal skutecz­
ne, a niekiedy nawet dopiero z chwilą śmierci człowieka uzyskują skuteczność
prawną (np. testament).
Nb. 362
J> 19. Zdolność prawna osób fizycznych
153
Śmierć człowieka powoduje także zasadniczą zmianę w sytuacji prawnej 363
jego ciała. Za życia człowieka stanowi ono substrat jego osobowości, a inte­
gralność fizyczna chroniona jest prawem osobistym przysługującym tej samej
osobie fizycznej (art. 23 KC). Naruszenie integralności fizycznej człowieka, poza
sytuacjami wyraźnie w prawie określonymi, wymaga zawsze jego zgody. Nato­
miast zwłoki ludzkie podlegają swoistemu reżimowi prawnemu. Zanim zostaną
pogrzebane lub spalone, mogą być poddane sekcji lub - co ma wzrastające zna­
czenie praktyczne - można z nich pobrać komórki, tkanki i narządy w celach
diagnostycznych, leczniczych (przeszczepy), naukowych i dydaktycznych, jeżeli
osoba zmarła nie wyraziła za życia sprzeciwu (por. ustawa z 1.7.2005 r. o pobie­
raniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów, tekst jedn.
Dz.U. z 2015 r. poz. 793). Okoliczności, w jakich dopuszczalne są przeszczepy
od osoby żyjącej (ex vivo) oraz zmarłej (ex mortuó), są z gruntu różne. O losie
zwłok ludzkich w zasadzie decyduje wola zmarłego lub jego najbliższych, lecz
w ograniczonym zakresie (por. art. 10 ustawy z 31.1.1959 r. o cmentarzach i cho­
waniu zmarłych, tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 118, poz. 687 ze zm.).
Ze względu na doniosłe konsekwencje prawne, jakie wywołuje śmierć czło- 364
wieka, a zwłaszcza z uwagi na potrzebę ochrony życia i zdrowia ludzkiego
w związku z dokonywanymi przeszczepami jego narządów, szczególnej donio­
słości nabiera problem jasnego określenia chwili śmierci człowieka. Właśnie dla
celów transplantacyjnych powoływana wyżej ustawa o pobieraniu, przechowy­
waniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów definiuje zgon człowieka.
Chodzi o tzw. śmierć mózgową, polegającą na trwałym i nieodwracalnym ustaniu
czynności mózgu (art. 9) oraz stwierdzenie zgonu wskutek nieodwracalnego
zatrzymania krążenia (art. 9a tej ustawy).
Dowodem śmierci człowieka jest akt zgonu. Sporządza go kierownik urzędu 365
stanu cywilnego (lub jego zastępca) po przedstawieniu mu karty zgonu, wysta­
wionej przez lekarza, oraz protokołu zgłoszenia (art. 92 ust. 2 PrASC).
Pominięto tu szczególne przypadki rejestracji zgonu, zwłaszcza na statkach morskich,
powietrznych lub okrętach wojennych, na wojskowych statkach powietrznych oraz poległych
żołnierzy (art. 96 i n. PrASC).
Ponadto kierownik urzędu stanu cywilnego sporządza akt zgonu na podsta- 366
wie dwóch rodzajów orzeczeń sądowych: o stwierdzeniu zgonu i o uznaniu za
zmarłego (art. 4, 13 ust. 6 i art. 95 ust. 5-7 PrASC).
2. Stwierdzenie zgonu
Postanowienie orzekające stwierdzenie zgonu wydaje sąd, gdy akt zgonu 367
nie został sporządzony i gdy w wyniku postępowania dowodowego dojdzie do
Nb. 363-367
Rozdział VI. Osoby fizyczne
154
przekonania, że śmierć danej osoby jest niewątpliwa (art. 535 KPC). W posta­
nowieniu tym sąd ściśle oznacza chwilę śmierci zmarłego, przyjmując - w braku
dostatecznych danych - chwilę najbardziej prawdopodobną(art. 538 KPC w zw.
z art. 95 ust. 1 pkt 4 PrASC).
Ustalenie niewątpliwej śmierci niekoniecznie musi opierać się na zeznaniach
naocznych świadków, którzy zwłoki widzieli. Wystarczy, gdy cały zespół towa­
rzyszących okoliczności wskazuje na niewątpliwą śmierć człowieka (np. zasy­
panie górników, których zwłok nie odnaleziono). Jeżeli uzyskanie odpisu aktu
zgonu sporządzonego za granicąjest niemożliwe albo połączone z poważnymi
trudnościami, to treść tego aktu odtwarza kierownik urzędu stanu cywilnego
(art. 109 i n. PrASC).
3. Uznanie za zmarłego
368
Postanowienie orzekające uznanie za zmarłego wydaje sąd, gdy człowiek
zaginął. Chodzi tu o sytuacje, gdy mimo upływu określonego w ustawie terminu
(art. 29 KC) i przeprowadzenia odpowiedniego postępowania wyjaśniającego
(art. 530, 531, 533 KPC) nie da się ustalić, czy dana osoba żyje, czy zmarła.
Instytucja ta zmierza do uregulowania stosunków prawnych zaginionego i za­
kończenia tym samym stanu niepewności, który jest niekorzystny dla interesów
indywidualnych i społecznych, gdy przeciąga się nadmiernie. System prawny
łączy z zaginięciem człowieka takie same skutki prawne, jak z jego śmiercią
(art. 31 KC). W szczególności następują skutki określone w prawie spadkowym.
Postanowienie o uznaniu za zmarłego wiąże wszystkie osoby dopóty, dopóki nie
zostanie uchylone w rezultacie odrębnego postępowania, w którym sąd ustali,
że osoba zaginiona żyje albo że zmarła w innej chwili, niż oznaczono to w po­
stanowieniu o uznaniu za zmarłego (art. 539-543 KPC).
369
Postanowienie o uznaniu za zmarłego - w przeciwieństwie do postanowienia
o stwierdzeniu zgonu - ma charakter konstytutywny, ponieważ dopiero decyzja
sądu wywołuje skutki prawne. Jednakże skutki prawne następują nie od chwili
wydania orzeczenia o uznaniu za zmarłego (ex nunc), lecz od momentu ziszcze­
nia się zdarzeń w orzeczeniach tych ustalonych (ex tunc).
370
Zaginiony może być uznany za zmarłego po upływie 10 lat od końca roku ka­
lendarzowego, w którym według istniejących informacji jeszcze żył. Ten zasad­
niczy termin ulega, ze względu na wiek zaginionego, wydłużeniu albo skróceniu.
Gdyby bowiem zaginiony w chwili uznania ukończył 70 lat, to wystarczy upływ
5 lat. Natomiast w żadnym razie nie wolno nikogo uznać za zmarłego przed
końcem roku kalendarzowego, w którym ukończyłby on 23 lata (art. 29 KC).
W postanowieniu sąd oznacza chwilę przypuszczalnej („domniemanej”) śmierci,
którą stosownie do okoliczności uznał za najbardziej prawdopodobną, a w braku
Nb. 368-370
j>' 20. Ochrona dóbr osobistych
155
takich danych - pierwszy dzień terminu, z którego upływem uznanie za zmarłe­
go stało się możliwe. Jeżeli w orzeczeniu ustalono tylko dzień „domniemanej”
śmierci, należy przyjąć, że zaginiony zmarł o godz. 24 (art. 31 KC).
Przykład: Jeżeli 1.7.1970 r. wyszedł z domu 30-letni człowiek i wszelki słuch odtąd po
nim zaginął, to 10-letni termin biegnie od 31.12.1970 r., po upływie którego, tzn. najwcześ­
niej 1.1.1981 r., może on być uznany za zmarłego; gdyby miał 65 lat, to termin ten uległby
skróceniu do 5 lat, a gdyby miał 62 lata, termin ten wynosiłby 8 lat; gdyby zaginął noworo­
dek, wspomniany termin uległby przedłużeniu do 23 lat. We wszystkich wymienionych sytu­
acjach należałoby przyjąć, że zaginiony zmarł 31.12.1970 r. o godz. 24.00.
Jeżeli zaginięcie człowieka nastąpiło w związku z bliżej określonymi w usta- 371
wie zdarzeniami, które zwiększają prawdopodobieństwo jego śmierci, wtedy
terminy oczekiwania ulegają istotnemu skróceniu (por. art. 30 KC i art. XVII
PWKC).
Przykłady: Wojna, katastrofa statku, inne bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia,
(porwanie dla okupu, por. post. SN z 26.7.2006 r., I KZP 17/07, OSN 2007, Nr 9, poz. 62).
Gdy kilka osób utraciło życie podczas grożącego im wspólnie niebezpie­
czeństwa, to w braku innych ustaleń należy przyjąć, że zmarły one równocześnie
(art. 32 KC).
Przykład: Jeżeli 30-letnia matka zatonęła wraz ze swoją 10-letnią córką, to uważa się, że
zmarły jednocześnie. Podobnie w przypadku śmierci kilku osób w katastrofie drogowej lub
lotniczej.
Przepisy o uznaniu za zmarłego należy również stosować do osób zaginio- 372
nych przed wejściem w życie KC (art. XXXIII § 1, art. XXXIV PWKC), jed­
nakże ze znacznymi modyfikacjami przewidzianymi w szczególności dla osób
zaginionych w związku z wojną 1939-1945 r. (por. art. XXXII i XXXIII § 2
PWKC). Problematyka ta obecnie ma już jednak znikomą doniosłość praktyczną.
§ 20. Ochrona dóbr osobistych
Literatura: J. Barta, R. Markiewicz, Bezprawność naruszenia dobra osobistego wobec
rozpowszechniania w prasie nieprawdziwej informacji, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga
pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005; Z. Bidziński, J. Serda, Cywil­
noprawna ochrona dóbr osobistych w praktyce sądowej, [w:] Dobra osobiste i ich ochrona
w polskim prawie cywilnym, Ossolineum 1986; A. Bierć, Ochrona prawna danych osobowych
w sferze działalności gospodarczej w Polsce - aspekty cywilnoprawne, [w:] Ochrona danych
osobowych, Warszawa 1999; L. Bosek, Gwarancje godności ludzkiej i ich wpływ na polskie
prawo cywilne, Warszawa 2012; J. Braciak, Prawo prywatności, Warszawa 2004; J. Chaciński,
Prawo podmiotowe. Ochrona dóbr osobistych, Lublin 2004; A. Cisek, Dobra osobiste i ich
niemajątkowa ochrona w kodeksie cywilnym, Wrocław 1989; Dmowski, Rudnicki, Komentarz;
Nb. 371-372
156
Rozdział VI. Osoby fizyczne
Dobra osobiste. Zbiór orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Krakowie, opracował B. Gawlik, Kraków
1999; B. Gawlik, Ochrona dóbr osobistych. Sens i nonsens tzw. praw podmiotowych osobis­
tych, ZNUJ, t. DCC LXXI, Warszawa-Kraków 1985; P. Granecki, Dobra osobiste w prawie
polskim - zagadnienie dóbr osobistych osób prawnych, PS 2002, Nr 5; T. Grzeszak, Reklama
a ochrona dóbr osobistych, PPH 2000, Nr 2; K. Grzybczyk, Naruszenie dobra osobistego w re­
klamie, Rej. 1999, Nr 9; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 35; tenże, Ochrona dóbr
osobistych, Warszawa 1957; J. Haberko, Udostępnianie i publikowanie wizerunku nasciturusa,
noworodka i małego dziecka w świetle zasady dobra dziecka, RPEiS 2013, z. 3; A. Kopff,
Koncepcja praw do intymności i do prywatności życia osobistego (zagadnienia konstrukcyjne),
SC 1972, t. XX; tenże, Ochrona sfery życia prywatnego jednostki w świetle doktryny i orzecz­
nictwa, ZNUJ, Prace Prawnicze 1982, Nr 100; B. Kordasiewicz, Jednostka wobec środków
masowego przekazu, Ossolineum 1991; tenże, Ochrona czci w prawie karnym i w prawie
cywilnym, SP 1983, Nr 2; tenże. Cywilnoprawna ochrona prawa do prywatności, KPP 2000,
z. 1; P. Książak, Skuteczność woli zmarłego co do jego pochówku i sprawowania kultu jego
pamięci, Pal. 2012, Nr 9-10; K. W. Kubiński, Ochrona życia prywatnego człowieka, RPEiS
1993, z. 1; M. Lijowska, Koncepcja ogólnego prawa osobistości w niemieckim i polskim prawie
cywilnym, KPP 2001, z. 4; A. Matlak, Cywilnoprawna ochrona wizerunku, KPP 2004, z. 2;
A. Mączyński, Zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę spowodowaną naruszeniem dobra oso­
bistego. Geneza, charakterystyka i ocena obowiązującej regulacji, [w:] Odpowiedzialność cy­
wilna. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Adama Szpunara, Kraków 2004; M. Nesterowicz,
Prawo medyczne, Toruń 2007; tenże, Prawo pacjenta i osób bliskich do informacji medycznych
i ochrony danych, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana
Pazdana, Kraków 2005; A. Nowicka, Pomawianie a cywilnoprawna ochrona dóbr osobistych,
[w:] Prawnokame granice dopuszczalnego pomawiania, Poznań 2008; E. Nowińska, M. du Vall,
Zasady odpowiedzialności prasy z tytułu naruszenia tajemnicy przedsiębiorcy, [w:] Prawo
prywatne czasu przemian. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Sołtysińskiemu, Poznań 2005; Ochrona danych osobowych, pod red. M. Wyrzykowskiego, Warszawa
1999; J. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1975; M. Pazdan,
[w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. XVI; J. S. Piątowski, Ewolucja ochrony dóbr osobistych,
[w:] Tendencje rozwoju prawa cywilnego, Ossolineum 1983; M. Pożniak-Niedzielska, Wynik
prac badawczych jako dobro osobiste, RPEiS 1986, z. 9; M. Puwalski, Prawo do prywatności
osób publicznych, Toruń 2003; Z. Radwański, Koncepcja praw podmiotowych osobistych,
RPEiS 1988, z. 2; G. Rączka, Zagadnienie dóbr osobistych w świetle ustawy o świadczeniu
usług drogą elektroniczną, R. Pr. 2004, Nr 4; J. Sadomski, Naruszenie dóbr osobistych przez
media, Warszawa 2003; tenże, Konflikt zasad - ochrona dóbr osobistych a wolność prasy,
Warszawa 2008; M. Safian, Prawo i medycyna. Ochrona praw jednostki a dylematy współ­
czesnej medycyny, Warszawa 1998; tenże, Ochrona danych osobowych - granice autonomii
informacyjnej, [w:] Ochrona danych osobowych, Warszawa 1999; tenże, Prawo do prywatno­
ści osób publicznych, [w:] Prace z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Sędziego
Janusza Pietrzykowskiego, pod red. Z. Banaszczyka, Warszawa 2000; tenże, Refleksje wokół
konstytucyjnych uwarunkowań rozwoju ochrony dóbr osobistych, KPP 2002, z. 1; tenże, Prawo
do prywatności i ochrona danych osobowych w społeczeństwie informatycznym, PiP 2002,
z. 6; M. Sakowska, A. Młynarska-Sobaczewska, „Klauzula prasowa” z ustawy o ochronie da­
nych osobowych jako gwarancja wolności wypowiedzi, PiP 2005, z. 1; J. Sieńczylo-Chlabicz,
Naruszenie prywatności osób publicznych przez prasę, Kraków 2006; J. Sieńczylo-Chlabicz,
J. Banasiuk, Cywilnoprawna ochrona wizerunku osób powszechnie znanych w dobie komer­
cjalizacji dóbr osobistych. Warszawa 2014; T. Smyczyński, Integralność człowieka w świetle
jego statusu rodzinnego, RPEiS 1988, z. 2; R. Stefanicki, Kryterium konieczności wprowadzo­
nych ograniczeń wolności wypowiedzi w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw
Nb. 372
J 20. Ochrona dóbr osobistych
157
Człowieka, PS 2004, Nr 7-8; tenże, Cywilnoprawna ochrona prywatności osób podejmujących
działalność publiczną, SP 2004, Nr 1; K. Stefaniuk, Naruszenie prawa do wizerunku przez
rozpowszechnianie podobizny, PiP 1970, z. 1; R. Szczepaniak, Problem prawa do wizerunku
sportowca- reprezentanta kraju, MoP 2007, Nr 17; P. Szkudlarek, Ustawa o ochronie informacji
niejawnych a prawa obywateli, PiP 2000, z. 7; A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, Warszawa
1979; tenże, Zgoda uprawnionego w zakresie ochrony dóbr osobistych, RPEiS 1990, z. 1; tenże,
O ochronie pamięci osoby zmarłej, Pal. 1984, Nr 7-8; tenże, O ochronie sfery życia prywat­
nego, NP 1982, Nr 3-4; tenże, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, Bydgoszcz 1999;
M. Śliwa, Prawa pacjenta na tle prawnoporównawczym, Toruń 2008; K. Swięcka, Kryterium
społecznie uzasadnionego interesu w ramach dozwolonej krytyki, PS 2008, Nr 5; A. Tusiński,
Prawo do poszanowania korespondencji, PS 2006, Nr 10; R. Tyniec, Satyra a ochrona czci
w polskim prawie cywilnym, [w:] Wybrane zagadnienia prawa cywilnego, pod red. M. Safjana,
Warszawa 2006; M. Wach, Ochrona czci przed naruszeniami w środkach masowego przekazu,
Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego 2003, Nr 3; M. Wałachowska, Zadośćuczy­
nienie pieniężne za doznaną krzywdę, Toruń 2007; J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci,
Warszawa 2002; M. Wild, Ochrona prywatności w prawie cywilnym, PiP 2001, z. 4; J. Wisz­
niewska, Polskie prawo reklamy, Warszawa 1998; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części
ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 2014, s.162 i n.; A. Wojciechowska, Czy autorskie dobra
osobiste są dobrami osobistymi, KPP 1994, z. 3; A. Wojciszke, Katalog dóbr osobistych w świet­
le przepisów Konstytucji i Kodeksu cywilnego, GSP 2000, t. VII; M. Wojtasik, Naruszenia dóbr
osobistych w Internecie, R. Pr. 2001, Nr 6; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. VII;
A. Wypiórkowski, Refleksyjne spojrzenie na ochronę dóbr osobistych, [w:] Księga pamiątkowa
ku czci Sędziego Stanisława Rudnickiego, Warszawa 2005; H. Zięba-Załucka, Granice (nie
tylko konstytucyjne) krytyki osób sprawujących funkcje publiczne, PS 2005, Nr 7-8.
I. Pojęcie i rodzaje
1. Pojęcie
Atrybutem każdej osoby fizycznej są dobra osobiste.
373
Przepisy prawa cywilnego nie zawierają definicji tego zwrotu. Należy jednak
przyjąć, że odnosi się on do uznanych przez system prawny wartości (tj. wyso­
ko cenionych stanów rzeczy), obejmujących fizyczną i psychiczną integralność
człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w społeczeństwie, co
stanowi przesłankę samorealizacji osoby ludzkiej.
Określenie to ma charakter obiektywny. Ten sposób definiowania dóbr osobistych do­
minuje obecnie w nauce prawa cywilnego, por. zwłaszcza A. Szpunar, Ochrona, s. 106-107;
J. S. Piątowski, Ewolucja, s. 20 i n.; J. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona; M. Pazdan, [w:]
System Pr. Pr., t. 1, § 82; S. Dmowski, [w:] Dmowski, Rudnicki, Komentarz, s. 112. Zwolennicy
tej koncepcji krytycznie odnoszą się do subiektywnego sposobu definiowania dóbr osobistych,
jaką przedstawił S. Grzybowski, Ochrona, s. 78; tenże, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 297, stwier­
dzając, iż są to „indywidualne wartości uczuć, życia psychicznego człowieka”. Natomiast defi­
nicję S. Grzybowskiego nadal przyjmują Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 182.
Są to dobra nieodłącznie związane z człowiekiem, i to bez względu na stan
jego psychiki i stopień wrażliwości.
Nb. 373
Rozdział VI. Osoby fizyczne
158
Należą one do kategorii dóbr niemajątkowych; nie dają się więc wyrazić
w pieniądzu, aczkolwiek pośrednio mogą wpływać na sytuację ekonomiczną
człowieka - np. na jego zatrudnienie lub poziom zarobków wskutek utraty dobrej
sławy.
Nie da się wszakże zaprzeczyć, że współcześnie przybiera na sile zjawisko tzw. komer­
cjalizacji dóbr osobistych, tzn. traktowanie ich jako reprezentujących same przez się wartość
rynkową i w związku z tym zbywanych podobnie jak towar, a więc odpłatnie. Znalazło to już
wyraz zwłaszcza na obszarze prawa autorskiego (np. w razie otrzymania zapłaty za pozowa­
nie do obrazu lub zdjęć).
Tendencje te szczególnie widoczne stają się w dziedzinie informacji traktowanej już jako
ceniony towar na rynku; por. szerzej T. Grzeszak, Reklama, s. 7 i n.; A. Wojciechowska, Czy
autorskie dobra osobiste, s. 371 i n. Zapewne prowadzi to do pewnego ograniczenia systemu
ochrony dóbr osobistych uwzględniającego w pewnej mierze interesy tego, kto za korzysta­
nie z nich zapłacił.
374
Bliższe wyznaczenie zakresu dóbr osobistych dokonuje się przez wskazanie
poszczególnych ich typów. Niewyczerpujący ich wykaz zawiera art. 23 KC.
Sens użytych tam terminów w istotnej mierze określają nie tylko powszech­
ne reguły znaczeniowe języka, ale i całe zespoły szczególnych reguł prawnych
dotyczących ochrony wspomnianych wartości (prawo autorskie, przepisy o na­
zwisku i imieniu itp.). Są one dookreślane przez judykaturę opierającą się m.in.
na funkcjonujących ocenach społecznych. Wszystko to jednak nie upoważnia do
kwalifikowania art. 23 KC jako klauzuli generalnej1.
Ważną podstawę do uznawania dalszych dóbr osobistych stanowią przepi­
sy konstytucyjne o prawach i wolnościach obywatelskich, a zwłaszcza art. 30
Konstytucji RP o poszanowaniu godności człowieka2, jak i konwencje między­
narodowe formułujące określone wartości do zrealizowania - poza oczywiście
ustawodawstwem szczególnym.
Ponadto judykatura i doktryna w drodze twórczej wykładni, korzystając także
z kształtujących się w społeczeństwie poglądów, nieustannie powiększają kate­
gorie tych dóbr. Tendencja ta stanowi nie tylko wyraz wzrastającego uznania
dla osoby ludzkiej, ale jest zarazem odpowiedzią na mnożące się zagrożenia
wywołane rozwojem techniki oraz nieodpowiedzialnym korzystaniem z wolno­
ści będącej darem ustroju demokratycznego (por. uzasadnienie do uchw. SN (7)
z 16.7.1993 r., 1 PZP 28/93, OSN 1994, Nr 1, poz. 2). Źródłem tych zagrożeń
jest także reklama motywowana względami majątkowymi, a wykorzystująca
m.in. tzw. transfer sympatii wiążący się z osobami popularnymi poprzez roz-
1 Tak B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 160 i n.
2 Por. szerzej M. Safian, Refleksje, s. 226 i n.; A. Wojciszke, Katalog, s. 659 i n.
Nb. 374
20. Ochrona dóbr osobistych
159
powszechnianie ich wizerunku lub informacji naruszających ich prywatność,
a niekiedy i cześć1.
2. Typy
Wychodząc z tych założeń, można przedstawić następującą typologię dóbr 375
osobistych, którą metodologicznie należy odróżnić od klasyfikacji. Porządkowa­
nie bowiem jakiegoś zbioru (w tym przypadku dóbr osobistych) według metody
typologicznej nie musi mieć cech zupełności i rozłączności. Na tej podstawie
należałoby wyróżnić następujące typy dóbr osobistych.
a) Życie, zdrowie i nietykalność cielesna. Spośród tych wartości w art. 23
KC wymienione zostało tylko zdrowie. Jednakże nie ulega wątpliwości, że sy­
stem prawny chroni także życie człowieka (art. 38 Konstytucji RP oraz przepisy
karne). Ochrona tej wartości realizowana jest również na obszarze prawa cywil­
nego w postaci roszczenia na rzecz najbliższych członków rodziny zmarłego
(art. 446 § 4 KC). Celowość zaliczenia tej wartości do dóbr osobistych przejawia
się ponadto w tym, że zagrożenie jej uzasadnia roszczenia profilaktyczne, przy­
sługujące już bezpośrednio osobie zagrożonej. Integralność cielesną człowieka
chronią nie tylko przepisy karne, ale i cywilne (art. 444, 445 KC). Szczegól­
nej doniosłości nabiera ten problem w dziedzinie lecznictwa. Z tego względu
przesłanki dopuszczalnej interwencji medycznej w integralność fizyczną osoby
ludzkiej są odrębnie uregulowane2.
Łączne ujmowanie tych wartości uzasadnione jest ich funkcjonalną więzią3.
b) Wolność wymieniona została w art. 23 KC jako dobro osobiste, a art. 445
§ 2 KC wyraźnie przewiduje zadośćuczynienie pieniężne „w wypadku pozbawie­
nia wolności”. Należy przychylić się do zdania, że nie chodzi tu tylko o ograni­
czenie swobody poruszania się w sensie przestrzennym (np. porwanie, nieudostępnienie swobodnego dojścia do mieszkania), ale również w sensie szerszym,
polegającym na wywieraniu presji psychicznej na działania człowieka4. W tym
rozumieniu ochroną objęte byłoby np. agresywne zachowanie się „paparazzi”.
W orz. SN z 21.11.2003 r. (V CK 16/03, OSN 2004, Nr 6, poz. 104) po raz pierwszy
rozpatrywano roszczenie matki o zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę poniesioną wsku­
tek urodzenia dziecka poczętego w wyniku zgwałcenia. Było ono skierowane przeciwko
publicznemu zakładowi opieki zdrowotnej, który wbrew woli matki nie dokonał aborcji.
1 Por. bliżej T. Grzeszak, Reklama, s. 7 i n.; K. Grzybczyk, Naruszenie dobra osobistego
w reklamie, s. 119 i n.; /. Wiszniewska, Polskie prawo reklamy, s. 80 i n.; K. Woryna, Reklama
uchybiająca godności człowieka, MoP 2001, Nr 16, s. 825 i n.
2 M. Nesterowicz, Prawo medyczne, rozdz. I i II; M. Safian, Prawo i medycyna, s. 8-93.
3 Trafnie łączy je A. Szpunar, Zadośćuczynienie, s. 98-99.
4 Por. tamże, s. 100.
Nb. 375
160
Rozdział VI. Osobyfizyczne
Sąd Najwyższy uznał, że nastąpiło naruszenie dobra osobistego matki, a mianowicie wol­
ności („prawem każdego jest bowiem możność decydowania o swoim życiu osobistym”).
Kwalifikację tę jednak skrytykował S. Rudnicki w glosie, MoP 2004, Nr 1, s. 475, także:
Wybrane problemy, s. 276 i n., wskazując, że decydowanie o życiu dziecka nienarodzone­
go odnosi się nie do dobra matki, lecz nasciturusa. W konsekwencji nie znalazłby tu zasto­
sowania art. 448 KC, lecz jedynie przepisy o odpowiedzialności publicznego zakładu opieki
zdrowotnej, ograniczone jednak do roszczeń o naprawienie szkody majątkowej; por. też glo­
sę T. Justyńskiego ogłoszoną w PiP 2004, z. 9, s. 122. Na ten temat wypowiedziała się ostat­
nio K. Michałowska, Artykuł 4461 KC jako podstawa dochodzenia roszczeń z tytułu szeroko
rozumianych szkód prenatalnych w wyniku działań medycznych, [w:] Rozprawy prawnicze.
Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005, s. 1181 i n.
Trudno uznać za satysfakcjonujące podejmowane w doktrynie i orzecznictwie próby
wskazania dobra osobistego naruszonego niechcianym urodzeniem (wrongful birth)'. Należy
zauważyć, że określona stosownymi przepisami dopuszczalność usunięcia ciąży nie oznacza,
że ustawodawca kreuje prawo podmiotowe chroniące określone dobro osobiste. Nie zawsze
bowiem możliwość określonego zachowania, nawet gdy jest ono regulowane przepisami pra­
wa, stanowi wykonywanie prawa podmiotowego (np. korzystanie z dróg czy przestrzeni po­
wietrznej albo możliwość wyrządzenia szkody atakującemu napastnikowi). Nie powinno się
też kwalifikować jako prawa podmiotowego chroniącego dobro osobiste tego, co zazwyczaj
określane jest w języku powszechnym „prawem do aborcji”. Istnieje prawo do życia i zakaz
zabijania chroni najważniejsze dobro osobiste, jakim jest życie człowieka. Przepisy dopusz­
czające aborcję uchylają bezprawność działań podejmowanych przeciwko życiu, ponieważ
nawet ochrona życia podlega ograniczeniom, zupełnie wyjątkowo w normatywnie określo­
nych okolicznościach.
c) Cześć człowieka. Nie tylko została wymieniona w art. 23 KC, ale również
Konstytucja RP (art. 47) zapewnia jej ochronę. Należy ona do najważniejszych
dóbr osobistych i powinna być z tego względu wszechstronnie chroniona. Szcze­
gólna rola w tym względzie przypada prawu cywilnemu, albowiem prawo karne
oraz inne gałęzie prawa nie zapewniają równie szerokiej jej ochrony2.
Przez cześć człowieka zwykło się rozumieć dwa jej aspekty: tzw. cześć ze­
wnętrzną w znaczeniu dobrej sławy, dobrego imienia i tzw. cześć wewnętrzną
w znaczeniu godności osobistej, wyobrażenia o własnej wartości. Obie postacie
naruszenia czci objęte są zakresem ochrony art. 23 i 24 KC, i to niezależnie od
zawodu lub rodzaju wykonywanego zatrudnienia, lecz w granicach przeciętnych
ocen obecnie stosowanych w społeczeństwie, a nie w indywidualnym odczuciu
osoby, która domaga się ochrony prawnej3.
1 Por. szerzej Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 2014,
Nb. 670-671.
2 Tak trafnie A Szpunar w glosie do wyr. SN z 16.2.2001 r. (IV CKN 252/00, OSP 2001,
Nr 9, poz. 137).
3 Uchw. SN (7) z 28.5.1971 r„ III PZP 33/70, OSN 1971, Nr 11, poz. 188. Por. także wyr.
SN z 6.2.2014 r. (I CSK 203/13, Legalis) o potrzebie ochrony godności pracowniczej, rozu­
mianej jako sfery wyobrażenia pracownika o swojej przydatności zawodowej.
Nb. 375
20. Ochrona dóbr osobistych
161
Naruszenie czci może nastąpić w każdy sposób, a w szczególności: ustnie,
w liście, w piśmie procesowym, na obrazie, w książce, w radiu, w telewizji, a tak­
że w Internecie, aczkolwiek wówczas często trudno ustalić sprawcę naruszenia1.
Nie dochodzi jednak do naruszenia czci osoby, niebiorącej udziału w prywat­
nej rozmowie lub wymianie korespondencji, której treść ma pozostać tajemnicą
rozmówców lub autorów listów. Natomiast nie wyklucza to naruszenia czci przez
tego, kto posłuży się w innych okolicznościach tymi treściami (np. upubliczni
nagraną rozmowę)2.
Nie tylko konkretne sformułowania zawarte w materiałach prasowych mogą
stanowić podstawę oceny naruszenia dobra osobistego. Za naruszające dobra
osobiste może też bowiem być uznana kompozycja artykułu, tytuły, podtytuły,
zdjęcia, o ile ich dobór i układ tworzy nieprawdziwy, godzący w te dobra obraz
osoby, której dotyczy3.
Ochrona ta przysługuje także osobom pełniącym funkcje publiczne lub ubie­
gającym się o nie w kampanii wyborczej4.
Sąd Najwyższy w wyr. z 21.9.2006 r. (I CSK 118/06, OSN 2007, Nr 5, poz. 77) stwier­
dził, że członek partii politycznej, wobec której podniesiono zniesławiające zarzuty, może
skutecznie domagać się ochrony swych dóbr osobistych, jednakże tylko wtedy, gdy wykaże,
iż zarzuty dotyczą także bezpośrednio jego osoby.
Natomiast ochrona czci nie przysługuje w razie negatywnej oceny człowieka
lub jego działania, opartej na rzetelnej krytyce. W takim bowiem przypadku dzia­
łanie naruszyciela nie ma cech bezprawności. Również satyryczny charakter utwo­
ru zwykle wyłącza bezprawność. Jednakże dla rozstrzygnięcia tej kwestii należy
także mieć na względzie formę takiej wypowiedzi, co podlega ocenie z punktu
zasad etyki i rzetelności5. Ponadto negatywna ocena powinna być podana w od­
powiedniej formie i adekwatna do stwierdzonych faktów, aczkolwiek sama przez
się nie podlega - jako ocena - kwalifikacji według kryterium prawdy albo fałszu6.
1 Por. bliżej M. Wojtasik, Naruszenie, s. 40 i n.; M. Wach, Ochrona, s. 109 i n.; M. Brzo­
zowska, Naruszenie dóbr osobistych w Internecie na forach internetowych. MoP 2014, Nr 22,
s. 1187 i n.
2 Por. P. Księżak, glosa do wyr. SN z 8.5.2014 r., V CSK 361/13, MoP 2015, Nr 6, s. 313 i n.
3 Por. wyr. SN z 6.5.2009 r., I CSK 465/08, Legalis.
4 Tak trafnie orz. SA w Krakowie z 13.5.1997 r., 1 ACa 185/97, w zbiorze B. Gawlika,
Dobra osobiste, s. 232.
5 Por. zwłaszcza wyr. SN z 20.6.2001 r. (ICKN 1135/98, OSN 2002, Nr 2, poz. 23, z apro­
bującą glosą T Stefańskiego, PS 2002, Nr 11-12, s. 166).
6 Por. zwłaszcza glosa A. Szpunara do wyr. SN z 16.2.2001 r. (IV CKN 252/00, OSP 2001,
Nr 9, poz. 137); na nieadekwatność uwłaczających ocen naruszyciela do stwierdzonych faktów
trafnie zwraca uwagę szereg orzeczeń SA w Krakowie; por. zwłaszcza opublikowane w zbiorze
B. Gawlika, Dobra osobiste, casus XVII, s. 196; casus XXV, s. 231, casus XXXVII, s. 340.
Nb. 375
162
Rozdział VI. Osoby fizyczne
Szczególne problemy pojawiają się w razie postawienia przez dziennikarza
zarzutu zniesławiającego, który oparty jest na nieprawdziwych faktach. W na­
uce i judykaturze wyrażono w tym względzie różne poglądy. Jedni uważają,
że w takim przypadku działanie dziennikarza zawsze ma cechy bezprawności1.
Natomiast inni dopatrują się jej tylko w razie uznania, że dziennikarz nie dopełnił
należytej staranności w ustalaniu faktów, z którymi wiązał zarzut zniesławienia2.
Co do tej kwestii wypowiedział się też SN (7) w uchw. z 18.2.2005 r. (III CZP
53/04, OSP 2005, z. 9, poz. 110), w myśl której: „Wykazanie przez dziennikarza,
że przy zbieraniu i wykorzystaniu materiałów prasowych działał w obronie spo­
łecznie uzasadnionego interesu oraz wypełnił obowiązek zachowania szczególnej
staranności i rzetelności, uchyla bezprawność dziennikarza. Jeżeli zarzut okaże
się nieprawdziwy, dziennikarz zobowiązany jest do jego odwołania”. Zasad­
ność stwierdzenia wyrażonego w zdaniu pierwszym budzi wszakże zastrzeżenia
w świetle twierdzenia zawartego w zdaniu drugim3.
d) Swoboda sumienia również uznana została przez art. 23 K.C za dobro
osobiste. Do bliższego określenia znaczenia tego pojęcia przydatne będą przepisy
art. 53 Konstytucji RP, zapewniające każdemu wolność sumienia i religii.
W wyr. z 6.4.2004 r. (I CK 484/03, OSN 2005, Nr 4, poz. 69) SN stwierdził, że zniewa­
żenie Papieża może naruszać dobra osobiste - w postaci uczuć religijnych i przyjaźni - osoby
duchownej, którą z Papieżem wiążą stosunek bliskości i szczególne więzi emocjonalne. Po­
jawia się tu wątpliwość, czy zakres osób legitymowanych czynnie nie został określony zbyt
szeroko (por. glosa K. Skubisz, MoP 2006, Nr 4, s. 206 i n.). Natomiast w wyr. z 20.9.2013 r.
(II CSK 1/13, OSNC-ZD 2014, Nr 4, poz. 69) SN uznał, że udzielenie sakramentu namasz­
czenia chorych przez duchownego kościoła katolickiego pacjentowi placówki leczniczej,
wbrew jego woli, prowadzi do naruszenia dobra osobistego4.
e) Nazwisko i pseudonim - to kolejne dobra osobiste wymienione w art. 23
KC. Na tej podstawie każdy może żądać, aby inna osoba bezprawnie nie używała
jego nazwiska lub pseudonimu5.
1 Tak w szczególności: B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 15 i n. oraz w recenzji pracy J. Wier­
cińskiego, Niemajątkowa ochrona, PiP 2004, z. 12, s. 103; Z. Radwański w glosie do wyr. SN
z 14.5.2003 r. (I CKN 463/01, OSP 2004, Nr 2, poz. 22); Z. Rudnicki, Wybrane problemy,
s. 271; tak też Trybunał Praw Człowieka, por. G. Roch-Bajorek, Pomyłki bywają kosztowne,
Pal. 2008, Nr 9 10, s. 125 i n.
2 Por. J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona, s. 137 i n.; J. Barta, R. Markiewicz, Bez­
prawność naruszenia, s. 79 i n.; T. Grzeszczyk w glosie do orz. SN z 14.5.2003 r., PPH 2004,
Nr 3, s. 55.
3 Zob. glosy: J. Sieńczyło-Chlabicz, PiP 2005, z. 7; Z. Radwańskiego, OSP 2005, z. 9,
poz. 110; P. Sobolewskiego, OSP 2005, Nr 12, poz. 144; por. też M. Pazdan, [w:] System
Pr. Pr., t. l,s. 1123.
4 Por. też glosę S. Strusa do tego wyroku, Forum Prawnicze 2013, Nr 5, s. 35 i n.
5 Por. J. Buchalska, Nazwisko jako przedmiot ochrony w prawie polskim, Warszawa 2015.
Nb. 375
20. Ochrona dóbr osobistych
163
Przykład: Żona X-a, aby jego konkubina nie używała nazwiska X-a; autor utworów li­
terackich publikowanych pod określonym pseudonimem, aby inny autor nie używał tego sa­
mego pseudonimu.
Uprawniony może także żądać, aby nie ujawniano jego nazwiska w okreś­
lonej sytuacji.
Przykład: Zastrzeżenie anonimowości obowiązuje redakcję gazety wobec autorów li­
stów kierowanych do redakcji. Por. orz. SN z 16.10.1990 r. (I CR 531/90, PS 1992, Nr 1,
s. 42).
Judykatura sądowa przyjmuje, że również nazwy zespołów ludzkich niemających osobowości prawnej korzystają z ochrony przewidzianej dla dóbr
osobistych, ponieważ w tej postaci realizuje się sfera ich osobistej działalności.
Por. wyr. SN z 30.5.1988 r. (1 CR 124/88, OSN 1989, Nr 5, poz. 87) dotyczące nazwy ze­
społu artystycznego i wyr. SN z 14.12.1990 r. (I CR 529/90, OSN 1992, Nr 7-8, poz. 136)
wraz z artykułem A. Jędrzejewskiej, Ochrona nazwy spółki cywilnej (problematyka podo­
bieństwa nazw), PS 1993, Nr 11-12, s. 61 i n.
f) Stan cywilny (por. Nb. 343) nie został wymieniony w art. 23 KC, ale za
dobro osobiste uznała go doktryna1 i judykatura, opierając się na przepisach
zawartych w Prawie o aktach stanu cywilnego.
W szczególności obejmuje ono cechę przynależności do określonej płci, któ­
rej ujawnienia w aktach stanu cywilnego może domagać się zainteresowany.2
Odnosi się to także do relacji rodzinnych. Osoba zainteresowana może więc żą­
dać nie tylko właściwego ujawnienia tych stosunków w aktach stanu cywilnego,
ale również zakazania innym osobom, aby bezpodstawnie nie określały się jako
mąż, żona, syn, córka, brat, siostra.
g) Wizerunek stanowi również dobro osobiste na mocy art. 23 KC. Bliżej
reżim ochronny tego dobra określa art. 81 PrAut, wyrażając generalny zakaz
rozpowszechniania czyjegoś wizerunku bez zgody osoby na nim przedstawionej,
wyjąwszy wizerunek:
1) osoby powszechnie znanej, której wizerunek wykonano w związku z peł­
nieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, spo­
łecznych, zawodowych3,
2) osoby stanowiącej jedynie szczegół całości, takiej jak: zgromadzenie, krajo­
braz, publiczna impreza.
1 Por. zwłaszcza J. Ignatowicz, Stan cywilny i jego ochrona, Annales UMCS, sectio G,
vol. K, Lublin 1963, s. 4 i n.
2 Por. wyr. SN z 6.12.2013 r. (I CSK 146/13, OSNC-ZD 2015, Nr 2, poz. 19) oraz post.
SN z 23.3.1991 r. (III CRN 28/91, PN 1991, Nr 5-6, s. 118).
3 Por. bliżej, J. Sieńczyło-Chlabicz, J. Banasiuk, Cywilnoprawna, s. 90 i n.
Nb. 375
164
Rozdział VI. Osoby fizyczne
Rozpowszechnianie wizerunku bez zgody osoby na nim przedstawionej do­
puszczalne jest także na mocy szczególnych przepisów (np. w listach gończych,
oskarżonych na sali sądowej; por. orz. SN z 5.4.2002 r„ 11 CKN 1095/99, OSN
2003, Nr 3, poz. 42).
Ponadto w braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane,
jeżeli osoba przedstawiona na wizerunku otrzymała umówioną zapłatę za po­
zowanie.
Przykład: Akt modelki.
Ochrona wizerunku człowieka obejmuje wszelkie postacie wyrażające ten
wizerunek. W szczególności może tu chodzić o portret i fotografię powielane
w czasopismach, książkach, na pocztówkach lub wystawiane w sklepach albo
w muzeach, a w szczególności rozpowszechniane w telewizji lub w przekazach
elektronicznych.
Por. szerzej: K. Stefaniuk, Naruszenie prawa do wizerunku przez rozpowszechnianie po­
dobizny, PiP 1970, z. 1, s. 62 i n.; E. Wojnicka, Prawo do wizerunku w ustawodawstwie pol­
skim, ZNUJ, Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej, Kraków 1990, s. 56
i n.; A. Matlak, Cywilnoprawna ochrona wizerunku, s. 317 i n.; por. też orz. SN z 27.2.2003 r.
(IV CKN 1819/00, OSP 2004, Nr 6, poz. 75, z glosą J. Błeszczyńskiego). Co do wizerun­
ku osoby publicznej por. wyr. SN z 15.10.2009 r. (I CSK 72/09, MoP 2011, Nr 3, s. 163
i n., z glosą G. Tylca); co do pośmiertnej ochrony prawa do wizerunku, por. J. Sieńczyło-Chlabiczfw:} Oblicza prawa cywilnego. Księga Jubileuszowa dedykowana profesorowi Ja­
nowi Błeszyńskiemu, red. K. Szczepanowska-Kozlowska,Warszawa 2013, s. 449 i n.
h) Tajemnica korespondencji jest kolejnym dobrem osobistym wymienio­
nym w art. 23 KC, a chronionym również przepisami prawa karnego oraz uzna­
nym przez Konstytucję RP (art. 49). Naruszenia tego dobra polegają nie tylko na
otwarciu listu przez osobę, do której nie był on adresowany, ale i na włamaniu
się do przewodu służącego do przekazywania informacji lub przełamaniu elek­
tronicznego, magnetycznego albo innego sposobu zabezpieczenia1.
Naruszenie tajemnicy korespondencji może polegać także na zaniedbaniu
przez nadawcę starań, aby informacje dotyczące prywatnej sfery adresata nie
były mu przekazywane w sposób niezapewniający im poufności.
Przykład: Przesłanie dłużnikowi przez wierzyciela upomnienia do zapłaty w sposób
umożliwiający osobom trzecim zapoznanie się z jego treścią (wyr. SA w Łodzi z 7.11.1995 r.,
I ACr 529/95, OSA 1996, Nr 11-12, poz. 70, z glosą J. Panowicz-Lipskiej).
1 Por. A. Szpunar, Zadośćuczynienie, s. 118.
Nb. 375
J 20. Ochrona dóbr osobistych
165
Należy jeszcze zauważyć, że także wysyłającemu przysługuje ochrona przed
niedyskrecją adresata, jeżeli treść korespondencji dotyczy sfery prywatności na­
dawcy1.
i) Nietykalność mieszkania uznana jest przez art. 23 KC za dobro osobiste
oraz zagwarantowana przez art. 50 Konstytucji, według którego: „Zapewnia się
nienaruszalność mieszkania. Przeszukanie mieszkania, pomieszczenia lub po­
jazdu może nastąpić jedynie w przypadkach określonych w ustawie i w sposób
w niej określony”. Ten przepis konstytucyjny stanowi podstawę do szerokiego
rozumienia nietykalności mieszkania, które obejmuje także pomieszczenia nie­
mieszkalne i pojazdy, a zapewne także okalający teren (ogród, trawnik).
Przykład: Judykatura trafnie uznała, że naruszenie tego dobra może również polegać na
utrudnieniach stwarzanych przez współlokatora w korzystaniu z mieszkania (por. post. SN
z 18.10.1967 r., II CZ 92/67, OSP 1970, Nr 2, poz. 36, z aprobującymi glosami S. Grzybow­
skiego, PiP 1968, z. 7, s. 179, oraz Z. Radwańskiego, OSPiKA 1968, poz. 208), a także na po­
zbawieniu poczucia bezpiecznego i niezakłóconego korzystania z mieszkania, wskutek wy­
dania bezprawnej decyzji nakazującej rozbiórkę domu (por. wyr. SN z 21.4.2010 r., V CSK
352/09, Pal. 2010, Nr 5-6, s. 236).
j) Twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska rów­
nież uznana została za dobro osobiste w myśl art. 23 KC, a ochrona określona dla
dóbr osobistych w art. 24 KC przysługuje niezależnie od postanowień ustalonych
w przepisach prawa autorskiego i prawa wynalazczego (art. 24 § 3 KC)2.
Chodzi tu niewątpliwie tylko o niemajątkowe wartości, jakie dla autora i wy­
nalazcy stanowi fakt, że jest on twórcą pewnego pomysłu i ten właśnie wytwór
intelektu ludzkiego jest przedmiotem ochrony przewidzianej w art. 24 KC.
k) Kult po zmarłej osobie bliskiej nie jest wymieniony w art. 23 KC.
Ukształtowała je jako dobro osobiste przede wszystkim judykatura sądowa,
opierając się w znacznej mierze na przepisach ustawy z 31.1.1959 r. o cmen­
tarzach i chowaniu zmarłych. Odnoszące się do tego dobra osobistego prawo
bliskich zmarłego obejmuje w szczególności uprawnienia do pochowania zwłok,
ich przeniesienia lub ekshumacji, ustalenia napisu nagrobnego, pielęgnację gro-
1 Por. I. Dobosz, Tajemnica korespondencji jako dobro osobiste oraz jej ochrona w prawie
cywilnym, Kraków 1989; A. Szpunar, Zadośćuczynienie, s. 119.
2 Tak trafnie panujący pogląd naukowy, por. bliżej E. Wojnicka, [w:] System Pr. Pr., t. 13,
Prawo autorskie, Warszawa 2007, s. 225 i n.; A. Szewc, G. Jyż, Prawo własności przemysłowej,
Warszawa 2003, s. 309; K. Czub, Prawa osobiste twórcy projektu wynalazczego. Zagadnienia
konstrukcyjne, GSP 2000, t. VII, s. 152; tenże, Konstrukcja autorskich dóbr i praw osobistych
po śmierci twórcy, PiP 2011, z. 11, s. 32^t3; odmienny i odosobniony pogląd co do osobistych
praw autorskich głosi A. Wojciechowska, Czy autorskie, s. 371 i n. oraz J. Błeszyński, Prawo
autorskie, Warszawa 1988, s. 116.
Nb. 375
166
Rozdział VI. Osobyfizyczne
bu, odwiedzania, odbywania ceremonii religijnych, wybudowania nagrobka1.
Natomiast od tego prawa osobistego odróżnić należy majątkowe prawo do grobu
(wynikające z nabycia odpowiedniego miejsca na cmentarzu). W razie kolizji obu
rodzajów tych uprawnień dominuje prawo osobiste. Krewni obowiązani są przy
tym do respektowania woli zmarłego co do losów jego prochów, o ile nie jest
ona sprzeczna z prawem (tak na tle bardzo osobliwego stanu faktycznego, SN
w wyr. z 20.9.2007 r„ IICSK 237/07, OSP 2008, z. 9, poz. 94, z glosąS. Rudnic­
kiego). W przypadku sporu między członkami rodziny wola zmarłego powinna
być uwzględniona przy rozstrzyganiu o ochronie kultu pamici osób bliskich,
wskazujących różne miejsca pochówku zmarłego2.
Prawo osobiste chroniące kult po osobie zmarłej służy także bliskim do
ochrony czci i honoru osoby zmarłej3.
1) Integralność seksualna nie jest wprawdzie wyróżniona w art. 23 KC, ale
wyraźnie wspomina o niej art. 445 § 2 KC, stanowiąc o zadośćuczynieniu pie­
niężnym na rzecz tego, kto za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku
zależności skłoniony został do poddania się czynowi nierządnemu. Wzgląd na
najwyższą wartość konstytucyjną, jakąjest godność człowieka (art. 30), wymaga,
aby wspomniane dobro osobiste rozumiane było znacznie szerzej, a w konse­
kwencji, aby chroniło przed różnymi postaciami molestowania seksualnego, na
jakie w szczególności narażone są kobiety w miejscu pracy4.
ł) Sfera prywatności człowieka stosunkowo niedawno uznana została za
szczególnie cenioną i swoistą wartość. Tym tłumaczy się, że nie wyróżniono jej
w art. 23 KC, aczkolwiek znajdowała ona wyraz w treści szeregu innych dóbr
osobistych (wizerunek, cześć, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszka­
nia). Jednakże te cząstkowe regulacje nie stanowią dostatecznej podstawy do
objęcia ochroną całej sfery życia prywatnego człowieka i dlatego wymaga ona
ogólnego wyodrębnienia. W tym kierunku zmierzała już od dawna doktryna
i judykatura.
1 Por. wyr. SN z 13.2.1979 r. (I CR 25/79, OSN 1979, Nr 10, poz. 195); wyr. SA w Łodzi
z 5.5.1992 r. (I ACr 140/92, OSA 1993, Nr 4, poz. 30, s. 48-51); S. Rudnicki, Prawo do grobu.
Zagadnienia cywilistyczne, Kraków 1999, s. 94 i n.
2 Por. P. Książak, Skuteczność woli zmarłego, s. 27 i n.
3 Por. wyr. SN z 24.2.2004 r. (III CK 329/02, OSNC 2005, Nr 3, poz. 48), a także wyr.
SN z 8.11.2007 r. (III CSK 151/07, OSP 2009, z. 1, poz. 8, z glosą S. Rudnickiego). W wyr.
z 23.9.2009 r. (I CSK 346/08, OSNC 2010, Nr 3, poz. 48, z glosą M. Ozgi, Glosa 2011,
Nr 2, s. 22-26) SN uznał, że ochrona prawna dobra osobistego w postaci kultu pamięci osoby
zmarłej nie jest uzależniona od zakresu ochrony dóbr osobistych tej osoby, jaka zostałaby jej
udzielona za życia.
4 Por. bliżej J. Warylewski, Molestowanie seksualne w miejscu pracy, PiP 1999, z. 3,
s. 60 i n.
Nb. 375
£ 20. Ochrona dóbr osobistych
167
Por. bliżej: A. Kopff, Koncepcja praw; tenże, Ochrona sfery; A. Szpunar, Zadośćuczynie­
nie, s. 122 i n.
Teraz dobro to uzyskało najwyższe uznanie w Konstytucji RP.
Por. art. 47: „Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego (...)”;
art. 51 ust. 1: „Nikt nie może być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawniania
informacji dotyczących jego osoby”; art. 76: „Władze publiczne chronią konsumentów, użyt­
kowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich (...) prywatności (...)”.
Równocześnie jednak wskazano w Konstytucji RP na prawo obywatela do
informacji o osobach pełniących funkcje publiczne (art. 61 ust. 1), a także na
wolność prasy i innych środków społecznego przekazu (art. 14). Można zatem
mówić o pewnym konflikcie prawa do prywatności z prawem do informacji1.
Rozwiązuje się go przez przyjęcie koncepcji, że osoby pełniące funkcje pub­
liczne korzystają tylko w ograniczonym stopniu z ochrony prywatności, ponie­
waż obywatele mają prawo dowiedzieć się — w szczególności za pośrednictwem
środków masowego przekazu - o takich dziedzinach ich życia prywatnego, jakie
mają doniosłość dla oceny ich działalności publicznej. Uzasadnieniem do tego
w żadnej więc mierze nie może być samo rozpowszechnianie sensacyjnych in­
formacji (w celu poszerzenia kręgu odbiorców).
Bliżej stanowi o tym Prawo prasowe w art. 14 ust. 6: „Nie wolno bez zgody
osoby zainteresowanej publikować informacji oraz danych dotyczących pry­
watnej sfery życia, chyba że wiąże się to bezpośrednio z działalnością publiczną
danej osoby”.
Por. wyr. SN z 26.2.2002 r. (I CKN 413/01, OSN 2003, Nr 2, poz. 24), który stwier­
dził, że nie jest działaniem bezprawnym rzetelne prezentowanie w programie informacyjnym
w czasie kampanii wyborczej wypowiedzi członków komitetu wyborczego - nawet jeżeli go­
dzą one w dobra osobiste innych osób publicznych. Jednakże dziennikarz powinien umożli­
wić im zaprezentowanie własnego stanowiska. W wyr. z 17.4.2002 r. (IV CKN 925/00, OSP
2003, Nr 5, poz. 60, z aprobującą glosą J. Dobosz) SN podkreślił, że wolno publikować infor­
macje dotyczące życia prywatnego tylko wtedy, gdy wiążą się one bezpośrednio z działalnoś­
cią publiczną danej osoby (por. też wyr. SN z 5.4.2002 r., II CKN 1095/99, OSN 2003, Nr 3,
poz. 42 i wyr. z 16.4.2002 r„ V CKN 1010/00, OSN 2003, Nr 4, poz. 56).
Prywatność człowieka obejmuje w szczególności zdarzenia związane z ży­
ciem rodzinnym, życiem seksualnym, stanem zdrowia, przeszłości, sytuacji ma­
jątkowej, w tym także uzyskiwanych dochodów. Naruszeniem prywatności jest
już samo zachowanie godzące w spokój psychiczny człowieka, przejawiające
się w podsłuchiwaniu, śledzeniu, filmowaniu, nagrywaniu wypowiedzi, nawet
później niepublikowanych.
1 Por. M. Safian, [w:] Ochrona danych osobowych, s. 9-10.
Nb. 375
168
Rozdział VI. Osobyfizyczne
Ochrona ta jest w tym sensie różna i szersza w porównaniu z ochroną czci
człowieka, ponieważ przysługuje także wtedy, gdy:
1) nie wiąże się z negatywną oceną osoby,
2) polega na podawaniu informacji prawdziwych o niej.
Por. bliżej A. Szpunar, Zadośćuczynienie, s. 122 i n.; K. W Kubiński, Ochrona, s. 61
i n. i tam powołane orzecznictwo. Warta szczególnej uwagi jest uchw. SN (7) z 16.7.1993 r.
(I PZP 28/93, OSN 1994, Nr 1, poz. 2), która wprawdzie głosi, że: „Ujawnienie przez pra­
codawcę bez zgody pracownika wysokości jego wynagrodzenia za pracę może stanowić na­
ruszenie dobra osobistego”, jednakże w uzasadnieniu wyjaśniono zarazem, że musi to być
uzasadnione szczególnymi okolicznościami. Raczej należy stanąć na stanowisku, że samo
żądanie pracownika w tym względzie powinno być przez pracodawcę respektowane. Nie do­
tyczy to oczywiście wynagrodzenia osób pełniących funkcje publiczne. Także informacje
o stanie zadłużenia lokatora należą do sfery jego prywatności, a publiczne ich ogłaszanie
w budynkach mieszkalnych stanowi bezprawne naruszenie tej sfery (orz. SA w Krakowie
z 17.11.1995 r., w zbiorze B. Gawlika, Dobra osobiste, casus XIX, s. 179). Natomiast wyko­
nanie osobie podejrzanej o popełnienie przestępstwa zdjęcia sygnalizacyjnego i umieszczenie
go w albumie policyjnym nie stanowi bezprawnego naruszenia dobrego imienia i wizerunku
osoby (orz. SA w Krakowie z 31.5.1996 r., w zbiorze B. Gawlika, Dobra osobiste, casus XXI,
s. 190).
W literaturze pojawiła się koncepcja, aby w sferze prywatności człowieka
wyróżnić sferę intymności, która nigdy nie może być przedmiotem dozwolonego
zainteresowania publicznego1, a nawet, aby uznać ją za odrębne dobro osobiste
najintensywniej chronione2. Do takiej koncepcji należy wszakże odnieść się kry­
tycznie, albowiem nie ma dostatecznych podstaw do tego, aby sferę intymności
kategorycznie wyłączyć ze sfery dostępności publicznej, gdy ma to doniosłość
dla oceny osób sprawujących funkcje publiczne3.
Szczególną postacią ochrony prywatności są dane osobowe człowieka4.
Kwestia ta jest przedmiotem regulacji odrębnej ustawy z 29.8.1997 r. o ochronie
danych osobowych (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 1182 ze zm.) realizującej
postanowienie art. 51 Konstytucji RP. Opiera się ona na ogólnym założeniu, że
już samo zbieranie i przetwarzanie danych osobowych nie jest dopuszczalne bez
zgody zainteresowanego, a jeżeli zbiory takie istnieją, to osoba zainteresowana
ma wgląd do nich i może żądać ich sprostowania, usunięcia informacji nie1 A. Kopff, Ochrona sfery ujęcia prywatnego, s. 41 i n.
2 A. Sut, Czy sfera intymności jest dobrem osobistym chronionym w prawie cywilnym,
Pal. 1995, Nr 7-8, s. 49 i n.; tenże, Ochrona sfery intymności w prawie polskim - Uwagi de
lege lata i de lege ferenda, RPEiS 1994, z. 4, s. 102 i n.
3 Przeciwko takiemu kategorycznemu wyłączeniu por. w szczególności B. Kordasiewicz,
Cywilnoprawna ochrona, s. 32, 33; M. Wild, Ochrona prywatności, s. 54 i n.; J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenia, s. 142.
4 A. Bierć (Ochrona, s. 112-113) uznaje je nawet za odrębne dobro osobiste.
Nb. 375
§ 20. Ochrona dóbr osobistych
169
prawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą. Od tych
ogólnych reguł istnieją wyjątki, wyraźnie w ustawie określone. W głównej jednak
mierze ustawa ta środkami administracyjno-prawnymi zapobiega zagrożeniom
związanym z gromadzeniem danych osobowych oraz określa bliżej przypadki,
gdy działalność taka jest dopuszczalna nawet bez zgody zainteresowanego1.
m) Korzystanie z wartości środowiska naturalnego także uznawane jest
przez część doktryny za prawo osobiste2, aczkolwiek kwalifikacja ta budzi rów­
nież zastrzeżenia3. Nie ulega oczywiście wątpliwości, że troska o nieskażone
środowisko naturalne należy do zadań władz publicznych. Wyraźnie stanowi
o tym Konstytucja RP w art. 74.
Art. 74. Konstytucji RP: 1. Władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpie­
czeństwo ekologiczne współczesnym i przyszłym pokoleniom. 2. Ochrona środowiska jest
obowiązkiem władz publicznych. 3. Każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie śro­
dowiska. 4. Władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy sta­
nu środowiska.
Natomiast przepis ten w przeciwieństwie do poprzedzających go artykułów
nie zawiera wzmianki o „prawie” do korzystania z wartości środowiska natural­
nego, a w konsekwencji i do prawa sprzeciwiania się jego naruszeniom. Wydaje
się, że stylizacja ta nie jest przypadkowa, lecz raczej wyraża myśl, iż stan środo­
wiska naturalnego jest sprawą publiczną, niepozostającąw gestii indywidualnego
obywatela.
Jeżeli w następstwie działań pogarszających środowisko naturalne naruszone
lub zagrożone zostałyby takie osobiste dobra człowieka, jak: zdrowie, prywat­
ność, możliwość swobodnego korzystania z mieszkania, to oczywiście dobra te
korzystałyby z ochrony przewidzianej w art. 24 KC.
II. Konstrukcja prawna
Dominujący pogląd trafnie przyjmuje, że najskuteczniejszą ochronę dóbr 376
osobistych zapewnia konstrukcja praw podmiotowych.
Natomiast krytycznie odniósł się do niej B. Gawlik, Ochrona, s. 123 i n., proponując kon­
cepcję „instytucjonalnej ochrony dóbr osobistych”; podobnie B. Kordasiewicz, Jednostka,
s. 154 i n. oraz M. Lijowska, Koncepcja, s. 790 i n. Krytycznie do tej koncepcji: Z. Radwański,
Koncepcja, s. 43; A. Szpunar, w recenzji w PiP 1991, z. 12, s. 100; M. Safian, Refleksje, s. 241.
1 Por. szerzej zbiór prac [w:] M. Wyrzykowski, Ochrona danych.
2 Poglądy te przedstawia bliżej P. Mazur, Prawo osobiste do korzystania z wartości śro­
dowiska naturalnego, PiP 1999, z. 11, s. 51 i n.
3 Por. Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 183.
Nb. 376
170
377
Rozdział VI. Osoby fizyczne
Panujące zapatrywanie przyjmuje zarazem koncepcję wielości praw osobi­
stych1, wychodząc z założenia, że dla poszczególnych typów dóbr osobistych
należy konstruować odpowiadające im typy praw podmiotowych. W nauce re­
prezentowana jest jednak również konkurencyjna koncepcja jednego osobistego
prawa podmiotowego obejmującego różne dobra osobiste2.
Na rzecz jednego prawa podmiotowego powołuje się zwłaszcza argument, że katalog
bezwzględnych praw podmiotowych jest zamknięty i wyznaczany wyłącznie ustawą. Zarzut
ten jednak nie tyle rozwiązuje problem, co raczej przesuwa go na inną płaszczyznę; zamiast
bowiem wielości praw podmiotowych, pojawia się jedno podmiotowe, ale o różnorodnej tre­
ści. Wydaje się również, że przepisy konstytucyjne - zwłaszcza art. 30 wskazujący na pod­
stawową wartość, jaką jest godność człowieka - stanowią zbyt ogólną wskazówkę, aby na tej
podstawie przyjmować określoną, techniczną koncepcję prawa podmiotowego. Jest natomiast
oczywiste, że wartości konstytucyjne należy mieć na względzie przy ustalaniu treści poszcze­
gólnych osobistych praw podmiotowych.
Za koncepcją wielości praw osobistych przemawia walor jej operatywności.
Pozwala ona bowiem ustalać treść poszczególnych praw, uwzględniając odpo­
wiednie zespoły norm pozakodeksowych odnoszących się do poszczególnych
dóbr osobistych, i to w sposób nadający się do stosowania przez sądy.
378
Podmiotowe prawa osobiste ze względu na to, że należą do klasy praw pod­
miotowych bezwzględnych, skuteczne są wobec wszystkich (erga omnes) poza podmiotem uprawnionym. Nikt więc nie może naruszać lub nawet tylko
zagrażać dobrom osobistym podmiotu uprawnionego (art. 24 § 1 zd. 1 KC).
379
Stosownie do ich przedmiotu (dóbr osobistych) są to zarazem prawa nie­
majątkowe oraz niezbywalne i niedziedziczne. Gasną więc wraz ze śmiercią
podmiotu uprawnionego.
Niektóre prawa osobiste - w szczególności cześć i osobiste prawa autorskie nie pozostają jednak bez ochrony po śmierci uprawnionego. Mogą ją realizować
osoby bliskie zmarłemu lub organizacje służące ochronie określonych wartości
(np. związki literatów) - jako swoje własne prawa podmiotowe.
1 Por. zwłaszcza: A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, s. 115; J. S. Piątowski, Ewolu­
cja, s. 25 i n.; M. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona, s. 6; H. Dąbrowski, Komentarz do
kodeksu cywilnego, t. 1, Warszawa 1972, s. 91; M. Lijowska, Koncepcja, s. 795; S. Dmowski,
[w:] Dmowski, Rudnicki, Komentarz, s. 103 i n.; P. Granecki, Dobra osobiste, s. 4 i n.; M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 1152.
2 Por. A. Kopff, Koncepcja, s. 3 i n.; J. Piszczek, Ochrona, s. 112; A. Cisek, Dobra osobiste,
s. 60; Z. Bidziński, J. Serda, Cywilnoprawna ochrona, s. 47; M. Safian, Refleksje, s. 223 i n.
Nb. 377-379
20. Ochrona dóbr osobistych
171
III. Przesłanki ochrony
1. Bezprawność
Niewątpliwe jest, że art. 24 KC chroni tylko przed bezprawnym naruszeniem 380
lub zagrożeniem dóbr osobistych. Natomiast nie wymaga, aby naruszenie było
zawinione. Jest to zresztą cecha znamionująca wszystkie konstrukcje ochronne
oparte na prawach podmiotowych bezwzględnych - w przeciwieństwie do ochro­
ny deliktowej (art. 415 KC) lub karnej.
Por. w szczególności ochronę tak typowego podmiotowego prawa bezwzględnego, jakim
jest prawo własności - realizowaną poprzez roszczenia (skargi) negatoryjne i windykacyjne.
W związku z tym za niewłaściwe należy uznać powoływanie się na cele lub
intencje działania naruszyciela, jako podstawę oceny, czy było ono bezprawne.
Te z natury rzeczy subiektywne okoliczności mogą bowiem mieć doniosłość
tylko dla oceny winy naruszyciela, a nie dla zakwalifikowania jego czynu jako
bezprawny, co zawsze ustala się wedle kryteriów obiektywnych.
Wspomnianymi terminami psychologicznymi posługuje się jednak niekiedy judykatura
-por. np. wyr. SN z 16.2.2001 r. (IV CKN 252/00, OSP 2001, Nr 9, poz. 137, z glosą A Szpunara). Natomiast trafnie obiektywną cechę bezprawności akcentuje SN w wyr. z 10.9.1999 r.
(III CKN 939/98, OSP 2000, Nr 6, poz. 94, z glosą J. Sobczaka), wskazując, że: „Na grun­
cie kodeksu cywilnego przyjmuje się obiektywne kryteria bezprawności. Postawienie przeto
komuś zarzutu nieprawdziwego, naruszającego jego cześć, jest zawsze działaniem sprzecz­
nym z zasadami współżycia społecznego i w związku z tym bezprawnym, choćby postawie­
nie takiego zarzutu podyktowane było dobrą wiarą jego autora i poparte jego starannością
w sprawdzaniu danych, na których zarzut się opiera. W takim bowiem wypadku dobra wiara
autora zarzutu wyłącza jedynie jego winę”.
W myśl art. 24 KC, domniemywa się bezprawność czynu naruszającego 381
dobro osobiste.
O bezprawności można jednak sensownie mówić, mając na względzie prawa
podmiotowe, a nie jedynie dobra osobiste. Należy więc rozróżnić naruszenie (lub
zagrożenie) dóbr osobistych od naruszenia (lub zagrożenia) praw osobistych.
Dopiero naruszenie (lub zagrożenie) prawa osobistego uzasadnia zastosowanie
środków ochronnych. Natomiast naruszenie (lub zagrożenie) dobra osobistego
stanowi tylko przesłankę domniemania, że podmiotowe prawo osobiste zostało
naruszone (lub zagrożone).
Przykład: Pozbawienie kogoś wolności stanowi naruszenie dobra osobistego, lecz nie
prawa osobistego, jeżeli nastąpiło na podstawie odpowiedniej decyzji kompetentnego orga­
nu państwowego.
Domniemanie bezprawności ma charakter ogólny. Każde więc naruszenie
dobra osobistego - bez konieczności wykazania podstawy prawnej naruszenia
Nb. 380-381
172
Rozdział VI. Osoby fizyczne
- należy zakwalifikować jako naruszenie prawa osobistego. Domniemanie bez­
prawności naruszenia (zagrożenia) dobra osobistego rozkłada więc w korzystny
dla pokrzywdzonego sposób ryzyko niewyjaśnienia tej okoliczności.
Wzajemne naruszania dóbr osobistych nie uchylają odpowiedzialności każ­
dego ze sprawców.
Przykład: A obraził B, w następstwie czego B pobił A; każdy z nich odpowiada za naru­
szenie dóbr osobistych.
Również godność każdej osoby, nawet o złej reputacji, zasługuje na ochronę
przed naruszeniami jej dóbr osobistych.
Przykład: Bezprawne byłoby bicie prostytutki ze względu na jej „złe prowadzenie się”.
2. Uchylenie bezprawności
Kwestia, w jakich okolicznościach czyjeś działania naruszające cudze do­
bra lub im zagrażające nie mają cechy bezprawności, jest w literaturze sporna.
Wydaje się, że na tle polskiego systemu prawnego można je ująć w trzy typy,
poniżej przedstawione.
383
a) Zgoda uprawnionego. Uznanie, że zgoda uprawnionego uchyla bezpraw­
ność naruszenia dobra osobistego, znajduje uzasadnienie w konstrukcji prawa
podmiotowego, które zakłada swobodę korzystania z niego.
382
Reprezentowany jest także pogląd, że zgoda nie uchyla bezprawności, lecz wyłącza naru­
szenie dobra osobistego (S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 301-302), co spotkało
się z trafną krytyką A. Ciska, Dobra osobiste, s. 93 i n.; por. też wyr. SN z 26.2.2002 r. (ICKN
413/01, OSN 2003, Nr 2, poz. 24).
Użyteczność tej koncepcji potwierdza przy tym praktyka życia codziennego.
Przykład: Zgoda pacjenta na zabiegi lekarskie, na udział w zawodach sportowych,
w których narażona jest integralność fizyczna uczestników (np. boks i inne sporty walki), na
rozpowszechnianie wizerunku lub informacji o życiu prywatnym.
Zgoda nie może być jednak skutecznie udzielona, gdy jest to sprzeczne z bez­
względnie wiążącymi normami prawnymi lub zasadami współżycia społecznego
(art. 58 KC).
Przykład: Niedopuszczalność eutanazji.
Z natury rzeczy zgoda może odnosić się tylko do naruszeń własnego prawa
osobistego. Nie jest więc prawnie skuteczna, gdy działania czyjeś nieodłącznie
naruszają zarazem dobra osobiste innej osoby.
Przykład: Osoba A zezwala na opublikowanie, że utrzymywała intymne stosunki z oso­
bą B, której zgody nie uzyskano.
Nb. 382-383
J 20. Ochrona dóbr osobistych
173
Problem ten wyraźnie reguluje art. 82 PrAut, przewidujący ochronę adresata
korespondencji. Jeżeli osoba, do której korespondencja jest skierowana, nie wy­
raziła innej woli, rozpowszechnianie korespondencji w okresie dwudziestu lat
od jej śmierci wymaga zezwolenia małżonka, a w jego braku kolejno zstępnych,
rodziców lub rodzeństwa.
Ze względu na nieodłączność dóbr osobistych od ich podmiotu, zgoda nie
przybiera charakteru rozporządzenia powodującego trwałe przeniesienie lub
wygaśnięcie prawa osobistego. Odnosi się ona tylko do sfery wykonania prawa.
Dotyczy więc jedynie konkretnego działania osoby ingerującej w cudzą sferę
dóbr osobistych i ma charakter odwołalny - do czasu podjęcia ingerencji.
Przykład: Mimo uprzednio udzielonej zgody na operację, pacjent może tuż przed jej
podjęciem cofnąć swoją zgodę.
Te cechy, jak również supozycja, że do jej udzielenia wystarczy dostateczne
rozeznanie, a nie jest konieczna zdolność do czynności prawnych oraz że skutki
prawne (uchylenie bezprawności) następują tu niezależnie od woli wyrażającego
zgodę, skłaniają panujący pogląd do zakwalifikowania zgody nie do czynności
prawnych, lecz do klasy działań do nich podobnych.
Por. bliżej A. Szpunar, Zgoda uprawnionego; odmiennie jednak doktryna szwajcar­
ska. Jeżeli chodzi o zgodę zainteresowanego na przetwarzanie danych, art. 7 pkt 5 ustawy
z 29.8.1997 r. o ochronie danych osobowych stanowi, że jest to oświadczenie woli i to wy­
raźne (zgoda nie może być domniemana lub dorozumiana z oświadczenia woli o innej treści).
b) Działanie na podstawie przepisu lub w wykonaniu prawa podmioto- 384
wego również nie ma charakteru bezprawnego naruszenia dóbr osobistych, cho­
ciażby osoba działaniem takim dotknięta lub zagrożona nie wyraziła na to zgody.
Przykład: Wyjątkowe przypadki przymusowego leczenia, jak i obowiązkowego szcze­
pienia; ogłaszanie listów gończych z fotografią osoby poszukiwanej; prawem przewidziane
przypadki ograniczenia wolności człowieka w zakładach karnych lub zakładach dla psychicz­
nie chorych; prawo podmiotowe wynajmującego do kontrolowania stanu wynajętego lokalu
(art. 662 KC).
c) Jak każde prawo podmiotowe, także osobiste prawa podmiotowe nie mogą 385
być nadużywane. Nie można więc czynić z nich użytku, który byłby sprzecz­
ny z ich społeczno-gospodarczym przeznaczeniem lub z zasadami współżycia
społecznego.
Przykład: Powołanie się na nietykalność mieszkania, gdyby ktoś chciał skorzystać z te­
lefonu w celu wezwania pogotowia do ofiary wypadku.
Przedstawiona tu koncepcja okoliczności uchylających bezprawność naru- 386
szenia cudzego dobra osobistego przeciwstawia się poglądowi, jakoby ogólną
Nb. 384-386
174
Rozdział VI. Osoby fizyczne
do tego podstawę stanowiło działanie podjęte w obronie uzasadnionego interesu
społecznego lub prywatnego.
Tak zwłaszcza: A. Szpunar, Ochrona, s. 161; tenże, Zadośćuczynienie, s. 142; J. S. Piątowski, Ewolucja, s. 44; B. Kordasiewicz, Cywilnoprawna ochrona, s. 30, 31. Sąd Najwyż­
szy w wyr. z 16.4.2002 r. (V CKN 1010/00, OSN 2003, Nr 4, poz. 56) podtrzymał pogląd, że
działanie w obronie interesu publicznego uchyla bezprawność naruszenia. Jednakże zarazem
wyjaśnił, iż pojęcie to „syntetycznie można ująć w tezie, że zawsze (...) powinna być zacho­
wana właściwa forma wypowiedzi”. Stwierdzenie to jest bezsporne, lecz wynika ono z prze­
pisów prawnych i nie wymaga uzasadnienia przez odwołanie się do klauzuli generalnej „in­
teresu publicznego”.
Otóż pogląd ten nie znajduje uzasadnienia w przepisach polskiego prawa
cywilnego, które „interesu społecznego” nie uznaje za ogólną przesłankę ogra­
niczającą treść prawa podmiotowego. Taka klauzula generalna może więc mieć
doniosłość prawną jedynie w zakresie wskazanym szczególnymi przepisami
prawnymi funkcjonującymi w odniesieniu do niektórych dóbr osobistych.
Przykład: Artykuł 1 ust. 2 ustawy z 29.8.1997 r. o ochronie danych osobowych stanowi,
że przetwarzanie danych osobowych może mieć miejsce ze względu na dobro publiczne, do­
bro osoby, której dane dotyczą lub dobro osób trzecich, lecz tylko „w zakresie i trybie okreś­
lonym ustawą”.
Ponadto należy przypomnieć, że ustawą z 11.4.1990 r. (Dz.U. Nr 29, poz. 173) nieprzy­
padkowo z dawnej treści art. 14 ust. 6 Prawa prasowego usunięto zwrot wskazujący na to, że
dopuszczalne jest naruszanie sfery prywatności, gdy „wymaga tego obrona społecznie uza­
sadnionego interesu”, pozostawiając tylko zwrot „chyba że wiąże się to bezpośrednio z dzia­
łalnością publiczną danej osoby”.
Koncepcja dopuszczająca uchylenie bezprawności na podstawie „ważenia”
kolidujących interesów osobistych i społecznych prowadzi do istotnego osłabie­
nia ochrony dóbr osobistych, co trudno pogodzić z ogólnym założeniem polskie­
go systemu prawnego, preferującym tę ochronę.
Z tego względu koncepcja ta spotyka się ze wzrastającą opozycją w nauce polskiego pra­
wa cywilnego; por. zwłaszcza S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., 1.1, s. 301; A. Cisek, Do­
bra osobiste, s. 102; Z. Radwański, Koncepcja, s. 11 i n.; M. Safian, Problemy prawne tajem­
nicy lekarskiej, KPP 1995, z. 1, s. 7; M. Pazdan, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 24,
Nb. 1-6.
Natomiast czym innym jest kolizja między poszczególnymi dobrami osobi­
stymi. Jeżeli przepisy prawne kwestii tej nie rozstrzygają, należy oceniać cały
zespół towarzyszących okoliczności - w tym rozmiar i drastyczność dokonanego
naruszenia (por. wyr. SN z 24.2.2004 r„ III CK 329/02, OSN 2005, Nr 3, poz. 48)
— oraz wskazane przez Konstytucję preferencje chronionych wartości.
Przykład: Polityk narusza swoją wypowiedzią dobra osobiste innych osób. Okoliczność,
że wypowiedź ta wiąże się z prowadzoną przez niego działalnością polityczną i powołanie
Nb. 386
J' 20. Ochrona dóbr osobistych
175
się na prawo do swobody wypowiedzi nie uchyla jej bezprawności. Wypowiedź osoby pub­
licznej, zwłaszcza upowszechniona przez środki masowego przekazu, ma szerszy zakres od­
działywania i może być szczególnie dotkliwa (por. wyr. SN z 22.1.2014 r. (III CSK 123/13,
OSNC 2014, Nr ll,poz. 115).
IV. Środki ochrony
W razie bezprawnego naruszenia lub zagrożenia prawa osobistego uprawnio- 387
nemu służą następujące środki ochronne w postaci powództw o:
1) ustalenie,
2) zaniechanie,
3) usunięcie skutków naruszenia,
4) zadośćuczynienie pieniężne lub zapłatę na cel społeczny.
Te środki ochrony dóbr osobistych człowieka mogą być kierowane nie tylko
przeciwko osobom fizycznym, ale i prawnym.
Trzeba przy tym zauważyć, że działania osoby fizycznej w ramach jakiejś organizacji
- w szczególności w roli organu osoby prawnej - nie uchylają jej odpowiedzialności; por.
zwłaszcza wyr. SN z 28.11.1980 r. (IV CR 475/80, OSN 1981, Nr 9, poz. 170) oraz wyr. SN
z 11.10.1983 r. (II CR 292/83, OSP 1985, Nr 1, poz. 3, z glosą J. Panowicz-Lipskiej)', por. też
A. Cisek, Dobra osobiste, s. 135 i n. i B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 193 i n.
1. Ustalenie
Orzeczenie ustalające, że określone prawo osobiste przysługuje danej osobie, 388
niekiedy wystarczy, aby zapobiec dalszym jego naruszeniom albo aby uchylić
niebezpieczeństwo dokonania naruszeń.
Powództwo o ustalenie opiera się na ogólnym przepisie art. 189 KPC, według którego
„Powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub pra­
wa, gdy ma w tym interes prawny”. Mimo początkowego oporu judykatury, zostało następ­
nie powszechnie uznane za dopuszczalny środek ochrony praw (dóbr) osobistych; por. bliżej
B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 134 i n.
2. Zaniechanie
O żądaniu zaniechania działań, które zagrażają dobrom osobistym lub je już 389
naruszają, wyraźnie stanowi art. 24 § 1 KC.
W myśl utrwalonych poglądów nauki i judykatury, roszczenie to jest dopusz­
czalne tylko wtedy, gdy istnieje uzasadniona obawa dalszych naruszeń.
W przypadkach gdy jeszcze dobro osobiste nie zostało naruszone, a jest tyl­
ko zagrożone, żądanie zaprzestania działań przygotowawczych stanowi - obok
powództwa o ustalenie — jedyny środek jego ochrony.
Nb. 387-389
176
Rozdział VI. Osobyfizyczne
Przykład: Zaniechanie druku lub kolportażu publikacji, która godzi w cześć człowieka
albo narusza sferę jego prywatności; zaniechanie zanieczyszczenia środowiska zagrażające­
go zdrowiu człowieka; zaniechanie wytwarzania hałasu naruszającego spokój mieszkańców;
usunięcie fotografii wystawionej bez zgody osoby fotografowanej. Por. bliżej Z. Bidziński,
J. Serda, Cywilnoprawna ochrona, s. 83 i n.; B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 130 i n.; tenże,
Cywilnoprawna ochrona, s. 43.
3. Usunięcie skutków naruszenia
390
Roszczenie to może znaleźć zastosowanie jedynie w przypadkach, gdy na­
stąpiło już naruszenie dobra osobistego - ewentualnie obok roszczenia o za­
niechanie.
Przykładowo, art. 24 KC wskazuje, że dopełnienie czynności potrzebnych
do usunięcia skutków naruszenia może polegać na złożeniu oświadczenia od­
powiedniej treści i w odpowiedniej formie. W szczególności przez ogłoszenie
w prasie sprostowań lub przeprosin (odwołań)1.
Należy zarazem podzielić pogląd B. Kordasiewicza, Cywilnoprawna ochrona, s. 44-45,
że nie jest konieczne, aby powód formułował dokładną treść oświadczenia oraz że sądowi
przysługuje kompetencja do modyfikowania ewentualnie zgłoszonej w tym względzie przez
powoda propozycji. Z kolei SN słusznie uznał, że w przypadku naruszenia dóbr osobistych
wielokrotnymi wypowiedziami prasowymi sąd może zredagować oświadczenie przewidziane
w art. 24 § 1 zd. 2 KC w sposób ogólny, oddający treść i wymowę tych wypowiedzi (por. wyr.
SN z 28.1.2010 r„ I CSK 217/09, OSNC 2010, Nr 6, poz. 94).
Uprawniony może jednocześnie żądać zaniechania dalszych naruszeń jego
dóbr osobistych oraz usunięcia skutków naruszeń dotychczasowych.
Przykład: Osoba, której dobra osobiste zostały bezprawnie naruszone treściami zamiesz­
czonymi w Internecie domaga się zaprzestania dalszych naruszeń i zarazem usunięcia dotych­
czasowych skutków naruszeń, żądając usunięcia z portalu internetowego tych treści2
4. Zadośćuczynienie pieniężne lub zaplata na cel społeczny
391
Ponadto w myśl przepisu art. 24 § 1 zd. 3 KC (wprowadzonego nowelą
z 23.8.1996 r.) ten, czyje dobro osobiste zostało (bezprawnie) naruszone, mo­
że żądać na zasadach przewidzianych w KC zadośćuczynienia pieniężnego lub
zapłaty sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Rozważmy bliżej treść
i charakter prawny wspomnianych roszczeń, mając także na względzie znowe­
lizowaną równocześnie treść art. 448 KC.
1 Por. bliżej B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 119 i n. Może tu jednak chodzić także o inne
działania - np. przeniesienie zwłok do innego grobowca dla ochrony dobra osobistego, jakim
jest kult po osobie zmarłej. Por. Z. Bidziński, J. Serda, Cywilnoprawna ochrona, s. 90 i n.
2 P. Grzegorczyk, Dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia
dobra osobistego, do którego doszło w Internecie, MoP 2015, Nr 7, s. 360 i n.
Nb. 390-391
J. 20. Ochrona dóbr osobistych
177
a) Na podstawie powołanych wyżej przepisów przez zadośćuczynienie pie- 392
niężne należy rozumieć odpowiednią sumę pieniężną przyznawaną przez sąd
z tytułu doznanej krzywdy temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone.
Krzywdy, polegającej na ujemnych przeżyciach (cierpieniach fizycznych lub
psychicznych) związanych z naruszeniem dobra osobistego pokrzywdzonego,
nie można mierzyć jednostkami pieniężnymi. Tego rodzaju uszczerbki nie mogą
więc być naprawiane w sposób adekwatny przez świadczenie pieniężne - tak jak
wyrównuje się szkody o charakterze majątkowym. Z tego względu instytucja
zadośćuczynienia pieniężnego początkowo spotykała się z oporami moralnymi.
Stopniowo jednak torowała sobie drogę w polskim (i nie tylko w polskim) syste­
mie prawnym. Najpierw Kodeks cywilny dopuszczał zadośćuczynienie pieniężne
tylko w kilku przypadkach wyraźnie wskazanych w art. 445. Następnie krąg
dóbr chronionych tą instytucją rozszerzał się w drodze ustawodawstwa pozako­
deksowego. Ewolucja ta doprowadziła w 1996 r. do przyjęcia w KC generalnej
zasady, że wszystkie dobra osobiste chronione są instytucją zadośćuczynienia
pieniężnego (art. 24 i 448).
Początkowo uzasadnienia dla niej szukano w koncepcji kary prywatnej. Na- 393
stępnie jednak doktryna polskiego prawa cywilnego przyjęła panujący obecnie
pogląd o kompensacyjnym charakterze zadośćuczynienia pieniężnego. Opiera
się on na założeniu, że wprawdzie pieniądze nie mogą rekompensować doznanej
krzywdy, to jednak mogą ją łagodzić, dostarczając pokrzywdzonemu środków
materialnych, które pozwolą mu zaspokoić w szerszej mierze różne jego potrze­
by. Kompensację należy rozumieć szeroko, a więc także w postaci satysfakcji
dla poszkodowanego, która może wynikać z faktu, że naruszenie jego dóbr oso­
bistych spotkało się z reakcją ze strony porządku prawnego1. W koncepcji tej
funkcja represyjna zadośćuczynienia pieniężnego odgrywa rolę drugorzędną,
a nawet niekonieczną.
Nowelizacja art. 24 i 448 KC nie daje żadnych podstaw, aby sądzić, że wspo­
mniana koncepcja utraciła swój walor.
b) Jednakże pokrzywdzony nie zawsze chce uzyskać korzyść majątkową 394
z tytułu naruszenia jego dobra osobistego, uznając tę postać zadośćuczynienia
niekiedy za niestosowną (np. w razie obrazy). Właściwszą dla niego satysfakcją
byłoby, gdyby sprawca naruszenia zapłacił nie jemu, lecz jakiejś innej osobie
(instytucji).
1 A. Szpunar, Ustalenie odszkodowania w prawie cywilnym, Warszawa 1978, s. 89; por.
szerzej: Z. Radwański, Zadośćuczynienie pieniężne za szkodę niemajątkową. Rozwój i funkcja
społeczna, Poznań 1956; A. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową w k.c., PiP
1965, z. 3.
Nb. 392-394
178
Rozdział VI. Osoby fizyczne
Ustawodawca, przyjmując takie założenie, postanowił w znowelizowanych
art. 24 i 448 KC, że ten, czyje dobro osobiste zostało naruszone, może żądać od
sprawcy naruszenia zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez
siebie cel społeczny, a w konsekwencji na rzecz instytucji, która go realizuje.
Sądzić można, że i to roszczenie - tak jak roszczenie o zadośćuczynienie pie­
niężne - ma pełnić w podstawowej mierze funkcję kompensacyjną, zmierzającą
do udzielenia pokrzywdzonemu satysfakcji moralnej płynącej z mocnego (są­
dowego) uznania krzywdy, której doznał, oraz z faktu, że naruszanie jego prawa
osobistego spotkało się z należytą reakcją i ochroną prawa. Tę kompensacyjną
rolę wspomnianego roszczenia podkreśla zresztą sam ustawodawca, zaliczając
je do „środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia” (art. 448 KC).
Pogląd ten zdecydowanie podzielił SN w wyr. z 16.4.2002 r. (V CK.N 1010/00, OSN
2003, Nr 4, poz. 56) oraz TK w wyr. z 7.2.2005 r. (SK 49/03, OTK-A 2005, Nr 2, poz. 13).
395
Ze względu na podobieństwo funkcji roszczeń oraz tożsamość zastosowa­
nego środka (jakim jest zapłata pieniędzy przez sprawcę naruszenia), a także
identyczne przesłanki prawne, od których zależą, wreszcie mając na uwadze
uregulowanie ich w tym samym przepisie, można dojść do wniosku, że roszcze­
nia te przysługują alternatywnie. Jednakże Sąd Najwyższy zajął w tej sprawie
odmienne stanowisko, przyjmując dopuszczalność kumulatywnego stosowania
tych roszczeń1.
396
c) Jak już o tym wspomniano, oba roszczenia powinny opierać się „Na zasa­
dach przewidzianych w kodeksie” (art. 24 § 1 zd. 3 KC). Jest to odesłanie niepre­
cyzyjne, ponieważ nie określono bliżej tych zasad. Biorąc jednak pod uwagę, że
treść art. 448 KC umieszczona została w Księdze III, Tytule VI Kodeksu, a nie
w jego części ogólnej (obok art. 24 KC), podzielić należy pogląd, iż generalną
przesłankąwymaganądla tych roszczeń jest delikt w rozumieniu art. 415 i n. KC.
Przepis art. 448 KC zawiera zarazem zastrzeżenie, że „sąd może” przyznać
zadośćuczynienie pieniężne. Nie znaczy to jednak, że ma on kompetencje do
dowolnego decydowania o przyznaniu zadośćuczynienia pieniężnego, jeżeli
spełnione zostaną ustawowe jego przesłanki. Sens tego zwrotu należy rozumieć
tylko w ten sposób, że wyznacza on sądowi pewien luz ocenny w kwestii, czy
po rozważeniu wszelkich okoliczności sprawy realizacja funkcji kompensacyjnej
wymaga ponad środki wskazane w art. 24 KC także przyznania zadośćuczynienia
pieniężnego.
1 Por. zwłaszcza uchw. (7) SN z 9.9.2008 r. (III CZP 31/08, OSN 2009, Nr 3, poz. 36),
opatrzonąjednak zdaniami odrębnymi K. Zawady i E. Skowrońskiej-Bocian. Por. także Z. Rad­
wański, A. Olejniczak, Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 2014, Nb. 664.
Nb. 395-396
20. Ochrona dóbr osobistych
179
Tak trafnie TK w cyt. wyżej wyr. z 7.2.2005 r.; SN w wyr. z 16.4.2002 r. (V CKN
1010/00, OSN 2003, Nr 4, poz. 56) podkreślił, że należy tu mieć na względzie rodzaj naru­
szonego dobra, jego intensywność oraz trwanie przez naruszyciela przy nieusprawiedliwio­
nym przekonaniu o prawidłowości swego postępowania. Tę ostatnią przesłankę trudno jed­
nak pogodzić z kompensacyjnym charakterem zadośćuczynienia.
5. Stosunek do ochrony pozakodeksowej
W myśl art. 23 w zw. z art. 24 § 3 KC, żadne przepisy pozakodeksowe regu- 397
lujące w swoisty sposób ochronę wszystkich lub niektórych dóbr osobistych nie
eliminują wskazanych wyżej roszczeń ochronnych.
Można więc powiedzieć, że zarysowany powyżej system wyznacza mini­
malny standard ochronny przysługujący każdemu podmiotowi, którego dobro
osobiste zostało zagrożone lub naruszone, a zasada lex specialis derogat legi
generali nie znajduje tu zastosowania.
Do owych pozakodeksowych przepisów, które nie eliminują ochrony dóbr osobistych
przewidzianej w KC, należą w szczególności: 1) przepisy Kodeksu karnego dotyczące prze­
stępstw przeciwko nietykalności osobistej oraz czci; 2) przepisy Kodeksu wykroczeń doty­
czące wykroczeń przeciwko osobie; 3) przepisy Prawa o aktach stanu cywilnego regulujące
ochronę praw stanu cywilnego; 4) przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrew­
nych. Co do ochrony firmy por. Nb. 455.
6. Odszkodowanie
Odrębnym zupełnie zagadnieniem jest ochrona interesów majątkowych, 398
jakie naruszone zostały w związku z dobrami osobistymi.
Kwestię tę regulują właściwe przepisy prawa zobowiązań określające zasady
odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę (art. 361-363,415 i n. KC), do których
odsyła art. 24 § 2 KC.
Nb. 397-398
Rozdział VII. Osoby prawne
§ 21. Konstrukcja osób prawnych
Literatura: G. Bieniek, H. Pietrzykowski, Reprezentacja Skarbu Państwa i jednostek
samorządu terytorialnego, Warszawa 2006; M. Borkowski, Konsekwencje prawne działania
„fałszywego” piastuna organu osoby prawnej, PPH 2008, Nr 7; A. Cisek, Dobra osobiste i ich
niemajątkowa ochrona w kodeksie cywilnym, Wrocław 1989; J. Frąckowiak, [w:] System Pr.
Pr., t. 1, rozdz. XV; P. Granecki, Dobra osobiste w prawie polskim - zagadnienie dóbr osobis­
tych osób prawnych, PS 2002, Nr 5; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 33-34,41-42,
44; A. Klein, Ewolucja instytucji osobowości prawnej, [w:J Tendencje rozwojowe prawa cywil­
nego, pod red. E. Łętowskiej, Ossolineum 1983; J. Kaczanowski, Ochrona dóbr osobistych osób
prawnych, Kraków 1999; J. Matys, Dobra osobiste osób prawnych i ich niemajątkowa ochrona,
MoP 2006, Nr 10; G. Niewierko, Sankcja dokonania czynności prawnej bez umocowania lub
z przekroczeniem zakresu umocowania przez osoby występujące w charakterze organu osoby
prawnej, KPP 2010, z. 3; A. Opolski, Pojęcie organu osoby prawnej. PiP 2009, z. 1; M. Pazdan, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 33-43; M. Safjan, Ochrona majątkowa dóbr
osobistych po zmianie przepisów kodeksu cywilnego, PPH 1997, Nr 1; S. Sołtysiński, Skutki
działań piastunów wadliwego składu zarządu lub rady nadzorczej w spółkach kapitałowych
oraz spółdzielniach, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana
Pazdana, Kraków 2005; A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998;
R. Szczepaniak, Nadużycie prawa do posługiwania się formą osoby prawnej, Toruń 2009;
A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych przysługujących osobom prawnym. Problemy Kodyfi­
kacji Prawa Cywilnego, Poznań 1990; T. Targosz, Nadużycie osobowości prawnej, Kraków
2004; M. Wach, Status ułomnych osób prawnych w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2008;
M. Wałachowska, Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, Toruń 2007; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. VIII; J. Wróblewski, Teorie osób prawnych - zarys podejścia
semiotycznego, [w:] Studia z prawa cywilnego, Warszawa-Łódź 1983.
I. Pojęcie
1. Założenia ogólne
399
Podmiotami stosunków cywilnoprawnych są - poza osobami fizycznymi —
także osoby prawne (art. 33-43 KC). Każda więc osoba prawna - na wzór osób
fizycznych - wyposażona jest w zdolność prawną; może mieć własne prawa
i obowiązki. Nabywa je albo zbywa także we własnym imieniu. Ma zatem od­
rębny od innych osób prawnych albo fizycznych majątek. Podobnie jak osoby
Nb. 399
§21. Konstrukcja osób prawnych
181
fizyczne, również osoby prawne odpowiadają swoim majątkiem za niewykonanie
zobowiązań.
Jednakże tylko człowiek, jako istota rozumna, może działać w obrocie cy- 400
wilnoprawnym. System prawny, przyznając człowiekowi zdolność prawną, je­
dynie nadaje mu kwalifikację prawną osoby fizycznej, a nie tworzy jego bytu
naturalnego. Natomiast dla społecznego istnienia osoby prawnej i możliwości
jej funkcjonowania taki prosty zabieg nie wystarczy. Niezbędne okazuje się tu
skonstruowanie organizacji, która nie tylko zespalałaby aktywność grupy ludzi
dla osiągnięcia określonych celów. Ponadto musi ona w swoich regułach struk­
turalnych wskazywać, jakie działania, jakich ludzi i w jakich okolicznościach
liczą się w układach społecznych nie jako działania tych osób, lecz działania
danej organizacji. Jeżeli więc, idąc za tradycją teorii prawa cywilnego, stawia
się pytanie o tzw. substrat osoby prawnej, to należałoby krótko powiedzieć, że
jest nią zawsze organizacja ludzka, bez której żadna osoba prawna nie mogłaby
funkcjonować.
Na przedstawionym tu założeniu teoretycznym trafnie opiera się polski pra­
wodawca, dając w art. 33 KC wyraz stanowisku, że Jednostka organizacyjna”
jest pojęciem nadrzędnym w stosunku do pojęcia „osoba prawna”, tzn. że każda
osoba prawna jest zarazem jednostką organizacyjną. Jednak nie każda jednostka
organizacyjna jest osobą prawną - nawet choćby do pełnienia tej funkcji była
strukturalnie przystosowana. Zawsze bowiem pojawienie się konstruowanych
przez system prawny podmiotów wymaga ustanowienia stosownych norm praw­
nych. Ponadto państwo pragnie zachować kontrolę nad tymi procesami, stosując
w tym celu odpowiednie typy regulacji prawnej. Ma przy tym na względzie ich
pragmatyczną przydatność dla obrotu prawnego.
Problem tzw. istoty osób prawnych stanowił pole zaciekłych sporów teoretycznych
w XIX w., kiedy instytucja ta nie była jeszcze kodyfikacyjnie uregulowana, a w konsekwencji
przyjęcie określonej koncepcji teoretycznej decydowało o rozstrzyganiu szeregu zagadnień
praktycznych związanych z jej funkcjonowaniem. Ukształtowały się wówczas dwa ogólne
kierunki teoretyczne:
1) tzw. teorie fikcji, uznające, że przymiot osobowości prawnej może być przyznany róż­
nym przedmiotom lub zjawiskom - poza człowiekiem (za twórcę tej koncepcji uważa się
F. K. Savigny 'ego, co może jednak budzić wątpliwości w świetle analizy U’ Flume 'a, Allgemeiner Teil des Burgerlichen Rechts. Erster Band. Zweiter Teil. Die juristische Person,
Berlin-Heidelberg-New York-Tokyo 1983, s. 7 i n.). Jedna z tych koncepcji upatrywała
istotę osób prawnych w wyodrębnionym majątku celowym, co znajduje pewne remini­
scencje w twierdzeniach o majątkowym „substracie” niektórych osób prawnych. W żad­
nym razie nie należy określenia tego rozumieć w sensie personifikacji owej wydzielonej
masy majątkowej, ponieważ majątek występuje wyłącznie jako przedmiot, a nie podmiot
prawa;
2) teorie realistyczne, uznające za osoby prawne twory społeczne (organizacje). Zyskały
one aprobatę w polskiej doktrynie cywilistycznej (por. R. Longchamps de Berier, Wstęp
Nb. 400
182
Rozdział VII. Osoby prawne
do nauki prawa cywilnego, Lublin 1922, s. 111-112; F. Zoll, Prawo cywilne, t. 1, Poznań
1931, s. 163 i n.). Na tej koncepcji opierają się postanowienia polskiego Kodeksu cywil­
nego.
2. Metoda regulacji prawnej
401
Prawodawca, konstruując osoby prawne, może posłużyć się różnymi meto­
dami prawnotechnicznymi, spośród których na uwagę zasługują dwie stosowane
w systemach prawnych.
402
a) Metoda ogólnego formułowania cech osób prawnych. Polega ona na tym,
że prawodawca uznaje za osobę prawną każdąjednostkę organizacyjną, która ma
zespół cech generalnie przez niego określonych.
Zaletą tej metody jest elastyczność, pozwalająca uznać za osoby prawne jed­
nostki organizacyjne bez potrzeby wyraźnego postanowienia ustawowego w tym
względzie.
Jednakże stwarza ona zarazem pewien margines niepewności kwalifikacyj­
nej, wskutek czego dopiero po rozstrzygnięciu sądu ostatecznie wiadomo, czy
występująca w stosunkach cywilnoprawnych jednostka organizacyjna ma oso­
bowość prawną.
403
b) Natomiast druga metoda regulacji tzw. normatywna (formalna) realizuje
przede wszystkim postulat jednoznaczności i pewności kwalifikacyjnej. Stosuje
ją więc prawodawca, który zalety te stawia wyżej niż elastyczność regulacji.
Metodę tę - nie bez wahań i oporów — ostatecznie przyjęli polscy kodyfikatorzy, co znalazło wyraz w treści art. 33 KC. Jej sens polega na tym, że system
prawny nie określa ogólnych cech, jakim odpowiadać muszą jednostki orga­
nizacyjne, by miały przymiot osób prawnych, lecz wskazuje z nazwy typy lub
indywidualne organizacje wyposażone w osobowość prawną.
W świetle tej panującej wykładni art. 33 KC, np. dla ustalenia, czy Uniwersytet
Jagielloński ma osobowość prawną, nie trzeba analizować struktury tej jednostki organiza­
cyjnej. Wystarczy spojrzeć do ustawy z 27.7.2005 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym (tekst
jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 572 ze zm.), której art. 12 stanowi jednoznacznie, że „uczelnia ma
osobowość prawną”.
Przeciwko takiej interpretacji art. 33 KC występują jednak niektórzy autorzy, wskazując,
że przepis ten nie wymaga nazwania danego rodzaju jednostek organizacyjnych osobą praw­
ną. Przyznanie osobowości prawnej może bowiem znaleźć wyraz w uregulowaniu odpowied­
niego podmiotowego stosunku prawnego (A. Klein, Ewolucja, s. 107).
Jednakże wykładnia taka w rzeczywistości oznacza przyjęcie metody regulacji świado­
mie odrzuconej przez polskich kodyfikatorów, z czym konsekwentnie łączyła się rezygnacja
z jakichkolwiek definicji pojęcia osoby prawnej w KC - jako zbędnej. Trzeba przy tym za­
uważyć, że za tym niewątpliwie formalistycznym rozstrzygnięciem kryją się poważne racje
merytoryczne, polegające na wspieraniu tą drogą takiej bez wątpienia wartości, jaką w syste­
mie gospodarki rynkowej stanowi pewność obrotu.
Nb. 401-403
£ 21. Konstrukcja osób prawnych
183
3. Funkcje
Instytucja osoby prawnej ma starożytną genezę. Jednakże decydującym czyn- 404
nikiem jej rozwoju stały się potrzeby gospodarcze ustroju kapitalistycznego,
w ramach którego kształtowały się spółki handlowe będące prototypem osób
prawnych. Dwie cechy przede wszystkim stanowiły i nadal stanowią o atrak­
cyjności tej instytucji:
1) jest ona dogodną dla obrotu gospodarczego formą koncentracji kapitału,
2) prowadzi do ograniczenia odpowiedzialności (a zatem i ryzyka) uczestni­
ków (udziałowców) organizacji obdarzonej osobowością prawną - w zasa­
dzie do wysokości wniesionego kapitału.
Dzisiaj powszechnie dominują one w życiu gospodarczym wysoko rozwinię­
tych państw. Nie jest przypadkiem, że również w Polsce po wprowadzeniu zasad
gospodarki rynkowej wspomniana instytucja znajduje powszechne zastosowanie.
W ustroju PRL pełniła ona bowiem ograniczoną rolę - niemal wyłącznie w orbi­
cie tzw. własności społecznej. Służyła tam bardziej do kontroli i ewidencji tego
mienia niż do organizowania inicjatywy załóg przedsiębiorstw dla racjonalnego
nim gospodarowania. Nie pozwalał bowiem na to system centralnego planowania
i zarządzania.
II. Ogólna regulacja osób prawnych
1. Uwagi wstępne
Przepisy ogólne K.C nie zawierająjakiegoś standardowego schematu reguła- 405
cyjnego, który odnosiłby się do wszystkich osób prawnych. Podstawowy w tym
względzie art. 35 KC stanowi, że: „Powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych
określają właściwe przepisy”. Odesłanie to prowadzi do różnego rodzaju pozako­
deksowych ustaw, które bądź regulują pewne rodzaje osób prawnych (np. spółki
handlowe, spółdzielnie, szkoły wyższe, przedsiębiorstwa państwowe), bądź to
wydawane są dla indywidualnie oznaczonych osób prawnych (np. Narodowego
Banku Polskiego).
Wspomniany art. 35 K.C stanowi dalej, że „w wypadkach i w zakresie w prze­
pisach tych (tzn. pozakodeksowych -przyp. Z. R.) przewidzianych, organizację
i sposób działania osoby prawnej reguluje także jej statut”. Otóż analiza owych
pozakodeksowych norm prawnych prowadzi do wniosku, że statuty stanowią
typowy i przeważnie obowiązkowy element uzupełniający ustawową regula­
cję osób prawnych. W żadnym jednak razie ich treść nie może być niezgodna
z ustawą. Mogą one przybierać różną postać prawną (swoistej czynności prawnej,
rozporządzenia).
Nb. 404-405
184
Rozdział VII. Osoby prawne
Nowela z 1990 r. zniosła ograniczenie zdolności prawnej osób prawnych, któ­
re przewidywały pierwotne przepisy Kodeksu w postaci tzw. specjalnej zdolności
osób prawnych. Jest jednak rzeczą oczywistą, że osoby prawne nie mogą być
podmiotami praw lub obowiązków, które z natury swej odnoszą się wyłącznie
do człowieka (np. prawa i obowiązki rodzinne lub spadkowe).
Poza generalnym odesłaniem do przepisów pozakodeksowych, sam Kodeks
reguluje pewne fragmenty instytucji osób prawnych. Dotyczy to następujących
spraw:
1) powstania i rejestrów,
2) nazwy,
3) siedziby,
4) wykonywania zdolności do czynności prawnych.
2. Powstanie i rejestry
Jak już wspomniano, powstanie osoby prawnej regulują ustawy pozakodek­
sowe konstruujące rozmaite zdarzenia prawne wywołujące ten skutek prawny.
407
Natomiast postanowienia KC odnoszą się w pewnej mierze do rejestrów pro­
wadzonych dla osób prawnych. Nie obowiązuje jednak generalny nakaz prowa­
dzenia rejestrów dla wszystkich osób prawnych, aczkolwiek tylko w odniesieniu
do nielicznych nie został on ustanowiony (np. gmin, publicznych szkół wyż­
szych). W myśl art. 37 § 2 KC rodzaje rejestrów oraz ich organizację i sposób
prowadzenia regulują odrębne przepisy.
Otóż w przypadkach, gdy prowadzenie rejestru zostało dla danego rodzaju
osób prawnych przewidziane, a zarazem szczególne przepisy nie stanowią ina­
czej, w myśl art. 37 § 1 KC jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną
dopiero z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru. Poza tym oczywiście speł­
nione muszą być wszelkie inne przesłanki powstania osoby prawnej, co właśnie
kontroluje organ rejestracyjny (z reguły jest nim sąd).
406
3. Nazwa
408
Osobę prawną indywidualizuje w obrocie cywilnoprawnym jej nazwa, która
pełni analogiczną funkcję do imienia i nazwiska osoby fizycznej. Nazwę ustala
akt erekcyjny osoby prawnej (ustawa, rozporządzenie, umowa, statut). W przy­
padku osoby będącej przedsiębiorcąjest niąfirma (art. 432 § 1 KC) - por. Nb. 454.
4. Siedziba
409
Z kolei odpowiednikiem miejsca zamieszkania osoby fizycznej jest siedziba
osoby prawnej - ustalana w jej akcie erekcyjnym w sposób dowolny.
Nb. 406-409
£ 21. Konstrukcja osób prawnych
185
W przeciwieństwie więc do miejsca zamieszkania osoby fizycznej, siedziba
osoby prawnej niekoniecznie musi być związana z jej faktyczną działalnością.
Dopiero gdy akt erekcyjny nie określa siedziby osoby prawnej, wtedy - w myśl
art. 41 KC - siedzibą jej jest ta miejscowość, w której ma swą siedzibę jej organ
zarządzający.
Treść wspomnianego przepisu wskazuje zarazem na to, że przez „siedzibę”
- podobnie jak i przez „miejsce zamieszkania ” - należy rozumieć jedynie miej­
scowość, a nie adres lokalu.
5. Organy
Jak już o tym powyżej wspomniano (por. Nb. 399), działać mogą tylko ludzie. 410
Natomiast system prawny może ustanowić konwencję, na mocy której działania
określonych ludzi, podjęte w określonych sytuacjach, liczą się w stosunkach
prawnych jako działania osoby prawnej. Tak właśnie postąpił ustawodawca
polski, stanowiąc w art. 38 KC, że: „Osoba prawna działa przez swoje organy
w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie”.
Przepis ten wskazuje jednoznacznie, że ustawodawca polski przyjął tzw. te­
orię organów osób prawnych (znajdującą uzasadnienie w realistycznych teo­
riach osób prawnych). W myśl tej koncepcji, organ stanowi integralny składnik
osobowości osoby prawnej1, wyznaczony jej strukturą organizacyjną. Człowiek
może więc skutecznie występować w roli organu, jeżeli:
1) struktura organizacyjna danej osoby prawnej przewiduje określony rodzaj
organu z wyznaczeniem związanych z nim kompetencji lub sfery działania
uznanych za działania osoby prawnej;
Przykład: Dyrektor przedsiębiorstwa państwowego, zarząd spółki akcyjnej, rektor uni­
wersytetu, proboszcz parafii (por. wyr. SN z 24.3.2004 r., IV CK 108/03, OSN 2005, Nr 4,
poz. 65 oraz A. Głowacka, Skuteczność czynności prawnych dokonywanych przez osoby
prawne Kościoła katolickiego, Rej. 2014, Nr 7, s. 52).
2) nastąpi zgodne ze strukturą organizacyjną osoby prawnej powołanie na to
stanowisko;
Przykład: Mianowanie dyrektora przedsiębiorstwa państwowego, wybór rektora przez
ciało elekcyjne uczelni, wybór członków zarządu przez wspólników spółki z ograniczoną od­
powiedzialnością.
3) osoba powołana do sprawowania funkcji rzeczywiście działa w tym charak­
terze dla osoby prawnej.
1 Tak trafnie judykatura szwajcarska, P. Tuor, Das schweizerische Zivilgesetzbuch, Ziirich
1965, s. 103.
Nb. 410
186
Rozdział VII. Osoby prawne
Przykład: Rektor podejmujący decyzję dotyczącą spraw uczelni, a już nie wtedy, gdy
kupuje sobie buty w sklepie.
Człowiek podejmujący rolę organu osoby prawnej (jej piastun) oczywiście
nie traci swojej osobowości fizycznej, lecz występuje po prostu w innej roli
społecznej. Odgrywanie przez tego samego człowieka różnych ról społecznych
nie jest czymś osobliwym, stanowiąc jedno z głównych założeń współczesnej
socjologii. Działanie organu osoby prawnej liczy się jako działanie jej samej
nie tylko w zakresie czynności prawnej, ale i innych działań. Z tego względu
osoba prawna ponosi odpowiedzialność także za czyny niedozwolone (delikty)
jej organu (art. 416 K.C).
412
W odróżnieniu od przedstawiciela organ nie występuje jako odrębna osoba;
nie jest więc tak, że skutki działania jednej osoby odnoszą się do sfery prawnej
innej osoby. Gdy działa organ (jej piastun), uważa się, że działa podmiot, a mia­
nowicie osoba prawna.
413
Wychodząc z tych założeń, panujący do niedawna pogląd naukowy wsparty
judykaturą SN uznawał, że jeżeli ktoś, nie mając kompetencji albo przekracza­
jąc jej zakres, zawiera umowę jako organ osoby prawnej, wówczas czynność
taka nie została w ogóle dokonana, i w konsekwencji nie może być ex post
potwierdzona.
Jednakże ostatnio dominuje pogląd, że w przypadku takim należy stosować
analogicznie przepis art. 103 K.C, który dopuszcza możliwość potwierdzenia
umowy zawartej przez rzekomego pełnomocnika, a to na podstawie wykładni
funkcjonalnej przepisów o osobach prawnych.
411
Wskazuje na to najnowsza judykatura SN: uchw. SN (7) z 14.9.2007 r. (III CZP 31/07,
OSP 2008, Nr 5, poz. 56, z glosą aprobującą 5. Sołtysińskiego)', wyr. SN z 26.4.2013 r.,
(II CSK 482/12, Legalis); wyr. SN z 29.11.2007 r. (II CSK 169/07, OSN 2009, Nr 1, poz. 17)
oraz wyr. SN z 17.9.2009 r. (V CSK 144/09, Biul. SN 2010, Nr 4); odmiennie wyr. SN
z 8.10.2009 r. (II CSK 180/09, Legalis) oraz wyr. SN z 11.7.2012 r. (II CSK 744/11, Lega­
lis); por. też A. Opalski, Pojęcie, s. 28-31; M. Borkowski, Konsekwencje, s. 52 i n. i wskazana
w tych opracowaniach literatura.
Na gruncie tego poglądu należy stwierdzić, że przepis art. 39 KC, według
którego osoba bezpodstawnie przyjmująca rolę organu obowiązana jest do zwrotu
tego, co otrzymała od drugiej strony i do naprawienia szkody, znajduje zastoso­
wanie tylko wtedy, gdy umowa przez nią zawierana nie zostanie potwierdzona.
Bezpodstawne występowanie w roli organu osoby prawnej może polegać na:
1) przypisywaniu sobie tego stanowiska przez kogoś, kto w ogóle nie został na nie powoła­
ny (art. 39 § 1 i 2 KC), albo
2) przekroczeniu zakresu kompetencji, jaki struktura organizacyjna osoby prawnej wyzna­
cza danemu organowi (art. 39 § 1 KC).
Nb. 411-413
£ 21. Konstrukcja osób prawnych
187
Jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych 414
do tego organów, sąd ustanawia dla niej kuratora (art. 42 § 1 KC)1. Przede
wszystkim powinien on postarać się o powołanie organów osoby prawnej, a w ra­
zie potrzeby ojej likwidację (art. 42 § 2 KC).
Ustawodawca miał tu głównie na względzie interesy wierzycieli osoby praw­
nej, która nie prowadzi działalności, ale ma majątek i może nim odpowiadać za
swoje zobowiązania.
Nie ma jednakże potrzeby powoływania kuratora, gdy w postępowaniu upadłościowym
ustanowiony został syndyk, który reprezentuje upadłego (uchw. SN z 6.9.1996 r., III CZP
99/96, OSN 1996, Nr 12, poz. 160).
6. Dobra osobiste
W myśl art. 43 KC, przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych 415
(art. 23 i 24 KC) stosuje się odpowiednio do osób prawnych2.
Dobra osobiste osób prawnych - podobnie jak dobra osobiste osób fizycznych
— mają same przez się niemajątkowy i niezbywalny charakter. W odniesieniu do
podmiotów gospodarczych (przedsiębiorców) ich związek ze sferą stosunków
majątkowych jest szczególnie bliski, ponieważ w istotnej mierze wpływają one
na ogólną sytuację ekonomiczną tych osób prawnych. Mimo to zachowują swój
niemajątkowy i niezbywalny charakter. Dzięki dobrom osobistym osoby prawne
mogą funkcjonować zgodnie z ich zakresem działania (wyr. SN z 14.11.1986 r.,
II CR 295/86, OSN 1988, Nr 2-3, poz. 40).
Dobra osobiste osoby prawnej nie mogą być przy tym łączone jedynie z organami tej
osoby bądź z poszczególnymi osobami fizycznymi tworzącymi jej substrat osobowy. Osoba
prawna jest odrębnym podmiotem prawa, wobec czego naruszenie jej dobra osobistego doty­
ka całości jej substratu osobowego (tak SN w wyr. z 11.1.2007 r., II CSK 392/66, OSP 2009,
Nr 5, poz. 55, z glosą M. Wałachowskiej).
Ze względu na odmienną naturę osób prawnych do kręgu ich dóbr osobistych 416
nie należą te dobra, które immanentnie związane są z osobą ludzką. W szczegól­
ności odnosi się to do: zdrowia i życia, wolności osobistej, swobody sumienia,
integralności płciowej, stanu cywilnego, kultu po osobie zmarłej i wizerunku
(por. np. wyr. SN z 7.10.2009 r., III CSK 39/09, Legalis, że osoba prawna nie
ma wizerunku w znaczeniu użytym w art. 23 KC).
Przy pozytywnym określaniu typologii dóbr osobistych osób prawnych na­
leży mieć na względzie nie tylko odpowiednie stosowanie tych dóbr osobistych,
1 Por. szerzej A. jagielska-Burduk, K. Mularski, Kurator osoby prawnej. Próba wykładów
art. 42 KC, Rej. 2010, Nr 6, s. 66-93.
2 Por. szerzej A. Szpunar, Ochrona, s. 28 i n.; M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 1,
rozdz. XVI; J. Frąckowiak, [w:] System Pr. Pr., t. 1, § 78.
Nb. 414-416
188
Rozdział VII. Osoby prawne
które wymienione zostały w art. 23 K.C dla osób fizycznych, ale także przykła­
dowy charakter tego wyliczenia. Osoba prawna może więc mieć i takie dobra
osobiste, które nie mają żadnego odpowiednika wśród dóbr osobistych osób
nzycznych. Wychodząc z tych założeń, można wyróżnić następujące typy dóbr
osobistych przysługujących osobom prawnym:
a) Dobra sława (dobre imię, reputacja) osoby prawnej będąca odpowiedni­
kiem czci osoby fizycznej. Naruszenie tego dobra polega na rozgłaszaniu nie­
prawdziwych informacji lub ferowaniu ocen niemieszczących się w granicach
rzeczowej i konstruktywnej krytyki (por. zwłaszcza wyr. SN z 14.11.1986 r.,
II CR 295/86, OSN 1988, Nr 2-3, poz. 40)'.
Przykład: Dobre imię przedsiębiorcy narusza upowszechnienie informacji, że jest on nie­
rzetelnym dłużnikiem. Dotyczy to nie tylko osób fizycznych, ale także spółki czy spółdzielni.
b) Nazwa indywidualizująca osobę prawną odpowiada nazwisku lub pseu­
donimowi osoby fizycznej12. W przypadkach gdy osoby prawne używają tych
samych nazw, kolizję tę rozstrzyga się według zasady pierwszeństwa używania
(por. wyr. SN z 26.3.2002 r., III CK.N 777/00, OSN 2003, Nr 3, poz. 40). Nie
każda jednak nazwa osoby prawnej podlega ochronie.
Przykład: Nazwy miast pojawiające się w nazwach jednostek samorządu terytorialnego,
jako historyczne nazwy geograficzne są dobrem powszechnym i nie należą do kategorii dóbr
osobistych podlegających ochronie na podstawie art. 43 KC w zw. z art. 23 i 24 KC (por. wyr.
SN z 15.6.1994 r„ 1 CRN 73/94, Legalis)
Szczególnym rodzajem nazwy jest firma przedsiębiorcy (por. Nb. 454).
c) Nietykalność pomieszczeń, w których znajdują się biura osoby prawnej,
stanowi dobro osobiste odpowiadające nietykalności mieszkania osoby fizycz­
nej. Natomiast brak jednoznacznego stanowiska co do objęcia ochroną innych
pomieszczeń, w których osoba prawna prowadzi faktycznie swoją działalność3
d) Tajemnica korespondencji także odnosi się do osób prawnych. Z ochrony
cywilnoprawnej mogą korzystać w tym zakresie również państwowe osoby praw­
ne podejmujące działania władcze (sfera imperium), bez względu na ochronę,
jaka im przysługuje na podstawie ustawy z 6.9.2001 r. o dostępie do informacji
publicznej (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 782 ze zm.).
e)
Sfera prywatności przysługuje również osobom prawnym.
1 Por. szerzej A. Szpunar, Ochrona, s. 33 i n.
2 Por. bliżej R. Stefanicki, Prawo do nazwy (firmy) i jego ochrona, Kraków 1999.
3 Por. J. Frąckowiak, [w:] System Pr. Pryw., t. 1, s. 1196-1197; J. Kaczanowski, Ochrona,
s. 119.
Nb. 416
£ 22. Rodzaje osób prawnych
189
Por. orz. TK z 24.6.1997 r. (K 21/96, OTK 1997, Nr 2, poz. 23, s. 214 i n.), w którym Try­
bunał podkreślił, że każdy prowadzący działalność gospodarczą ma prawo do pewnej „pry­
watności”.
Na tej podstawie osoba prawna może przeciwstawiać się bezprawnemu
śledzeniu, przesłuchiwaniu lub innym działaniom zmierzającym do uzyskania
tajemnic przedsiębiorstwa. Te ostatnie zaś niewątpliwie podlegają ochronie na
podstawie art. 11 ZNK.U. W tym sensie można mówić o ochronie prywatności
osób prawnych.
Natomiast same tajemnice przedsiębiorstwa - w szczególności nieujawnione
do publicznej wiadomości informacje techniczne, technologiczne, handlowe lub
organizacyjne - nie wydaje się, aby miały charakter dobra osobistego, immanentnie związanego z daną osobą prawną. Kwestia ta jest dyskusyjna w nauce. Por.
bliżej A. Bierć, Ochrona prawna, s. 129 i n.
Ponadto należy podkreślić, że polski system ochrony danych osobowych
ograniczony jest tylko do osób fizycznych.
Spośród uprawnień ochronnych służących osobom fizycznym niewątpli- 417
wie do odpowiedniego stosowania na rzecz osób prawnych nadają się: żądanie
ustalenia prawa osobistego oraz roszczenie o zaniechanie lub usunięcie skutków
naruszeń.
Natomiast mogą pojawić się wątpliwości, czy osobom prawnym przysługuje
także roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne lub roszczenie o zapłatę odpo­
wiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Uzasadnia się je bowiem
oddziaływaniem kompensacyjnym na sferę psychiczną człowieka.
Jednakże z drugiej strony nasuwa się refleksja, że jeżeli ustawodawca uznaje
i chroni dobra osobiste osób prawnych, to powinien to czynić z taką samą in­
tensywnością, z jaką realizuje to w odniesieniu do osób fizycznych. Przyjęcie
obiektywnej koncepcji dóbr osobistych umożliwia zarazem stosowanie środków
ochronnych do osób prawnych, uchylając konieczność badania ujemnych prze­
żyć konkretnych osób1.
§ 22. Rodzaje osób prawnych
Literatura: A. Agopszowicz, Zarys prawa samorządu terytorialnego, Katowice 1994;
M. Bednarek, Mienie, Kraków 1997; G. Bieniek, Reprezentacja Skarbu Państwa i jednostek
samorządu terytorialnego w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2003; T. Dybowski, Komuna­
lizacja przedsiębiorstw, ST 1991, Nr 5; J. Frąckowiak, [w:] System Pr. Pr., t. 1, § 75; S. Grzy­
bowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 42-44; J. Ignatowicz, Mienie komunalne - zagadnienia
podstawowe, [w:] Księga dla uczczenia pracy naukowej Prof. A. Agopszowicza, Katowice
1 Por. szerzej M. Sajjan, Ochrona, s. 13-14.
Nb. 417
190
Rozdział VII. Osoby prawne
1992; W. Katner, Mienie komunalne jako podstawa działalności gospodarczej samorządu tery­
torialnego, Acta Universitatis Lodziensis 1993, Folia luridica 57; M. Pazdan, [w:] Pietrzykow­
ski, KC. Komentarz, art. 34, 35; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. VIII.
418
W zbiorze osób prawnych można wyróżnić - według rozmaitych cech pewne rodzaje osób prawnych. Ważniejsze z nich będą przedmiotem dalszego
wykładu.
I. Państwowe osoby prawne
419
Państwowe osoby prawne dadzą się wyróżnić ze względu na ich majątkowe,
a także strukturalne powiązania z państwem. Wskazuje na to zwłaszcza art. 441
KC.
Oto treść tego przepisu: „§ 1. Własność i inne prawa majątkowe, stanowiące mienie pań­
stwowe, przysługują Skarbowi Państwa albo innym państwowym osobom prawnym.
§ 2. Uprawnienia majątkowe Skarbu Państwa względem państwowych osób prawnych okre­
ślają odrębne przepisy, w szczególności regulujące ich ustrój”.
Por. także art. 34 i 40 KC.
Wspomniane przepisy do kategorii tej przede wszystkim zaliczają Skarb Pań­
stwa. Rozpocznijmy zatem wykład o państwowych osobach prawnych od Skarbu
Państwa, przechodząc następnie do omówienia innych państwowych osób praw­
nych i kończąc go wskazaniem na szczególne zadania Ministra Skarbu Państwa
w tym względzie.
1. Skarb Państwa
420
Państwo, będące polityczną organizacją społeczeństwa, pełni swoje zadania
publiczne przede wszystkim w formie działań władczych (sfera imperium). Re­
alizacja tych zadań wymaga jednak również korzystania przez państwo z jego
mienia (własności i innych praw majątkowych, art. 441 § 1 KC) oraz uczestnicze­
nia w stosunkach cywilnoprawnych na równych zasadach z innymi podmiotami
prawa cywilnego. Zadania te pełni państwo w postaci Skarbu Państwa pojętego
jako swoisty podmiot prawa cywilnego (art. 34 KC).
Por. bliżej uchw. SN (7) z 21.9.1993 r. (III CZP 72/93, OSN 1994, Nr 3, poz. 49); post.
SN z 28.3.1995 r. (I CRN 24/95, OSP 1995, Nr 12, poz. 251, z glosą C. Kosikowskiego).
Można zatem powiedzieć, że Skarbem Państwa jest samo państwo występu­
jące w charakterze podmiotu cywilnoprawnego. W języku prawniczym określa
się go również mianem fiskus.
Nb. 418-420
22. Rodzaje osób prawnych
191
Poza nim system prawny konstruuje także inne państwowe osoby prawne, 421
które mają swój własny, odrębny od Skarbu Państwa, majątek. Gdyby z przepi­
sów prawnych jasno nie wynikało, któremu ze wspomnianych podmiotów przy­
sługuje prawo podmiotowe, należy ono do Skarbu Państwa (art. 3 ust. 2 ustawy
z 8.8.1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi
Państwa, tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 1224, powoływanej dalej jako UprSPU).
Wspomniany przepis formułuje więc swoiste domniemanie podmiotowości
Skarbu Państwa w kręgu państwowych osób prawnych.
Przykład: Skarb Państwa nie występuje więc, gdy urząd skarbowy pobiera podatki,
właściwy organ administracyjny udziela koncesji na wykonywanie działalności gospodar­
czej, sąd wymierza karę grzywny, ponieważ są to działania władcze państwa, jak również
wtedy, gdy przedsiębiorstwo państwowe zawiera umowę, której podmiotem jest wówczas ta
właśnie państwowa osoba prawna.
Ze względu na to, że Skarbem Państwa w istocie jest samo państwo wystę- 422
pujące w swoistej roli, istnieje tylko jeden Skarb Państwa w Rzeczypospolitej
Polskiej, który nie powstaje, ani nie gaśnie wskutek jakichś szczególnych zdarzeń
prawnych. W związku z tym nie prowadzi się dla niego żadnego rejestru, do
którego należałoby go wpisywać ze skutkiem konstytutywnym.
Nie ma on również siedziby (post. SN z 28.3.1995 r., I CRN 24/95, OSP
1995, Nr 12, poz. 251), co wiąże się ze swoistym uregulowaniem sposobu jego
działania (por. Nb. 420).
Jako odrębna osoba prawna Skarb Państwa sam odpowiada za swoje zo- 423
bowiązania. W szczególności więc nie ponoszą odpowiedzialności za jego zo­
bowiązania państwowe osoby prawne. Z kolei Skarb Państwa nie ponosi odpo­
wiedzialności za zobowiązania państwowych osób prawnych, chyba że przepisy
szczególne stanowią inaczej (art. 40 § 1 K.C).
Przykład: Szczególnym tego rodzaju przepisem jest art. 40 § 2 KC. Według niego w ra­
zie nieodpłatnego przejęcia określonego składnika mienia od państwowej osoby prawnej na
rzecz Skarbu Państwa, ten ostatni odpowiada solidarnie z osobą prawną za zobowiązania po­
wstałe w okresie, gdy składnik ten stanowił własność danej osoby prawnej - do wysokości
wartości tego składnika. Chodzi tu o ochronę interesów wierzycieli państwowej osoby praw­
nej, które nie powinny ulec zagrożeniu w następstwie nieodpłatnego uszczuplenia mienia ich
dłużnika dokonanego na rzecz Skarbu Państwa.
Skarb Państwa działa przez jednostki organizacyjne, które w stosunkach cy- 424
wilnoprawnych i procesowych (art. 67 § 2 KPC) pojawiają się jako tzw. stationes
fisci. Kierownicy tych jednostek nie tylko zarządzają powierzonym im mieniem
państwowym, ale również reprezentują Skarb Państwa w stosunkach cywilno­
prawnych wobec innych podmiotów (osób fizycznych lub prawnych) z wyłącze­
niem zastępstwa procesowego w sprawach, w których Skarb Państwa reprezentuje
Nb. 421-424
192
Rozdział VII. Osoby prawne
Prokuratoria Generalna (art. 67 § 2 KPC oraz art. 4-8b ustawy z 8.7.2005 r. o Pro­
kuratorii Generalnej Skarbu Państwa, tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 1150 ze zm.).
Swoistością owych stationes fisci jest, że stanowią one składnik ogólnej
struktury organizacyjnej państwa, w następstwie czego te same organy państwa
wykonują nie tylko funkcje władcze, ale zarazem działająjako organy podmiotu
cywilnego, jakim jest Skarb Państwa.
W związku z tym trudno podzielić pogląd (por. post. SN z 28.3.1995 r. (I CRN 24/95,
OSP 1995, Nr 12, poz. 251), jakoby Skarb Państwa pozbawiony był organów w rozumieniu
art. 38 KC.
Bliżej zagadnienie reprezentacji Skarbu Państwa reguluje ustawa z 8.8.1996 r.
o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (tekst
jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 1224) oraz ustawa o Prokuratorii Generalnej Skarbu
Państwa. Wskazuje ona urzędy państwowe, których kierownicy reprezentują
Skarb Państwa.
426
Organy te reprezentują Skarb Państwa w odniesieniu do powierzonego im
mienia państwowego oraz w zakresie zadań ich urzędów, określonych w od­
powiednich przepisach (por. art. 17-17c UprSPU). Jednakże w razie naruszenia
tych przepisów nie stosuje się art. 39 KC, przewidującego bezwzględną nieważ­
ność czynności prawnej. W myśl bowiem art. 17a ust. 2 UprSPU należy odpo­
wiednio stosować art. 103 § 2 KC, który w odniesieniu do umowy zawartej przez
rzekomego pełnomocnika zastrzega tylko sankcję zawieszonej bezskuteczności,
dopuszczającą potwierdzenie umowy (por. Nb. 782).
425
Przykład: Umowy o naprawę budynku państwowego przeznaczonego na siedzibę urzędu
wojewody będzie zawierał wojewoda w imieniu Skarbu Państwa, jak również organ ten będzie
pozywany, jeżeli z roszczeniem odszkodowawczym wystąpi przechodzień, któremu spadła na
głowę dachówka z tego budynku; wojewoda będzie także kupował w imieniu Skarbu Państwa
materiały biurowe potrzebne dla jego urzędu.
Szczególnie szerokie kompetencje w tym względzie przyznano ministrowi
właściwemu do spraw Skarbu Państwa.
Ponadto Rada Ministrów może - w granicach wyżej wskazanych - rozciągnąć
kompetencje do reprezentowania Skarbu Państwa na kierowników innych pań­
stwowych jednostek organizacyjnych (art. 17 ust. 4 UprSPU). Ich status prawny
jest identyczny jak kierowników urzędów państwowych (art. 17 ust. 1 UprSPU).
428
Z kolei ci ostatni mogą udzielać pełnomocnictw kierownikom podporządko­
wanych im jednostek organizacyjnych do reprezentowania Skarbu Państwa - i to
w granicach niewykraczających poza ich kompetencje (art. 17 ust. 2 UprSPU).
Również, jako pełnomocnicy, reprezentują Skarb Państwa osoby prawne, fizyczne
oraz kierownicy urzędów państwowych lub innych państwowych jednostek organi427
Nb. 425-428
£ 22. Rodzaje osób prawnych
193
zacyjnych niemających osobowości prawnej, którym minister właściwy do spraw
Skarbu Państwa zleca wykonywanie określonych czynności (art. 18 UprSPU).
2. Inne państwowe osoby prawne
Jak już wspomniano, poza Skarbem Państwa nasz system prawny konstruuje 429
innego rodzaju państwowe osoby prawne. Podstawę ich wyróżnienia wskazuje
art. 1 a UprSPU, stanowiąc, iż do klasy tej należą inne niż Skarb Państwa jednos­
tki organizacyjne, posiadające osobowość prawną, których mienie jest w całości
mieniem państwowym.
Jako osoby prawne mają one wprawdzie swój własny majątek, jednakże
z punktu widzenia gospodarczego należy on w całości do Skarbu Państwa.
Z tego względu Skarb Państwa nabywa majątek po zlikwidowanej państwo- 430
wej osobie prawnej oraz, jeżeli działalność jej przynosi zyski - przypadają one
państwu. Organy Skarbu Państwa (tzw. założycielskie) mają wpływ na dzia­
łalność państwowych osób prawnych (głównie poprzez udział w powoływaniu
ich organów), a także z reguły decydują lub współdecydują o ich utworzeniu,
przekształceniu i likwidacji. Jeżeli uprawnienia te (art. 44' § 2 K.C) nie zostały
zastrzeżone na rzecz innych organów państwowych, wykonuje je minister właś­
ciwy do spraw Skarbu Państwa (art. 3 ust. 1 UprSPU).
Wyłącznie ze względu na te uprawnienia (kompetencje) można szukać uza­
sadnienia dla postanowienia art. 44' § 1 KC, który pojęcie mienia państwowego
odnosi nie tylko do majątku Skarbu Państwa, ale również do majątków innych
państwowych osób prawnych. Natomiast przepisu tego nie należy rozumieć jako
wyrazu nieaktualnej już w systemie prawnym RP koncepcji tzw. jednolitego
funduszu własności państwowej. Byłaby ona bowiem sprzeczna z zasadą, że
państwowe osoby prawne mają swój własny majątek1.
Najogólniej rzecz ujmując, państwowe osoby prawne tworzy się przede 431
wszystkim dlatego, aby przesunąć kompetencje w zakresie cywilnoprawnych
stosunków gospodarczych z urzędników państwowych (pełniących funkcje
organów Skarbu Państwa) na rzecz specjalistów pełniących funkcje organów
państwowych osób prawnych. Dzięki wyodrębnieniu tych osób prawnych re­
zultaty ich działalności ekonomicznej są mierzalne i mogą stanowić obiektywną
podstawę dla motywowania aktywności nie tylko osób pełniących funkcje orga­
nów, ale wszystkich pracowników.
Zadania gospodarcze w sferze prawa cywilnego realizują różnego rodzaju 432
państwowe osoby prawne.
Por. bliżej M. Bednarek, Mienie, s. 36 i n.
Nb. 429-432
Rozdział VII. Osoby prawne
194
W szczególności należą do nich:
1) przedsiębiorstwa państwowe (ustawa z 25.9.1981 r., tekst jedn. Dz.U. z 2013 r.
poz. 1384);
2) państwowe osoby prawne powoływane na podstawie indywidualnych ustaw, np.: „Naro­
dowy Bank Polski”. Wśród nich na wyróżnienie zasługuje swoisty, kształtujący się typ
powierniczych osób prawnych w postaci agencji; co do ich charakteru prawnego por.
uchw. SN (7) z 22.4.1994 r. (III CZP 50/94, OSN 1994, Nr 11, poz. 212).
433
Ponadto niektóre instytucje państwowe powołane przede wszystkim do peł­
nienia funkcji publicznych wyposażone są w osobowość prawną, aby mogły
wspierać realizację swoich zadań własną działalnością gospodarczą.
Przykład: Państwowe szkoły wyższe, Polska Akademia Nauk.
3. Szczególne zadania ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa
434
Najogólniej rzecz ujmując, do zadań wspomnianego ministra należy inicjo­
wanie polityki państwa w zakresie gospodarowania mieniem Skarbu Państwa
i państwowych osób prawnych - w tym prywatyzacji ich majątków - oraz ochro­
na interesów Skarbu Państwa. Zadania te pełni on nie tylko występując w roli
organu osoby prawnej, jaką jest Skarb Państwa, ale wykonuje także inne funkcje
(art. 2 UprSPU).
W szczególności:
1) ewidencjonuje wszystkie państwowe jednostki organizacyjne, którym
przysługuje kompetencja do reprezentowania Skarbu Państwa i które wykonująjego prawa majątkowe;
2) kontroluje wykonywanie wspomnianych wyżej uprawnień;
3) wyraża zgodę na czynności prawne państwowych osób prawnych w zakre­
sie rozporządzania rzeczowymi składnikami ich majątku trwałego, których
wartość przekracza 50 000 euro.
Por. art. 5a ustawy o uprawnieniach SP ze wskazanymi tam wyjątkami.
Ustawa z 8.7.2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (tekst jedn.
Dz.U. z 2013 r. poz. 1150) powołała państwowąjednostkę organizacyjną o wspo­
mnianej nazwie, nawiązując do tradycji przedwojennej. Nadzór nad nią sprawuje
minister właściwy do spraw Skarbu Państwa. Prokuratoria Generalna SP jest po­
wołana do zastępstwa procesowego Skarbu Państwa przed sądem Najwyższym
(wyłączne zastępstwo, z zastrzeżeniem postanowień art. 8b ust. 5 ustawy) oraz
innymi sądami, przy czym w wielu sprawach zastępstwo to jest obowiązkowe
(por. art. 8 i 8b ustawy). Jeżeli wymaga tego ochrona ważnych praw lub interesów
Skarbu Państwa, Prokuratoria Generalna może przejąć zastępstwo procesowe
w każdej sprawie w każdym stadium postępowania (por. art. 8a ustawy). Ma ona
Nb. 433-434
§ 22. Rodzaje osób prawnych
195
również za zadanie przedstawiać opinie prawne w ważnych dla interesów Skarbu
Państwa sprawach. Funkcje te wykonują radcowie Prokuratorii Generalnej.
II. Jednostki samorządu terytorialnego
W myśl art. 165 ust. 1 Konstytucji RP, „Jednostki samorządu terytorialnego 435
mają osobowość prawną. Przysługuje im prawo własności i inne prawa majątko­
we”. Przepis ten na zasadzie bezpośredniego stosowania Konstytucji RP (art. 8
ust. 2) stanowi dostateczną podstawę do uznania każdej jednostki samorządu
terytorialnego za osobę prawną. Natomiast zakres tego pojęcia nie jest w Kon­
stytucji RP w pełni oznaczony1.
1. Gminy
Gmina już w Konstytucji RP uznana została za podstawową jednostkę sa- 436
morządu terytorialnego (art. 164 ust. 1) i tym samym z mocy Konstytucji RP
przysługuje jej osobowość prawna, co ponadto przewidziane zostało w art. 2
ust. 2 ustawy z 8.3.1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r.
poz. 594 ze zm.). Z tego względu dla uzyskania przez nią osobowości prawnej
nie jest konieczna jej rejestracja.
Podobnie jak państwo występuje ona w dwóch rolach: władzy publicznej na
swoim terytorium oraz podmiotu prawa cywilnego2.
Jako osoba prawna ma ona swój własny majątek, którym nie odpowiada za
zobowiązania innych komunalnych osób prawnych, a te nie ponoszą odpowie­
dzialności za zobowiązania gminy.
Podobnie jak Skarb Państwa, gmina nie ma wyodrębnionego systemu or­
ganów, które miałyby wyłączne kompetencje w sferze stosunków cywilnopraw­
nych. W myśl art. 31 oraz 46 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym, gminę
reprezentuje wójt (burmistrz, prezydent miasta), który składa oświadczenia woli
w imieniu gminy3.
Gmina może także tworzyć spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub
spółki akcyjne, które wyposażone są w odrębną osobowość prawną4.
1 M. Ciepła, Pozycja prawna jednostki samorządu terytorialnego działającej jako przed­
siębiorca, Rej. 2001, Nr 12.
2 Por. szerzej J. Frąckowiak, Osobowość prawna gminy, AUWr 1993, Nr 1470, Prawo
CC XIX, s. 129 i n.
3 Por. G. Bieniek, Reprezentacja, s. 88.
4 Tamże, s. 89.
Nb. 435-436
196
Rozdział VII. Osoby prawne
2. Związki międzygminne
437
W celu wspólnego wykonywania zadań publicznych gminy mogą tworzyć
związki międzygminne (związki gmin), które wyposażone są w osobowość
prawną(art. 65 ust. 2). Nabywająjąpo zarejestrowaniu w specjalnym rejestrze.
Podobnie jak gminy, także ich związki nie mają wyodrębnionego systemu
organów, przez które działałyby w sferze stosunków cywilnoprawnych.
Organem wykonawczym związku jest zarząd, a jego kompetencje określa
statut związku.
3. Powiat
438
Powiat jest lokalną wspólnotą samorządową, którą z mocy prawa tworzą
mieszkańcy określonego terytorium - powiatu (art. 1 ustawy z 5.6.1998 r. o sa­
morządzie powiatowym, tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 595 ze zm.). Powiat
wykonuje określone ustawami zadania publiczne w imieniu własnym i na własną
odpowiedzialność oraz ma osobowość prawną (art. 2). Ta ostatnia właściwość
pozwala mu występować bezpośrednio w stosunkach cywilnoprawnych, a także
dysponować należącym do niego mieniem. Oświadczenia woli składają w imie­
niu powiatu dwaj członkowie zarządu albo jeden członek zarządu i osoba upo­
ważniona przez zarząd (art. 48).
Ponadto mogą być powoływane na podstawie szczególnych przepisów także
powiatowe osoby prawne, które mają własne mienie i odpowiadają nim za
swoje zobowiązania.
4. Województwo
439
Województwo jest z kolei regionalną wspólnotą samorządową, którą tworzą
z mocy ustawy mieszkańcy największej jednostki zasadniczego podziału tery­
torialnego kraju w celu wykonywania administracji publicznej (art. 1 ustawy
z 5.6.1998 r. o samorządzie województwa, tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 596
ze zm.).
Województwo ma osobowość prawną i ma własne mienie (art. 6), którym
dysponuje samodzielnie. Oświadczenia woli w imieniu województwa składa
marszałek województwa wraz z członkiem zarządu, chyba że statut województwa
stanowi inaczej (art. 57 ust. I)1.
Ponadto wojewódzkimi osobami prawnymi są także samorządowe jedno­
stki organizacyjne, którym ustawy przyznają osobowość prawną, oraz osoby
Por. G. Bieniek, Reprezentacja, s. 94-95.
Nb. 437-439
J 22. Rodzaje osób prawnych
197
prawne, które mogą być tworzone na podstawie odrębnych ustaw wyłącznie
przez województwo.
III. Korporacyjne i fundacyjne osoby prawne
Można również rozpatrywać osoby prawne z punktu widzenia uczestnictwa 440
osób w ich strukturach organizacyjnych. Na tym kryterium w istocie opiera się
klasyczne rozróżnienie osób prawnych na korporacyjne i fundacyjne (zakła­
dowe).
1. Korporacyjne
Osoby prawne typu korporacyjnego znamionuje ta cecha, że w ich strukturze 441
organizacyjnej funkcjonują członkowie, którzy poprzez wniesione udziały lub
płacone składki tworzą majątek osoby prawnej, a poprzez swoje uprawnienia
organizacyjne decydują o jej działalności.
Może tu chodzić o realizację zarówno celów gospodarczych, jak i niegospo­
darczych. Do tego typu osób prawnych należą więc np. nie tylko stowarzyszenia
i partie polityczne, ale również spółki handlowe i spółdzielnie.
2. Fundacyjne
Natomiast w strukturach organizacyjnych typu fundacyjnego (zakładowego) 442
nie ma instytucji członków. Pojawia się tutaj instytucja założyciela (fundatora),
który wyposaża osobę prawną w jej pierwotny majątek, określa jej strukturę
organizacyjną! cele działania.
Wbrew tradycyjnym poglądom trudno przyjąć, aby „substratem” tych osób
prawnych był ich majątek lub destynariusze (recipienci) podejmowanych przez
nie działań. Oba wspomniane elementy pojawiają się także w korporacyjnych
osobach prawnych.
W dzisiejszych stosunkach społecznych w Polsce - poza fundacjami - naj­
bardziej reprezentatywny rodzaj osób prawnych typu fundacyjnego stanowią
państwowe osoby prawne.
Należy podkreślić, że także fundacje (jak wszystkie osoby prawne) sąjednostkami orga­
nizacyjnymi, co trafnie stwierdza A. Cioch, Fundacje w ujęciu prawa polskiego na tle prawnoporównawczym, Lublin 1995, s. 22, 93.
Nb. 440-442
198
Rozdział VII. Osoby prawne
§ 23. Jednostki organizacyjne niebędące osobami
prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną
Literatura: J. Frąckowiak, [w:] System Pr. Pr., t. 1, § 77; tenże, Jednostka organizacyjna
jako substrat osoby prawnej, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Mak­
symiliana Pazdana, Kraków 2005; tenże, Koncepcje regulacji podmiotów prawa cywilnego
w Kodeksie cywilnym i Kodeksie spółek handlowych, MoP 2015, Nr 7, dodatek specjalny;
S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 34; W. J. Katner, Podwójna czy potrójna pod­
miotowość w prawie cywilnym?, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora
Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005; K. Matuszyk, Zagadnienie ułomnych osób prawnych
w świetle art. 331 KC, [w:] Wybrane zagadnienia prawa cywilnego, pod red. M. Safjana, War­
szawa 2006; M. Pazdan, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 33; tenże, [w:] System Pr. Pr.,
t. 1, § 61; Z. Radwański, Podmioty prawa cywilnego w świetle zmian Kodeksu cywilnego
przeprowadzonych ustawą z 14 lutego 2003 r., PS 2003, Nr 7-8; R. Szczepaniak, Specjalna
zdolność prawna osób prawnych. Relikt poprzedniego systemu czy źródło inspiracji, KPP 2009,
z. 3; M. Wach, Status ułomnych osób prawnych w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2008;
A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo.
I. Uwagi wstępne
443
W myśl art. 1 KC, Kodeks ten reguluje stosunki cywilnoprawne między oso­
bami fizycznymi i osobami prawnymi. Na podstawie tego przepisu można więc
sądzić, że stosunki cywilnoprawne istnieją tylko między: osobami fizycznymi,
osobami prawnymi oraz osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Dalszą kon­
sekwencją tego założenia jest pogląd, że tylko tym dwóm rodzajom osób przy­
sługuje zdolność prawna, a więc ta swoista cecha, że mogą one być podmiotem
praw i obowiązków w stosunkach cywilnoprawnych. Na tych założeniach opiera
się podział Tytułu II, Księgi I KC na dwa działy: Dział I poświęcony osobom
fizycznym i Dział II odnoszący się do osób prawnych.
Jednakże w stosunkach prawnych pojawiły się jednostki organizacyjne, któ­
rym przepisy prawne nie przyznają osobowości prawnej, aczkolwiek wskazują
na ich prawne wyodrębnienie. Klasycznym, ale nie jedynym tego przykładem,
są osobowe spółki handlowe (np. spółka jawna, spółka partnerska). Kwalifika­
cja prawna takich jednostek organizacyjnych w świetle dualistycznej koncepcji
osób (osoby fizyczne i osoby prawne) wyrażonej w art. 1 KC, natrafiła na istotne
trudności. Pojawiły się w tej sprawie rozbieżne poglądy naukowe. Jedni opo­
wiadali się za uznaniem tych tworów nazywanych zwykle ułomnymi osobami
prawnymi za odrębny, trzeci rodzaj podmiotów prawnych; inni z kolei widzieli
przeszkodę w przyjęciu takiej konstrukcji jako niezgodnej z założeniami KC.
Również stanowisko SN, aczkolwiek kwestionowało w zasadzie przyjęcie odręb-
Nb. 443
23. Jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi...
199
ności konstrukcji ułomnych osób prawnych, to jednak nie było w tym względzie
całkiem konsekwentne1.
II. Nowa regulacja prawna
1. Pojęcie
W tej sytuacji kwestia ta wymagała rozstrzygnięcia, i to na poziomie ogól- 444
nych przepisów KC. Uczynił to ustawodawca, stanowiąc w art. 331 § 1 KC2,
że: „Do jednostek organizacyjnych nie będących osobami prawnymi, którym
ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach
prawnych”. Przepis ten odnosi się do Jednostek organizacyjnych”, i to okreś­
lonych w szczególnych przepisach prawnych, a nie dowolnie tworzonych przez
osoby fizyczne lub prawne poza tymi ramami prawnymi. Przepisy te wprawdzie
nie przyznają tym jednostkom organizacyjnym osobowości prawnej (wówczas
bowiem byłyby one osobami prawnymi), ale przyznają im zdolność prawną,
a więc kwalifikację bycia samodzielnym podmiotem praw i obowiązków - od­
rębnym od osób (fizycznych lub prawnych) będących uczestnikami (członkami)
takiej jednostki organizacyjnej. Należy podkreślić, że dla wyrażenia tej cechy
ustawodawca może posłużyć się różnymi zwrotami językowymi. Niekonieczne
jest więc użycie jakichś sakramentalnych słów.
Takim przesłankom niewątpliwie odpowiada art. 8 KSH, który głosi, że spółka osobowa
może we własnym imieniu nabywać prawa, zaciągać zobowiązania oraz prowadzić przed­
siębiorstwo pod własną firmą, a ponadto pozywać i być pozwana. Przepis ten dostatecznie
jasno wskazuje na to, że wspomniana jednostka organizacyjna jest nie tylko uregulowana
prawnie, ale także że ma własną zdolność prawną, a ponadto własną zdolność do czynności
prawnych. Podobnie ma się rzecz np. w odniesieniu do stowarzyszeń zwykłych (nierejestrowanych; por. art. 40-43 Prawa o stowarzyszeniach) oraz wspólnot mieszkaniowych (art. 6
ustawy o własności lokali - por. uchw. SN (7) z 21.12.2007 r., III CZP 65/07, OSNC 2008,
Nr 7-8, poz. 69; por. także uchw. SN (7) z 29.1.2014 r„ III CZP 84/13, OSNC 2014, Nr 9,
poz. 84, w której słusznie uznano, że właściciel lokalu może na podstawie umowy przelewu
przenieść na wspólnotę mieszkaniową uprawnienia przysługujące mu wobec sprzedawcy lo­
kalu w związku z wadami fizycznymi nieruchomości wspólnej).
Od wspomnianego rodzaju jednostek organizacyjnych należy odróżnić takie,
które są wprawdzie regulowane przez system prawny, ale ustawa nie przyznaje
im własnej zdolności prawnej i oczywiście nie nadaje im osobowości prawnej.
Klasycznymi tego rodzaju jednostkami organizacyjnymi są tzw. stationes fisci.
Zdolność prawną w tym przypadku ma wyłącznie Skarb Państwa obdarzony
1 Por. bliżej M. Wach, Status, rozdz. II.
2 Por. nowela do KC z 14.2.2003 r. (Dz.U. Nr 49, poz. 408).
Nb. 444
200
Rozdział VII. Osoby prawne
osobowością prawną (art. 33 KC). Natomiast stationes fisci jedynie reprezentują
Skarb Państwa w realizacji jego praw lub obowiązków1. Nie można także dostrzec
znamion przyznania odrębnej zdolności prawnej spółce cywilnej (art. 860-875
KC). Przewidziane w tych przepisach pewne wyodrębnienie majątku wspólni­
ków oparte na współwłasności łącznej nie pozbawia wspólników ich praw do
tego majątku. Tworzenie takiego wyodrębnionego majątku służy tylko realizacji
wspólnego celu gospodarczego, a istota spółki polega jedynie na współdziałaniu
wspólników (art. 860 KC). Samo ukształtowanie współwłasności łącznej nigdy
nie może stanowić dostatecznej podstawy do przyjęcia konstrukcji, że organizacji
takiej przysługuje odrębna od osób uczestniczących w tej organizacji zdolność
prawna. Z tego właśnie względu również wspólności majątkowo-małżeńskiej nie
przysługuje wspomniana właściwość.
2. Reżim prawny
445
Z wyróżnieniem jednostek organizacyjnych, którym ustawa przyznaje zdol­
ność prawną, mimo iż nie są one osobami prawnymi, Kodeks cywilny łączy
swoiste konsekwencje prawne (ich reżim prawny). Są one zbliżone do osób praw­
nych2. W myśl bowiem art. 33' KC, stosuje się do nich odpowiednio przepisy
o osobach prawnych. Użycie słowa „odpowiednio” podkreśla wszakże konstruk­
cyjną odrębność tych jednostek organizacyjnych od osób prawnych.
Nie powinno jednak budzić wątpliwości, że do wspomnianych jednostek organizacyj­
nych odpowiednie zastosowanie znajduje: art. 35 KC, w myśl którego powstanie, ustrój i ich
wygaśnięcie określają właściwe przepisy lub ich statuty; art. 37 KC, który łączy powstanie
osoby prawnej z jej wpisem do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stano­
wią inaczej. Jeśli więc powstanie jednostki organizacyjnej nie zależy od wpisu do rejestru
(np. stowarzyszenia zwykłego), chwilę jego powstania określa zakończenie czynności kon­
stytuującej tę jednostkę organizacyjną; art. 38 i 42 KC, łączące przymiot osoby prawnej z jej
zdolnością do czynności prawnych wykonywaną przez jej organy w sposób przewidziany
w ustawie i w opartym na niej statucie; także art. 39 KC, regulujący konsekwencje prawne
umowy zawartej przez rzekomy organ osoby prawnej lub z przekroczeniem jej umocowa­
nia nadaje się do stosowania do jednostek organizacyjnych obdarzonych zdolnością prawną;
również siedzibę tych jednostek organizacyjnych należy ustalać stosownie do reguł wyzna­
czonych w art. 41 KC; ponadto jednostki te powinny korzystać z ochrony ich dóbr osobistych
- zgodnie z art. 43 KC. Obejmuje ona również nazwę jednostki organizacyjnej wyposażonej
w zdolność prawną.
1 Por. szerzej G. Bieniek, Reprezentacja Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorial­
nego w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2003, zwłaszcza s. 7.
2 M. Wach, Status, s. 430 i n. silnie akcentuje owe zbliżenie się obu reżimów, postulując
bardziej szczegółowe uregulowanie podmiotów określonych w art. 331 KC.
Nb. 445
(>' 23. Jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi...
201
W nauce trafnie podkreśla się, że: „Podmioty praw i obowiązków z zakresu
prawa cywilnego”, a więc te podmioty, które mąjązdolność prawną, muszą mieć
możliwość obrony swych praw i realizacji obowiązków, a drogą do tego służącą
jest w szczególności droga sądowa. Podmioty wyposażone w zdolność prawną
mają zatem także zdolność sądową. Dlatego zdolność sądową rozumie się jako
atrybut zdolności prawnej1.
Natomiast jednostki organizacyjne wyposażone tylko w zdolność prawną
różni od osób prawnych odpowiedzialność za zobowiązania. W myśl bowiem
§ 2 art. 331 KC, jeżeli przepis odrębny nie stanowi inaczej, za zobowiązania
wspomnianych jednostek organizacyjnych subsydiarnie odpowiadająjej człon­
kowie. W przeciwieństwie do tego odpowiedzialność osób prawnych w zasadzie
jest ograniczona do majątku osoby prawnej, a jej członkowie nie ponoszą odpo­
wiedzialności swoim majątkiem za jej zobowiązania.
Cecha ta zawsze stanowiła i nadal stanowi o atrakcyjności gospodarczej
osób prawnych, ponieważ pozwala ograniczyć ryzyka gospodarcze osób, które
składają się na majątek osoby prawnej. Właśnie spółka akcyjna respektująca
ściśle zasadę ograniczonej odpowiedzialności spółki do jej majątku powstające­
go z wkładów akcjonariuszy stanowiła prototyp nowoczesnych osób prawnych.
Reguła ta wyraźnie została wyrażona w ustawach regulujących poszczególne
typy osób prawnych.
Konstrukcję odpowiedzialności subsydiamej wspólników spółek osobowych
ustanowił już KSH (por. art. 31,95, 126)2. Zastosował ją do pozostałych jedno­
stek organizacyjnych obdarzonych zdolnością prawną wspomniany już art. 331
§ 2 KC. W przeciwieństwie do odpowiedzialności solidarnej, która ma charakter
równorzędny podmiotów odpowiedzialnych, odpowiedzialność subsydiama jest
odpowiedzialnością wtórną. W pierwszej kolejności odpowiada więc dłużnik,
a dopiero w dalszej kolejności podmiot ponoszący odpowiedzialność subsydiarną. W przypadku więc, gdy dłużnikiem jest jednostka organizacyjna wyposażona
tylko w zdolność prawną, najpierw odpowiada za swe zobowiązania swoim ma­
jątkiem, a dopiero w dalszej kolejności jej członkowie całymi swoimi majątkami.
Istotną kwestią w tym typie odpowiedzialności jest określenie przesłanki,
a zatem i chwili zaktualizowania się odpowiedzialności subsydiamej członków
jednostki organizacyjnej. Kodeks spółek handlowych przewidział w tym wzglę­
dzie bardzo surową przesłankę, stanowiąc, że wierzyciel spółki może prowadzić
egzekucję z majątku wspólnika dopiero w przypadku, gdy egzekucja z majątku
1 M. Sychowicz, [w:] Kodeks postępowania cywilnego, t. 1, Komentarz do artykułów
1-366, pod red. K. Piaseckiego, Warszawa 2010, art. 64, Nb. 2.
2 Por. bliżej S. Sołtysiński, [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja,
Kodeks spółek handlowych, t. 1, Komentarz do artykułów 1-150,1.1, Warszawa 2006, art. 31.
Nb. 445
202
Rozdział VII. Osoby prawne
spółki okaże się bezskuteczna (art. 31 § 1). Nieznacznie tylko rygor ten został
złagodzony postanowieniem § 2 art. 31, według którego wierzyciel może wnieść
powództwo przeciwko dłużnikowi, zanim egzekucja z majątku spółki okaże się
bezskuteczna. Natomiast w myśl art. 33' § 2 KC, odpowiedzialność subsydiarna
członków jednostek organizacyjnych powstaje już z chwilą, gdy wspomniana
jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna. Okoliczność ta uzasadnia
zatem nie tylko wniesienie powództwa wierzyciela przeciwko członkowi lub
członkom jednostki organizacyjnej, ale również prowadzenie przeciwko nim
postępowania egzekucyjnego na podstawie uzyskanego tytułu wykonawczego.
Pojęcie niewypłacalności nie zostało jednak bliżej zdefiniowane w KC, mi­
mo iż wielokrotnie pojawia się ono w tej kodyfikacji (por. art. 376 § 2, art. 458,
516, 519 § 2, art. 527 § 2, art. 529, 916 § 1, art. 1024 § 1, art. 1046). Nie wydało
się zatem wskazane, aby definiować je tylko w odniesieniu do jednej instytucji,
w której się pojawia. Brak takiego doprecyzowania może zresztą okazać się po­
żyteczny, ponieważ pozostawia sędziemu pewien luz ocenny, czy pojawił się już
stan niewypłacalności dłużnika. Nie ulega wszakże wątpliwości, że regulacja tej
kwestii zawarta w KSH - jako lex specialis - uchyla w stosunku do osobowych
spółek handlowych zastosowanie ogólnej normy art. 33' § 2 KC.
III. Trzeci podmiot prawa cywilnego
446
Trzeba jeszcze rozważyć kwestię, jaką doniosłość ma nowy przepis art. 33'
KC dla rozumienia art. 1 KC, wskazującego, że Kodeks cywilny reguluje stosun­
ki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Otóż biorąc
pod uwagę art. 331 KC, należy przyjąć, że treści art. 1 KC nie można już rozu­
mieć jako przepisu określającego w sposób wyczerpujący zakres regulowanych
przez Kodeks cywilny stosunków cywilnoprawnych. Ponadto bowiem reguluje
on także stosunki cywilnoprawne, w których uczestnicząjednostki organizacyjne
niemające osobowości prawnej, którym jednak na mocy przepisów prawnych
przysługuje zdolność prawna. Na tle tej nowelizacji KC można zatem przyjąć
koncepcję zgłaszanąjuż wcześniej, że w polskim prawie cywilnym funkcjonują
trzy rodzaje podmiotów cywilnoprawnych, a mianowicie osoby fizyczne, osoby
prawne i jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, ale obdarzone
zdolnością prawną1. Do uznania tego stwierdzenia nie jest konieczna zmiana
treści art. 1 KC, albowiem znajduje ono dostateczne oparcie w jednej z podsta1 Tak też J. Frąckowiak, Jednostka organizacyjna, s. 899 i n.; tenże, Koncepcje regulacji,
s. 6 i n.; odmiennie J. W. Katner, Podwójna, s. 1019 i n. Por. także T. Sokołowski, Zakres pojęć
ułomnych i niezupełnych osób prawnych, [w:] Materiały z Ogólnopolskiego Zjazdu Cywilistów w Rzeszowie, Warszawa 2006, s. 141 i n.
Nb. 446
j>' 23. Jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi...
203
wowych reguł wykładni prawa, że przepis prawny należy wyjaśnić w kontekście
z innymi przepisami prawnymi, a nie w oderwaniu od nich. W tym świetle art. 1
KC wskazuje tylko na najbardziej typowe i rozwinięte w dalszych postanowie­
niach KC typy podmiotów prawa cywilnego. Nie zamyka to jednak drogi do
tego, aby katalog ten został rozszerzony na podstawie innego przepisu, jakim
jest art. 33’ KC. Za jego usytuowaniem w grupie przepisów dotyczących osób
prawnych przemawia wzgląd na to, że wyznaczony przez niego reżim prawny
jest bardzo zbliżony do reżimu prawnego osób prawnych.
Przyjęcie dla osób fizycznych, osób prawnych i jednostek organizacyjnych
niemających osobowości prawnej, ale obdarzonych zdolnością prawną nazwy
„podmioty prawa cywilnego” jest dopuszczalne ze względu na to, że łączy je
jedna wspólna i istotna cecha, a mianowicie ta, że mają one zdolność prawną. Nie
jest to wprawdzie termin ustawowy, ale nauka i judykatura mogą używać także
innych określeń, jeżeli trafnie wyrażają one sens instytucji prawnych.
Pojawia się w związku z tym pytanie, czy zasadne byłoby nazywanie jedno­
stek organizacyjnych obdarzonych zdolnością prawną zwrotem „ułomne” albo
„niepełne osoby prawne”. Zdając sobie sprawę z popularności tych określeń,
należy wszakże zauważyć, że w doktrynie przypisywano im szersze znaczenie1,
niż wskazuje na to treść art. 331 KC. Istnieje więc obawa, czy zwrot ten nadal
nie będzie używany w znaczeniu szerszym od wyznaczonego treścią art. 331
KC. Należy też zauważyć, że ustawodawca w art. 331 KC wyraźnie przesądził,
że owe jednostki organizacyjne nie są osobami prawnymi.
De legeferenda los tych podmiotów nie został rozstrzygnięty. Projekt „Księgi
pierwszej Kodeksu cywilnego” (Warszawa 2009) w art. 43 akceptuje dwupodział
podmiotów prawa cywilnego z równoczesnym rozszerzeniem pojęcia „osoby
prawnej” na wszystkie jednostki organizacyjne, którym przysługuje zdolność
prawna.
1 Por. zwłaszcza S. Sołtysiński, w cyt. wyżej Komentarzu do KSH oraz polemikę z tym
poglądem w: Z. Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 1997, s. 174-178;
J. Frąckowiak, [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 1202 i n. proponuje określenie „osoby ustawowe”.
Nb. 446
Rozdział VII1. Konsumenci i przedsiębiorcy
Literatura: J. Frąckowiak, [w:] System Pr. Pr., t. 1, § 79; J. grykiel, Pojęcie działalności
gospodarczej i zawodowej w rozumieniu art. 431 KC, SP 2005, Nr 4; A'. Kańska, Pojęcie konsu­
menta w Kodeksie cywilnym na tle tendencji europejskich, KPP 2004, z. 1; W. J. Katner, Pod­
stawowe zagadnienia prawne nowej ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, PPH 2004,
Nr 12; M. Kępiński, Firma, [w:] Prawo spółek handlowych, pod red. A. Kocha, J. Napierały,
Warszawa 2007; C. Kosikowski, Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej. Komentarz,
Warszawa 2005; J. Lic, M. Łuc, Definicje pojęć „działalność gospodarcza” i „przedsiębiorca”
(potrzeba rewizji), PiP 2008, z. 10; E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, Warszawa 2002;
E. Łętowska, K. Osajda, [w:] System Pr. Pr., t. 5, Prawo zobowiązań - część ogólna, pod red.
E. Łętowskiej, Warszawa 2013, rozdz. I, Nb. 66 i n.; A. Malinowski, Zakres ochrony nazwy
i firmy spóki, Pr. Spółek 2012, Nr 9; J. Naworski, Przedsiębiorca w polskim prawie cywilnym
(materialnym i procesowym) „de lege lata” i „de lege ferenda”, Toruń 2011; E. Norek, Przed­
siębiorstwo w obrocie gospodarczym, Warszawa 2007; J. Olszewski, Pojęcie „przedsiębiorca”
w świetle ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, RPEiS 2004, z. 4; M. Pazdan, [w:]
System Pr. Pr., t. 1, § 70; M. Pazdan, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 221; IV. Popiołek,
[w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 4343l0; Z. Radwański, Podmioty prawa cywilnego
w świetle zmian Kodeksu cywilnego wprowadzonych ustawą z 14 lutego 2003 r., PS 2003,
Nr 7-8; J. Sitko, Firma i jej ochrona, Warszawa 2009; M. Skory, Znaczenie kodeksowej definicji
konsumenta dla wyodrębnienia tzw. obrotu konsumenckiego, Przegląd Prawa i Administracji
2004, t. LXIV; R. T. Stroiński, Przedsiębiorstwo, charakter prawny oraz zbycie w prawie ame­
rykańskim, francuskim i polskim, Warszawa 2003; J. Szwaja, [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. 5, Pozakodeksowe
prawo handlowe, Warszawa 2008, art. 43*—4310 KC; tenże, Pojęcie przedsiębiorcy a instytucja
prokury, [w:] Prawo prywatne czasu przemian. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi
Stanisławowi Sołtysińskiemu, Poznań 2005; M. Szydło, Pojęcie przedsiębiorcy w prawie pol­
skim, PS 2002, Nr 7-8; K. Zajączkowska-Weremczuk, T. Białek, Ochrona danych osobowych
przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną, PUG 2007, Nr 3; Ł. Zamojski, Kilka uwag o firmie
przedsiębiorcy, Prawo Spółek 2006, Nr 7-8; tenże, Działalność gospodarcza osób fizycznych,
Glosa 2004, Nr 4; P. Zaporowski, Firma jako dobro osobiste przedsiębiorcy, Rej. 2005, Nr 12;
tenże, Pseudonim w firmie, PPH 2006, Nr 6.
§ 231. Konsumenci
I. Uwagi wstępne
447
Idea szczególnej ochrony konsumenta opiera się głównie na założeniu, że
konsument występuje na rynku jako strona słabsza ze względu na mniejszą wieNb. 447
f 23 Konsumenci
205
dzę (niedoinformowanie) o zawieranej umowie w stosunku do drugiej strony
umowy lepiej poinformowanej z uwagi na swą profesjonalną działalność. Nie
chodzi tu zatem o paternalistycznie pojętą ochronę słabszego, lecz o zrównanie
szans konsumenta w podejmowaniu rzeczywiście wolnej i rozważnej decyzji
przy zawieraniu umowy z profesjonalistą1. To aksjologiczne założenie legło
u podstaw licznych dyrektyw UE zmierzających do harmonizacji praw poszcze­
gólnych państw członkowskich, które dokonywały transpozycji tych dyrektyw
do swoich systemów prawnych.
To założenie aksjologiczne nie determinuje wszakże jednoznacznie pojęcia
konsumenta, a w konsekwencji zakresu podmiotów objętych wspomnianą szcze­
gólną ich ochroną2.
II. Pojęcie konsumenta
W związku z tym pojawia się najpierw pytanie, czy zakresem tej ochrony 448
objęte są tylko osoby fizyczne, czy także osoby prawne mające pozostałe cechy
wyróżniające konsumenta (o czym poniżej). Otóż pod wpływem raczej dominu­
jącego pierwotnie poglądu w nauce polskiej ustawodawca polski, nowelizując
w 2000 r. przepisy o wzorcach umowy, postanowił w art. 384 § 3 KC, że za
konsumenta uważa się osobę, która zawiera umowę z przedsiębiorcą w celu bez­
pośrednio nie związanym z działalnością gospodarczą. W świetle tego przepisu
zatem, za konsumenta uważano nie tylko osobę fizyczną, ale także osobę prawną
spełniającą wspomniane przesłanki. Pomimo iż postanowienie to zamieszczone
było w obrębie przepisów regulujących wzorce umowne, to przypisywano mu
niekiedy - w braku odrębnych regulacji w KC - znaczenie ogólne3.
Z kolei w tzw. konsumenckich dyrektywach europejskich nie zawsze poja­
wia się definicja konsumenta. Jednakże przeważnie dyrektywy te odnoszą się
wyłącznie do osób fizycznych4.
Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego, przygotowując projekt ustawy 449
z 14.2.2003 r. o zmianie KC, postanowiła przychylić się do dominującej w kra­
jach Europy Zachodniej koncepcji ograniczenia pojęcia konsumenta do osób
fizycznych. Znalazło to wyraz w uchyleniu art. 384 § 3 KC i wprowadzeniu do
części ogólnej KC (art. 221) definicji konsumenta wyraźnie ograniczonej tylko
do osób fizycznych.
1 Por. obszerne omówienie tej kwestii [w:] E. Łętowska, Prawo umów, s. 2 i n.
2 K. Kańska, Pojęcie, s. 7 i n.
3 Tak E. Łętowska, Prawo umów, s. 44; natomiast inaczej C. Żuławska, [w:] Komentarz do
Kodeksu cywilnego. Księga trzecia, Zobowiązania, t. 1, Warszawa 2001, s. 123.
4 E. Łętowska, Prawo umów, s. 47.
Nb. 448-449
206
Rozdział VII1. Konsumenci i przedsiębiorcy
Należy przy tym zauważyć, że dyrektywy UE nie zakazują poszerzenia zakre­
su pojęcia konsumenta na osoby prawne, ponieważ wyznaczają tylko minimalny
standard ochrony. Zachowanie pierwotnego, szerszego pojęcia konsumenta nie
byłoby zatem sprzeczne z dyrektywami UE. Jednakże byłoby niekorzystne dla
polskich przedsiębiorców. Powstałyby bowiem wówczas gorsze dla nich, niekon­
kurencyjne warunki działania w porównaniu z obcymi przedsiębiorcami. Tam
bowiem zakres szczególnej ochrony konsumentów nie obejmuje osób prawnych1,
a tym samym koszty funkcjonowania przedsiębiorstw obcych byłyby niższe od
kosztów ponoszonych przez polskich przedsiębiorców.
Natomiast ustawą o prawach konsumenta z 30.5.2014 r. uzupełniono treść
art. 22' KCo słowa „z przedsiębiorcą”. W ten sposób ustawodawca dostosował
jego brzmienie do powszechnie akceptowanego stanowiska, że pojęcie konsu­
menta ma normatywne zastosowanie wyłącznie w przypadkach, gdy drugą
stroną stosunku cywilnoprawnego jest przedsiębiorca, co także uwzględnia
prawo UE stanowiąc w art. 3 dyrektywy 2011/83/UE2 o prawach konsumenta,
że to unormowanie ma zastosowanie „do każdej umowy zawartej między przed­
siębiorcą a konsumentem”.
Człowiek może występować w różnych rolach społecznych, na co szcze­
gólną uwagę zwraca nowoczesna nauka socjologii. W zależności od podjętej
przez niego roli różne są oczekiwania i oceny społeczne co do jego zachowania.
Na tym tle należy rozumieć dalsze człony definicyjne „konsumenta” określone
w art. 22' KC. W myśl bowiem tego przepisu, za konsumenta uważa się osobę
fizyczną (a więc człowieka) tylko w przypadkach, gdy dokonuje z przedsiębiorcą
czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z działalnością gospodarczą
lub zawodową. Nie jest to więc jakiś formalnie wyróżniony trwałymi cechami
swoisty rodzaj podmiotu prawnego. Każda bowiem osoba fizyczna (człowiek)
nie tylko ma potencjalną właściwość wystąpienia w roli konsumenta, ale rze­
czywiście rolę tę realizuje; inaczej trudno sobie wyobrazić, aby mogła żyć we
współczesnym społeczeństwie.
Chodzi tu więc najpierw o rolę realizowaną w postaci czynności prawnej, a nie jakichś
działań o charakterze tylko psychofizycznym. W podstawowej mierze czynności te mają cha­
rakter umowy, a więc dwustronnej czynności prawnej. Jednakże ograniczenie definicji kon­
sumenta tylko do udziału osoby fizycznej w umowach mogłoby wywołać wątpliwości, czy
występuje ona w roli konsumenta, dokonując jednostronnej czynności prawnej jakoś tylko
związanej ze stosunkiem umownym (np. odstępując od umowy).
1 Por. zwłaszcza nowe brzmienie § 13 Kodeksu cywilnego niemieckiego ograniczające
pojęcie konsumenta do osób fizycznych.
2 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 2011/83/UE z dnia 25.10.2011 r.
w sprawie praw konsumentów (Dz.Urz. UE L 304 z 22.11.2011, str. 64).
Nb. 449
23'. Konsumenci
207
Następnie owa czynność prawna (z reguły umowa) osoby fizycznej nie jest
bezpośrednio związana z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Pierw­
szą z tych przesłanek negatywnych (działalność gospodarcza) wskazywał już
uchylony art. 384 § 3 KC. Natomiast druga (działalność zawodowa) została
dołączona w nowym przepisie art. 221 KC. Takie poszerzenie przesłanek ne­
gatywnych uzasadnione jest postulatem szczególnej ochrony konsumenta, jako
podmiotu słabszego z uwagi na jego relatywnie (względem drugiej strony) gorsze
poinformowanie o zawartej umowie. W związku z tym należy założyć, że w sy­
tuacjach typowych - a takie ustawodawca ma na względzie - ów stan deficytu
informacyjnego nie występuje, gdy osoba fizyczna dokonuje czynności prawnej
nie tylko związanej z jej działalnością gospodarczą, ale i zawodową. Nie zawsze
jednak można na tej podstawie uzyskać jednoznaczną odpowiedź - zwłaszcza
wtedy, gdy nabyty przedmiot nadaje się do użycia profesjonalnego, jak i osobi­
stego. Pomocne dla rozstrzygnięcia takich problemów jest zawarte w art. 22' KC
wskazanie, że tylko bezpośredni związek czynności prawnej z działalnością
gospodarczą lub zawodową każę przyjąć, że osoba fizyczna nie występuje w roli
konsumenta („nie uważa się” jej za konsumenta). Jeżeli więc np. osoba fizyczna
prowadząca przedsiębiorstwo nabywa w sklepie eleganckie ubranie potrzebne
jej w kontaktach zawodowych, to trudno czynność tę uznać za bezpośrednio
związaną z działalnością gospodarczą - nawet gdyby zapewniała, że nie używa
tego ubrania w stosunkach prywatnych.
Definicja konsumenta określona w art. 221 KC odnosi się tylko do stosun­
ków cywilnoprawnych, a ściślej mówiąc - do stosunków prywatnoprawnych,
ponieważ tak daleko sięga zakres zastosowania Kodeksu cywilnego. Jest oczy­
wiście dopuszczalne, że przepisy szczególne dla pewnej klasy stosunków pry­
watnoprawnych mogą odmiennie uregulować pojęcie konsumenta, wyłączając
tym samym zastosowanie reguły ogólnej art. 22' KC — na zasadzie lex specialis
derogat legi generali.
Przykład: Odrębne uregulowanie pojęcia poszkodowanego przez produkt niebezpieczny
(art. 449'-449" KC), a także agenta (art. 758-764’ KC). W odniesieniu do owych słabszych
stron stosunku cywilnoprawnego prawo ustanawia szczególny system ochronny.
Należy podkreślić, że art. 221 KC zawiera tylko definicję pojęcia konsumenta,
natomiast nie wyznacza konsekwencji prawnych z tym związanych. Wskazują
ją szczególne instytucje prawne dotyczące konsumenta (por. bliżej objaśnienia
dotyczące części ogólnej prawa zobowiązań).
Nb. 449
208
Rozdział VII1. Konsumenci i przedsiębiorcy
§ 232. Przedsiębiorcy
450
Wprowadzenie za prawem wspólnotowym definicji konsumenta na ob­
szarze stosunków cywilnoprawnych wymagało także określenia korelatywnie
sprzężonego z nim pojęcia przedsiębiorcy. Uczyniła to ustawa nowelizująca
z 14.2.2003 r., stanowiąc w art. 43' KC, że: „Przedsiębiorcąjest osoba fizyczna,
osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 331 § 1, prowa­
dząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową”. Przepis ten
ma podstawowe znaczenie na obszarze prawa prywatnego.
Natomiast na obszarze prawa administracyjnego główną rolę odgrywa ustawa
z 2.7.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r.
poz. 672 ze zm., istotnie zmieniona kilka razy). Zawiera ona wiele rozwiązań
szczególnych, które mogą być przydatne do uzupełnienia nader ogólnej definicji
pojęcia przedsiębiorcy w Kodeksie cywilnym1.
Wskazanie w art. 33' KC na działalność zawodową, jako na cechę pojęcia
przedsiębiorcy, miało na celu przeciwstawienie się panującej pod rządem obo­
wiązującego wówczas Prawa działalności gospodarczej z 1999 r. koncepcji, że
osoby wykonujące tzw. wolne zawody nie są objęte zakresem pojęcia przedsię­
biorcy. W świetle definicji zawartej w art. 43' KC tego rodzaju ograniczenie nie
może być akceptowane na obszarze stosunków cywilnoprawnych. Tego rodzaju
ograniczenie - wzorem KC - uchyliła następnie obowiązująca obecnie ustawa
z 2.7.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej. W jej art. 2 do działal­
ności gospodarczej, stanowiącej cechę konstytutywną pojęcia przedsiębiorcy
(art. 4 ust. 1), zaliczono bowiem „także działalność zawodową”. Konsekwentnie
zarazem ustawa z 2.7.2004 r. — Przepisy wprowadzające ustawę o swobodzie
działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 173, poz. 1808 ze zm.) usunęła z polskiego
porządku prawnego przepisy wyłączające tzw. wolne zawody z zakresu pojęcia
przedsiębiorcy. W sumie więc należy podzielić wyrażony już pogląd, że zakres
pojęcia przedsiębiorcy w świetle art. 43' KC i art. 4 ust. 1 SwobGospU jest ten
sam, jeśli chodzi o rozważaną tu kwestię2.
Żadnej różnicy nie ma także, jeśli chodzi o wskazanie typów podmiotów,
jakie mogą być przedsiębiorcami; albowiem art. 4 ust. 1 SwobGospU dosłownie
powtarza odpowiednie sformułowania art. 43' KC.
' Pojęcie „przedsiębiorcy” na tle Kodeksu cywilnego i ustawy o swobodzie działalno­
ści gospodarczej wywołuje wiele kontrowersji i krytycznych uwag w nauce, por. np. J. Lic,
M. Łuc, Definicje, s. 59 i n.
2 Tak trafnie J. Szwaja, Pojęcie przedsiębiorcy a instytucja prokury, s. 282 i n.; W. Popio­
łek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 43'; krytycznie do definicji kodeksowej W.J. Katner, Podstawowe zagadnienia, s. 7.
Nb. 450
J 232. Przedsiębiorcy
209
Nie ma również niezgodności między regułami prawa cywilnego a treścią
art. 4 ust. 2 SwobGospU, który stanowi, że za przedsiębiorcę uznaje się także
wspólników spółki cywilnej, w zakresie wykonywanej przez nich działalności
gospodarczej. Spółka cywilna nie jest bowiem uznawana za jednostkę organiza­
cyjną niebędącą osobą prawną, której ustawa przyznaj e zdolność prawną.
Natomiast art. 2 poprzez art. 4 ust. 1 SwobGospU definiuje pojęcie przedsię­
biorcy, wskazując określone rodzaje jego działalności (wytwórczą, budowlaną,
handlową, usługową, poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze
złóż - obok działalności zawodowej). Taka enumeracja jest być może użytecz­
na dla celów ustawy o swobodzie działalności gospodarczej regulującej przede
wszystkim publicznoprawne relacje państwa do przedsiębiorczości i przedsię­
biorców1. Różnym bowiem typom działalności przyporządkowane są środki in­
gerencji i kontroli realizowane przez państwo.
Metoda taka nie odpowiada z kolei założeniom KC opartym na syntetycz­
nym regulowaniu stosunków cywilnoprawnych. Z tego względu nie została ona
przyjęta do KC. Nie znaczy to jednak, iżby miała powstać z tego względu jakaś
merytoryczna rozbieżność między KC a wspomnianą ustawą. W istocie bowiem
zakres działalności wymienionych w art. 2 SwobGospU obejmuje całą sferę
możliwych czynności prawnych dokonywanych z innymi podmiotami przez
przedsiębiorców.
Pojawia się wszakże pytanie, czy ograniczeń takich dla prawa cywilnego nie
ustanawia art. 3 SwobGospU. Głosi on bowiem, że do określonych tam działalno­
ści nie stosuje się „ustawy” - tzn. ustawy o swobodzie działalności gospodarczej.
Chodzi tu o działalność wytwórczą w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu
i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa, rybactwa śródlądowego, a także
wynajmowania przez rolników pokoi, sprzedaży posiłków domowych i świadczenia w go­
spodarstwach rolnych innych usług związanych z pobytem turystów oraz wyrobu wina przez
producentów będących rolnikami wyrabiającymi mniej niż 100 hektolitrów wina w ciągu ro­
ku gospodarczego.
Przepis ten nie ogranicza jednak zakresu pojęcia przedsiębiorcy. Dlatego nie
stanowi on podstawy do niestosowania norm prawa cywilnego odnoszących się
do przedsiębiorców, jeżeli oczywiście podmioty te według reguł ogólnych należą
do tej klasy podmiotów2.
1 Por. C. Kosikowski, Ustawa, s. 14.
2 Por. wyr. SA w Warszawie z 21.5.2013 r. (VI ACa 1472/12, Legalis), zgodnie z którym
ograniczenia, o których mowa w art. 3 SwobGospU, dotycząjedynie obowiązywania tej usta­
wy i nie mają wpływu na „rozumienie pojęcia przedsiębiorcy na gruncie kodeksu cywilnego.
Rolnik jest przedsiębiorcą, jeżeli spełnia przesłanki określone w art. 43' KC”.
Nb. 450
210
451
Rozdział VII'. Konsumenci i przedsiębiorcy
Wyjaśnienia wymaga jeszcze sens art. 14 SwobGospU, który głosi zasadę,
że przedsiębiorca może podjąć działalność gospodarczą dopiero w dniu złożenia
wniosku o wpis do właściwego rejestru. Otóż należy przyjąć, że jest to nakaz
o charakterze administracyjnoprawnym, który nie stanowi konstytutywnej cechy
pojęcia przedsiębiorcy. W szczególności więc w razie podjęcia działalności go­
spodarczej wbrew temu przepisowi czynność prawna nie jest nieważna, a pod­
miot działający podlega tylko sankcjom administracyjno-kamym. Podkreślić
zarazem należy, że istnieją podmioty, które w ogóle nie podlegają obowiązkowi
wpisu do rejestrów publicznych, a prowadzą działalność gospodarczą i podlegają
w związku z tym odpowiedniemu reżimowi prawnemu prawa cywilnego.
Przykład: Gminy nie podlegają rejestracji, a mogą w określonych granicach prowadzić
działalność gospodarczą i w konsekwencji odnosi się do ich roszczeń krótki 3-letni termin
przedawnienia (art. 118 KC); por. wyr. SN z 17.12.2003 r. (IV CK 288/02, OSN 2005, Nr 1,
poz. 15). Spod obowiązku rejestracji wyraźnie wyłączona została spółka kapitałowa w organi­
zacji (art. 14 ust. 4 SwobGospU).
452
Dla bliższego określenia działalności charakteryzującej przedsiębiorcę art. 2
SwobGospU wymienia trzy następujące jej cechy:
1) zarobkowość,
2) działalność w sposób zorganizowany i
3) ciągły.
Termin „zarobkowy” raczej identyfikowany jest z działalnością odpłatną niekoniecznie kojarzoną z osiąganiem zysku. Natomiast zdecydowanie wska­
zującą na to, że celem tej działalności nie jest zaspokojenie własnych potrzeb
działającego1.
Z kolei przez zorganizowany sposób działalności należy rozumieć, że jest
ona nastawiona na masowe, a nie tylko indywidualne działanie.
Łączy się z tym trzecia cecha, a mianowicie „ciągłość” działania, co wyklucza
podjęcie działania dla realizacji jednego tylko celu. Wydaje się wszakże, że jeżeli
chodzi o realizację celu wymagającego dokonywania wielu czynności funkcjo­
nalnie przyporządkowanych, to taka działalność mogłaby być uznana za ciągłą2.
Wspomniane cechy, jako na ogół zgodnie uznawane za wyróżniające dzia­
łalność przedsiębiorcy, należałoby także uznawać na obszarze stosunków cywil­
noprawnych -jako określające pojęcie przedsiębiorcy w art. 431 KC. Jednakże
raczej wskazane byłoby traktować je w sposób „miękki”, a więc w kategoriach
1 Tak trafnie C. Kosikowski, Ustawa, s. 25; tak też uchw. SN z 11.5.2005 r. (III CZP 11/05,
OSN 2006, Nr 3, poz. 48, s. 63); orz. SN z 22.10.2003 r. (II CK 161/02, OSN 2004, Nr 11,
poz. 186).
2 Por. szerzej na ten temat C. Kosikowski, Ustawa, s. 26-27; M. Szydło, Pojęcie przedsię­
biorcy, s. 86-88.
Nb. 451-452
£ 232. Przedsiębiorcy
211
typologicznych, tzn. uwzględniających występowanie ich w różnym nasileniu,
przy czym słabość jednej cechy może być rekompensowana silnym natężeniem
innych cech.
Na tym tle wyłania się „twardy rdzeń” pojęcia przedsiębiorcy jako podmio­
tu prawa cywilnego, który we własnym imieniu występuje na rynku w roli
aktywnego jego uczestnika, świadczącego towary lub usługi - przynajmniej po­
tencjalnie - wobec wielości innych uczestników rynku, i to w sposób względnie
trwały. Podjęcie tej roli społecznej nakłada na przedsiębiorcę szczególne obo­
wiązki, które mają na celu zapewnić z jednej strony sprawność funkcjonowania
rynku, a z drugiej strony ochronę interesów i zaufania innych jego uczestników
- a zwłaszcza konsumentów.
Poza KC i ustawą o swobodzie działalności gospodarczej także inne usta­
wy, dla zakresów w nich określonych, zawierają nieco odmienne określenie od
wskazanej wyżej definicji ogólnej. Niewątpliwie z mocy reguły, że lex specialis
derogat legi generali, wiążą one organy stosujące prawo. Natomiast de lege ferenda można żywić wątpliwości co do utrzymywania takiej różnorodności pojęć
przedsiębiorstwa.
Chodzi tu w szczególności o następujące ustawy: ustawę z 16.2.2007 r. o ochronie kon­
kurencji i konsumentów (tekst jedn.Dz.U. z 2015 r. poz. 184), ustawę z 23.8.2007 r. o prze­
ciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz.U. Nr 171, poz. 1206 ze zm.), usta­
wę z 16.4.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 153,
poz. 1503 ze zm.), ustawę z 30.6.2000 r. - Prawo własności przemysłowej (tekst jedn. Dz.U.
z 2013 r. poz. 1410).
Użyteczność pojęcia przedsiębiorcy na polu cywilnoprawnym przejawia się
nie tylko w relacjach przedsiębiorcy do konsumenta, ale także w relacjach między
przedsiębiorcami. Należy wszakże zauważyć, że dla uznania, iż podmiot jakiś
podjął rolę przedsiębiorcy, stawiane są znacznie surowsze przesłanki niż dla roli
konsumenta. Konsumentem jest bowiem jedynie człowiek, który rolę tę tylko
jednorazowo (okazjonalnie) może podjąć.
Przepis art. 43' KC poprzestaje na definicji pojęcia „przedsiębiorca”. Na­ 453
tomiast jakie konsekwencje prawne powstają z udziału tak pojętego podmiotu
w stosunkach cywilnoprawnych, określająposzczególne instytucje prawne, wiążące te konsekwencje z „przedsiębiorcą” w rozumieniu art. 43' KC.
Jednakże do zastosowania reżimu prawnego właściwego dla przedsiębiorcy
nie jest konieczne, aby w przepisach prawnych regulujących dany stosunek
prawny występował termin „przedsiębiorca”. Wystarczy, że jakiś podmiot ma
cechy wskazane w art. 43' KC - przy czym przepisy prawne mogą wyrażać te
1 Por. w KC art. 43M35, 43’, 43'°, 66', 662, 68', 682, 74, 77', 1091, 1098, 3 854, 764’, 853;
poza KC np. art. 1,9, 12, 13 OchrKonsU.
Nb. 453
212
Rozdział VII'. Konsumenci i przedsiębiorcy
cechy innymi zwrotami lub w sposób opisowy. W szczególności liczne prze­
pisy KC posługują się zwrotem „prowadzenie działalności gospodarczej” lub
„prowadzącym przedsiębiorstwo ”1, co należy uznać za cechę kwalifikującą
dany podmiot do grupy przedsiębiorców2. Przykładem opisowego sposobu
określenia przedsiębiorcy może być art. 846 § 1 KC, który stanowi o utrzy­
mującym zarobkowo hotel lub podobny zakład. Także takie określenia jak
„ubezpieczyciel” (art. 805 KC) albo „bank” (art. 725 KC) jednoznacznie wska­
zują, że chodzi o przedsiębiorcę. W konsekwencji więc, mimo iż np. hotelarza
nie określa ustawa mianem „przedsiębiorcy”, to do zawieranych przez niego
umów należy stosować właściwe w tym względzie przepisy odnoszące się do
przedsiębiorców.
I. Firma
454
Przepisy o firmie zawierał nieobowiązujący już Kodeks handlowy z 1934 r.
Ustawa nowelizująca KC z 14.2.2003 r. uregulowała tę instytucję w art. 432^4310
KC.
W świetle tej nowej regulacji firma odnosi się wyłącznie do oznaczenia
przedsiębiorcy, a więc do podmiotu prawa cywilnego o wskazanych poprzed­
nio cechach - bez względu na to, czy jest to osoba fizyczna, osoba prawna albo
jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, ale wyposażona w zdolność
prawną(art. 432 § 1; por. też art. 434 i 435 KC). Natomiast pojęcie to nie obejmuje
przedsiębiorstwa, które jest przedmiotem prawa podmiotowego.
Oznaczenie przedsiębiorstwa reguluje głównie art. 5 i 6 ZNKU oraz art. 55' KC. Jest
oczywiście możliwe, że przedsiębiorca będzie używał tego samego słowa lub zwrotu (zesta­
wu słów) na oznaczenie siebie i na oznaczenie swojego przedsiębiorstwa. Wówczas słowa te
lub zwroty będą pełnić dwie funkcje: wyróżniającą zarówno podmiot (przedsiębiorcę), jak
i przedmiot (przedsiębiorstwo).
Firma osoby fizycznej powinna co najmniej obejmować imię i nazwisko tej
osoby (art. 434 KC). Natomiast firma osoby prawnej (także jednostki organiza­
cyjnej określonej w art. 33' KC) może być dowolnie kształtowana, a w szcze­
gólności przez określenie przedmiotu działalności, użycie określeń fantazyjnych
(z którymi język nie wiąże jakichś znaczeń, np. „Orlen”, „Centrast”), jak rów­
nież przez wskazanie nazwiska lub pseudonimu osoby fizycznej, ale tylko wte­
dy, jeżeli służy to ukazaniu związku tej osoby z działalnością przedsiębiorcy.
1 Por. art. 118, 355 § 2, art. 3581 § 4, art. 435, 449', 4493,4495, 583, 709', 758, 765, 774,
794 KC.
2 Por. w tym względzie trafne wyjaśnienia M. Szydły, Pojęcie, s. 78.
Nb. 454
J 232. Przedsiębiorcy
213
Ograniczenie to ma zapobiegać wykorzystywaniu znanych nazwisk dla reklamy
przedsiębiorstwa.
Przykład: „Jan III Sobieski”, jako oznaczenie przedsiębiorcy produkującego papierosy.
Natomiast odpowiadałoby wspomnianej zasadzie oznaczenie szkoły dziennikarskiej nazwi­
skiem „Melchiora Wańkowicza”.
Umieszczenie w firmie osoby prawnej nazwiska albo pseudonimu osoby fi­
zycznej wymaga pisemnej zgody tej osoby, a w razie jej śmierci - zgody jej
małżonka i dzieci (art. 435 § 3 KC). Zgoda taka jest również wymagana, gdy
nazwisko osoby fizycznej ma pozostać w firmie, mimo iż osoba przestała być
członkiem spółki lub gdy działalność gospodarczą osoby fizycznej kontynuuje
jej następca prawny (art. 438 § 1 i 2). Przepisy te mają na celu ochronę dóbr
osobistych osób fizycznych.
Ponadto zawsze należy w firmie osoby prawnej określić jej formę prawną,
która może być podana w skrócie (np. spółka z o.o.).
Dla spełnienia swej identyfikacyjnej funkcji, firma danego przedsiębiorcy po­
winna dostatecznie odróżniać się od firm innych przedsiębiorców prowadzących
działalność na tym samym rynku (art. 433 § 1 KC).
Firma podlega ujawnieniu we właściwym rejestrze, a właściwy organ pro­
wadzący rejestr sprawdza, czy spełnione są ustawowe wymagania dotyczące
firmy. Jednakże przepisy szczególne mogą stanowić w tym względzie inaczej
(art. 432 § 2 KC).
Przykład: Narodowy Bank Polski nie podlega rejestracji.
Firma, jako właściwość identyfikująca przedsiębiorcę, nie może być zbyta. 455
Jednakże przedsiębiorca może upoważnić innego przedsiębiorcę do korzystania
ze swojej firmy, ale tylko w takim przypadku, gdy nie wprowadza to w błąd
(art. 439 KC) - oczywiście potencjalnych klientów przedsiębiorcy.
Natomiast zasada ta nie dotyczy oznaczenia przedsiębiorstwa, i dlatego w razie jego
zbycia nabywca może nadal prowadzić je pod dotychczasową nazwą (art. 438 § 3 KC). Nie
powinno to jednak wprowadzać w błąd co do tego, kto jest przedsiębiorcą aktualnie prowa­
dzącym przedsiębiorstwo zbyte. Stąd względnie wiążący art. 438 § 3 zd. 2 KC zastrzega, że
należy wówczas zamieścić dodatek wskazujący firmę lub nazwisko nabywcy.
Zawsze dopuszczalne są zmiany firmy - co jednak wymaga ujawnienia we
właściwym rejestrze (art. 437 KC), jeżeli oczywiście firma została w nim ujaw­
niona.
Prawo podmiotowe do firmy podlega ochronie określonej w art. 43'° KC,
która chociaż jest zbliżona do ochrony uregulowanej w art. 24 KC, dotyczącym
bezprawnych naruszeń dóbr osobistych osób fizycznych oraz osób prawnych
(art. 43 KC) ma charakter autonomiczny. Oznacza to, że do ochrony prawa do
Nb. 455
214
Rozdział VII'. Konsumenci i przedsiębiorcy
firmy nie stosuje się przepisów o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych
(art. 23-24 KC)1. Jednak przedsiębiorca, którego prawo do firmy zostało zagro­
żone cudzym, bezprawnym działaniem, może żądać zaniechania tego działania,
a w razie dokonania bezprawnie naruszenia może także żądać usunięcia jego
skutków i złożenia oświadczenia w odpowiedniej treści i formie. Ze względu na
dominującą komponentę elementów majątkowych zawartych w prawie do firmy,
art. 4310 KC bezpośrednio z naruszeniem tego prawa wiąże także odpowiedzial­
ność odszkodowawczą lub obowiązek wydania korzyści majątkowej uzyskanej
przez naruszyciela tego prawa. Natomiast nie przewiduje zadośćuczynienia pie­
niężnego za doznaną krzywdę.
Podobnie jak w art. 24 KC, domniemywa się także bezprawność naruszenia
prawa do firmy. Domniemanie ma charakter wzruszalny.
Por. szerzej M. Kępiński, [w:] Prawo spółek, rozdz. III, pkt VII.
Nb. 455
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne
zdarzenia cywilnoprawne
§ 24. Zdarzenia cywilnoprawne
Literatura: S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 25; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk,
Prawo, rozdz. V; Z. Banaszczyk, [w:] System Pr. Pr., t. 1, § 60.
I. Pojęcie i skutki
1. Pojęcie
Przy rozpatrywaniu problematyki prawa cywilnego w ogólnym schemacie 456
stosunku społecznego wyznaczonego normami prawnymi, najpierw była mowa
właśnie o normach, które regulują te stosunki. Następnie scharakteryzowano
strukturę stosunku cywilnoprawnego. Rozważano problematykę jego elemen­
tów: najpierw treść stosunku, obejmującą zagadnienia praw podmiotowych i ich
przedmioty, a następnie kwestie dotyczące podmiotów stosunku. Teraz należy
zastanowić się nad zdarzeniami cywilnoprawnymi, dzięki którym stosunki cy­
wilnoprawne powstają, zmieniają się i gasną.
Do zdarzeń cywilnoprawnych zalicza się tylko takie fakty, które mają do- 457
niosłość na obszarze stosunków cywilnoprawnych. O tym z kolei decyduje
treść obowiązujących norm prawnych. Zdarzeniami cywilnoprawnymi nazywa
się bowiem tylko takie fakty (okoliczności), z którymi hipotezy norm wiążą
określone w dyspozycjach norm konsekwencje cywilnoprawne.
Zakres zdarzeń prawnych nie jest więc stały, lecz ulega ciągłym transforma­
cjom stosownie do zmian systemu prawnego.
Przykład: Dopiero w następstwie wprowadzenia ubezpieczeń od ognia spalenie się do­
mu wskutek uderzenia pioruna stało się zdarzeniem cywilnoprawnym, a nie pozostało jedynie
wydarzeniem dotkliwym dla sytuacji ekonomicznej właściciela.
Nb. 456-457
216
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
2. Skutki
458
Skutki (konsekwencje) zdarzeń cywilnoprawnych mogą przejawiać się w na­
stępujący sposób:
1) w powstaniu stosunku cywilnoprawnego, przy czym każdy stosunek cy­
wilnoprawny powstaje w rezultacie zdarzenia prawnego;
2) w zmianie jego podmiotu (lub podmiotów), z tym że nie we wszystkich
stosunkach prawnych zmiana taka jest dopuszczalna (por. np. prawa niezby­
walne);
3) w zmianie treści stosunku cywilnoprawnego. Jeżeli jednak zmiana ta jest
tak doniosła, że powoduje przekształcenie określonego w ustawie typu da­
nego stosunku cywilnoprawnego, należy przyjąć, że w miejsce dawnego
stosunku cywilnoprawnego powstaje nowy;
4) w zgaśnięciu stosunku cywilnoprawnego, przy czym jedynie prawo włas­
ności może utrzymywać się dosłownie wieczyście.
Poza tym przepisy prawne przewidują różnorodne inne konsekwencje praw­
ne, które jednak są funkcjonalnie podporządkowane wspomnianym wyżej skut­
kom prawnym i dlatego są brane pod uwagę w procesie stosowania prawa z uwa­
gi na konieczność rozstrzygnięcia kwestii bezpośrednio dotyczących samego
stosunku cywilnoprawnego.
Przykład: Nabycie zdolności prawnej, zdolności do czynności prawnych, zamieszkanie
człowieka itp. Określa się je mianem „stanów prawnych”.
II. Typy zdarzeń cywilnoprawnych
1. Podstawa wyróżnienia
459
Analiza obowiązującego systemu prawnego wskazuje, że wiąże on kon­
sekwencje cywilnoprawne z najrozmaitszego rodzaju faktami. Są to w szcze­
gólności nie tylko różne zachowania ludzkie związane niekiedy z określonymi
stanami psychicznymi („dobra wiara”, „wina” itp.) lub prawnymi (np. cecha
„bycia uprawnionym”), ale ponadto także zdarzenia, których w ogóle nie można
zakwalifikować do czynów ludzkich lub ich wytworów (np. urodzenie i śmierć
człowieka, szkoda spowodowana działaniem sił przyrody lub funkcjonowaniem
mechanizmów wprawianych w ruch siłami przyrody). Fakty te oczywiście można
systematyzować według różnych kryteriów, tworząc poprawne z punktu widzenia
logicznego, a więc rozłączne i zupełne podziały całego zakresu zdarzeń cywil­
noprawnych. Chodzi jednak o to, aby podziały te były równocześnie przydatne
dla praktyki prawniczej. Postulat ten będzie spełniony wtedy, gdy do wydzielo­
nych klas zdarzeń prawnych będzie można odnieść dostateczną liczbę doniosłych
Nb. 458-459
217
j>' 24. Zdarzenia cywilnoprawne
z punktu widzenia prawa cywilnego reguł ogólnych. Dokonanie takiego podziału
napotyka jednak zasadnicze trudności, które stoją u źródeł kontrowersyjnych
propozycji zgłaszanych w tej mierze w teorii polskiego prawa cywilnego.
Ogólną klasyfikację zdarzeń niezdeterminowanych regulacją prawną opracowała kla­
syczna doktryna cywilistyczna już w XIX w. Idąc za tym wzorem, Wolter, Jgnatowicz, Ste­
faniuk, Prawo, s. 116 i n., dzielą zdarzenia cywilnoprawne na zdarzenia w ścisłym tego sło­
wa znaczeniu i działania. Działania z kolei dzielą na czynności zmierzające do wywołania
skutków prawnych oraz inne czyny. Następnie czynności zmierzające do wywołania skutków
prawnych dzielą na: czynności prawne, orzeczenia sądowe i akty administracyjne. Ta zasad­
nicza struktura podziału jest rozwinięta o dalsze, jeszcze głębiej idące, podziały.
Nawiązując do nowszych osiągnięć w zakresie ogólnej teorii prawa, można 460
zaproponować podział zdarzeń prawnych na: czynności konwencjonalne i inne
zdarzenia.
Por. S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 1997, rozdz. 2; Z. Ziem­
biński, O zawiłościach związanych z pojmowaniem kompetencji, PiP 1991, z. 4, s. 14 i n.;
Czepita, Reguły konstytutywne a zagadnienia prawoznawstwa, Szczecin 1996; krytycznie
o przydatności koncepcji czynności konwencjonalnej dla cywilistyki A. Szpunar, O konwalidacji nieważnej czynności prawnej, PiP 1986, z. 5.
Podstawę tego podziału stanowi sposób określenia przez normę prawną zda­
rzenia prawnego. Jeżeli norma prawna zdarzenie to dopiero konstruuje, wyzna­
czając przesłanki jego dokonania przez odpowiednie działania ludzkie, wtedy
chodziłoby o czynności konwencjonalne.
Przykład: Zawarcie umowy, sporządzenie testamentu, wydanie orzeczenia sądowego.
Natomiast tylko wyróżnione przez normę fakty, które istnieją i mają swój 461
sens niezależnie od obowiązującego systemu prawnego, należałyby do klasy
innych zdarzeń prawnych.
Przykład: Pobicie kogoś, zniszczenie cudzej rzeczy itp. delikty albo mający swój sens
z mocy pozaprawnych reguł społecznych, np. akt przebaczenia.
Pojęcie czynności konwencjonalnych okaże się użyteczne dla dalszych roz­
ważań nad zdarzeniami prawnymi. Jednakże systematyka całego zbioru zdarzeń
prawnych oparta tylko na dychotomicznym ich podziale (czynności konwen­
cjonalne i inne zdarzenia) prowadzi do mało przydatnego ich zróżnicowania,
ponieważ do wyróżnionych w ten sposób członów niewiele można by odnieść
reguł ogólnych.
2. Typologia
Wydaje się, że na tle obowiązującego systemu prawnego nie da się dokonać 462
użytecznego dla praktyki podziału zdarzeń prawnych. Natomiast można przeNb. 460-462
218
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
prowadzić ich typologię, a więc systematykę, która nie prowadzi do rozłącznego
i zupełnego podziału całego zbioru zdarzeń prawnych, lecz wyróżnia pewne
ich typy ze względu na normatywnie ustanowioną ich ogólną regulację prawną.
Z tego punktu widzenia za najbardziej przydatne należałoby uznać wyróż­
nienie następujących ogólnych typów zdarzeń prawnych:
1) czynności prawne,
2) działania prawne zbliżone do czynności prawnych i dlatego wymagające
łącznego rozważenia z czynnościami prawnymi (np. oświadczenia wiedzy
lub przejawy uczuć),
3) orzeczenia sądowe oraz decyzje administracyjne,
4) niewykonywanie uprawnień w określonym czasie (por. Nb. 795—843).
Inne typy zdarzeń prawnych, takie jak np. czyny niedozwolone, bezpodstaw­
ne wzbogacenie, prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, porzucenie lub prze­
robienie rzeczy, zostaną omówione w szczególnych działach prawa cywilnego,
ponieważ tam właśnie zostały uregulowane.
§ 25. Pojęcie i postacie czynności prawnych
Literatura: W. Czachórski, Czynności prawne przyczynowe i oderwane w polskim prawie
cywilnym, Warszawa 1952; E. Drozd, Przeniesienie własności nieruchomości, Warszawa-Kraków 1974; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 55,56; M. Gutowski, Nieważność czyn­
ności prawnej, Warszawa 2008; J. Gwiazdomorski, Próba korekty pojęcia czynności prawnej,
ZNUJ, Prace z zakresu prawa cywilnego i praw na dobrach niematerialnych, Kraków 1973;
A. Jędrzejewska, Koncepcja oświadczenia woli w prawie cywilnym, Warszawa 1992; T. Ka­
raś, Pojęcia: kauzalność, akcesoryjność i próba określenia ich wzajemnych relacji w świetle
koncepcji causae generalis i causae specialis, [w:] Wybrane zagadnienia prawa cywilnego, pod
red. M. Sajjana, Warszawa 2006; A. Klein, Elementy zobowiązaniowego stosunku prawnego,
Wrocław 1964; M. Kozik, Zgoda osoby trzeciej na dokonanie czynności prawnej w świet­
le art. 63 k.c. - zagadnienia wybrane, Rej. 2007, Nr 3; P. Machnikowski, [w:] E. Gniewek,
P. Machnikowski, Kodeks cywilny, komentarz do art. 56 i n.; K. Mularski, Czynności podobne
do czynności prawnych, Warszawa 2011; Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977; tenże,
[w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. I; tenże, Teorie oświadczeń woli w świetle najnowszych zjawisk
społecznych - komunikacji elektronicznej i ochrony konsumentów, [w:] Prawo prywatne czasu
przemian. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Sołtysińskiemu, Poznań
2005; M. Safian, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, komentarz do art. 56 i n.; K. P. Sokołow­
ski, Rozważania nad czynnościami przysparzającymi, odpłatnymi i nieodpłatnymi, PS 2009,
Nr 7-8; A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998, rozdz. 6, A. Szpunar,
Uwagi o pojęciu czynności prawnej, PiP 1974, z. 12;X Wolter, Problematyka ogólna czynności
prawnych w KC, PiP 1964, z. 11; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. X.
Nb. 462
j>' 25. Pojęcie i postacie czynności prawnych
219
I. Pojęcie
1. Określenie ogólne
Czynność prawna jest to skonstruowana przez system prawny czynność 463
konwencjonalna podmiotu prawa cywilnego, której treść określa — co najmniej
w podstawowym zakresie - konsekwencje prawne tego zdarzenia prawnego
(art. 56 KC).
Instytucja ta została skonstruowana przez system prawny, aby podmioty
prawa cywilnego mogły same kształtować wiążące je stosunki cywilnoprawne
na mocy swych decyzji. Są to jednak zarazem akty o doniosłości społecznej,
które dotyczą sytuacji prawnej także innych podmiotów „uwikłanych” w sto­
sunki prawne. Wpłynęło to na ukształtowanie instytucji czynności prawnej przez
ustawodawcę polskiego nie tylko z uwzględnieniem decyzji (aktów woli) dzia­
łających podmiotów prawa cywilnego, ale także interesów innych osób. Dlatego
charakteryzowanie czynności prawnych wyłącznie z użyciem terminów zaczerp­
niętych z psychologii introspekcyjnej — zwłaszcza terminu „wola” - służyć może
jedynie do określenia podstawowej funkcji tej instytucji, natomiast nie przyczy­
nia się do pogłębienia analizy naukowej. Metoda taka w szczególności prowadzi
do nieuwzględnienia owych aspektów społecznych, które ustawodawca polski
bierze pod uwagę przy konstruowaniu czynności prawnej, a co w konsekwencji
każę często uznać za czynność prawną danej osoby takie jej zachowania, które
nie są adekwatnym wyrazem treści jej przeżyć psychicznych.
Tradycja identyfikowania czynności prawnych z aktami woli ma swe źródło w liberalno-indywidualistycznych założeniach szkoły pandektystów niemieckich, która w pierwszej po­
łowie XIX w. opracowała ogólną koncepcję czynności prawnych (Savigny i jego następcy).
Reprezentanci tego kierunku rozróżniali wprawdzie a) wewnętrzny akt woli człowieka ukie­
runkowany na wywołanie skutków prawnych i b) jego zewnętrzny wyraz, określany mia­
nem „oświadczenia woli”. Jednakże zasadnicze znaczenie miała dla nich „wola wewnętrzna”;
w razie niezgodności między treścią owego przeżycia wewnętrznego a jego zewnętrznym
wyrazem, zawsze można było uznać czynność prawną za nieważną i to w oparciu o instytu­
cję wad oświadczenia woli. Koncepcję tę przyjęło się określać mianem teorii woli. Jej kon­
sekwencje społeczne nie odpowiadały jednak wymaganiom rozwijającego się masowego ob­
rotu prawnego. Z tych względów spotkała się ona u schyłku ubiegłego wieku z ostrą krytyką
reprezentantów tzw. teorii oświadczenia. Według tej koncepcji decydujący walor miała treść
złożonego oświadczenia - tak jak było ono przez typowego człowieka rozumiane.
W pewnym sensie kompromisowe stanowisko w tej kontrowersji zajęli w XX w. repre­
zentanci tzw. teorii zaufania, którzy zalecali, aby w razie niezgodności między „wolą we­
wnętrzną” a jej przejawem („oświadczeniem woli”) decydujące znaczenie przypisywać temu
ostatniemu elementowi tylko wtedy, gdy wymaga tego wzgląd na zaufanie odbiorcy oświad­
czenia woli.
Nb. 463
220
464
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
Obecnie w nauce polskiej dominującą pozycję zdobył sobie nurt obiektywi­
zujący. Wychodzi on z założenia, że podstawy dla rozstrzygnięcia kwestii, czy
zachowanie ludzkie ma charakter czynności prawnej, trzeba szukać w regułach
znaczeniowych formujących się przede wszystkim w kulturze danego społe­
czeństwa. One więc determinują sens czynności i pozwalają przy spełnieniu
się innych przesłanek określonych ustawą uznać dane zachowanie człowieka za
czynność prawną.
Por. zwłaszcza J. Gwiazdomorski, Próba korekty; A. Jędrzejewska, Koncepcja; Z. Rad­
wański, Teoria umów, rozdz. II.
2. Oświadczenie woli
465
Jedynym koniecznym elementem każdej czynności prawnej, a zarazem wy­
łącznie charakteryzującym czynności prawne jest oświadczenie woli (art. 60
K.C). Ono właśnie zawiera treść czynności prawnej, określającąjej konsekwen­
cje prawne. Wbrew sugestii płynącej z potocznego znaczenia tego terminu, nie
odnosi się on do wypowiedzi sprawozdawczych, informujących o treści przeżyć
psychicznych człowieka. Sens oświadczenia woli ustala się na podstawie re­
guł znaczeniowych zastosowanych do zachowania się człowieka. Jeżeli w ten
sposób ustalone znaczenie wskazuje na to, że dokonuje on regulacji (ustanawia
jakąś zmianę w stosunkach cywilnoprawnych), należy uznać, że złożone zostało
oświadczenie woli w jurydycznym tego słowa znaczeniu.
Por. wyr. SN z 22.6.2006 r. (V CSK 70/06, OSN 2007, Nr 4, poz. 59), w myśl którego re­
guły wykładni oświadczeń woli należy także stosować do stwierdzenia, czy zachowanie stro­
ny jest oświadczeniem woli.
Oświadczenie woli stanowi rdzeń pojęcia „czynność prawna”, ale nie jest
z nim tożsame. Często bowiem normy prawne wiążą konsekwencje prawne nie
z jednym, lecz dopiero z wieloma oświadczeniami woli (np. umowy) lub wy­
magają spełnienia się innych - poza oświadczeniem woli - okoliczności (np.
wydania rzeczy, wpisu do ksiąg wieczystych, decyzji organu administracyjnego)
koniecznych do tego, aby powstały określone w treści oświadczenia woli kon­
sekwencje prawne. Pojęcie czynności prawnej służy w takich przypadkach do
oznaczenia całości zdarzenia prawnego, w skład którego wchodzi co najmniej
jedno oświadczenie woli.
3. Oświadczenia innego rodzaju
466
Oświadczenie woli należy odróżnić od oświadczeń wiedzy lub przejawów
uczuć, które nie są rozumiane jako przejaw decyzji kształtowania stosunku
cywilnoprawnego. Mają one charakter zdarzeń prawnych z tego względu, że
Nb. 464-466
£ 25. Pojęcie i postacie czynności prawnych
221
w ściśle określonych przez normy prawne okolicznościach należy z nimi wią­
zać wskazane w dyspozycjach tych norm konsekwencje prawne bez względu
na to, czy wyjaśniony w oparciu o miarodajne reguły interpretacyjne sens tych
wypowiedzi wskazuje na jakąkolwiek decyzję wywołania skutków prawnych.
Przykład: Zawiadomienie o wadach fizycznych rzeczy (art. 563 KC) lub o przelewie wie­
rzytelności (art. 512 KC) wywołują określone we wspomnianych przepisach konsekwencje
prawne bez względu na to, czy działający podmiot zdawał sobie z nich sprawę lub czy treść te­
go oświadczenia przejawiała taką decyzję; wystarczy najzupełniej, gdy zawiadomienie zawie­
ra wskazane w jego treści informacje o pewnych stanach rzeczy. Również np. z przebacze­
niem -jako aktem wyrażającym określonego rodzaju uczucia - system prawny łączy wskazane
w art. 899 § 1, art. 930 § 1, art. 1010 § 1 KC skutki prawne, bez względu na to, czy treść tego
aktu wskazuje na decyzję wywołania jakichkolwiek konsekwencji prawnych (podobnie w przy­
padku oświadczenia dłużnika, że nie spełni świadczenia - art. 4921 KC).
Wspomniane zdarzenia prawne są zbliżone do czynności prawnych, ponieważ
również zawierają pewien sens i przeznaczone są zarazem do zakomunikowa­
nia ich innym ludziom, przez co ta postać działalności intelektualnej człowieka
nabiera doniosłości społecznej. Ze względu na te podobieństwa dopuszczalne
jest analogiczne stosowanie do wspomnianych zdarzeń prawnych niektórych
instytucji bezpośrednio dotyczących czynności prawnych1.
Natomiast nie wydaje się, aby istniała dostateczna podstawa do wyróżniania 467
kategorii czynów połączonych z przejawami woli.
Przykład: Do tej kategorii zdarzeń prawnych zalicza się czynność polegającą na wyzna­
czeniu przedstawicielowi ustawowemu odpowiedniego terminu do potwierdzenia umowy za­
wartej z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych (art. 18 § 3 zd. 2 KC).
Są to w istocie czynności prawne, zawierające oświadczenie woli, które okre­
ślają konsekwencje prawne tych zdarzeń prawnych.
II. Postacie czynności prawnych
Przez postacie czynności prawnych rozumie się ich rodzaje wyróżnione we- 468
dług innych kryteriów niż treść tych czynności.
1. Jednostronne, umowy i uchwały
Z uwagi na strony uczestniczące w czynności prawnej wyróżnia się następu- 469
jące postacie czynności prawnych:
1 Pogłębioną analizę tego zagadnienia zawiera monografia K. Mularskiego, Czynności
podobne, rozdz. VIII-XIII.
Nb. 467-469
222
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
1) czynności prawne jednostronne - charakteryzują się tym, że dochodzą do
skutku przez złożenie oświadczenia woli jednej strony;
Przykład: Wypowiedzenie stosunku najmu, sporządzenie testamentu.
470 2) umowy — dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenie woli dwóch lub
więcej stron. Mają one największą doniosłość spośród wszystkich postaci
czynności prawnych;
471 3) uchwały - podobnie jak umowy obejmują oświadczenia woli więcej niż jed­
nego podmiotu. W odróżnieniu jednak od umów do prawnej skuteczności
uchwały nie jest konieczne, aby oświadczenia woli wszystkich podmiotów
były zgodne. Wystarczy, gdy treść uchwały uzyska aprobatę odpowiedniej
większości osób, tworzących zarazem niezbędne ąuorum zgromadzenia.
Odpowiednie przepisy prawne lub statuty korporacji bliżej określają ko­
nieczne przesłanki do tego, aby zapadła ważna uchwała (np. organów spół­
dzielni).
Nie wszystkie wszakże uchwały są czynnościami prawnymi. Nie mają tej cechy uchwa­
ły o skutkach tylko wewnętrznych, niewywohijących zmian w relacjach danej osoby prawnej
z innymi podmiotami (np. uchwała w sprawie odśpiewania „stu lat” na cześć prezesa zarzą­
du spółki).
2. Zgoda osoby trzeciej
472
Mając na względzie ochronę interesów samych uczestników czynności praw­
nych (por. art. 17 KC) albo innych osób (por. art. 103 § 1, art. 104, 248 § 2,
art. 507, 519 § 2, art. 525 KC), ustawa wymaga niekiedy zgody osoby trzeciej
na dokonanie czynności prawnej. Przez osobę trzecią należy więc rozumieć pod­
miot prawa cywilnego, który nie jest uczestnikiem czynności prawnej. Zgoda
osoby trzeciej ma charakter oświadczenia woli, i to wymagającego złożenia go
zainteresowanemu adresatowi. W odróżnieniu od umów oraz uchwał pełni ona
jedynie funkcję wtórną, chociaż niezbędną dla skuteczności czynności prawnej,
której dotyczy. Wyraża się to w tym, że osobie trzeciej przypada jedynie funkcja
kontrolna, podczas gdy uczestnicy czynności prawnej podejmują decyzję co do
jej dokonania oraz jej treści.
Zgodnie z ogólną regułą art. 63 § 1 KC, potrzebna do dokonania czynności
prawnej zgoda osoby trzeciej może być wyrażona nie tylko przed i podczas
składania oświadczenia woli przez uczestników czynności prawnej, ale także
w okresie późniejszym. W ostatnio wspomnianym przypadku zgodę taką ustawa
nazywa potwierdzeniem (art. 18 § 1, art. 103 § 1 KC).
Por. bliżej uchw. SN z 26.3.2002 r. (III CZP 15/02, OSP 2003, Nr 2, poz. 18, z glosą
Z. Radwańskiego).
Nb. 470-472
£ 25. Pojęcie i postacie czynności prawnych
223
3. Indywidualnie adresowane
Są czynności prawne, które dla swojej skuteczności wymagają złożenia 473
oświadczenia woli innej osobie (art. 61 KC), oraz takie, które wywołują skutki
prawne bez złożenia ich innej osobie.
Każda czynność prawna jest działaniem o doniosłości społecznej, która oczy­
wiście nie może zostać zrealizowana, jeżeli oświadczenie woli jakiegoś podmiotu
nie dojdzie do wiadomości innej osoby. Ze stwierdzenia tego nie wynika jednak
konieczność złożenia, a więc w szczególny sposób uprzystępnienia oświadcze­
nia woli zainteresowanej osobie. System prawny konstruuje różnego rodzaju
czynności prawne, które powodują związane z nimi skutki prawne, nawet wtedy,
gdy treść ich nie została innym osobom w szczególny sposób uprzystępniona.
Należą do nich:
a) czynności prawne niewymagające zakomunikowania ich nikomu;
Przykład: Testament własnoręczny (art. 949 KC).
b) czynności prawne, które uzyskują skuteczność przez publiczne ich ogłosze­
nie, a więc nie są one komunikowane indywidualnie określonemu adresato­
wi, lecz kieruje się je ad incertas personas',
Przykład: Przyrzeczenie zamieszczone w ogłoszeniu publicznym (art. 919 KC).
c) czynności prawne, które wywołują skutek, gdy zostaną zakomunikowa­
ne określonym w ustawie organom państwowym lub świadkom (por.
art. 951-953, 1018 § 3 KC), bez potrzeby kierowania ich do osób zaintere­
sowanych wynikającymi z nich skutkami prawnymi.
Na ogół jednak system prawny wymaga - i taką należy w razie wątpliwości
zastosować regułę interpretacyjną - aby oświadczenia woli były składane pod­
miotom, których dotyczą. Odnosi się to również do jednostronnych czynności
prawnych (np. wypowiedzenia, odstąpienia od umowy itp.).
Złożenie oświadczenia woli innej osobie zostaje dokonane, gdy doszło do 474
adresata w taki sposób, że mógł on zapoznać się z jego treścią (art. 61 § 1 KC).
Na składającym oświadczenie woli ciąży więc troska o stworzenie takiej sytuacji,
by od samego tylko adresata zależało, czy zechce zapoznać się z treścią zako­
munikowanego mu oświadczenia woli. Jeżeli sytuacja tego rodzaju powstanie,
należy przyjąć, że w tym momencie oświadczenie woli zostało złożone.
Przykład: Oświadczenie o wykonaniu prawa pierwokupu złożone osobie zobowiązanej
z tytułu prawa pierwokupu staje się skuteczne z chwilą, gdy doszło do zobowiązanego w taki
sposób, że mógł się zapoznać z jego treścią (por. post. SN z 9.9.2009 r., V CSK 43/09, niepubl.).
W świetle prawa polskiego nie jest więc konieczne, aby adresat efektywnie
zapoznał się z treścią oświadczenia i obojętne jest, kiedy to nastąpi. Również
Nb. 473-474
224
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
sam fakt i data wysłania oświadczenia woli (np. listu lub telegramu), jak i data
jego uzewnętrznienia (np. data napisania listu, podjęcia uchwały) nie mająz roz­
patrywanego tu punktu widzenia doniosłości prawnej. Także samo doręczenie
oświadczenia woli, chociaż dokonane w miejscu pobytu adresata, nie zawsze
oznacza, iż doszło ono do niego w taki sposób, że mógł w danym momencie
zapoznać się z jego treścią.
Przykład: Jeżeli list został wrzucony do skrzynki na listy 30 czerwca o godz. 2300, nale­
ży przyjąć, że adresat mógł zapoznać się z jego treścią najwcześniej dopiero I lipca. Jednak­
że miejscem doręczenia pism niekoniecznie musi być lokal, w którym mieszka lub ma siedzi­
bę adresat. Może on określić (np. w nadruku na papierze listowym) inne miejsce doręczenia
pism; w tym względzie wiąże go także statut osoby prawnej, której jest członkiem (por. orz. SN
z 15.10.1974 r.,I CR 407/74, OSN 1975, Nr 10-11, poz. 152).
Sąd Najwyższy słusznie też uznał, że nadanie oświadczenia woli przesyłką rejestrowaną
(np. listem poleconym) stwarza jedynie domniemanie tego, że adresat mógł się zapoznać z je­
go treścią; domniemanie to może być przez adresata wzruszone (por. wyr. SN z 17.3.2010 r.,
II CSK 454/09, OSNC 2010, Nr 10, poz. 142).
Z kolei art. 61 § 2 KC wyjaśnił, że oświadczenie woli w postaci elektronicznej
jest złożone innej osobie z chwilą, gdy wprowadzono je do środka komunikacji
elektronicznej w taki sposób, żeby osoba ta mogła zapoznać się z jego treścią.
Sąd Najwyższy w post, z 10.12.2003 r. (V CZ 127/03, OSN 2005, Nr 1, poz. 12) objaś­
nił, że oświadczenie woli w postaci elektronicznej dokonane on linę zostaje złożone z chwilą
jego przejścia do systemu informatycznego prowadzonego i kontrolowanego przez odbiorcę,
to jest w momencie przyjęcia oświadczenia przez serwer odbiorcy i zarejestrowania na nim
odpowiednich danych.
Ustalenie momentu złożenia oświadczenia woli ma doniosłość prawną z na­
stępujących względów:
a) składający oświadczenie woli jest od tego momentu związany swoim
oświadczeniem woli i odwołanie takiego oświadczenia bez zgody adresata
jest skuteczne tylko wtedy, gdy doszło jednocześnie z tym oświadczeniem
lub wcześniej (art. 61 § 1 zd. 2 KC);
Przykład: Jeżeli najemca wypowiedział listownie najem lokalu, a po wysłaniu listu rozmy­
ślił się, to może on ustnie lub telefonicznie odwołać wypowiedzenie, ale tylko do chwili dojścia
listu do adresata. Późniejsze odwołanie będzie skuteczne tylko wtedy, gdy wynajmujący wyrazi
na to zgodę. W przeciwnym razie wypowiedzenie wywoła związane z nim konsekwencje praw­
ne, polegające na zgaśnięciu stosunku najmu.
b) moment ten jest decydujący dla rozstrzygnięcia, czy czynność prawna zo­
stała dokonana we właściwym terminie, który wyznaczony jest prawem lub
treścią wiążącego już strony stosunku prawnego (por. art. 673 § 2 KC);
Nb. 474
25. Pojęcie i postacie czynności prawnych
225
c) moment ten jest także decydujący dla uznania ważności i interpretacji czyn­
ności prawnej.
Od tej reguły art. 62 KC wprowadza jednak wyjątek. Jeżeli mianowicie nic
innego nie wynika z treści oświadczenia woli, z ustawy lub okoliczności, należy
przyjąć, iż oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, nie traci mo­
cy wskutek tego, że zanim do tej osoby doszło, składający je zmarł lub utracił
zdolność do czynności prawnej. Należy przyjąć, że dotyczy to oświadczeń woli
już wysłanych przez składającego do adresata.
Wyjątki od reguły art. 61 KC przewidują także przepisy szczególne. Przede
wszystkim chodzi tu o oświadczenia woli składane przez konsumentów przedsię­
biorcom, gdzie przyjęto tzw. teorię wysłania, a nie doręczenia oświadczenia woli.
Przykład: Artykuł 30 ust. 2 PrKonsum.
4. Realne i konsensualne
Do dokonania czynności prawnych realnych konieczne jest - poza oświad- 475
czeniem woli - działanie powodujące zmianę faktycznego władztwa nad rzeczą
lub innymi przedmiotami materialnymi (por. np. art. 180, 181, 307 § 1, art. 518
§ 1 pkt 1, art. 710 KC)1. Są to akty dostrzegalne dla otoczenia i dlatego ustawo­
dawca ucieka się do konstruowania czynności prawnych realnych głównie w sy­
tuacjach, gdy sens samego oświadczenia mógłby być niepewny, a także dla zagwarantowaniajawności czynności prawnych. Tę ostatnią funkcję pełniąrównież
wpisy do rejestrów publicznych - w szczególności do ksiąg wieczystych, które
w wyniku rozwoju techniki prawniczej zastąpiły dawniej wymagane akty wyda­
nia rzeczy. To podobieństwo funkcji może skłaniać do posługiwania się terminem
„czynność prawna realna” także na oznaczenie takich czynności prawnych, dla
których - poza oświadczeniem woli - koniecznym elementem ich skuteczności
jest wpis do rejestru publicznego. Wydaje się jednak, że taka propozycja termi­
nologiczna zaciemnia ostrość określanego tu pojęcia i jest mało przydatna. Wpisy
do rejestrów podlegają bowiem swoistym zupełnie regułom prawnym, które nie
są użyteczne dla oceny ważności czynności prawnych realnych.
W nauce prawa cywilnego zasadność wyróżnienia czynności prawnych realnych jest jed­
nak również kwestionowana. Por. zwłaszcza M. Sośniak, Recenzja z Systemu prawa cywilne­
go, t. III, cz. 1, Ossolineum 1981, PiP 1983, z. 7, s. 108.
Wbrew rozpowszechnionemu mniemaniu, czynność prawna konsensualna 476
nie zawsze dochodzi do skutku solo consensu, tzn. przez samo tylko złożenie
1 Tak też SN w wyr. z 12.5.2005 r. (V CK 583/04, OSP 2007, Nr 3, poz. 28, z glosą
J. Jastrzębskiego).
Nb. 475-476
226
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
oświadczenia woli. Niekiedy ustawa wymaga ponadto spełnienia się także innych
okoliczności (np. wpisu do ksiąg wieczystych, zgody organu władzy) - wyjąwszy
oczywiście zmiany faktycznego władztwa nad rzeczą. Tradycyjne akcentowanie
konsensu w czynnościach prawnych konsensualnych i przeciwstawianie im na
tej podstawie czynności prawnych realnych bierze się stąd, że według pierwot­
nego prawa rzymskiego kontrakty realne prawdopodobnie w ogóle nie zawierały
elementu „oświadczenia woli”.
Należy podkreślić, że jeżeli przepisy prawne nie uzależniają dojścia do skutku
umowy od wydania rzeczy, a jedynie przewidują obowiązek jej wydania w re­
zultacie zawartej umowy, dla jej wykonania (np. art. 535 KC), czynność prawna
ma charakter konsensualny.
5. Między żyjącymi i na wypadek śmierci
Podstawą tego podziału jest wzgląd na to, kiedy mają nastąpić skutki czyn­
ności prawnej.
478
Cechą charakterystyczną czynności zawieranych na wypadek śmierci (mortis causa) jest to, że wywołują one skutki prawne dopiero z chwilą śmierci osoby
dokonującej tej czynności (np. testament, art. 941 i n. KC).
477
Do czasu jej śmierci testament nie wywołuje żadnych skutków prawnych, a sporządze­
nie go w niczym nie wiąże testatora. Może on więc w każdej chwili odwołać lub zmienić
testament, a wszelkie zobowiązania ograniczające tę swobodę działania są nieważne (por.
art. 943 KC).
479
Natomiast inne czynności prawne określa się mianem czynności między
żyjącymi (jnter vivos). Tym mało komunikatywnym zwrotem obejmuje się
wszystkie czynności prawne, które wywołują jakieś konsekwencje prawne już
z chwilą ich dokonania.
6. Zobowiązujące, rozporządzające i o podwójnym skutku
Podział ten opiera się na różnym charakterze konsekwencj i prawnych wywo­
ływanych przez czynności prawne.
481
Czynności prawne zobowiązujące polegająna zobowiązaniu się jednej stro­
ny (dłużnika) do świadczenia, tzn. do określonego działania lub zaniechania na
rzecz drugiej strony (wierzyciela, por. art. 353 KC).
W zależności od tego, czy z czynności prawnych wynikają zobowiązania
tylko dla jednej, czy dla obu stron, rozróżnia się czynności prawne jednostronnie
albo dwustronnie zobowiązujące.
480
Podziału tego nie należy mylić z podziałem na czynności jedno- lub dwustronne (umo­
wy), który ma na względzie liczbę uczestniczących w dokonaniu czynności prawnej stron.
Nb. 477-481
J 25. Pojęcie i postacie czynności prawnych
227
Rzecz jednak oczywista, że tylko przy czynnościach prawnych dwustronnych może pojawić
się problem, czy mają one charakter jedno- czy dwustronnie zobowiązujący.
W ramach czynności prawnych dwustronnie zobowiązujących wyróżnia się
czynności prawne odpłatne, które charakteryzują się tym, że na ich podstawie
obie strony mają uzyskać pewną korzyść majątkową1. Inne czynności prawne
zobowiązujące są nieodpłatne. Podział ten ma doniosłe znaczenie dla całego
systemu prawa cywilnego. Ustawodawca polski kierował się bowiem ogólnym
założeniem, że czynności prawne nieodpłatne, przyznające korzyść tylko jednej
stronie, zasługują na słabszą ochronę w porównaniu z czynnościami odpłatnymi
(por. w szczególności art. 59, 83 § 2, art. 84 § 1, art. 407, 528, 530, 531, 896,
993 im, art. 1039 i n. KC).
Czynności prawne rozporządzające - zwane także rozporządzeniami - po- 482
legają na przeniesieniu, obciążeniu, ograniczeniu lub zniesieniu prawa podmio­
towego.
Zagadnieniem o skomplikowanej problematyce teoretycznej, a zarazem
o dużej doniosłości praktycznej, jest kwestia, w jakim stosunku pozostają czyn­
ności zobowiązujące do rozporządzeń. Nie pojawia się ono w czynnościach
prawnych, które kreują zobowiązanie do spełnienia innego niż rozporządzenie
świadczenia (np. wykonanie jakiejś usługi). „Czysto” zobowiązujący charak­
ter takich czynności prawnych nie podlega wątpliwości. Z kolei także z mocy
konieczności logicznej wyłącznie rozporządzający charakter mają czynności
rozporządzające, które zostały dokonane w wykonaniu zobowiązania powstałego
z innego niż czynność prawna zdarzenia (np. z czynu niedozwolonego, niesłusz­
nego wzbogacenia, aktu administracyjnego).
W sytuacji tego typu brak bowiem w ogóle jakiejś innej czynności prawnej,
której można by przypisać skutki rozporządzenia.
Wspomniana kwestia występuje natomiast w zakresie czynności prawnych, 483
których treść zobowiązuje do dokonania rozporządzenia. Te czynności prawne
obejmują nader różnorodne typy umów o podstawowej dla obrotu gospodarczego
doniosłości (np. sprzedaż, dostawa, kontraktacja, pożyczka, najem - jeśli chodzi
o zapłatę czynszu). W odniesieniu do wspomnianych czynności prawnych sy­
stem prawny może uznać, iż powodują one wyłącznie powstanie zobowiązania,
a dla wywołania skutków rozporządzających trzeba dokonać odrębnej czynności
rozporządzającej. Ten model rozwiązania w sposób najbardziej konsekwentny
znalazł wyraz w prawie niemieckim. Natomiast system prawa francuskiego wy­
kształcił model czynności prawnej o podwójnym skutku, polegający na tym, że
1 Por. także, W. Iwański, Odpłatność i nieodpłatność czynności prawnych - próba poszu­
kiwania kryteriów, PiP 2014, z. 7, s. 19 i n.
Nb. 482-483
228
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
czynność zobowiązująca do rozporządzenia — bez potrzeby dokonania odrębnej
czynności rozporządzającej - sama powoduje także skutki rozporządzające.
Ostatnio wspomniany model został przyjęty w polskim systemie prawnym
i jest w nim modelem preferowanym. Znajduje on normatywny wyraz w wypo­
wiedzianej w KC zasadzie, że z braku odmiennych przepisów szczególnych oraz
jeżeli strony inaczej nie postanowiły, czynność prawna zobowiązująca do roz­
porządzenia wywołuje także skutek rozporządzający (por. art. 155 § 1, art. 234,
237, 245, 510, 1052 KC).
Już jednak z samego sformułowania tej zasady wynika, że polski system
prawny uwzględnia, aczkolwiek wyjątkowo, sytuacje, gdy czynność prawna
kreująca zobowiązanie do rozporządzenia wywołuje wyłącznie skutki zobowią­
zujące. Dla osiągnięcia skutków rozporządzających trzeba wówczas dokonać
odrębnej czynności wyłącznie rozporządzającej.
484
Czynności prawne o podwójnym skutku, a więc zobowiązująco-rozporządzającym, odgrywają podstawową rolę w polskim prawie cywilnym. Ich
konstrukcja prawna budzi jednak wątpliwości w teorii prawa cywilnego. Na­
leży -jak się zdaje - przyjąć, że są to czynności prawne, których treść wyraża
decyzję o powstaniu zobowiązania do rozporządzenia. Natomiast z mocy normy
względnie wiążącej skutek rozporządzający następuje bez potrzeby dokonania
czynności rozporządzającej.
Przykład: Zgodnie z art. 535 KC, umowa sprzedaży zostaje zawarta, gdy sprzedawca zo­
bowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu ją, a kupujący zobowiązu­
je się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę. Treść tej umowy wyraża więc decyzję (wolę)
stron jedynie zobowiązania się do dokonania czynności rozporządzającej, jaką jest przeniesie­
nie własności rzeczy. Jednakże w myśl względnie wiążącej normy art. 155 § 1 KC: „Umowa
sprzedaży (...) lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy co do tożsa­
mości oznaczonej przenosi własność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej
albo że strony inaczej postanowiły”. Jeżeli więc A oświadczy tylko, że zobowiązuje się prze­
nieść na B własność samochodu X za określoną cenę, to aby nabyć własność tego samochodu
nie musi zawrzeć drugiej umowy typu rozporządzającego (tj. umowy bezpośrednio przenoszą­
cej własność samochodu). Ten rozporządzający skutek następuje bowiem z mocy samej usta­
wy, a mianowicie na podstawie cytowanego art. 155 § 1 KC.
7. Przysparzające
485
Ktoś, kto dokonuje czynności prawnej przysparzającej, realizuje korzystną
dla kogoś innego zmianę majątkową, polegającą na tym, że owa osoba nabywa
prawo podmiotowe albo zostaje zwolniona z obowiązku lub z ciężarów ograni­
czających jej prawo podmiotowe.
W swojej dominującej masie czynności prawne zobowiązujące, rozporzą­
dzające i zobowiązująco-rozporządzające są równocześnie czynnościami przyNb. 484-485
£ 25. Pojęcie i postacie czynności prawnych
229
sparzającymi, gdyż dokonują przesunięć majątkowych na rzecz innych osób. Są
jednak i takie czynności rozporządzające, które skutku tego nie wywołują i tym
samym nie należą do przysporzeń.
Przykład: Gdy ktoś porzuca rzecz ruchomą, staje się ona niczyja. Czynność prawna rozpo­
rządzająca nie przysparza w tym przypadku nikomu prawa podmiotowego, w przeciwieństwie
np. do umowy o przeniesienie własności rzeczy.
Należy podkreślić, że przy kwalifikacji czynności prawnej jako zobowiązują­
cej, rozporządzającej, zobowiązująco-rozporządzającej albo przysparzającej nie
bierze się pod uwagę tego, czy dana czynność w efekcie końcowym okazała się
z punktu widzenia ekonomicznego korzystna.
Przykład: Sprzedaż rzeczy zawsze będzie miała charakter czynności przysparzającej,
chociażby kupujący za uzyskaną korzyść w postaci nabycia własności rzeczy zobowiązany
był zapłacić cenę znacznie przewyższającąjej wartość rynkową.
8. Upoważniające
Czynności prawne upoważniające nie mieszczą się w kategorii czynności 486
prawnych przysparzających. Prototypem tych czynności jest pełnomocnictwo.
Dotychczas nie została opracowana ogólna koncepcja czynności prawnych upo­
ważniających. Można w każdym razie powiedzieć, że wyznaczają one innym
podmiotom kompetencję do dokonania czynności konwencjonalnych ze skut­
kiem dla osoby udzielającej upoważnienia.
Przykład: Przekaz (art. 921' KC).
9. Kauzalne i abstrakcyjne
Wyłącznie w zakresie czynności prawnych przysparzających wyróżnia się 487
czynności prawne kauzalne (przyczynowe) i abstrakcyjne (oderwane).
Bezsensowne więc byłoby pytanie, czy zawarcie małżeństwa ma charakter kauzalny, czy
abstrakcyjny.
System prawny może ważność przysporzeń majątkowych wiązać z samym
tylko oświadczeniem woli przysparzającego, którego treść ogranicza się do przy­
rzeczenia świadczenia (X zobowiązuje się do zapłaty sumy S na rzecz Y) albo
do rozporządzeń (X przenosi własność rzeczy R na Y).
W klasycznym prawie rzymskim charakter taki miały stypulacje o nieograniczonym po­
lu zastosowania.
Jednakże współczesne systemy prawne na ogół nie zajmują takiego stanowi­
ska i w mniejszym lub większym zakresie żądają, aby realizowane przez czynnoNb. 486-487
230
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
ści przysparzające skutki majątkowe znajdowały szersze uzasadnienie prawne.
W ten bowiem tylko sposób można rozpoznać (chociażby w ogólnych zarysach)
sens gospodarczy przysporzenia i poddać go kontroli lub reglamentacji - przede
wszystkim w interesie osoby dokonującej przysporzenia.
488
Bliższe określenie pojęcia kauzy ciągle jest przedmiotem dyskusji naukowej.
Najogólniej można powiedzieć, że ma ona wyjaśnić, dlaczego dokonuje ktoś
przysporzenia. W związku z tym definiuje się kauzę z użyciem pojęć psycho­
logicznych jako wyobrażony cel (przyszły stan rzeczy), który stanowi motyw
sprawczy osoby dokonującej przysporzenia. Zakłada się przy tym, że nikt bez
celu nie dokonuje przysporzenia. Wskazuje się zarazem na to, że nie chodzi tu
o dalsze cele indywidualnie wyobrażane przez przysparzającego, lecz o najbliż­
sze cele gospodarcze, które ze względu na swą powtarzalność charakteryzują
pewne typy czynności prawnych.
Wydaje się wszakże, iż powinno się wyraźniej oddzielić pojęcie kauzy od
pojęcia motywu, który sam przez się nie ma - w przeciwieństwie do kauzy
- doniosłości prawnej. Również odwołanie się do celu nie ułatwia wyjaśnie­
nia rozważanego tu pojęcia, z uwagi na niewyraźny jego stosunek do pojęcia
przyczyny.
Por. szerzej na ten temat K. Płeszka, Uzasadnienie decyzji interpretacyjnych przez ich
konsekwencje, Kraków 1996, s. 146 i n., który skłania się ku koncepcji Weinbergera, że zwią­
zek przyczynowy jest związkiem obiektywnym między faktami występującymi w rzeczywi­
stości, podczas gdy związek teleologiczny zależy od woli.
Raczej więc należałoby jaśniej powiedzieć, że kauza jest elementem treści
czynności przysparzającej albo elementem innej czynności lub stosunku praw­
nego (niekoniecznie powstałego z czynności prawnej), ze względu na który
dokonano czynności przysparzającej. Trzeba zarazem podkreślić, że treść czyn­
ności prawnej nie zawsze pokrywa się z wyobrażeniami o niej żywionymi przez
podmiot ją dokonujący - podobnie zresztą, jak i cel czynności prawnej, który
wprawdzie może służyć jako dyrektywa wykładni (art. 65 KC), ale nie jest z treś­
cią czynności prawnej tożsamy.
Klasycznym dziełem w tej dziedzinie jest monografia W. Czachórskiego, Czynno­
ści prawne przyczynowe i oderwane. Nowe światło na tę problematykę rzuciła monogra­
fia E. Drozda, Przeniesienie własności nieruchomości; por. także Z. Radwański, Wykładnia
oświadczeń woli składanych indywidualnym adresatom, Ossolineum 1992, s. 105 i n.; M. Pyziak-Szafnicka, Uznanie długu, Łódź 1996, s. 86 i n., 147 i n.; por. ponadto S. Grzybowski,
[w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 503 i n.; M. Gutowski, Zasada kauzalności czynności prawnych
w prawie polskim, PiP 2006, z. 4; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 270 i n.; K. Zawa­
da, Umowa przelewu wierzytelności, Kraków 1990, s. 49 i n.; W. Serda, Nienależne świad­
czenie, Warszawa 1988, s. 126.
Nb. 488
25. Pojęcie i postacie czynności prawnych
231
Czynności prawne przysparzające, które system prawny konstruuje w ten spo- 489
sób, że ważność ich uzależnia od istnienia prawidłowej kauzy, nazywamy czyn­
nościami kauzalnymi (przyczynowymi). Natomiast czynności abstrakcyjne
w tym sensie „odrywają się” od swojej kauzy, że wywołują skutki przysparzające,
chociażby nawet nie istniała prawidłowa kauza stanowiąca podstawę prawną
ich dokonania. Fakt ten nie jest wprawdzie pozbawiony doniosłości prawnej,
ale konsekwencje jego reguluje inna instytucja prawna, jaką jest bezpodstawne
wzbogacenie (art. 405 i n. K.C).
Na jej podstawie ten, kto bez dostatecznego uzasadnienia prawnego uzyskał
korzyść majątkową, jest zobowiązany do jej zwrotu w naturze albo, jeżeli jest to
niemożliwe, do zwrotu wartości uzyskanej korzyści.
W polskim systemie prawnym za niepisaną zasadę uznaje się kauzalność 490
czynności prawnych - głównie ze względu na ochronę interesów osoby doko­
nującej przysporzenia.
Natomiast jako abstrakcyjne czynności prawne skonstruowane zostały tylko
nieliczne ich typy.
Przykład: Por. w szczególności przekaz (art. 92P-9215 KC), weksel i czek - na podsta­
wie odrębnych ustaw.
Mimo zagrożeń, jakie czynności abstrakcyjne powodują dla osoby dokonu­
jącej przysporzenia, są one pożądanym w gospodarce rynkowej instrumentem
przyspieszającym obrót pieniężny i towarowy. Rygorystyczna odpowiedzialność
dłużnika czyni zarazem zaciągnięte w tej postaci zobowiązania pewniejszymi,
co stymuluje obrót rynkowy. W związku z tym w judykaturze pojawiają się
tendencje do odstępowania w zakresie obrotu profesjonalnego od zasady, że
abstrakcyjne czynności prawne dopuszczalne są tylko w przypadkach wyraźnie
w ustawie wskazanych.
Por. judykatura dotycząca gwarancji samoistnej (bankowej) - różnie w nauce ocenianej.
Bliżej na ten temat Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania - część szczegółowa,
Warszawa 2010, § 31; ponadto C. Żuławska, Gwarancja bankowa. Uwagi o funkcji i kon­
strukcji. Studia z prawa gospodarczego i handlowego, Kraków 1996, s. 550 i n. oraz orz. SN
z 16.4.1996 r. (II CRN 38/96, OSN 1996, poz. 122).
Praktyczna użyteczność podziału czynności prawnych na kauzalne i abs- 491
trakcyjne z całą wyrazistością przejawia się w przypadkach, gdy przysporze­
nia dokonuje się czynnością prawną odrębną, tzn. nieobejmującą kauzy. Przy
czynnościach kauzalnych ważność ich zależy od tego, czy kauza jej znajduje się
w innej czynności lub w innym stosunku prawnym. Natomiast jeżeli przyspo­
rzenie jest skutkiem czynności prawnej jednolitej, której treść wyraża zarazem
kauzę przysporzenia - jak to ma miejsce w dominującej masie umów typowych
Nb. 489-491
232
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
(zwłaszcza zobowiązująco-rozporządzających) - rozważania nad kauząprzyspo­
rzenia właściwie tracą praktyczną doniosłość; dadzą się bowiem zastąpić analizą
treści tych czynności prawnych.
(92
Tradycyjnie wyróżnia się następujące trzy typy kauz:
a) causa obligandi vel acąuirendi - przysporzenie znajduje tu podstawę praw­
ną w nabyciu prawa lub innej korzyści przez dokonującego czynności
prawnej;
b) causa solvendi - podstawa prawna przysporzenia wyraża się tu w zwolnie­
niu z istniejącego zobowiązania, które obciążało osobę dokonującą przy­
sporzenia;
c) causa donandi - przysporzenie następuje nieodpłatnie.
Sens wyróżnienia tej kauzy polega na tym, iż treść czynności prawnej powin­
na wskazywać na nieodpłatny charakter przysporzenia. Samo więc oświadczenie
o przysporzeniu bez wskazania tej kauzy nie może być poczytane za przyspo­
rzenie dokonane nieodpłatnie; w przypadku takim przysporzenie byłoby więc
nieważne. Wspomniane rozwiązanie opiera się na ogólnym założeniu, że ludzie
z reguły nie dokonują przysporzeń nieodpłatnie, a jeżeli chcą takiej czynności
dokonać, to powinni o tym w czynności prawnej postanowić.
493
Przykład: Sprzedawca dokonuje przysporzenia w postaci przeniesienia własności rzeczy
na kupującego obligandi causa, ponieważ podstawą prawną, i tym samym przesłanką ważności
tego przysporzenia, jest zobowiązanie się kupującego do zapłaty ceny. Z kolei kupujący, który
płaci cenę za rzecz nabytą, dokonuje czynności przysparzającej solvendi causa, zwalniając się
z długu zaciągniętego przez zawarcie umowy sprzedaży. Także np. pożyczkobiorca, spłacając
pożyczkę, dokonuje przysporzenia solvendi causa. Przykładem donandi causa jest przysporze­
nie w postaci darowizny.
Kwestia, czy wspomniany trójpodział kauz ma charakter zamknięty, jest
sporna w nauce polskiego prawa cywilnego. Raczej należy opowiedzieć się za
otwartością tej typologii, dopuszczającej uszczegółowienia wspomnianych kauz
przez wyróżnienie ponadto swoistej kauzy zabezpieczającej (causa cavendi)
i ustalającej.
Za zamkniętym trójpodziałem kauz opowiadał się w szczególności W. Czachórski, Czyn­
ności prawne, s. 102, 103, 170, 171; A. Szlęzak, Przewłaszczenie na zabezpieczenie rzeczy
przyszłych, Rej. 1995, z. 2, s. 116 i n.; causa cavendi uwzględnia szereg autorów, a zwłasz­
cza: E. Łętowska, Charakter przejęcia długu i poręczenia w kodeksie cywilnym, RPEiS 1967,
z. 2, s. 65; J. Skąpski, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, SC 1969, t. XIII-XIV, s. 315, 317;
za wyróżnieniem kauzy ustalającej w szczególności M. Pyziak-Szafnicka, Uznanie długu,
s. 93 i n.
Nb. 492-493
26. Forma oświadczenia woli
233
10. Czynności powiernicze
Czynność prawna powiernicza, zwana także fiducjamą- zawiera dwa zwią- 494
zane ze sobą elementy:
1) przeniesienie przez powierzającego na powiernika jakiegoś prawa, w na­
stępstwie czego powiernik może z niego korzystać względem osób trzecich
w pełnym zakresie wyznaczonym treścią tego prawa;
2) zobowiązanie powiernika wobec powierzającego, że będzie z tego prawa
korzystał w ograniczonym zakresie, wskazanym treścią umowy powierni­
czej - w szczególności, że w określonej sytuacji przeniesie to prawo z po­
wrotem na powiernika.
Tak trafnie A. Kędzierska-Cieślak, Powiernictwo (próba określenia konstrukcji prawnej),
PiP 1977, z. 8-9, s. 50, polemizując z prezentowanymi w literaturze definicjami odwołujący­
mi się do mało komunikatywnego „celu gospodarczego” wspomnianej czynności prawnej.
Jeżeli więc powiernik niezgodnie z umową powierniczą przeniesie naby­
te prawo na osobę trzecią, prawo to nabywa osoba trzecia (art. 57 § 1 KC),
a powiernik odpowiada tylko wobec powierzającego za niewykonanie swojego
zobowiązania (art. 57 § 2 KC).
Umowa powiernicza może być stosowana dla realizacji różnych celów gospo­
darczych w granicach prawem dopuszczonych. Szczególną, szeroko w praktyce
stosowaną jej postacią, jest tzw. przewłaszczenie na zabezpieczenie.
Czynności prawne powiernicze nie są uregulowane żadnymi przepisami ogól­
nymi. W istotnej mierze kształtuje je praktyka prawnicza na podstawie zasady
swobody umów (por. art. 3531 KC oraz wyr. SN z 23.1.2014 r., II CSK 264/13,
Legalis).
§ 26. Forma oświadczenia woli
Literatura: A. K. Bieliński, Charakter podpisu w polskim prawie cywilnym materialnym
i procesowym, Warszawa 2007; A. Brzozowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 73 i n.;
M. Butkiewicz, Wpływ ustawy o podpisie elektronicznym na formę czynności prawnych, PPH
2003, Nr 4; E. Drozd, Problematyka formy czynności prawnych na tle art. Tl KC, SP 1973,
Nr 38; tenże, Forma czynności prawnych zastrzeżonych wolą stron, ZNUJ CCCXLVI, Warszawa-Kraków 1973; tenże. Forma aktu notarialnego, [w:] Księga Pamiątkowa I Kongresu
Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej, Wydawnictwo Stowarzyszenia Notariuszy Rzeczy­
pospolitej Polskiej (1993); M. Giaro, Cywilnoprawne pojęcie pisemności w społeczeństwie
informacyjnym, PiP 2009, z. 10; K. Górska, Forma pisemna w obrocie gospodarczym po
nowelizacji kodeksu cywilnego, KPP 2004, z. 1; taż, Zachowanie zwykłej formy pisemnej
czynności prawnych, Warszawa 2007; M. Grochowski, Skutki niedochowania formy czynno­
ści prawnej zastrzeżonej wolą stron, KPP 2010, z. 2; tenże, Wola stron postępowania a skut­
ki braku zachowania formy ad probationem. Polski Proces Cywilny 2015, Nr 1; J. Grykiel,
Nb. 494
234
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
M. Łemkowski, Czynności prawne. Art. 56-81 KC. Komentarz, Warszawa 2010, art. 73-81;
J. Gwiazdomorski, Nowe przepisy o formie czynności prawnych, [w:] Księga pamiątkowa
ku czci K. Stefki, Wrocław 1967; J. Janowski, Elektroniczny obrót prawny, Warszawa 2008;
K. Knoppek, Dokument w procesie cywilnym, Poznań 1993; W. J. Kocot, Wpływ Internetu na
prawo umów, Warszawa 2004; M. Krajewski, Zmiany regulacji formy czynności prawnych,
PPH 2003, Nr 7; M. Maciejewska-Szałas, Forma pisemna i elektroniczna czynności prawnych.
Studium prawnoporównawcze, Warszawa 2014; M. Piekarski, Zawarcie umowy. Forma czyn­
ności prawnych, NP 1965, Nr 4; Prawne i ekonomiczne aspekty komunikacji elektronicznej,
pod red. J. Gołaczyńskiego, Warszawa 2003; P. Polański, Europejskie prawo handlu elektro­
nicznego, Warszawa 2014; Z. Radwański, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. III; tenże, Uwagi
ogólne o zakresie stosowania formy elektronicznej w prawie cywilnym, [w:] Rozprawy prawni­
cze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005; M. Słonko, Złożenie
oświadczenia woli w formie aktu notarialnego, PS 2005, Nr 3; J. Strzebinczyk, [w:] E. Gniewek,
P. Machnikowski, Kodeks cywilny. Komentarz, art. 73-81; D. Szostak, Nowe ujęcie dokumentu
w polskim prawie prywatnym ze szczególnym uwzględnieniem dokumentu w postaci elektro­
nicznej, Warszawa 2012; A. Szpunar, Uwagi o formie przewidzianej dla celów dowodowych,
RPEiS 1988, z. 4; M. Watrakiewicz, Kilka uwag o formie pisemnej z podpisami notarialnie
poświadczonymi, [w:] Rozprawy z prawa prywatnego oraz notarialnego. Księga pamiątkowa
dedykowana profesorowi Maksymilianowi Pazdanowi, red. A. Dańko-Roesler, A. Oleszko,
R. Pastuszko, Warszawa 2014, s. 414-422; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. X.
I. Swoboda formy
1. Uwagi ogólne
495
Ludzie porozumiewają się ze sobą, to znaczy przekazują sobie pewne myśli
za pomocą znaków.
Jak wyjaśnia to Z. Ziembiński, znakiem jest dostrzegalny układ rzeczy czy zjawisko spo­
wodowane przez kogoś ze względu na to, iż jakieś wyraźnie ustanowione czy zwyczajowo
ukształtowane reguły nakazują wiązać z tym układem rzeczy czy zjawiskiem myśli określo­
nego typu. Ów dostrzegalny układ rzeczy czy zjawisko (tzw. materialny substrat znaku) sam
przez się nie jest znakiem. Cechę tę uzyskuje bowiem dopiero w powiązaniu z określonymi
regułami znaczeniowymi nakazującymi wiązać z tym substratem materialnym myśli określo­
nej treści (por. Z. Ziembiński, Logika praktyczna, Warszawa 2009, rozdz. I § 1).
Najważniejszym rodzajem znaków są znaki słowne, które ułożone w pewien
system, tworzą język. Reguły znaczeniowe języka jako systemu komunikacyj­
nego mają charakter obiektywny. Dlatego mówiąc o „znaczeniu wyrażenia”, nie
ma się na względzie aktów psychicznych sprawiających, że jakieś wyrażenie
jest rozumiane przez jakąś osobę. Chodzi tu o „coś intersubiektywnego, co przy­
sługuje jakiemuś dźwiękowi mowy ze względu na język, nie zaś ze względu na
jakąś jednostkę ludzką”'. Owe obiektywne reguły, wyznaczające sens znakom
słownym, kształtują się w praktyce społecznej. W konsekwencji system języko1 K. Ajdukiewicz, Język i poznanie, t. 1, Warszawa 1960, s. 145.
Nb. 495
J 26. Forma oświadczenia woli
235
wy całej społeczności narzuca się każdej mówiącej lub piszącej w danym języku
jednostce, jako niezależna od niej norma. Jest ona przekazywana człowiekowi
w trakcie socjalizacji (tzn. w procesie wychowywania w danej grupie społecznej
lub narodowej). Zarazem założenie znajomości owych reguł znaczeniowych po­
zwala przyjąć, że wypowiadane lub pisane przez kogoś słowa wyrażają określone
myśli tej osoby1.
Polskie prawo cywilne przyjęło panującą we współczesnych systemach praw- 496
nych zasadę, że jeśli ustawa nie stanowi inaczej, dopuszczalne jest wyrażenie
oświadczenia woli przy pomocy jakiegokolwiek znaku - nie tylko więc znaku
językowego. Stanowi o tym art. 60 KC, w myśl którego „z zastrzeżeniem wy­
jątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej
może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, która ujawnia jej
wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci
elektronicznej (oświadczenie woli)”2.
Z reguły więc każdy spowodowany przez kogoś dostrzegalny układ rzeczy
lub zjawisko, jeżeli w świetle przyjętych reguł znaczeniowych przejawia decyzję
wywołania określonych konsekwencji cywilnoprawnych, jest jednakowo trakto­
waną czynnością prawną.
Przykład: Umowa kupna gazety będzie miała ten sam charakter prawny i dojdzie do skut­
ku zarówno wtedy, gdy odpowiednie oświadczenie woli złożą strony na piśmie, ustnie lub zgoła
bez wypowiedzenia słowa, a jedynie w ten sposób, że kupujący położy w okienku kiosku od­
powiednią sumę pieniężną i weźmie egzemplarz gazety, a sprzedawca będzie się temu biernie
przypatrywał. W tym ostatnim przypadku o znaczeniu wspomnianego zespołu zachowań stron
decyduje ustalony zwyczaj społeczny, wsparty racjonalną interpretacją. Podobnie w razie sprze­
daży internetowej.
2. Oświadczenia wyraźne i dorozumiane
W tradycyjnej nauce oraz w judykaturze wyróżnia się wyraźne i dorozumiane 497
oświadczenia woli. O wyraźnym oświadczeniu woli mówi się więc wówczas,
gdy zostanie ono złożone przez takie zachowanie, które „z mocy przepisu prawa,
ustalonych zwyczajów lub porozumienia stron jest traktowane jako oświadcze­
nie woli”, natomiast „dorozumianym jest takie oświadczenie woli, które zostaje
złożone poprzez inne środki przejawu woli, stosownie do okoliczności danego
przypadku”3.
1 M. Ziółkowski, Znaczenie. Interakcja. Rozumienie, Warszawa 1981, s. 228-229.
2 Wzmiankę o ujawnieniu woli w postaci elektronicznej dodano ustawą z 18.9.2001 r.
o podpisie elektronicznym (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 262); por. art. 60 KC.
3 S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, Warszawa 1974, s. 539; por. także L. Moskwa,
Oświadczenie dorozumiane a swoboda formy czynności prawnej, RPEiS 1983, z. 1.
Nb. 496-497
236
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
Wspomniane kryterium wyróżnienia obu tych postaci oświadczeń woli jest
jednak zawodne, a z podziałem tym system prawny na ogół nie wiąże żadnych
odrębnych konsekwencji prawnych.
Jednak w stosunkach z konsumentami niedopełnienie przez przedsiębiorcę obowiązku
wyraźnego artykułowania oświadczenia woli może powodować niekorzystne skutki (por.
art. 384 § 2 i art. 385 § 2 K.C oraz art. 45 i 46 ustawy z 12.5.2011 r. o kredycie konsumenckim
(Dz.U. Nr 126, poz. 715 ze zm.).
Por. krytyka tego podziału Z. Radwański, [w:] System Pr. Pr., t. 2, s. 93 i n. oraz ten­
że, Wykładnia oświadczeń woli składanych indywidualnym adresatom, Ossolineum 1992,
s. 162 i n.
Natomiast ustawodawca trafnie zwraca uwagę na to, że oświadczenie woli
może przybierać postać językową. W przypadku takim ustalenie jego znaczenia
może dokonać się na podstawie ogólnych reguł języka.
498
Z kolei oświadczenia woli składane z użyciem znaków pozajęzykowych
zawsze wymagają ponadto uwzględnienia ich kontekstu. Bez tego po prostu nie
można przypisać im sensu złożenia oświadczenia woli.
Przykład: Samo podarcie weksla przez wierzyciela nie wyraża żadnego oświadczenia wo­
li. Jeżeli jednak wierzyciel czyni to w obecności dłużnika w odpowiedzi na jego prośbę, aby
darował mu dług, kontekst ten wskazywał będzie na złożenie oświadczenia woli o zwolnieniu
dłużnika z długu wekslowego. Taki sens oświadczenia woli można wyrazić w postaci słownej
i będzie on zrozumiały nawet wtedy, gdy nie rozpatruje się kontekstu tej wypowiedzi.
499
W związku z tym dużą doniosłość praktyczną ma kazuistyka wypracowana
przez judykaturę w zakresie tzw. dorozumianych oświadczeń woli. Wskazuje ona
bowiem na to, jakie różnorodne rodzaje zachowań mogą z uwagi na dany układ
sytuacyjny stanowić wyraz oświadczenia woli, mimo że same te zachowania (lub
ich wytwory) w oderwaniu od kontekstu nie miałyby tego znaczenia.
II. Formy szczególne i ich rodzaje
500
Jak zapowiada to już art. 60 K.C, ustawa przewiduje różne formy szczególne
dla dokonania czynności prawnych. Zostały one ustanowione dla zrealizowania
takich funkcji jak: pewność co do tego, że czynność prawna została dokonana;
ochrona działającego podmiotu przed nieprzemyślanymi jego własnymi decy­
zjami - oparta na założeniu, że zachowanie określonej formy wymaga zwykle
dodatkowego wysiłku i czasu; jawność czynności prawnych w stosunku do osób
trzecich i ochrona ich interesów; zabezpieczenie interesu społecznego przez uła­
twienie kontroli nad czynnościami prawnymi; uzyskanie fachowej porady; zabez­
pieczenie dowodów. Jednakże nie wszystkie te funkcje w jednakowym stopniu
wyjaśniają sens ustanowienia każdej z form szczególnych czynności prawnych.
Nb. 498-500
£ 26. Forma oświadczenia woli
237
Do najważniejszych, ogólnie uregulowanych w polskim prawie cywilnym
rodzajów form szczególnych należą następujące ich typy, wyróżniane ze względu
na sposób sporządzania:
1) zwykła forma pisemna,
2) z poświadczeniem daty,
3) z poświadczeniem podpisu,
4) akt notarialny,
5) forma elektroniczna.
1. Zwykła forma pisemna
Do zachowania tej formy konieczne jest sporządzenie dokumentu obejmują- 501
cego treść oświadczenia woli i podpisanie go (art. 78 § 1 zd. 1 KC).
Przepisy KC nie stanowią o tym, w jakim języku ma być wysłowione
oświadczenie woli. Na tym tle, kierując się ogólną regułą swobody formy, na­
leży przyjąć, że może to być nie tylko język polski, ale i obcy. Jednakże ustawa
z 7.10.1999 r. o języku polskim1 ograniczyła tę swobodę:
1) w obrocie konsumenckim,
2) w innych stosunkach cywilnoprawnych, w których występują podmioty
publiczne2.
W razie zawarcia umowy konsumenckiej wyłącznie w języku obcym stosuje
się odpowiednio art. 74 § 1 zd. 1 i art. 74 § 2 KC (art. 8 ust. 4 ustawy). To nie­
jasne odniesienie należy chyba rozumieć w tym sensie, że czynność taka nie jest
bezwzględnie nieważna, lecz prowadzi tylko do ograniczeń dowodowych okreś­
lonych bliżej w tym przepisie. Konsument może zatem powoływać dokument
sporządzony w wersji obcojęzycznej dla uprawdopodobnienia faktu zawarcia
umowy (por. bliżej Nb. 519). Podobnie umowa o świadczenie usług drogą elek­
troniczną sporządzona w języku obcym może stanowić uprawdopodobnienie
faktu dokonania czynności prawnej, o którym mowa w art. 74 § 2 KC (art. 8
ust. 5 ustawy o języku polskim).
502
Treść oświadczenia woli należy wyrazić w języku pisanym, a więc z użyciem
stosownych znaków graficznych (liter).
Ustawodawca nie określa, jakich materiałów trzeba użyć do sporządzenia
dokumentu. W każdym razie powinny to być materiały zdolne do utrwalenia
treści oświadczenia woli, co jest niezbędne do tego, aby forma pisemna mogła
pełnić właściwą funkcję dowodową.
1 Tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 43, poz. 224 ze zm. Zob. zmiany wprowadzone zwłaszcza
ustawąz 2.4.2004 r. oraz wyrokiem TK z 13.9.2005 r. (K 38/04, Dz.U. Nr 186, poz. 1567).
2 Por. bliżej K. Górska, Zachowanie, s. 80 i n.
Nb. 501-502
238
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
Powinny one również nadawać się do tego, aby można było umieścić na nich
podpis „własnoręczny”, wskazujący na osobiste cechy człowieka składającego
podpis.
Przykład: Nie można więc „podpisać się” dłutem na kamieniu, mimo iż materiał ten na
pewno zdolny jest utrwalić - i to na tysiące lat - napisy na nim wyryte.
Nie jest istotne, czy dokument przygotuje składający oświadczenie woli,
osoba trzecia lub funkcjonariusz publiczny oraz czy posłużono się pismem ma­
szynowym, czy ręcznym.
Te reguły ogólne mogą być modyfikowane przepisami szczególnymi.
Przykład: Testament holograficzny musi być własnoręcznie napisany przez spadkodawcę
(por. art. 949 § 1 KC).
503
Jak wspomniano, dopiero po złożeniu podpisu na dokumencie oświadczenie
woli zostaje wyrażone w formie pisemnej. Ustawa nie określa znaczenia tego
terminu. Należy je więc ustalić na podstawie wykładni językowej, kontekstu,
w jakim pojawia się on w przepisach prawnych oraz mając na względzie funk­
cję, jaką pełni podpis. Służy on przede wszystkim do identyfikowania osoby
składającej podpis oraz do ustalenia treści złożonego przez niego oświadczenia
woli. Na tej podstawie przyjmuje się, że następujące cechy składają się na poję­
cie podpisu (por. zwłaszcza uchw. SN (7) z 30.12.1993 r., III CZP 146/93, OSN
1994, Nr 5, poz. 94):
1) jest to językowy znak graficzny (art. 78, 79 KC) - podobnie jak treść
oświadczenia woli utrwalona w dokumencie;
2) składający oświadczenie woli stawia ten znak własnoręcznie1, co pozwa­
la przez badania grafologiczne stwierdzić, od kogo on pochodzi; cechy
tej nie ma więc podpis odtworzony za pomocą kalki, kserokopiarki, ska­
nera czy też zawarty w dokumencie przesłanym faksem (por. uchw. SN
z 2.10.2002 r., III PZP 17/02, OSP 2004, Nr 9, poz. 109, z aprobującą w tym
względzie glosą T. Liszcz)-,
3) wskazuje on w zasadzie imię i nazwisko składającego oświadczenie woli,
aczkolwiek w okolicznościach, gdy jego identyfikacji można dokonać w in­
ny sposób, wystarczy podpisanie się samym tylko nazwiskiem i to nawet
w skróconej postaci (z opuszczeniem niektórych liter);
Judykatura przyjmuje, że zasadniczo podpis powinien wyrażać co najmniej nazwisko.
Nie jest konieczne, aby było to nazwisko w pełnym brzmieniu, gdyż dopuszczalne jest jego
skrócenie, nie musi ono być także w pełni czytelne. Podpis powinien jednak składać się z li­
ter i umożliwiać identyfikację autora, a także stwarzać możliwość porównania oraz ustalenia,
1 O sporach co do własnoręczności por. G. Wolak, Z problematyki „własnoręczności”
podpisu (art. 78 § 1 KC), MoP 2012, Nr 18, s. 967-973.
Nb. 503
J>' 26. Forma oświadczenia woli
239
czy został złożony w formie zwykle przezeń używanej; podpis więc powinien wykazywać ce­
chy indywidualne i powtarzalne (por. post. SN z 17.6.2009 r., IV CSK 78/09, Legalis). Kie­
rując się funkcjonalną wykładnią, SN bardziej liberalnie interpretował słowo „podpis” przy
sporządzaniu testamentu holograficznego (por. uchw. SN z 5.6.1992 r„ III CZP 41/92, OSN
1992, Nr 9, poz. 147).
4) podpis umieszcza się pod tekstem oświadczenia woli. Tekst umieszczony
poniżej podpisu nie jest objęty oświadczeniem składającego podpis.
Przykład: Adnotacja zamieszczona na odwrocie weksla in blanco nie stanowi jego treści
(wyr. SN z 24.10.2000 r., V CKN 136/00, OSP 2002, Nr 3, poz. 38).
Jeżeli oświadczenie woli jest ujęte w dokumencie składającym się z kilku
fizycznie wyodrębnionych elementów, mogą powstać wątpliwości co do zacho­
wania formy pisemnej, gdy nie jest podpisana oddzielnie każda część dokumentu.
Istotne znaczenie ma wówczas analiza treści dokumentu. Jeżeli pozwoli ona
ustalić takie powiązania, że wszystkie części dokumentu (zawarte przed złożo­
nym podpisem) połączą się treściowo w jedną całość, wówczas taki fizycznie
zróżnicowany, ale zintegrowany pod względem treści oświadczenia woli doku­
ment może spełniać wymogi zachowania formy pisemnej tego oświadczenia woli
w rozumieniu art. 78 § 1 KO.
Jeżeli forma pisemna przewidziana została dla umowy, to nie jest konieczne 504
złożenie podpisu przez strony na tym samym dokumencie. Mogą one wymienić
dokumenty, z których każdy obejmuje treść oświadczenia woli jednej ze stron
i jest przez niąpodpisany (art. 78 § 1 zd. 2 K.C). Procedura ta ułatwia zachowanie
formy pisemnej.
Od podpisu należy odróżnić inicjały, na które składają się początkowe litery 505
imienia i nazwiska. Mają one charakter parafy przez co rozumie się, że sygno­
wany nią dokument został jedynie przygotowany do złożenia na nim podpisu
lub że tekst parafowany stanowi składnik jednego dokumentu.
Przykład: Parafa umieszczona pod każdą stroną wielostronicowego dokumentu.
Współcześnie pojawia się pytanie, czy wydruk komputerowy - nieopatrzony 506
własnoręcznym podpisem - ma walor dokumentu.
Dominuje - trafnie - negatywna odpowiedź na tę kwestię (por. A. Jędrzejewska, Pisem­
na forma oświadczenia woli, a „automatyzacja” obrotu prawnego, PiP 1993, z. 1, s. 69 i in.;
K. Knoppek, Wydruk komputerowy jako dowód w procesie cywilnym, PiP 1993, z. 2, s. 54
i n.). Natomiast nie ulega wątpliwości, że wydruk komputerowy (podobnie jak telefax) stano­
wi podstawę do uprawdopodobnienia, że oświadczenie woli zostało złożone. Ma to doniosłość
1 Podobnie, co do dokumentu obejmującego umowę z załącznikami i podpisanego tylko
na końcu załączników, wyr. SN z 20.1.2012 r„ I CSK 373/11, OSNC-ZD 2013, Nr 2, poz. 34,
z glosą aprobującą//. Knoppka, Pal. 2014, Nr 1-2, s. 168-171.
Nb. 504-506
240
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
przy formie przewidzianej dla celów dowodowych (por. Nb. 519 oraz wyr. SN z 32.11.2007 r.,
IV CSK 228/07, OSNC 2008, Nr 3, poz. 88, z glosą G. Wolaka, MoP 2010, Nr 8, s. 464 i n.).
Nie są podpisem jego formy zastępcze; nie mają one bowiem cech podpisu,
natomiast wywołują skutki prawne przewidziane dla podpisu.
508
Przepis art. 79 KC konstruuje tego rodzaju formy dla osób, które z jakich­
kolwiek powodów nie mogą pisać, lecz mogą czytać (zwłaszcza półanalfabeci).
Taka osoba może zamiast podpisu:
1) albo uczynić na dokumencie tuszowy odcisk palca, a obok tego odcisku in­
na osoba wypisze jej imię i nazwisko, umieszczając swój podpis,
2) albo zamiast składającego oświadczenie woli podpisze się inna osoba, a jej
podpis będzie poświadczony przez notariusza lub wójta (burmistrza, pre­
zydenta miasta), starosty lub marszałka województwa z zaznaczeniem,
że został złożony na życzenie niemogącego pisać, lecz mogącego czytać
(art. 79 KC).
507
Działania te nie są objęte zakresem pojęcia „podpis” ze względu na to, że tuszowy odcisk
palca nie jest językowym znakiem graficznym, a podpis innej osoby nie może być podpisem
własnoręcznym składającego oświadczenie.
W obecnym stanie prawnym nie obowiązuje już art. 80 KC, zgodnie z którym osoba niemogąca czytać, która chciała złożyć oświadczenie woli na piśmie, musiała się posłużyć formą
aktu notarialnego.
509
Innego rodzaju formą zastępującą podpis jest jego kopia (faksymila) odbita
sposobem mechanicznym na dokumencie. Formę tę dopuszcza art. 92110 § 2 KC
w odniesieniu do dokumentów na okaziciela i art. 328 § 2 KSH w odniesieniu
do akcji.
2. Z datą pewną
510
Data pewna polega na stwierdzeniu wiążącym także osoby nieuczestniczące
w czynności prawnej, że czynność ta została dokonana w określonym czasie
(art. 81 § 1 KC). Skutek ten wywołuje:
1) urzędowe poświadczenie daty dokonane przez notariusza na okazanym
mu dokumencie, w którym stwierdza on datę okazania mu dokumentu (art.
99 PrNot);
2) stwierdzenie dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie urzędo­
wym - od daty dokumentu urzędowego (art. 81 § 2 pkt 1 KC);
3) umieszczenie na obejmującym treść czynności prawnej dokumencie jakiej­
kolwiek wzmianki przez organ państwowy, organ samorządu terytorialnego
albo notariusza — od daty wzmianki (art. 81 § 2 pkt 2 KC);
Przykład: Wzmianka o kasacji nalepionych na dokumencie znaczków skarbowych.
Nb. 507-510
j>’ 26. Forma oświadczenia woli
241
4) śmierć jednej z osób podpisanych na dokumencie; datę złożenia przez tę
osobę podpisu na dokumencie uważa się za pewną od daty śmierci tej osoby
(art. 81 § 3 KC). Po swojej śmierci nikt bowiem dokumentu nie może pod­
pisać.
Por. szerzej: P. Gilowski, Data pewna a forma oświadczenia woli z datą pewną, Rej.
2007, Nr 3, s. 36 i n.; Z. Radwański, [w:] System Pr. Pr., t. 2, s. 151 i n. oraz uchw. SN
z 29.11.2005 r., III CZP 104/05, z glosą P. Pełczyńskiego, OSP 2006, Nr 7-8, poz. 87; por. też
wyr. SN z 30.9.2008 r. (II CSK 149/08, OSN 2009, Nr 1, poz. 25), według którego umowa
przewłaszczenia w celu zabezpieczenia (...) jest skuteczna względem masy upadłościowej
tylko wtedy, gdy ma datę pewną w rozumieniu art. 81 KC.
3. Z poświadczeniem podpisu
Forma pisemna z urzędowym poświadczeniem podpisu polega na tym, 511
że notariusz lub powołany do tego organ zamieszcza na dokumencie klauzulę
stwierdzającą własnoręczność podpisu złożonego przez wskazaną w tej klauzuli
osobę (art. 96 pkt 1 PrNot).
Przykład: W myśl art. 75' § 1 KC, zbycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo usta­
nowienie na nim użytkowania powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarial­
nie poświadczonymi (por. też wyr. SN z 24.6.1998 r., I CKN 780/97, OSP 1999, Nr 9, poz. 90,
z glosą M. Pożniak-Niedzielskiej).
W myśl art. 101 PrNot, Minister Sprawiedliwości może upoważnić organy samorządu te­
rytorialnego i banki mające siedzibę w miejscowościach, w których nie ma kancelarii nota­
rialnej, do sporządzenia niektórych poświadczeń dokonywanych przez notariusza.
Co do tej formy szczególnej por. także wyr. SN z 26.8.2009 r. (I CSK 32/09, OSNC 2010,
Nr B, poz. 56, z glosą M. Giaro, PiP 2011, z. 1).
Zastosowanie tej formy zmniejsza ryzyko, że osoba, na którą wskazuje pod­
pis, zaprzeczy, że go złożyła i że dokonała objętej treścią dokumentu czynności
prawnej. Należy bowiem pamiętać, że analiza grafologiczna podpisu - często
składanego tylko w skróconej postaci - nie zawsze stanowi dostatecznie pewny
środek prowadzący do ustalenia jego autentyczności.
4. Akt notarialny
Forma aktu notarialnego polega na tym, że notariusz spisuje treść podawa- 512
nych mu do wiadomości oświadczeń stron, współuczestnicząc w redagowaniu
dokumentu, a następnie odczytuje go stronom i wraz z nimi podpisuje (art. 92-94
PrNot). Oryginały aktów notarialnych pozostąją w biurze notarialnym, a strony
uzyskują jedynie ich wypisy, które są dosłownym powtórzeniem oryginałów.
Wypisy podpisuje tylko notariusz i opatruje pieczęcią urzędową. W obrocie cywil­
noprawnym mają one walor dokumentów oryginalnych (art. 95,109-112 PrNot).
Nb. 511-512
242
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
Por. bliżej E. Drozd, Forma aktu notarialnego; tenże, Z problematyki zawarcia umowy
w formie aktu notarialnego, Rej. 1996, Nr 4-5. W myśl wyr. SN z 26.9.2008 r. (V CSK 91/08,
OSN 2009, Nr 1, poz. 24) umieszczenie uchwał walnego zgromadzenia akcjonariuszy w za­
łączniku do protokołu sporządzonego przez notariusza nie spełnia wymogów aktu notarialne­
go i z tego względu stanowi naruszenie bezwzględnie wiążących przepisów o formie czyn­
ności prawnej.
5. Forma elektroniczna kwalifikowana
513
Jak wspomniano już o tym powyżej, oświadczenie woli może być także zło­
żone w postaci elektronicznej (w połączeniach między komputerami), wywołując
wówczas skutki prawne określone z użyciem właściwych kodów (programów).
Skutki te oczywiście mogą wystąpić dopiero wówczas, gdy da się ustalić, kto
złożył oświadczenie woli w takiej postaci.
Jednakże spełnienie tych tylko przesłanek nie stanowi dostatecznej podstawy,
aby uznać, że oświadczenie woli składane w postaci elektronicznej odpowiadało
jakiejkolwiek z opisanych powyżej form czynności prawnych, a w szczególności
najprostszej z nich, jaką jest zwykła forma pisemna. Wbrew bowiem wyma­
ganiom stawianym tej formie, oświadczenie składane w postaci elektronicznej
ani nie jest komunikowane w języku pisanym, ani nie jest opatrzone własno­
ręcznym podpisem i to umieszczonym na końcu dokumentu. Powoływanie się
na wykładnię funkcjonalną, wskazującą, że oświadczenia składane w postaci
elektronicznej spełniają analogiczną funkcję, jaką spełnia forma pisemna, nie
przekonują, ponieważ przepisy o formie czynności prawnej nie dopuszczają ta­
kiej wykładni, inaczej traciłyby swój sens. Ponadto trzeba mieć na względzie
szczególne niebezpieczeństwa, jakie potencjalnie wiążą się ze stosowaniem
elektronicznych systemów informatycznych. Polegają one przede wszystkim na
możliwości stosunkowo łatwej zmiany treści przekazu informatycznego, jego
zniknięcia, zapoznania się z nim przez osoby niepowołane, a także związane
z ustaleniem autentyczności znaku identyfikacyjnego osoby składającej w tej
postaci oświadczenie woli. Niebezpieczeństwom tym można zapobiec, lecz wy­
maga to zastosowania szczególnych, przystosowanych do komunikacji elektro­
nicznej środków, które absolutnie nie mieszczą się w konstrukcji zwykłej formy
pisemnej'. Przewiduje je ustawa z 18.9.2001 r. o podpisie elektronicznym wdra­
żająca dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 1999/93/WE z 13.12.1999 r.
w sprawie wspólnotowych ram w zakresie podpisów elektronicznych (Dz.Urz.
WE L 13 z 19.1.2000 r„ s. 12 ze zm.).
1 Por. szerzej Z. Radwański, Uwagi ogólne, s. 1291 i n., gdzie przedstawiona została po­
lemika z odrębnymi poglądami, a za nim: K. Górska, Zachowanie, s. 220 i n.; A. K. Bieliński,
Charakter, s. 198 i n., gdzie zawarta jest polemika z poglądami kwestionującymi odrębność
formy elektronicznej.
Nb. 513
£ 26. Forma oświadczenia woli
243
Suma tych środków składa się na pojęcie bezpiecznego podpisu elektro­
nicznego.
W myśl art. 3 pkt 1 i 2 PodElU, przez podpis elektroniczny rozumie się
dane w postaci elektronicznej, które wraz z innymi danymi, do których zostały
dołączone lub z którymi są logicznie powiązane, służą do identyfikacji osoby
składającej podpis elektroniczny. Podpis elektroniczny ma z kolei właściwości
bezpiecznego podpisu elektronicznego, jeżeli jest:
a) przyporządkowany wyłącznie do osoby składającej ten podpis,
b) sporządzony za pomocą podlegających wyłącznej kontroli osoby składają­
cej taki podpis bezpiecznych urządzeń służących do składania podpisu elek­
tronicznego i danych służących do składania podpisu elektronicznego,
c) powiązany z danymi, do których został dołączony, w taki sposób, że jaka­
kolwiek późniejsza zmiana tych danych jest rozpoznawalna.
W szczególności, aby zapewnić owe bezpieczeństwo podpisowi elektronicz­
nemu, przewidziano instytucję jego certyfikacji (art. 5 ust. 2 PodElU). Jest to
elektroniczne zaświadczenie służące do weryfikacji podpisu elektronicznego
i ustalenia tożsamości nadawcy określonych informacji elektronicznych - w tym
także oświadczenie woli. Zaświadczenie to przybiera postać bezpiecznego i kwa­
lifikowanego certyfikatu, gdy odpowiada szczególnym wymaganiom określonym
w cyt. ustawie i rozporządzeniom wykonawczym oraz gdy wydane zostało przez
podmiot akredytowany, czyli upoważniony do tego przez kompetentne organy
władzy publicznej. Otóż konstrukcja owych szczególnych procedur weryfika­
cyjnych nie mieści się w ramach najbardziej nawet liberalnej koncepcji zwykłej
formy pisemnej, która żadnych procedur weryfikujących przeprowadzanych
przez odrębny podmiot zaufania publicznego nie obejmuje.
Nowy przepis art. 78 § 2 K.C (wprowadzony w art. 54 PodElU) głosi, że
oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej opatrzone bezpiecznym
podpisem elektronicznym, weryfikowanym za pomocą kwalifikowanego cer­
tyfikatu jest równoważne oświadczeniu woli złożonemu w formie pisemnej.
W przepisie tym niewątpliwie nawiązano do cech swoistych bezpiecznego pod­
pisu elektronicznego bliżej określonego w ustawie o podpisie elektronicznym
oraz expressis verbis wyrażono myśl, że chodzi tu nie o rodzaj formy pisemnej,
lecz o inną formę oświadczenia woli, aczkolwiek równoważną formie pisemnej
(por. art. 5 ust. 2 - PodElU). Podpis elektroniczny niemający szczególnych cech
bezpiecznego i weryfikowanego podpisu elektronicznego (art. 3 pkt 1 PodElU)
nie jest wprawdzie pozbawiony doniosłości prawnej, a w tym i dowodowej,
jednakże nie może być uznany za ekwiwalent formy pisemnej (por. art. 8 i 14
ust. 3 PodElU).
Nb. 513
244
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
Zamieszczenie przepisów o formie elektronicznej zaraz po przepisie o for­
mie pisemnej jednoznacznie wskazuje na to, że forma elektroniczna o określo­
nych wyżej cechach jest równoważna zwykłej formie pisemnej. Owa reguła
ogólna nie stanowi zatem podstawy do przyznania formie elektronicznej waloru
prawnego przysługującego kwalifikowanym formom pisemnym. Dotyczy to
w szczególności: formy aktu notarialnego i formy podpisu notarialnie uwierzy­
telnionego.
Natomiast z mocy wyraźnego postanowienia art. 7 ust. 2 PodElU elektronicz­
ne „znakowanie czasem” wywołuje „skutki prawne daty pewnej w rozumieniu
przepisów Kodeksu cywilnego”. Zgodnie zatem z art. 81 KC, polegają one na
skuteczności czynności prawnej opatrzonej znakowaniem czasu względem osób
nieuczestniczących w jej dokonaniu.
W przypadkach gdy ustawa zastrzega zachowanie zwykłej formy pisemnej,
od decyzji stron zależy, czy posłużą się one formą pisemną, czy ekwiwalentną
formą elektroniczną. Żadna ze stron nie może drugiej stronie narzucić obowiązku
posłużenia się elektroniczną postacią składania oświadczenia woli. Kierowane
przez przedsiębiorcę oświadczenia w postaci elektronicznej wymagają wstępnej
i indywidualnie udzielonej zgody adresata na posłużenie się tą postacią przekazu
informacji. Zakazane jest przesyłanie niezamówionej informacji handlowej skie­
rowanej do oznaczonego odbiorcy będącego osobą fizyczną za pomocą środków
komunikacji elektronicznej, w szczególności poczty elektronicznej, a informację
handlową uważa się za zamówioną, jeżeli odbiorca wyraził zgodę na otrzymywa­
nie takiej informacji, w szczególności udostępnił w tym celu identyfikujący go
adres elektroniczny (art. 4 i 10 ustawy z 18.7.2002 r. o świadczeniu usług drogą
elektroniczną, tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 1422).
Każdy w zasadzie przedsiębiorca może wszakże z góry zastrzec, że będzie
zawierał umowy wyłącznie w postaci elektronicznej (tylko w tej postaci będzie
zawierał wszelkie umowy). W przypadku takim oferty kierowane do niego w for­
mie pisemnej nie będą wywierały żadnych skutków prawnych — w szczególności
nie doprowadzą do zawarcia umowy i nie wywołają odpowiedzialności przedsię­
biorcy za brak odpowiedzi na nie. Jednakże tego rodzaju zastrzeżenia ze względu
na to, że ograniczają sposób zawierania umów, mogą być uznane za sprzeczne
z klauzulami generalnymi zasad współżycia społecznego lub dobrych obyczajów
- zwłaszcza wtedy, gdy są stosowane przez monopolistów świadczących dobra
lub usługi użyteczności publicznej1.
1 Co do swobody w stosowaniu elektronicznej formy dla umów, por. J. Gołaczyński, Po­
jęcie i klasyfikacja umów elektronicznych. Swoboda umów elektronicznych i jej ograniczenia.
Prawo Mediów Elektronicznych 2014, Nr 1, s. 15 i n.
Nb. 513
£ 26. Forma oświadczenia woli
245
Niekiedy jednak przepisy szczególne wyraźnie przyznająjednej stronie kom­
petencję do wskazania formy, w jakiej określone czynności prawne będą doko­
nywane. Tak np. w myśl art. 5a ust. 1 ObligU, „Obligacje mogą nie mieć formy
dokumentu, w przypadku gdy emitent tak postanowi”; prawa z obligacji powstają
wówczas z chwilą dokonania zapisu elektronicznego.
Może być i tak, że ustawa uzna zapis elektroniczny za wyłącznie dopuszczal­
ny sposób dokonania czynności prawnej np. w obrocie giełdowym.
Z mocy przepisów szczególnych równoważny walor formie pisemnej mają
elektroniczne postacie oświadczenia woli spełniające inne niż wskazane w art. 78
§ 2 KC wymagania.
Przykład: Oświadczenia woli związane z czynnościami bankowymi mają walor formy
pisemnej, jeżeli zostały złożone w postaci elektronicznej, a odpowiednie nośniki elektro­
niczne „będą w sposób należyty utworzone, utrwalone, przekazane, przechowywane i zabez­
pieczone”; por. także rozporządzenie Rady Ministrów z 26.10.2004 r. w sprawie tworze­
nia, utrwalania, przekazywania, przechowywania i zabezpieczania dokumentów związanych
z czynnościami bankowymi, sporządzanych na elektronicznych nośnikach informacji (Dz.U.
Nr 236, poz. 2364).
Prowadzone są prace legislacyjne mające na celu uproszczenie procedur
związanych ze składaniem oświadczeń woli w postaci elektronicznej.
6. Uwagi końcowe
Kolejność, w jakiej zostały omówione poszczególne pisemne formy oświad- 514
czeń woli, nie jest przypadkowa. Każda bowiem z tych form omówionych na
dalszym miejscu zawiera równocześnie elementy swoiste dla form przedstawio­
nych na wyższym miejscu i wskutek tego może je zastąpić.
Zawsze więc tam, gdzie przewidziana jest zwykła forma pisemna, można posłużyć się
także formą pisemną z datą pewną, formą uwierzytelnionego podpisu lub formą aktu nota­
rialnego. Z kolei zamiast formy dokumentu z datą pewną można sporządzić dokument z po­
świadczonym podpisem, ponieważ notariusz stwierdzający wiarygodność podpisu musi zara­
zem podać datę dokonanej przez siebie czynności (art. 97 PrNot). Natomiast akt notarialny
nie tylko musi być opatrzony datą, ale ponadto podpisany przez uczestników w obecności no­
tariusza, który obowiązany jest ustalić ich tożsamość (art. 85 i 92 PrNot) - spełnia zatem wy­
magania przewidziane zarówno dla formy pisemnej zwykłej, jak i daty pewnej oraz dla po­
świadczenia podpisu.
Formy wymienione wyżej w Nb. 509-511 należą do szerszej kategorii form 515
pisemnych kwalifikowanych, które wyróżnione są na tej zasadzie, iż do ich
zachowania konieczne są jeszcze inne elementy niż własnoręczny podpis na
dokumencie.
Polski system prawny konstruuje także inne niż wymienione wyżej formy
szczególne. Są one jednak przewidziane tylko dla pewnych typów czynności
Nb. 514-515
246
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
prawnych i dlatego omówienie ich należy do wykładów dotyczących szczegól­
nych działów prawa cywilnego.
Przykład: Por. art. 949, 951-954, 1018 KC; por. też art. 1 PrWeksl i art. 1 PrCzek.
Formy te nie mogą być zastąpione formą elektroniczną, ponieważ nie mają
one charakteru zwykłej formy pisemnej. Co innego może jednak wynikać ze
szczególnych przepisów prawnych.
III. Skutki niedochowania formy
516
Niedochowanie przewidzianej formy czynności prawnej powoduje różne
konsekwencje prawne. Z tego punktu widzenia można podzielić formy czyn­
ności prawnych na trzy podstawowe rodzaje.
1. Forma czynności prawnej zastrzeżona pod rygorem nieważności
{ad solemnitatem)
517
Jak sama nazwa na to wskazuje, niezachowanie tej formy prawnej powoduje
bezwzględną nieważność czynności prawnej, która w konsekwencji nie wywo­
łuje skutków prawnych (art. 73, 76 KC).
Przykład: Nieważne będzie ustne poręczenie za zobowiązanie zaciągane przez kolegę
(por. art. 876 § 2 KC).
2. Forma czynności prawnej zastrzeżona dla wywołania określonych
skutków prawnych (ad eventum)
518
Niezachowanie wspomnianej formy nie powoduje nieważności czynności
prawnej, a jedynie pociąga za sobą niewystąpienie niektórych wskazanych
w ustawie konsekwencji prawnych, które by wystąpiły, gdyby zastrzeżona forma
została zachowana (art. 73 § 2 zd. 2, art. 74 § 1 zd. 2 KC).
Przykład: Jeżeli strony zawarły nieformalną umowę przedwstępną, w której zobowiązały
się do zawarcia w przyszłości innej umowy, dla której zastrzeżona jest forma notarialna, a na­
stępnie jedna ze stron uchyla się od zawarcia umowy przyrzeczonej, wówczas druga strona
może żądać naprawienia powstałej stąd szkody (art. 390 § 1 KC). Jeżeli jednak umowa przed­
wstępna została zawarta w formie aktu notarialnego, to strona uprawniona może dochodzić za­
warcia umowy przyrzeczonej, nie musi więc poprzestać jedynie na żądaniu odszkodowania.
3. Forma czynności prawnej zastrzeżonej dla celów dowodowych
(ad probationem)
519
Konsekwencje niezachowania tej formy przejawiają się wyłącznie na płasz­
czyźnie procesowej. Polegają one bowiem na zakazie korzystania przez stroNb. 516-519
§26. Forma oświadczenia woli
247
ny - w razie sporu - z dowodu z przesłuchania stron i z zeznań świadków dla
wykazania, że czynność prawna o określonej treści została dokonana (art. 74
§ 1 KC). Przepis ten jest wyrazem większego zaufania do dokumentów niż do
zeznań świadków.
Wspomniane środki dowodowe są jednak dopuszczalne w następujących 520
przypadkach wskazanych w art. 74 § 2 KC (w brzmieniu nadanym nowelą
z 14.2.2003 r.):
1) jeżeli obie strony wyrażą na to zgodę - co wobec istniejącego między nimi
konfliktu interesów na ogół się nie zdarza;
2) jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za
pomocą pisma;
Przykład: Pismo dłużnika, w którym prosi on o prolongatę zapłaty lub kwestionuje jedy­
nie wysokość długu.
3) jeżeli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą.
Przepis ten został wprowadzony nowelą z 14.2.2003 r. w celu wzmocnienia pozycji pro­
cesowej konsumenta względem przedsiębiorcy, od którego należy oczekiwać znajomości
przepisów prawnych o formie zawierania przez niego umów. Natomiast deficyt informacji
w tym względzie po stronie konsumenta nie powinien zamykać mu drogi do ochrony jego in­
teresów przed sądem.
IV. Zakres zastosowania form szczególnych
1. Forma z mocy ustawy
Na wymóg dochowania formy szczególnej dla dokonania czynności praw- 521
nej przede wszystkim wskazują przepisy ustawy (Kodeksu cywilnego i innych
ustaw). Z punktu widzenia praktycznego doniosłe znaczenie ma umiejętność
właściwego rozumienia sensu przepisów dotyczących formy czynności praw­
nych. W tym względzie należy kierować się następującymi regułami.
Po pierwsze, wszystkie - poza zwykłą formą pisemną - formy szczególne 522
(a więc formy kwalifikowane) mogą być zastrzeżone wyłącznie albo pod rygorem
nieważności, albo dla wywołania określonych skutków prawnych (ad eventum).
Jeżeli treść odpowiedniego przepisu wyraźnie nie wskazuje na skutek
ad eventum, należy wówczas przyjąć, że forma kwalifikowana została zastrze­
żona pod rygorem nieważności (art. 73 § 2 KC).
Przykład: Artykuł 751 § 1 KC stanowi, że „zbycie lub wydzierżawienie przedsiębior­
stwa albo ustanowienie na nim użytkowania powinno być dokonane w formie pisemnej
z podpisami notarialnie poświadczonymi”. Ponieważ chodzi tu o formę pisemną kwalifiko­
waną (podpis uwierzytelniony) - przeto rozważać można jedynie alternatywę: czy jest to
Nb. 520-522
248
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
forma ad solemnitatem, czy ad eventum. Biorąc jednak pod uwagę, że zacytowany przepis
nic nie stanowi o szczególnych skutkach zachowania albo niezachowania tej formy, a je­
dynie wyraża powinność jej zachowania, zatem forma ta przewidziana została pod rygorem
nieważności. Podobnie ma się rzecz z generalnie ustanowionym w art. 158 KC wymaga­
niem zachowania formy aktu notarialnego do przeniesienia własności nieruchomości (por.
w związku z tym art. 75’ § 4 KC, który formę tę zastrzega w przypadku, gdy w skład zbywa­
nego przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość). Z tych samych względów należy przyjąć, że
art. 329 § 1 KC zastrzega formę pisemną z datą pewną pod rygorem nieważności, natomiast
art. 678 § 2 KC tę samą formę, lecz ze skutkiem ad eventum, ponieważ w przepisie tym wy­
raźnie wskazane zostały szczególne konsekwencje związane z zachowaniem tej kwalifikowa­
nej formy pisemnej.
523
Po drugie, zwykła forma pisemna może być przewidziana nie tylko pod
rygorem nieważności (ad solemnitatem) i dla wywołania określonych skutków
prawnych (ad eventum), ale i dla celów dowodowych (adprobationem). Jeżeli
w treści konkretnego przepisu wyraźnie nie został zastrzeżony rygor nieważ­
ności albo szczególny skutek prawny związany z tą formą - należy przyjąć, że
zwykła forma pisemna przewidziana została jedynie dla celów dowodowych
(art. 73 § 1 i art. 74 § 1 KC).
Przykład: W art. 88 § 1 KC przewidziana została forma pisemna dla celów dowodo­
wych, ponieważ nie określono żadnej konsekwencji niezachowania tej formy; w art. 99 § 2
KC pod rygorem nieważności, ponieważ rygor ten wyraźnie został w przepisie tym wska­
zany; w art. 660 KC dla wywołania określonych w tym przepisie skutków szczególnych
(ad eventum).
524
Po trzecie, przepisy prawa cywilnego przewidują formę szczególną albo dla
bezpośrednio wyróżnionych rodzajów czynności prawnych, albo w sposób po­
średni - przez odesłanie do formy dotyczącej innego rodzaju czynności praw­
nej, z którą dana czynność prawna pozostaje w związku. W ostatnio wymienio­
nych sytuacjach można by mówić o formie pochodnej czynności prawnej (por.
np. art. 63 § 2, art. 99 § 1, art. 390 § 2 KC).
525
Po czwarte, przy umowach wymóg zachowania formy szczególnej w zasa­
dzie dotyczy oświadczeń woli składanych przez wszystkich uczestników umowy.
Jednakże ustawa przewiduje w tym względzie wyjątki, wyraźnie w przepisach
prawnych wskazane (por. np. art. 245 § 2 zd. 2, art. 890 KC).
526
Najszersze zastosowanie w praktyce znajduje zwykła forma pisemna dla
celów dowodowych, i to mimo że nowela z 14.2.2003 r. uchyliła art. 75 KC,
który przewidywał zachowanie tej formy przy zawieraniu czynności prawnych
o wartości powyżej 2000 zł, oraz wyłączyła jej zastosowanie w stosunkach
między przedsiębiorcami (art. 74 § 3 KC). Znaczy to, że gdy przepis ustawy
zastrzega formę pisemną pod sankcją dowodową, przedsiębiorcy mogą dokonać
między sobą czynności prawnej bez zachowania tej formy, a ustalenie tego faktu
Nb. 523-526
£ 26. Forma oświadczenia woli
249
nie podlega ograniczeniom dowodowym przewidzianym dla formy adprobationem.
Przykład: W myśl art. 720 § 2 KC, umowa pożyczki, której wartość przenosi 500 zł, po­
winna być stwierdzona pismem. Przepis ten przewiduje zachowanie formy pisemnej ze skut­
kiem ad probationem. Jednakże w przypadku, gdy umowę pożyczki zawarli przedsiębiorcy,
w myśl art. 74 § 3 KC powinność zachowania tej formy nie będzie się do nich odnosiła.
2. Forma z mocy umowy
Forma szczególna może być zastrzeżona także w umowie stron (art. 76 KC). 527
Niekoniecznie musi to być odrębna umowa o zachowaniu formy (pactum defor­
ma). Częściej zastrzeżenia takie stanowią element jakiejś innej umowy poprze­
dzającej dokonanie czynności prawnej, dla której zastrzeżono formę szczególną
(np. umowy przedwstępnej).
Jeżeli zastrzeżona przez strony forma szczególna nie zostanie dochowana,
to w myśl art. 76 zd. 1 KC - czynność prawna nie dochodzi do skutku, z tym
że strony mogą określać inne konsekwencje prawne. Gdy brak jest podstaw do
ustalenia, jakie konsekwencje prawne strony uzgodniły, wówczas szczególna
reguła interpretacyjna art. 76 zd. 2 KC każę przyjąć, że zwykłą formę pisemną
zastrzeżono tylko dla celów dowodowych (adprobationem). Reguła ta jednak
nie znajdzie zastosowania do stosunków między przedsiębiorcami. Należy bo­
wiem pamiętać, że przepisów o formie pisemnej zastrzeżonej dla celów dowo­
dowych nie stosuje się w stosunkach między przedsiębiorcami (art. 74 § 3 KC),
a to oznacza, że nie można stosować w tych przypadkach art. 76 zd. 2 KC. Jeżeli
więc przedsiębiorcy zastrzegli w umowie obowiązek zachowania formy pisem­
nej zwykłej dla czynności prawnej między nimi, to forma ta została zastrzeżona
ad solemnitatem (art. 76 zd. 1 KC).
Trzeba też mieć na względzie, że zarówno umowa zastrzegająca formę, jak
i umowa uchylająca to zastrzeżenie, mogą być zawarte nieformalnie. Jeżeli więc
po zastrzeżeniu formy strony następnie zawierają umowę bez zachowania za­
strzeżonej dla niej formy, to należy rozważyć, czy nie uchyliły one zarazem
ustanowionego przez siebie wymogu formy szczególnej. Umowa wcześniejsza
zawsze bowiem może ulec rozwiązaniu przez umowę późniejszą.
3. Forma następczych czynności prawnych
Dotychczas rozważano formę dokonania czynności prawnej, tzn. takiej, 528
która kreuje stosunek prawny. Natomiast teraz przystępujemy do wyjaśnienia,
jakim wymogom ma odpowiadać forma następczych czynności. Zwrot ten nie
jest zwrotem języka prawnego (ustawy). Używa się go w literaturze na zbiorcze
Nb. 527-528
250
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
oznaczenie czynności prawnych pozostających w związku z czynnością prawną
(umową) pierwotną i oczywiście dokonywanych po czynności (umowie) pier­
wotnej .
Formę owych następczych czynności prawnych reguluje art. 77 K.C, który ze
względu na to, że treść jego wywoływała wątpliwości, został w istotnej mierze
zmieniony noweląz 14.2.2003 r. Dalsze wyjaśnienia mająna względzie już tylko
nowe brzmienie tego przepisu.
529
W pierwszej kolejności należy najpierw objaśnić czynność prawną następczą
w postaci umowy, która modyfikuje treść umowy pierwotnej (art. 77 § 1 K.C).
Modyfikacją jest zarówno zmiana niektórych postanowień umowy pierwotnej,
jak i dodanie do niej (np. w postaci aneksu) nowych postanowień. Przyjęto w tym
przypadku zasadę tożsamości formy pierwotnej i następczej czynności prawnej.
Umowy modyfikujące w istocie bowiem współkształtują treść stosunku prawne­
go i dlatego nie ma racjonalnych przesłanek, aby nie miały one być zawierane
w takiej samej formie, w jakiej powinna być zawarta umowa pierwotna.
Artykuł 77 § 1 KC wiąże ową tożsamość formy z powinnością jej zacho­
wania z mocy ustawy lub z mocy umowy stron (pactum de forma). Jeżeli więc
umowa pierwotna zgodnie z odpowiednim przepisem ustawy zawarta została
w określonej formie (zwłaszcza w: zwykłej umowie pisemnej, z datą pewną,
z podpisem notarialnie poświadczonym, w formie aktu notarialnego), to również
konieczne jest zachowanie takiej samej formy dla umowy modyfikującej.
Strony w umowie pierwotnej mogą wszakże zastrzec dla umowy modyfi­
kującej formę surowszą od przewidzianej w ustawie dla umowy pierwotnej lub
z surowszymi sankcjami.
Przykład: Zgodnie z art. 860 § 2 KC, umowa spółki powinna być zawarta w formie pi­
semnej ad probationem. Strony mogą zastrzec w treści tej umowy, że wszelkie jej modyfi­
kacje będą wymagały formy pisemnej pod sankcją nieważności albo np. w formie aktu nota­
rialnego.
Natomiast niedopuszczalne jest, aby w umowie pierwotnej zastrzeżono dla
umowy następczej łagodniejszą od ustawowej formę lub zwolniono strony od
zachowania formy szczególnej.
Wyjaśnienia wymaga również sytuacja, gdy strony zawarły umowę pier­
wotną w formie szczególnej, mimo iż ustawa jej nie przewiduje, albo w formie
surowszej od wymagań ustawy.
Przykład: W formie aktu notarialnego umowę spółki, dla której ustawa przewiduje tylko
zwykłą formę pisemną, i to adprobationem.
W przypadku takim należy przyjąć, że strony złożyły oświadczenia woli
w formie przez siebie uzgodnionej, chociaż w sposób wyraźnie niewypowieNb. 529
£ 26. Forma oświadczenia woli
251
dziany, lecz perfacta concludentia (przez fakt zawarcia umowy w danej formie).
Należy bowiem podkreślić, że dla umowy o formie ustawa nie zastrzega żadnej
formy szczególnej (art. 76 KC). Natomiast w myśl zdania drugiego wspomniane­
go przepisu, „gdy strony zastrzegły dokonanie czynności w formie pisemnej, nie
określając skutków niezachowania tej formy, poczytuje się w razie wątpliwości,
że była ona zawarta wyłącznie dla celów dowodowych”. W sytuacji więc, gdy
strony zawarły umowę pierwotną w zwykłej formie pisemnej - ponad wymagania
ustawy - w myśl art. 77 § 1 KC, także umowa modyfikująca powinna być zawarta
w zwykłej formie pisemnej (ad probatłonem).
Może się oczywiście zdarzyć, że strony zawrą ważną umowę o formie zamie­
rzonej dopiero umowy pierwotnej, a następnie dokonujątej czynności prawnej,
nie zachowując umówionej formy. Pojawia się wtedy kwestia, czy umowa pier­
wotna została zawarta ze względu na uchylenie skuteczności zawartego pactum
de forma, czy też nie została zawarta, ponieważ nie zachowano umówionej for­
my. Rozstrzygnięcie tego zagadnienia nie ma jednak wpływu na formę umowy
modyfikującej. Umowa modyfikująca z natury rzeczy jest bowiem dopuszczalna
tylko w odniesieniu do ważnych umów pierwotnych. Jeżeli są one nieważne
z braku przewidzianej formy, to umowa modyfikująca zawarta w należytej formie
nie może „uzdrawiać” umowy pierwotnej.
Drugim typem następczych czynności prawnych są te, które prowadzą do 530
zakończenia pierwotnego stosunku umownego. Zgodnie z art. 77 § 2 KC, są to:
umowa rozwiązująca oraz jednostronne czynności prawne w postaci odstąpienia
od umowy pierwotnej i wypowiedzenia jej, co odnosi się do umownych stosun­
ków o charakterze ciągłym (trwałym).
Otóż, jeżeli umowa pierwotna faktycznie została zawarta w zwykłej formie
pisemnej - bez względu na to, czy stało się to z nakazu ustawy, czy z woli stron
-wymienione powyżej czynności następcze powinny być stwierdzone pismem
(art. 77 § 2 in fme KC), pod sankcją ograniczeń dowodowych (adprobationem).
Łagodniejsze wymagania co do formy tych następczych czynności prawnych
wyrażają się w tym, że nawet jeżeli z mocy ustawy lub z woli stron umowa pier­
wotna powinna być zawarta pod sankcją nieważności w zwykłej formie pisemnej,
to z mocy art. 77 § 2 KC wskazane tam czynności następcze przewidziane są
tylko pod sankcją ograniczeń dowodowych. W konsekwencji niezachowanie
w tych przypadkach formy pisemnej nie powoduje nieważności wspomnianych
czynności następczych. Złagodzenie skutków niezachowania zwykłej formy pi­
semnej uzasadnione jest tym, że chodzi tu w zasadzie o jednorodne konsekwencje
prawne, polegające na zakończeniu stosunku umownego.
Należy wszakże podkreślić, że są to reguły ogólne, które nie znajdują za­
stosowania w przypadkach odmiennego uregulowania normami szczególnymi.
Nb. 530
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
252
Przykład: Sposób wypowiedzenia umów najmu lokalu mieszkalnego (por. art. 11
OchrLokU).
Natomiast forma czynności następczych prowadzących do zakończenia sto­
sunku umownego nieco inaczej została uregulowana w przypadku, gdy umowę
pierwotną zawarto w „innej formie szczególnej” (art. 77 § 3 K.C). Ustalając
znaczenie tego zwrotu, należy mieć na względzie treść poprzedzającego § 2
art. 77 K.C, w którym mowa jest o „formie pisemnej”. Owa „inna forma szcze­
gólna” obejmuje więc swoim zakresem kwalifikowane formy pisemne, takie jak:
forma pisemna z datą pewną, z poświadczonym notarialnie podpisem, forma
aktu notarialnego, ewentualnie także inne jakieś formy pisemne przewidziane
dla pewnych rodzajów umów.
Odmienność regulacji § 3 art. 77 KC w porównaniu z § 2 polega na tym, że
w § 3 inaczej uregulowano formę umowy rozwiązującej w porównaniu z for­
mą jednostronnych czynności prawnych także prowadzących do zakończenia
stosunków umownych. Dla umowy rozwiązującej przewidziano bowiem taką
samą pisemną formę kwalifikowaną, jaką ustawa lub umowa stron określiła dla
umowy pierwotnej. Natomiast dla odstąpienia od umowy pierwotnej lub jej
wypowiedzenia wspomniany § 3 zastrzega tylko zwykłą formę pisemną, i to
pod sankcją dowodową - mimo iż umowa pierwotna została zawarta w kwalifi­
kowanej formie pisemnej pod sankcjąnieważności. Uzasadnienia dla owej różnej
regulacji prawnej należy szukać w odmiennym charakterze prawnym umowy
rozwiązującej i odstąpieniu od niej i jej wypowiedzeniu.
Umowa rozwiązująca opiera się wyłącznie na zasadzie swobody kontrakto­
wej. Ma ona wszakże zawsze swoje granice wyznaczone normami bezwzględ­
nie wiążącymi lub klauzulami generalnymi, które co najmniej w sposób ogólny
określają zakres dopuszczalnej umowy i jej treść. Wydaje się przeto uzasadnione,
że gdy ustawa ze względu na interes samych stron, osób trzecich lub dobro
publiczne zastrzega formę pisemną kwalifikowaną dla umowy pierwotnej (co
ułatwia jej kontrolę), to wskazane jest, aby te same kryteria stosować do umów
rozwiązujących.
Natomiast odstąpienie od umowy lub jej wypowiedzenie - jako jednostronne
czynności prawne ingerujące w stosunek umowny (co najmniej dwustronny) do­
puszczalne są tylko na podstawie kompetencji udzielonej stronom przez ustawo­
dawcę w określonych sytuacjach, co nie wyklucza oczywiście, że w tych ramach
pozostawiony jest stronom pewien luz decyzyjny. Taka wstępna reglamentacja
prawna pozwala w sposób mniej rygorystyczny określać formę czynności praw­
nej zmierzającej do zakończenia stosunków umownych powstałych z umów
pierwotnych zawartych w kwalifikowanej formie pisemnej. Myśl ta znalazła już
zresztą wyraz w niektórych przepisach szczególnych.
Nb. 530
253
£ 26. Forma oświadczenia woli
Przykłady: Według art. 88 § 1 KC, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia
woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu lub groźby następuje przez zło­
żenie oświadczenia w formie pisemnej ad probationem - bez względu na to, w jakiej formie
złożono oświadczenie pierwotne, m.in. takie, jakie kreuje umowę pierwotną. Z kolei art. 890
KC zastrzega, że odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu
w formie pisemnej adprobationem, mimo iż w myśl art. 890 § 1 zd. 1 KC oświadczenie dar­
czyńcy złożone przy zawieraniu umowy darowizny wymaga formy aktu notarialnego.
4. Zakres zastosowania elektronicznej formy czynności prawnej
W myśl art. 78 § 2 KC, oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej 531
opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą
ważnego kwalifikowanego certyfikatu jest równoważne z oświadczeniem woli
złożonym w formie pisemnej. Zastępuje ono zatem zwykłą formę pisemną za­
strzeżoną w ustawie lub w umowie stron. Ponadto w myśl art. 7 ust. 2 PodElU,
oznaczenie czasu zastępuje datę pewną, określoną w art. 81 KC.
V. Pismo potwierdzające zawarcie umowy
Pisemne potwierdzenie zawarcia umowy bez zachowania formy pisemnej 532
jest od dawna szeroko stosowane w rozwiniętych krajach zachodnich w za­
kresie obrotu profesjonalnego (kaufmanisches Bestatigungsschreiben, letter of
confirmation) oraz pod wpływem dyrektyw UE w zakresie umów zawieranych
między profesjonalistami a konsumentami - w interesie tych ostatnich. W prze­
pisie art. 77' KC pominięto relację między konsumentami a profesjonalistami
(przedsiębiorcami), ponieważ została ona już uregulowana w Polsce w przepi­
sach o umowach konsumenckich. W tym miejscu zagadnienie to wymaga roz­
ważenia w relacjach między przedsiębiorcami.
Pismo potwierdzające ma pełnić między przedsiębiorcami (w obrocie profe­
sjonalnym) zbliżone funkcje dowodowe, co forma adprobationem. Niewątpliwie
należy przyjąć, że w myśl art. 245 KPC, pismo potwierdzające stanowi dowód
tego, że osoba, która je podpisała, złożyła oświadczenie wyrażone w takim do­
kumencie. Natomiast jako oświadczenie jednej tylko strony nie stanowi dowodu,
że umowa została zawarta o określonej w tym piśmie treści. Pod tym względem
istnieje więc różnica między zawarciem umowy w formie pisemnej adproba­
tionem a pismem potwierdzającym.
Jednakże taka kwalifikacja prawna pisma potwierdzającego dokonana na pod­
stawie przepisów ogólnych ulega istotnej modyfikacji w przypadkach, gdy łącznie
spełnione zostaną szczególne przesłanki określone w art. 771 KC, a mianowicie:
1) pismo potwierdzające jedna strona niezwłocznie po zawarciu umowy przę­
śle drugiej stronie;
Nb. 531-532
254
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
2) pismo to nie zawiera istotnej zmiany treści umowy potwierdzanej;
3) druga strona niezwłocznie nie sprzeciwi się na piśmie przesłanemu jej pis­
mu potwierdzającemu.
W razie spełnienia tych przesłanek „strony wiąże umowa o treści określonej
w piśmie potwierdzającym” (art. 771 KC). Skutek ten następuje - w myśl usta­
wy — zarówno wtedy, gdy pismo potwierdzające wiernie odtwarza treść zawartej
umowy, a więc w istocie jest oświadczeniem wiedzy o tym fakcie (przyznaniem
faktu), jak i gdy w nieistotnej mierze zmienia treść zawartej umowy, a zatem jest
w pewnej mierze oświadczeniem woli. Odpowiednie „milczenie” drugiej strony
umowy należy uznać albo za stwierdzenie (przyznanie) faktu zawarcia umowy,
albo za oświadczenie woli zmieniające treść pierwotnej umowy. W toku postę­
powania sąd nie jest ograniczony w przeprowadzeniu dowodów dla ustalenia
wspomnianych wyżej czynności.
Nowa regulacja prawna pisma potwierdzającego ma na celu ułatwienie, a za­
razem umocnienie profesjonalnego obrotu gospodarczego.
Instytucji tej nie należy mylić z potwierdzeniem czynności prawnej przez
osobę trzecią (art. 63 KC).
§ 27. Wykładnia oświadczeń woli
Literatura: J. Grykiel, M. Łemkowski, Czynności prawne. Art. 56-81 KC. Komentarz,
Warszawa 2010, art. 65; P. Machnikowski, [w:] Gniewek, Machnikowski, KC. Komentarz, uwa­
gi do art. 65 KC; Z. Radwański, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. II; tenże, Wykładnia oświadczeń
woli składanych indywidualnym adresatom, Ossolineum 1992; M. Romanowski, Ogólne reguły
wykładni kontraktów w świetle zasad europejskiego prawa kontraktów a reguły wykładni
umów w prawie polskim, PPH 2004, Nr 8; tenże, Szczegółowe reguły wykładni kontraktów
w świetle wykładni umów w prawie polskim, PPH 2004, Nr 9; E. Rott-Pietrzyk, Interpretacja
umów w prawie modelowym i wspólnym europejskim prawie sprzedaży (CESL), Warszawa
2013; taż, Wykładnia oświadczenia woli (studium prawnoporównawcze), SPP 2007, Nr 3;
M. Safian, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 358 i n.; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne
części ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 2014, s. 207 i n.; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk,
Prawo, rozdz. X.
I. Uwagi ogólne
1. Pojęcie wykładni
533
Wykładnia (interpretacja) oświadczeń woli - podobnie jak wykładnia prawa
-jest pewnym procesem myślowym zmierzającym do ustalenia ich właściwego
Nb. 533
£ 27. Wykładnia oświadczeń woli
255
znaczenia (sensu). Jednak oba te rodzaje wykładni różnią się co najmniej pod
dwoma względami:
1) przedmiotem wykładni prawa są przepisy prawne już formalnie przez
kompetentne organy i we właściwym trybie wydane. Natomiast przedmio­
tem wykładni oświadczeń woli mogą być różnego rodzaju znaki - nawet
niemające postaci językowej;
2) inne metody stosuje się dla ustalenia właściwego znaczenia przepisów
prawnych, a inne dla oświadczeń woli.
Ostrość tych różnic ulega wszakże stępieniu w odniesieniu do niektórych sformalizowa­
nych i przewidzianych do masowego obrotu typów czynności prawnych.
Wykładni oświadczeń woli może oczywiście dokonywać każdy. Jednakże 534
tylko interpretacja organu stosującego prawo (sądu) jest ostatecznie wiążącą
podmioty prawa cywilnego (por. wyr. SN z 2.6.1970 r., I PR 146/70, OSN 1971,
Nr l,poz. 14).
Sądy w celu ustalenia właściwej interpretacji stosują dyrektywy wykładni
ustalone w doktrynie (nauce, orzecznictwie) lub w przepisach prawnych. W ostat­
nim przypadku dyrektywy interpretacyjne wiążą organ stosujący prawo - tak jak
każda norma prawna.
Ogólne dyrektywy wykładni oświadczeń woli wyraził ustawodawca poi- 535
ski w art. 65 KC. Wskazują one, jakich operacji myślowych należy dokonać,
aby ustalić liczący się w procesie stosowania prawa sens oświadczenia woli.
Wskazania te należy mieć na względzie także przy rozstrzyganiu kwestii, czy
oświadczenie woli w ogóle zostało złożone, a nie tylko jaką ma ono treść (por.
wyr. SN z 22.6.2006 r„ V CSK 70/06, OSN 2007, Nr 4, poz. 59).
W odróżnieniu od tych ogólnych dyrektyw wykładni, konkretne reguły in- 536
terpretacyjne wyjaśniają sens określonego zachowania się człowieka, gdy wska­
zane ogólnymi dyrektywami interpretacyjnymi zabiegi myślowe nie pozwalają
ustalić sensu tego zachowania. Dlatego przepisy tego rodzaju często opatrzone
są zastrzeżeniem: „w razie wątpliwości”.
Przykład: Artykuł 76 KC: „(...) gdy strony zastrzegły dokonanie czynności w formie pi­
semnej, nie określając skutków niezachowania tej formy, poczytuje się w razie wątpliwości,
że była ona zastrzeżona wyłącznie dla celów dowodowych”; art. 71 KC: „Ogłoszenia, rekla­
my, cenniki i inne informacje, skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób, poczytuje
się w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy”.
2. Ogólne dyrektywy wykładni
Mimo archaicznego sformułowania art. 65 KC można na jego podstawie 537
zrekonstruować następujące ogólne dyrektywy wykładni.
Nb. 534-537
256
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
a) Pierwsza każę mieć na względzie ukształtowane już reguły znaczenio­
we, które z określonymi zachowaniami człowieka (materialnymi substratami
znaku) wiążą pewne treści myślowe.
539
Najważniejszym i najdoskonalszym rodzajem znaków są oczywiście znaki
słowne, które ułożone w pewien system tworzą język. Jeżeli więc przedmiotem
interpretacji są znaki językowe (mówione lub pisane), to należy rozpoznać ich
sens przede wszystkim, stosując słownikowe lub składniowe reguły językowe.
Jednakże art. 65 § 1 KC ogólnie odwołuje się do „ustalonych zwyczajów”.
Mogą one (np. zwyczaje handlowe) wiązać swoiste znaczenia nie tylko ze zwro­
tami językowymi lub ich skrótami (np. fob, Cif), albo zgoła z zachowaniami
niejęzykowymi.
538
Przykład: Przybicie ręką, stwierdzające zawarcie umowy, lub jej podniesienie w toku
aukcji.
540
b) Druga dyrektywa każę rozpatrywać wszelkie przekazy komunikacyjne
z uwzględnieniem ich kontekstu sytuacyjnego („Oświadczenie woli należy tak
tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone
zostało (...)”, art. 65 § 1 KC). Przy niejęzykowych postaciach wyrażania oświad­
czenia woli kontekst sytuacyjny jest zawsze konieczną przesłanką zrozumienia
w ogóle jego sensu.
Przykład: Zabieganie przez znaną aktorkę o zainteresowanie mediów przez udzielanie
wywiadów i informacji o swoim życiu osobistym stanowi wyrażenie, w sposób dorozumia­
ny, zgody na informowanie przez media o tej sferze jej życia (orz. SN z 24.1.2008 r., I CSK
341/07, OSN 2009, Nr 3, poz. 45).
Dopiero na tle całego kontekstu można uznać, że klient samoobsługowego domu towa­
rowego, nie wypowiadając ani jednego słowa, składa oświadczenie woli (zawiera umowę
sprzedaży), czemu daje wyraz, biorąc do koszyka określony przedmiot i płacąc przy kasie
stosowną cenę.
Jednakże również przy składaniu oświadczeń woli w postaci językowej
wspomniana reguła interpretacyjna znajduje zastosowanie. Jak wskazuje bowiem
art. 65 § 2 KC: tzw. dosłowne brzmienie oświadczenia woli (czyli sens rozumiany
na podstawie powszechnych reguł językowych) nie zawsze ma absolutny walor.
Język jest wprawdzie najdoskonalszym środkiem porozumiewania się lu­
dzi, jednakże nie jest środkiem niezawodnym. Normy językowe są zmienne,
o chwiejnej często treści, nieostre lub wieloznaczne. Ponadto poza powszechnym
językiem etnicznym funkcjonują również podsystemy językowe (np. w obrocie
handlowym), które znakom słownym przydają swoiste znaczenie lub tworzą
nowe znaki. Dla właściwego zrozumienia znaku nie wystarczy więc poprzestać
na zastosowaniu właściwej normy znaczeniowej, ale ponadto trzeba uciec się do
innych jeszcze nośników informacji, towarzyszących słowom lub innym znakom.
Nb. 538-540
§27. Wykładnia oświadczeń woli
257
Do kontekstu (towarzyszących „okoliczności”) należy zaliczyć zachowania
się stron (lub ich wytwory) poprzedzające złożenie oświadczenia woli (np. pro­
wadzenie pertraktacji, uprzednio realizowane umowy podobnego rodzaju),
bezpośrednią interakcję komunikacyjną (np. na prośbę dłużnika, by wierzy­
ciel wekslowy zwolnił go z długu, ten ostatni manifestacyjnie drze dokument
wekslowy), kontekst przestrzenny (np. lokal giełdy, kancelaria notarialna lub
lokal urzędowy), wreszcie zachowania się stron po złożeniu oświadczenia wo­
li (np. określony sposób wykonywania zawartej umowy niespotykający się ze
sprzeciwem drugiej strony).
c) Trzecia dyrektywa oparta jest na założeniu, że ludzie działają rozsądnie 541
i uczciwie. W konsekwencji każę mieć na względzie cel, ku któremu zmierzają
podmioty składające oświadczenie woli oraz zasady współżycia społecznego
(art. 65 KC). Reguła ta nie zawiera wprawdzie zakazu składania nierozsądnych
i nieodpowiadających postulatom moralnym oświadczeń woli, ale gdy pojawiają
się wątpliwości co do ich sensu, to powinno się preferować taki sens, jaki od­
powiada wspomnianej dyrektywie. Odnosi się ona nie tylko do umów, ale i do
jednostronnych oświadczeń woli.
II. Metoda wykładni
Chodzi tu o założenia ideologiczne (wartości), które stanowią podstawę 542
porządkującą system dyrektyw wykładni. Można przyjąć, że prawo polskie
za podstawę taką przyjmuje dwie wartości, a mianowicie: respektowanie woli
składającego oświadczenie oraz zaufanie do złożonego oświadczenia ze strony
innych osób. Wolno z tego względu nazwać tę metodę metodą kombinowaną.
Przesłanką jej sprawnego funkcjonowania jest jednak jasne określenie pola za­
stosowania wynikających z niej dyrektyw, co z kolei zakłada uwzględnienie
różnych postaci czynności prawnych.
Koncepcję kombinowanej metody wykładni przyjął m.in. SN (7) w uchw. z 29.6.1995 r.
(III CZP 66/95, OSN 1995, Nr 12, poz. 168).
1. Oświadczenia woli składane indywidualnym adresatom
Ta postać oświadczeń woli (art. 61 KC) ma największą doniosłość w stosun- 543
kach cywilnoprawnych. Stanowi ona element konstytutywny nie tylko umów,
ale i wielu rodzajów jednostronnych czynności prawnych - takich jak np. wypo­
wiedzenia trwałych stosunków prawnych (najmu, dzierżawy, pracy, spółki itp.).
Uwikłane są tu zawsze interesy obu stron: składającego i odbierającego (adre­
sata) oświadczenie woli. Na tej podstawie - kierując się zasadami współżycia
Nb. 541-543
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
258
społecznego oraz nakazem preferowania „zgodnego zamiaru stron” (art. 65 KC)
-należy przyjąć nadrzędną dyrektywę interpretacyjną, w myśl której sędzia
powinien uznać taki sens oświadczenia, w jakim zgodnie obie strony go zro­
zumiały. Natomiast nie jest w takim przypadku istotne, przy pomocy jakich
kanałów informacyjnych (w szczególności znaków) strony się porozumiały.
Z kolei gdy strony nie zrozumiały tak samo sensu oświadczenia woli, to
należy uznać za miarodajny dla sądu sens ustalony z punktu widzenia odbiorcy
oświadczenia woli. Ze względów etycznych i funkcjonalnych na ochronę zasłu­
guje jednak tylko takie rozumienie oświadczenia woli przez adresata, jakie stano­
wi rezultat jego starannych zabiegów interpretacyjnych. Odbiorca może zatem
skutecznie powołać się na sens przez siebie rozumiany tylko wtedy, gdy każdy
uczestnik obrotu znajdujący się w analogicznej do jego sytuacji, a w szczególno­
ści dysponujący takim samym zakresem wiedzy o oświadczeniu i towarzyszących
mu okolicznościach, tak samo zrozumiałby jego znaczenie. Decydować powinien
zatem normatywny, ale i zindywidualizowany punkt widzenia odbiorcy, który
z należytą starannością wymaganą w obrocie (art. 353 KC) dokonuje interpretacji
zmierzającej do odtworzenia treści myślowych składającego oświadczenie woli.
Przykład: W wyr. z 4.7.1975 r. (III CRN 160/75, OSP 1977, Nr 1, poz. 6) SN stwierdził:
„Jeżeli strony już uprzednio pozostawały w takich samych stosunkach prawnych, należy mieć
na uwadze ponadto znaczenie niezbyt jasnych sformułowań umowy, jakie było przy ich sto­
sowaniu w poprzednich stosunkach prawnych między nimi”. Z reguły bowiem - przy braku
innych wskazań - należy przyjąć, że strony są konsekwentne w posługiwaniu się zwrotami
językowymi. Por. też wyr. SN z 23.1.2008 r. (V CSK 474/07, OSN 2008, Nr 4, poz. 109).
2. Oświadczenia woli kierowane do nieoznaczonego kręgu odbiorców
544
Chodzi tu o przyrzeczenia publiczne (np. ktoś przyrzeka w prasie nagrodę
za odnalezienie psa), oświadczenia zawarte w papierach wartościowych prze­
znaczonych do obiegu, oświadczenia przewidziane do ujawnienia w księgach
wieczystych, statuty korporacji, wzorce umów itp.
Również w odniesieniu do takich oświadczeń woli obowiązuje zasada, że
należy uwzględnić możliwości poznawcze adresatów. Jednakże z uwagi na
anonimowy krąg potencjalnych odbiorców (ad incertas personas) wspomnianą
kwestię powinno się rozstrzygać, mając wyłącznie na względzie typowego adre­
sata, co w konsekwencji wymaga zastosowania wyłącznie zobiektywizowanego
(normatywnego) wzorca ocennego. Jeżeli nie są nimi wszyscy obywatele, lecz
tylko np. określone środowiska zawodowe, to trzeba przyjąć, że decydujące dla
wykładni są także reguły znaczeniowe wyspecjalizowanego języka (podsystemu)
jakiejś grupy społecznej.
Por. w związku z tym A. Szpunar, Uwagi o wykładni weksla, Rej. 1994, Nr 2, s. 60 i n.
Nb. 544
§27. Wykładnia oświadczeń woli
259
Szczególne pod tym względem wymagania stawia ustawodawca wobec
przedsiębiorców zawierających umowy z konsumentami.
Por. zwłaszcza art. 384 i n. KC dotyczące wzorców umowy. Kwestia ta jest szerzej omó­
wiona w opracowaniach dotyczących części ogólnej prawa zobowiązań (por. Z. Radwański,
A. Olejniczak, Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 2014, § 13).
3. Testamenty
Z kolei oświadczenie woli testatora ma czysto osobisty charakter i dla swojej 545
skuteczności nie wymaga zakomunikowania beneficjentom testamentu. System
prawny nie bierze pod uwagę ich zaufania do treści testamentu i w konsekwen­
cji każę go tak interpretować, aby wyłącznie zapewnić „możliwie najpełniejsze
urzeczywistnienie woli spadkodawcy” (art. 948 § 1 KC).
Por. Z. Radwański, Wykładnia testamentów, KPP 1993, z. 1, s. 5 i n.
III. Wykładnia oświadczeń woli wyrażonych pisemnie
1. Uwagi ogólne
Można tu również mówić o oświadczeniach woli wyrażonych w dokumen- 546
cie, ponieważ w świetle KPC przez „dokument” rozumie się pismo uzewnętrznia­
jące jakieś myśli. Ze względu na zalety pisma - zwłaszcza z uwagi na możliwość
precyzyjnego formułowania i utrwalania po dojrzałym namyśle treści oświadczeń
woli - znajduje ono szerokie zastosowanie w stosunkach cywilnoprawnych.
Nie ulega wątpliwości, że - jak przy wszelkiego rodzaju komunikacji wer- 547
balnej, tak i przy wykładni dokumentów - przede wszystkim trzeba się odnieść
do językowych reguł znaczeniowych, które wszakże nie mają absolutnego
znaczenia.
Panujący dawniej zarówno w literaturze, jak i w orzecznictwie pogląd, że jasne zwro­
ty językowe nie podlegają wykładni (clara non sunt interpretandd), został jednak krytycz­
nie oceniony; por. Z. Radwański, Wykładnia, s. 13 i n. Sąd Najwyższy ostatecznie rozstał się
z tąkoncepcjąw wyr. z 7.12.2000 r. (II CKN 351/00, OSN 2001, Nr 6, poz. 95), gdzie m.in.
wskazał, że „w polskiej najnowszej literaturze przedmiotu pogląd ten został zakwestionowa­
ny. W przekonujący sposób wykazano, że art. 65 KC nie daje podstaw do zacieśnienia wy­
kładni czynności prawnych do «niejasnych» postanowień umowy”. Jednak pogląd ten poja­
wia się nadal w orzecznictwie - por. ostatnio wyr. SA w Katowicach z 13.3.2005 r. (I ACa
1606/04, OSA w Katowicach 2005, Nr 2, poz. 1, z krytyczną glosą M. Kaszowskiego, MoP
2009, Nr21,s. 1185 i n.).
Następnie wykładni poszczególnych wyrażeń zawartych w dokumencie na- 548
leży dokonywać, uwzględniając kontekst, w jakim one występują. W szczególNb. 545-548
260
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
ności trzeba więc mieć na względzie związki treściowe występujące między
różnymi postanowieniami - tak, aby miały one spójną i rozsądną treść.
Por. uchw. SN z 19.1.1989 r. (III CZP 111/88, OSN 1990, Nr 1, poz. 8); uchw. SN (7)
z 27.9.1971 r. (III CRN 332/71, OSN 1972, Nr 4, poz. 73); wyr. SN z 4.11.1980 r. (I PRN
112/80, OSN 1981, Nr 6, poz. 106). W uchw. z 9.8.1996 r. (III CZP 74/96, OSN 1996, Nr 11,
poz. 152) SN stwierdził, że użycie w umowie małżonków zawartej w formie aktu notarialne­
go sformułowania o „zniesieniu wspólności ustawowej” nie stoi na przeszkodzie uznaniu, iż
jest to umowa o wyłączeniu tej wspólności (art. 47 § 1 KRO).
Definicje zawarte w dokumencie mają przy tym pierwszeństwo przed zna­
czeniem wyrażeń ustalonych w użyciu powszechnym.
550
Powinno się także wykorzystać paralingwistyczne środki wyrazu związane
z zorganizowaniem wypowiedzi pisemnej w przestrzeni dwuwymiarowej zna­
kami graficznymi.
549
Przykład: Układ w artykułach, paragrafach; zastosowanie odstępów; znaków ręcznych
przed maszynowymi, a tych ostatnich przed drukowanymi; stosowanie czcionek różnych roz­
miarów, barwy, rozstrzelonych lub z podkreśleniami.
551
Także cel odgrywający tak doniosłą rolę przy wykładni oświadczeń woli
może być wyraźnie deklarowany w tekście dokumentu albo rekonstruowany na
podstawie treści wyrażonych tam obowiązków stron z równoczesnym wykorzy­
staniem doświadczenia życiowego oraz zasad racjonalnego działania.
2. Ograniczenia dowodowe
Odrębność, samoistność, trwałość i refleksyjność wypowiedzi pisemnej stały
się przesłanką przyznania dokumentom szczególnego waloru dowodowego,
wskazującego na to, że czynność prawna o wyrażonej w nich treści została do­
konana. Szczególny walor dowodowy dokumentu przejawia się w porównaniu
z zeznaniami świadków lub przesłuchaniami stron - często stronniczymi lub
obciążonymi zawodnością pamięci ludzkiej.
553
Z tych względów art. 247 KPC zakazuje prowadzenia dowodu ze świadków
albo z przesłuchania stron przeciwko osnowie dokumentu. Od zakazu tego nie
ma wyjątków, gdy sporządzenie dokumentu zastrzeżone zostało pod rygorem
nieważności. Natomiast w razie zastrzeżenia formy z łagodniejszym skutkiem w szczególności dla celów dowodowych - można korzystać ze wspomnianych
środków dowodowych, jeżeli sąd uzna to za konieczne ze względu na szczególne
okoliczności sprawy.
552
Za osnowę dokumentu należy uznać jego treść wyinterpretowaną na podstawie całej za­
wartości dokumentu, a więc nie tylko znaków językowych, ale i paralingwistycznych nośni­
ków informacji.
Nb. 549-553
28. Zdolność do czynności prawnych
261
Ponadto można dowodzić przy pomocy świadków lub przesłuchania stron
okoliczności spoza dokumentu, jeżeli ma to służyć do wyjaśnienia treści oświad­
czenia woli wyrażonych w dokumencie. Nie jest to bowiem dowód prowadzony
przeciwko osnowie dokumentu.
Przykład: Strony posłużyły się pewnym zwrotem o swoistym znaczeniu.
Natomiast art. 247 KPC stanowczo zakazuje prowadzenia dowodu ze świad- 554
ków albo z przesłuchania stron w celu uzupełnienia treści czynności prawnej,
dla której rygor formy pisemnej został zastrzeżony pod sankcją nieważności.
3. Zasady europejskiego prawa kontraktów
Wyrażają one reguły modelowe mające tylko charakter zaleceń dla praktyki, 555
a nie walor norm prawnie wiążących.
Ogólny przepis (art. 5.101) stanowi trzy zasady interpretacyjne:
1) kontrakt należy interpretować zgodnie z intencją stron - nawet jeżeli odbie­
gałoby to od dosłownego znaczenia użytych słów;
2) jeżeli ustalono, że jedna strona rozumiała kontrakt w szczególny sposób,
a druga strona nie mogła być nieświadoma jej intencji w chwili zawarcia
kontraktu, należy interpretować go zgodnie z intencją pierwszej strony;
3) jeżeli nie można ustalić znaczenia kontraktu w myśl wskazanych wyżej re­
guł, należy określić także jego znaczenie, jakie nadawałyby mu osoby roz­
sądne, o takich samych właściwościach, jakie mają strony kontraktu i dzia­
łające w takich samych okolicznościach.
Poza tym zasady europejskiego prawa kontraktów zawierają szereg przepi­
sów szczególnych, precyzujących wspomniane reguły ogólne.
§ 28. Zdolność do czynności prawnych
Literatura: S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 39,41; A. Klein, Zdolność praw­
na, zdolność do czynności prawnych i inne zdolności a klasyfikacja zdarzeń prawnych, SC
1969, t. XIII-XIV; L. Kociucki, Pojęcie zdolności do czynności prawnych osób fizycznych
- zagadnienia konstrukcyjne, [w:] Prawo w XXI wieku. Księga pamiątkowa 50-lecia Instytu­
tu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2006; tenże. Zdolność do czynności
prawnych osób dorosłych i jej ograniczenia, Warszawa 2011; L. Ludwiczak, Ubezwłasnowol­
nienie w polskim systemie prawnym, Warszawa 2012; A. Olejniczak, Zdolność do czynności
prawnych w projektowanej księdze pierwszej nowego kodeksu cywilnego, [w:] Proces cywilny.
Nauka-Kodyfikacja-Praktyka. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Feliksowi Zedlerowi, pod red. P. Grzegorczyka. K. Knoppka i M. Walasika, Warszawa 2012, s. 1195-1209;
M. Pazdan, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 92 i n.; J. Strzebinczyk, [w:] Gniewek,
Machnikowski, KC. Komentarz, uwagi do art. 14 i n.;A. Sylwestrzak, Charakter prawny i kom­
petencje kuratora osoby ubezwłasnowolnionej częściowo, PS 2011, Nr 5; M. Watrakiewicz,
Nb. 554-555
262
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
Wiek a zdolność do czynności prawnych, KPP 2003, z. 3; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne
części ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 2014, s. 153 i n.; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk,
Prawo, rozdz. VII § 4; rozdz. VIII § 6.
I. Pojęcie
1. Uwagi ogólne
556
Na wstępie warto przypomnieć, że mówiąc o zdolności prawnej, mamy na
względzie właściwość bycia podmiotem praw lub obowiązków. Nie znaczy to
jednak, że podmiot prawa cywilnego może sam dokonywać czynności prawnych
prowadzących do nabywania praw i zaciągania zobowiązań lub do kreowania
innych zmian w jego stosunkach cywilnoprawnych. Tę ostatnią cechę określa
się mianem zdolności do czynności prawnych.
Nie zawsze musi ona przysługiwać każdemu podmiotowi obdarzonemu zdol­
nością prawną. W okresach gdy podmiot nie ma zdolności do czynności praw­
nych, zastępuje go ktoś inny (np. rodzic nieletniego dziecka).
Natomiast zakres zdolności do czynności prawnej nie może być szerszy od
zakresu zdolności prawnej. Niekonsekwentny byłby bowiem ustawodawca, który
by zakazywał bycia podmiotem określonych praw lub obowiązków, a równo­
cześnie zezwalał na ich nabywanie.
Przesłanki i zakres zdolności do czynności prawnych zostały ściśle ure-gulowane ustawą, aby stworzyć dogodne przesłanki dla pewności stosunków
prawnych, a tym samym i obrotu gospodarczego.
Brak zdolności do czynności prawnej nie pozbawia osoby możliwości bez­
pośredniego (bez udziału zastępcy) nabywania praw lub obowiązków na pod­
stawie innych niż czynność prawna zdarzeń (np. dziedziczenia). Jeżeli jednak
skutki prawne miałyby być następstwem innego niż czynność prawna działania,
skutki te zwykle zależą od tego, czy podmiot faktycznie działał z dostatecznym
rozeznaniem.
Przykład: Por. art. 425 KC, określający osobiste cechy sprawcy czynu niedozwolonego,
częściowo jednak sformalizowane treścią art. 426 KC; por. także art. 899, 930 i 1010 KC do­
tyczące przebaczenia.
Zdolność do czynności prawnej nie ma charakteru prawa podmiotowego w ro­
zumieniu prawa cywilnego. W konsekwencji nie można stanem tym rozporządzać
lub go nadużywać (art. 5 KC). Zdolność ta jest składnikiem normy kompeten­
cyjnej, która wyznacza przesłanki prawidłowego dokonania czynności prawnej*
1.
1 Odmiennie, zdolność do czynności prawnych jako „swoiste prawo podmiotowe”, por.
L. Kociucki, Zdolność, s. 137 i n.
Nb. 556
)>' 28. Zdolność do czynności prawnych
263
2. Osoby prawne
Co do osób prawnych, zakres zdolności do czynności prawnych zbieżny 557
jest ze zdolnością prawną tych osób. To samo odnosi się do jednostek organiza­
cyjnych obdarzonych zdolnością prawną. Z tego punktu widzenia ich zdolność
do czynności prawnych nie nastręcza szczególnych trudności.
Pojawia się tu jedynie kwestia, w jaki sposób podmioty te realizują swoją
zdolność do czynności prawnych, czyli dokonują tych czynności prawnych. Jak
wspomniano już o tym poprzednio (por. Nb. 440), działąjąone przez swoje orga­
ny (art. 38 KC). Natomiast jeżeli z braku powołanych do tego organów nie mogą
prowadzić swoich spraw, a w tym i dokonywać czynności prawnych, sąd usta­
nawia dla nich kuratora. Do jego zadań należy przede wszystkim niezwłoczne
powołanie właściwych organów, a w razie potrzeby przeprowadzenie likwidacji
wspomnianych podmiotów (art. 42 KC)1.
3. Osoby fizyczne
Natomiast w odniesieniu do osób fizycznych problematyka zdolności do 558
czynności prawnych jest szczególnie skomplikowana. Wiąże się to z faktem, że
człowiek do podejmowania tych czynności musi osiągnąć konieczną dojrzałość
i mieć odpowiednią sprawność umysłową. Biorąc pod uwagę te okoliczności,
polski system prawny wyróżnia trzy stany człowieka:
1) brak zdolności do czynności prawnych,
2) ograniczoną zdolność do czynności prawnych,
3) pełną zdolność do czynności prawnych.
Dalsze uwagi poświęcone będą wyjaśnieniu tych spraw.
II. Brak zdolności do czynności prawnych
Stan ten konstytuuje wiek oraz całkowite ubezwłasnowolnienie.
559
1. Wiek
Osoby, które nie ukończyły 13 lat, nie mają zdolności do czynności praw- 560
nych (art. 12 KC). Metoda określania zdolności do czynności prawnych przez
wskazanie wieku jest zawsze arbitralna. Nie uwzględnia bowiem znacznych róż­
nic zachodzących w procesie dojrzewania poszczególnych osób. Jest ona jednak
powszechnie przyjęta, ponieważ typizacja taka ułatwia obrót prawny. Na tle pra1 Por. szerzej A. Jagielska-Burduk, K. Mularski, Kurator osoby prawnej. Próba wykładni
art. 42 kc, Rej. 2010, Nr 6.
Nb. 557-560
264
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
wa polskiego można postawić pytanie, czy w związku z dostrzegalnym w okresie
powojennym procesem przyspieszonego dojrzewania młodzieży wspomniana
granica wieku nie jest zbyt wysoka. Jednakże ujemne konsekwencje tego stanu
prawnego w znacznej mierze łagodzi art. 14 § 2 KC, o którym będzie poniżej
mowa (por. Nb. 562).
2. Ubezwłasnowolnienie całkowite
561
Nie majątakże zdolności do czynności prawnych osoby ubezwłasnowolnio­
ne całkowicie (art. 12 KC). Zarówno o ubezwłasnowolnieniu, jak i uchyleniu
ubezwłasnowolnienia lub jego zmianie na częściowe decyduje sąd w szczegól­
nym postępowaniu przed sądem okręgowym, który rozpoznaj e sprawę w skła­
dzie 3 sędziów zawodowych (art. 544 i n. KPC). Ubezwłasnowolnić całkowicie
można tylko osobę, która ukończyła 13 lat (art. 13 § 1 KC), ponieważ poniżej
tego wieku i tak nie przysługuje nikomu zdolność do czynności prawnych.
Przesłankami ubezwłasnowolnienia są: choroba psychiczna, niedorozwój
umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne, w szczególności pijań­
stwo lub narkomania występujące w takim stopniu, że uniemożliwiają danej
osobie kierowanie swoim postępowaniem (art. 13 § 1 KC). Sąd Najwyższy
interpretuje ten przepis funkcjonalnie, stając na stanowisku, że ubezwłasnowol­
nienie służy interesom ubezwłasnowolnionego i wobec tego może być orzeczone
tylko wtedy, gdy jego interes tego wymaga. W związku z tym sama ocena
stanu psychicznego człowieka nie stanowi jeszcze wystarczającej podstawy do
orzeczenia ubezwłasnowolnienia. Ponadto należy wziąć pod uwagę jego ogólną
sytuację życiową i dopiero na tej podstawie ocenić, czy ubezwłasnowolnienie
służy ochronie jego interesów (post. SN z 14.2.1974 r., I CR 8/74, OSN 1975,
Nr 1, poz. 12).
Wprowadzenie tego dodatkowego nieprzewidzianego w treści art. 13 § 1 KC wymogu
jest jednak krytykowane, por. J. Strzebinczyk, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski, Kodeks cy­
wilny, komentarz do wspomnianego przepisu.
3. Skutki
562
Czynności prawne dokonywane przez osoby, które nie mają zdolności do
czynności prawnych, są bezwzględnie nieważne (art. 14 § 1 KC). Zasada ta chro­
ni wprawdzie wspomniane osoby przed niekorzystnymi dla nich konsekwencjami
czynności prawnych, ale równocześnie dotkliwie ogranicza ich udział w stosun­
kach cywilnoprawnych.
Dla złagodzenia tych ujemnych następstw art. 14 § 2 KC stanowi, że jeżeli
osoba niezdolna do czynności prawnych zawrze umowę należącą do umów poNb. 561-562
J> 28. Zdolność do czynności prawnych
265
wszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, to
staje się ona ważna z chwilą jej wykonania. Gdyby jednak pociągała za sobą
rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych, to mimo jej
wykonania, nie staje się umową ważną.
Przykład: Umowy dotyczące drobnych bieżących spraw życia codziennego to np. kupno
zeszytu, biletu do kina lub na przejazd tramwajem.
Na ogół wyjaśnia się sens tego przepisu za pomocą konstrukcji konwalidacji 563
(uzdrowienia) nieważnej czynności prawnej przez jej wykonanie. Jednakże jest
to wyjaśnienie niezadowalające, albowiem trudno pojąć, w jaki sposób osoba
niemająca w ogóle zdolności do czynności prawnej może następnie ją „uzdro­
wić” przez własne działanie. Wydaje się, że należy raczej stanąć na stanowisku,
iż przepis ten modyfikuje ogólną regułę odnoszącą się do osób niemających
zdolności do czynności prawnych (a więc art. 12 KC). Modyfikacja ta polega na
przyznaniu tym osobom ograniczonej i warunkowej kompetencji do dokony­
wania czynności prawnych wspomnianego rodzaju.
W aspekcie teoretycznym por. S. Czepita, Reguły konstytutywne a zagadnienia prawoznawstwa, Szczecin 1996, s. 200-201. Tak też S. Grzybowski, Prawo cywilne. Zarys części
ogólnej, Warszawa 1985, s. 171; A. Doliwa, Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2004,
s. 238.
W imieniu osób niemających zdolności do czynności prawnych dokonują 564
tych czynności przedstawiciele ustawowi wspomnianych osób, którymi są ro­
dzice lub ustanowieni przez sąd opiekunowie (art. 98, 155, 175 KRO i art. 13
§ 2 KC).
Brak zdolności do czynności prawnych nie wyłącza pełnienia funkcji po- 565
słańca, która nie polega na dokonywaniu czynności prawnych, a jedynie na
przenoszeniu oświadczenia woli innej osoby.
Przykład: Ojciec posyła 7-letniego syna do kiosku po gazety. Czynności prawnej doko­
nuje wówczas ojciec, a syn przenosi jego oświadczenie woli. Pojawiające się wówczas prob­
lemy związane z możliwością zmiany treści tego oświadczenia (np. dziecko zamiast gazety
kupuje cukierki), rozstrzygane są na podstawie przepisów o błędzie (por. Nb. 588-594).
III. Ograniczona zdolność do czynności prawnych
Konstytuują ją następujące fakty: wiek i ubezwłasnowolnienie częściowe.
566
1. Wiek
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły 567
13. rok życia, a nie ukończyły jeszcze 18. roku życia (art. 15 KC).
Nb. 563-567
266
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
2. Ubezwłasnowolnienie częściowe
568
Ubezwłasnowolnienie częściowe orzeka sąd w tym samym trybie i z tych
samych przyczyn, co ubezwłasnowolnienie całkowite (choroba psychiczna, nie­
dorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne), z tym że:
1) tylko co do osoby pełnoletniej, a więc takiej, której przysługuje pełna zdol­
ność do czynności prawnych oraz;
2) tylko wówczas, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia
całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc w prowadzeniu jej spraw (art. 16
§ 1 KC). Podobnie jak przy ubezwłasnowolnieniu całkowitym, także przy
ubezwłasnowolnieniu częściowym sądy biorąpod uwagę nie tylko stan psy­
chiczny danej osoby, ale i jej interesy zdeterminowane określoną sytuacją
życiową.
Przykład: Ocena, że osobie cierpiącej na zaburzenia psychiczne jest potrzebna pomoc do
prowadzenia jej spraw, uzasadniająca częściowe ubezwłasnowolnienie, powinna być oparta na
ustaleniu, że rzeczywiście istnieją sprawy wymagające prowadzenia przez tę osobę i jaki jest
ich rodzaj oraz jaki jest konkretny zakres potrzebnej pomocy (post. SN z 16.4.2010 r., IV CSK
470/09, Biul. SN 2010, Nr 5, poz. 15).
569
Ponadto ustanowienie przez sąd doradcy tymczasowego w toku toczącego
się postępowania o ubezwłasnowolnienie osoby pełnoletniej powoduje ograni­
czenie jej zdolności do czynności prawnych (art. 549 KPC).
3. Skutki
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych charakteryzują trzy cechy:
1) brak kompetencji do dokonywania pewnych rodzajów czynności prawnych,
2) system kontroli nad dokonywaniem określonych postaci czynności praw­
nych,
3) pełna kompetencja do dokonywania pozostałych czynności prawnych.
Rozważmy te cechy kolejno.
571
a) Brak kompetencji. Tylko czynności prawnych wyraźnie wskazanych
w szczególnych przepisach nie może dokonywać osoba ograniczona w zdol­
ności do czynności prawnych (np. na mocy art. 944 KC nie może sporządzić
testamentu). Naruszenie takiej normy powoduje nieważność czynności prawnej.
570
572
b) System kontroli jest najbardziej charakterystyczną cechą omawianej in­
stytucji. Polega on na tym, że do pewnych czynności prawnych dokonywanych
przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych konieczne jest
uzyskanie zgody przedstawiciela ustawowego tej osoby (art. 17 KC), którym jest
rodzic, opiekun, kurator albo doradca tymczasowy (art. 145-184 KRO, art. 549
§ 2 KPC). Ponadto dla pewnych szczególnie ważnych czynności prawnych, któNb. 568-572
£ 28. Zdolność do czynności prawnych
267
rych sam przedstawiciel ustawowy tej osoby nie mógłby dokonać w imieniu
ograniczonego w zdolności do czynności prawnych, konieczne jest także zezwo­
lenie sądu (art. 101 § 3, art. 155 § 2, art. 156, 178 § 2 KRO).
Należy podkreślić, że ten system kontroli nie uszczupla kompetencji przed­
stawicieli ustawowych do dokonywania przez nich samych czynności prawnych
w imieniu ograniczonych w zdolności do czynności prawnych, a więc bez udzia­
łu tych ostatnich. Jednak także wówczas podlegają oni kontroli sądu.
Zgoda przedstawiciela ustawowego na jednostronną czynność prawną - 573
pod rygorem nieważności - musi być udzielona najpóźniej w chwili dokonania
czynności prawnej (art. 19 KC). Natomiast zgody na zawarcie umowy przed­
stawiciel ustawowy może udzielić także po dokonaniu tej czynności prawnej.
W tym więc przypadku zgoda przybiera postać potwierdzenia. Kompetencja
do potwierdzenia umowy przysługuje nie tylko przedstawicielowi ustawowemu,
ale i osobie dokonującej czynności prawnej, lecz dopiero po uzyskaniu przez
nią pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 18 § 1 i 2 KC). Potwierdzenie
umowy nadaje jej pełny walor prawny, a odmowa potwierdzenia powoduje jej
nieważność (art. 18 § 1 KC). W czasie między zawarciem umowy a złożeniem
oświadczenia woli przez kompetentną do potwierdzenia umowy osobę istnieje
więc stan niepewności (tzw. bezskuteczność zawieszona), a samą umowę okre­
śla się wówczas mianem czynności „niezupełnej” lub „kulejącej” (negotium
claudicans). Dla wyjaśnienia tej sytuacji kontrahent osoby ograniczonej w zdol­
ności do czynności prawnych może wyznaczyć osobie kompetentnej odpowiedni
termin do potwierdzenia umowy. Jeżeli w terminie tym umowa nie zostanie
potwierdzona, uważa się ją od początku za nieważną. Kontrahent osoby ogra­
niczonej w zdolności do czynności prawnych nie może więc bez uprzedniego
zastosowania tego postępowania powołać się na nieważność umowy i jest nią
do tego czasu związany (art. 18 § 3 KC). Ograniczony w zdolności do czynności
prawnych mógł bowiem zawrzeć korzystną dla siebie umowę i dlatego należy
stworzyć szansę dla jej potwierdzenia.
Rozwiązanie takie odpowiada funkcji ograniczonej zdolności do czynności
prawnych, polegającej wyłącznie na ochronie interesów osób, które instytucja
ta obejmuje.
Co do zakresu systemu kontroli art. 17 KC stanowi generalną zasadę, że
czynności rozporządzające oraz zobowiązujące dokonane przez ograniczone­
go w zdolności do czynności prawnych wymagają zgody kompetentnej osoby.
Reguła ta uzasadniona jest tym, że czynności prawne tej postaci bezpośrednio
ograniczają aktywa lub powiększają pasywa majątku osoby działającej. Należy
je więc poddać określonemu wyżej systemowi kontroli, aby ustrzec osobę ogra­
niczoną w zdolności do czynności prawnych przed nieracjonalnym, w szczeNb. 573
268
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
gólności niezrekompensowanym przez odpowiednie świadczenie wzajemne,
uszczerbkiem majątkowym.
574
c) Pełna kompetencja. Ograniczony w zdolności do czynności prawnych
może także sam, a więc bez zgody swego przedstawiciela ustawowego, do­
konywać wielu czynności prawnych. Dotyczy to przede wszystkim czynności
prawnych niemających charakteru czynności zobowiązujących lub rozporzą­
dzających (art. 17 KC, a contrario). Osoba ograniczona w zdolności do czynno­
ści prawnych może więc sama przyjąć darowiznę, z którą nie są związane żadne
zobowiązania (np. darowiznę nieruchomości nieobciążonej hipoteką ani innym
prawem rzeczowym lub obligacyjnym).
Poza tym z mocy wyraźnych postanowień ustawy, nie wymagają zgody
przedstawiciela ustawowego następujące czynności prawne dokonane przez
osoby ograniczone w zdolności do czynności prawnych - choćby czynności te
miały postać czyności zobowiązujących lub rozporządzających:
1) umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach ży­
cia codziennego (art. 20 KC) - bez względu na to, czy zostały one wyko­
nane lub czy pociągają za sobą rażące pokrzywdzenie osoby ograniczonej
w zdolności do czynności prawnych;
2) rozporządzenia zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powo­
dów inaczej postanowi (art. 21 KC);
3) wszelkie czynności prawne dotyczące przedmiotów majątkowych, które
przedstawiciel ustawowy oddał osobie ograniczonej w zdolności do czyn­
ności prawnych do swobodnego użytku, wyjąwszy jednak te czynności,
do dokonania których nie wystarcza zgoda przedstawiciela ustawowego
(art. 22 KC);
Przykład: Szesnastoletni chłopiec będzie mógł swobodnie dysponować tzw. kieszonko­
wym - wypłacanym mu przez rodziców, lecz już nie ubraniem, które rodzice mu kupili dla
określonego, a nie swobodnego użytku. Młodzieniec taki nie będzie mógł również np. zbyć
swojej nieruchomości, mimo że rodzice oddali mu ją do swobodnego użytku, ponieważ do
dokonania takiej czynności nie wystarcza zgoda rodziców, lecz konieczne jest ponadto ze­
zwolenie sądu (art. 101 § 3 KRO).
4) umowy o pracę - z zachowaniem przesłanek bliżej określonych w Kodek­
sie pracy (zwłaszcza ukończone 16 lat) oraz z zastrzeżeniem, że przedstawi­
ciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych mo­
że za zezwoleniem sądu rozwiązać stosunek pracy, jeżeli sprzeciwia się on
dobru tej osoby (art. 22 § 3 i art. 190 i n. KP).
575
Biorąc pod uwagę sumę tych wszystkich szczególnych przepisów, należy
dojść do wniosku, że polski system prawny wyznacza szeroki zakres kom-
Nb. 574-575
£ 29. Wady oświadczenia woli
269
petencji do dokonywania czynności prawnych przez same osoby ograniczone
w zdolności do czynności prawnych.
IV. Pełna zdolność do czynności prawnych
Pełną zdolność do czynności prawnych uzyskuje pełnoletni, tzn. osoba, która 576
ukończyła 18. rok życia.
Jednakże przez zawarcie związku małżeńskiego przed 18. rokiem życia ma­
łoletni uzyskuje pełnoletność i nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa
(art. 10 KC). Przepis ten odnosi się wyłącznie do kobiet, które ukończyły 16. rok
życia i zawarły małżeństwo bez przewidzianego w art. 10 KRO zezwolenia sądu
opiekuńczego.
Dalej idący pogląd uznający, że przepis ten dotyczy także osób, które zawarły małżeń­
stwo, nie mając 16 lat, oparty jest na językowej wykładni art. 10 § 2 KC1. Prowadzi on jednak
do rezultatów niezgodnych z istotą (funkcją) instytucji zdolności do czynności prawnej oraz
kryjącą się za nią podstawową wartością, jaką jest dobro dziecka. Z tych względów wspo­
mniana wykładnia nie powinna być przyjęta.
Zdolność tę zachowuje człowiek do śmierci, jeżeli wcześniej nie nastąpiło
ubezwłasnowolnienie lub ustanowienie doradcy tymczasowego w toku postępo­
wania o ubezwłasnowolnienie.
Osobom mającym pełną zdolność do czynności prawnych przysługuje kom­
petencja do samodzielnego dokonywania wszelkich dopuszczalnych w świetle
obowiązującego systemu prawnego czynności prawnych.
§ 29. Wady oświadczenia woli
Literatura: A. Bieliński, Wady oświadczenia woli na tle elektronicznego obrotu prawnego
- rozważania o błędzie, Pal. 2010, Nr 11-12; M. Gutowski, Konstrukcja wad oświadczeń woli
w projekcie kodeksu cywilnego, PiP 2009, z. 8; J. Kondek, Podstęp a błąd. Wybrane zagad­
nienia, PS 2015, Nr 2, s. 34 i n.; M. Królikowski, Błąd jako wada oświadczenia woli strony
umowy, Warszawa 2014; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 65,
66; taż, Wady oświadczenia woli w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1973; K. Osajda,
Pozomość czynności prawnej a ważność czynności prawnej ukrytej, PPH 2012, Nr 4; K. Pie­
trzykowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 83-88; Z. Radwański, [w:] System Pr. Pr.,
t. 2, rozdz. VIII; J. Strzebinczyk, [w:] Gniewek, Machnikowski, KC. Komentarz, art. 83-88;
R. Trzaskowski, Wady oświadczenia woli w perspektywie kodyfikacyjnej, SPP 2008, Nr 3;
M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 2014, s. 300
i n.,Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. X.
1 Por. szerzej M. Watrakiewicz, Wiek, s. 508 i n.
Nb. 576
270
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
I. Uwagi ogólne
577
Kodeks obejmuje tą nazwą zespół instytucji uregulowanych w Dziale IV
Księgi I (art. 82-88 KC). Różnią się one jednak tak znacznie między sobą, że
można do nich odnieść tylko bardzo ogólnikowo sformułowane twierdzenie,
a mianowicie, iż wskazują one, w jakich okolicznościach pewne stany psychiki
lub wiedzy człowieka towarzyszące składaniu oświadczeń woli uwzględnia sy­
stem prawny, określając ich wpływ na ważność czynności prawnej.
Koncepcja wad oświadczenia woli ukształtowała się ostatecznie w ubiegłym wieku na
gruncie „teorii woli”. Zgodnie z założeniami tej teorii, instytucja wad oświadczenia woli mia­
ła prowadzić do uchylenia wszelkich konsekwencji prawnych, które nie odpowiadałyby treści
rzeczywiście przeżywanego przez działający podmiot „aktu woli”, podjętego zarazem w spo­
sób świadomy i wolny. Ta psychologiczna konstrukcja w części jednak tylko została uwzględ­
niona przez współczesne systemy prawne, a zwłaszcza przez polski KC, w którym w szero­
kiej mierze bierze się pod uwagę nie tylko stany psychiki osoby składającej oświadczenie
woli, ale także interesy oraz dobrą wiarę osób, do których oświadczenie woli jest skierowa­
ne. Na gruncie obowiązującego prawa nie można już wyjaśnić sensu tej instytucji wyłącznie
w oparciu o założenia psychologiczne - bez równoczesnego uwzględnienia elementów spo­
łecznych nawet tam, gdzie ustawa posługuje się terminami zaczerpniętymi z psychologii; ule­
gły one silnym modyfikacjom normatywnym, nadającym im swoiste, jurydyczne znaczenie,
które uwzględniają owe pozaindywidualistyczne elementy.
Do wad oświadczenia woli kodeks zalicza następujące omówione poniżej
instytucje:
1) stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie
woli,
2) pozomość,
3) błąd,
4) podstęp,
5) groźbę.
II. Brak świadomości lub swobody
1. Pojęcie
578
Ze względu na to, że istotnym elementem czynności prawnej jest oświad­
czenie woli, skutecznie może dokonać tej czynności tylko osoba spełniająca
określone przesłanki dotyczące jej stanu psychicznego i fizycznego, który po­
zwala odpowiedzialnie podjąć i wyrazić decyzję o wywołaniu skutków praw­
nych. Postulat ten częściowo tylko realizuje instytucja zdolności do czynności
prawnych, a zwłaszcza ubezwłasnowolnienie, które może być orzeczone jedynie
z powodu długotrwałych stanów patologicznych spowodowanych chorobą psyNb. 577-578
29. Wady oświadczenia woli
271
chiczną, niedorozwojem umysłowym lub innymi zaburzeniami psychicznymi,
przy czym nawet w tego rodzaju sytuacjach orzeczenie ubezwłasnowolnienia
nie jest obligatoryjne.
Dlatego art. 82 KC generalnie stanowi, że „nieważne jest każde oświadczenie
woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w sta­
nie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie
woli”. Przepis ten dotyczy więc nawet przemijających tylko zaburzeń psychicz­
nych, jeżeli w chwili dokonywania czynności prawnych wyłączały one świadome
(np. wskutek nadużycia alkoholu) albo swobodne (np. pod wpływem głodu nar­
kotycznego powzięcie decyzji lub wyrażenie woli; por. wyr. SN z 22.10.1975 r.,
V PRN 4/75, OSN 1976, Nr 5, poz. 90).
Należy przyjąć, że art. 82 KC odnosi się nie tylko do stanów patologicznych, 579
ale i fizjologicznych człowieka, w których jego centralny układ nerwowy nie
osiągnął odpowiedniego poziomu aktywności umożliwiającej mu odbieranie
i przetwarzanie informacji (np. sen) oraz przypadków podlegania przemocy, czyli
tzw. przymusu fizycznego, który charakteryzuje się tym, że ruchy człowieka
w ogóle nie są sterowane przez jego centralny układ nerwowy, lecz poddane
ukierunkowanemu naciskowi zewnętrznemu.
Przykład: A chwyta przemocą rękę B i „składa” w ten sposób podpis na dokumencie
obejmującym treść umowy albo siedząca obok osoba podnosi rękę sąsiada przy głosowaniu.
Brak świadomości lub swobody składającego oświadczenie woli powoduje
bezwzględną nieważność czynności prawnej.
Ciężar dowodu, że oświadczenie woli zostało złożone we wspomnianych
okolicznościach, spoczywa na tym, kto powołuje się z tego względu na nie­
ważność czynności prawnej (art. 6 KC), a więc zwykle na osobie składającej to
oświadczenie woli. Dowód taki jest często trudny do przeprowadzenia, dlatego
w znacznie dogodniejszej sytuacji z rozpatrywanego obecnie punktu widzenia
znajdują się osoby ubezwłasnowolnione. Brak zdolności do czynności prawnych
tych osób, powodujący także nieważność czynności prawnej, udokumentowa­
ny jest bowiem orzeczeniem sądowym, które skuteczne jest dopóty, dopóki nie
zostanie uchylone.
2. Zakres podmiotowy
Określona w art. 82 KC wada oświadczenia woli odnosi się wyłącznie do 580
osoby, która zachowuje się w ten sposób, iż można by sądzić, że składa oświad­
czenie woli. Przepis ten nie uwzględnia natomiast interesów jakiejkolwiek
innej osoby, a w szczególności np. kontrahenta działającego w dobrej wierze.
Odpowiednio do tego należy restryktywnie interpretować art. 82 KC i przy jego
Nb. 579-580
272
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
stosowaniu kierować się tylko wskazanymi wyżej elementami „umiejscowiony­
mi w samym podmiocie składającym oświadczenie woli, a nie w jakiejś sytuacji
zewnętrznej, w jakiej ta osoba została postawiona” - zwłaszcza presji ekono­
micznej oddziałującej na jego decyzję (por. wyr. SN z 24.7.1974 r., III CRN
119/74, OSP 1976, Nr 2, poz. 30).
III. Pozorność
1. Pojęcie
581
a) Nieważne (bezwzględnie) jest również oświadczenie woli złożone drugiej
„stronie za jej zgodą dla pozoru” (art. 83 § 1 KC). Przepis ten ma na względzie
sytuację, gdy strony umawiają się potajemnie, iż ujawnione wobec osób trzecich
oświadczenie woli nie wywoła skutków prawnych.
Przykład: A zawarł na piśmie z B umowę sprzedaży obrazu i równocześnie potajemnie
porozumiał się z B, że umowa ta nie wywrze skutków prawnych, tzn. iż własność obrazu nie
przejdzie na B, a zatem jego właścicielem pozostanie A. Taka pozorna umowa może mieć na
celu np. wyjęcie obrazu spod egzekucji, którą prowadzą wierzyciele A z jego majątku.
W tej sytuacji nie chodzi o sprzeczność między „wolą” a jej „przejawem”, ponieważ owa
potajemna umowa również dochodzi do skutku przez „przejawienie woli” - z tym tylko, że
pomiędzy samymi stronami, a już nie przed osobami trzecimi. Natomiast istotne jest to, że
wewnętrzne porozumienie wyłącza możliwość uznania ujawnionego na zewnątrz oświadcze­
nia woli w jurydycznym tego słowa znaczeniu. Trudno bowiem w sytuacji tej uznać, aby
wyrażało ono decyzję wywołania skutków prawnych. Ustawa preferuje tu więc - zgodnie
z ogólnymi regułami wykładni oświadczeń woli - taki sens oświadczenia, jaki same strony
ustaliły1.
Pozornymi mogą być tylko umowy lub oświadczenia woli jednostronne
składane innej osobie, ponieważ tylko w tego rodzaju czynnościach prawnych
występuje druga strona, z którą można porozumieć się potajemnie co do tego, iż
oświadczenie nie wywrze skutków prawnych.
Przykład: Nie do pomyślenia jest pozorny testament lub pozorne odrzucenie spadku do­
konane w oświadczeniu złożonym sądowi (art. 1018 § 3 KC).
582
b) Strony czynności pozornej mogą dokonać także tzw. ukrytej (dyssymulowanej) czynności prawnej, która, zgodnie z ich zamiarem, ma wywołać określone
w niej skutki prawne.
Przykład: Jeżeli A zawarł z B (na piśmie) umowę sprzedaży obrazu i równocześnie po­
tajemnie porozumiał się z B, że umowa ta nie wywrze skutków prawnych, wówczas umowa
sprzedaży - jako pozorna - jest nieważna i wskutek tego prawo własności obrazu nadal po-
1 Por. bliżej Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977, s. 56-57; K. Mularski, Pozor­
ność czynności prawnych. Zarys problematyki semiotycznej, KPP 2007, z. 3.
Nb. 581-582
29. Wady oświadczenia woli
273
zostanie przy A. Strony mogą jednak nie tylko porozumieć się co do nieskuteczności umowy
sprzedaży, lecz równocześnie zawrzeć inną umowę (ukrytą), np. darowizny obrazu. W dok­
trynie wyrażono zarówno pogląd, że w tym drugim przypadku mamy do czynienia z dwie­
ma odrębnymi czynnościami prawnymi (pozorną i ukrytą), jak i sformułowano inne, bardziej
przekonujące stanowisko, że chodzi o jedną czynność prawną, obejmującą oświadczenie wo­
li ukryte i niesprzeczne z nim oświadczenie woli uzewnętrznione (por. bliżej Z. Radwański,
[w:] System Pr. Pr., t. 2, s. 392 i n.).
Przepis art. 83 § 1 zd. 2 K.C stanowi, że taka ukryta czynność prawna mo­
że być ważna, jeżeli zostały spełnione wszelkie wymogi, jakie system prawny
formułuje, aby skutecznie takiej czynności dokonać. Czynność prawna ukryta
musi odpowiadać nie tylko przesłankom ważności przewidzianym dla wszystkich
czynności prawnych, ale również takim, jakie prawo wskazuje dla tego rodzaju
czynności, do którego należy ukryta czynność prawna. Odnosi się to także do
formy czynności prawnej.
Por. E. Drozd, Pozomość w umowach przenoszących własność nieruchomości, SC 1974,
t. XXII, s. 71 oraz wyr. SN z 12.10.2001 r. (V CKN 631/00, OSN 2002, Nr 7-8, poz. 91),
który odstąpił od dawniejszego bardziej liberalnego stanowiska judykatury i części reprezen­
tantów nauki. W szczególności zatem, jeżeli strony zawarły pozorną, a więc nieważną, umo­
wę darowizny nieruchomości w formie aktu notarialnego, pod którą ukryta była nieformalna
umowa sprzedaży nieruchomości, to umowa sprzedaży również jest nieważna, ponieważ nie
została sporządzona w wymaganej formie aktu notarialnego (art. 158 i 58 § 1 K.C). Por. tak­
że uchw. SN z 22.5.2009 r. (III CZP 21/09, OSP 2010, z. 6, poz. 60, z glosami aprobującymi
K. P. Sokołowskiego i A. Sylwestrzak, GSP - Prz. Orz. 2010, Nr 1, s. 85). W uchwale tej SN
uznał, że umowa o dożywocie ukryta pod pozorną umową sprzedaży nieruchomości zawartą
w formie aktu notarialnego jest nieważna, jeżeli istotne postanowienia umowy o dożywocie
nie zostały objęte tą formą szczególną.
Strony dokonują ukrytych czynności prawnych często właśnie dlatego, że ich
treść jest sprzeczna z bezwzględnie wiążącymi normami prawnymi lub zasadami
współżycia społecznego (art. 58 KC). Dlatego wymagają one starannej oceny
z tego punktu widzenia.
2. Skutki pozorności
Pozomość zawsze może być przedmiotem dowodu między stronami ze 583
świadków oraz przesłuchania stron, chociaż umowa miała postać pisemną. Nie
chodzi tu bowiem o prowadzenie dowodu przeciwko lub ponad osnowę do­
kumentu (art. 247 KPC), lecz o zakwestionowanie esencjonalnych przesłanek
ważności czynności prawnych wyrażonych w treści dokumentu. Odmienny punkt
widzenia pozbawiłby zresztą omawianą instytucję praktycznej doniosłości.
Mimo iż pozorne oświadczenie woli jest bezwzględnie nieważne, ma ono 584
doniosłość prawną dla osób trzecich, które odpłatnie nabyły prawo lub zwolNb. 583-584
274
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
nione zostały z zobowiązania, działając w zaufaniu, że oświadczenie woli nie
zostało złożone dla pozoru (art. 83 § 2 KC).
Przykład: A pozornie cedował na B swoją wierzytelność, która przysługiwała mu prze­
ciwko X. Następnie B zawarł rzeczywistą już umowę cesji z C o charakterze odpłatnym.
Gdyby stosować tylko regułę, że oświadczenie woli pozorne jest nieważne, to należałoby
dojść do wniosku, że także umowa B z C nie wywołuje skutków prawnych, ponieważ B roz­
porządził prawem, którego nie nabył. Natomiast zgodnie z art. 83 § 2 KC, jeżeli C nie wie­
dział o tym, że cesja między A i B jest pozorna, wtedy pozomość nie powoduje nieważności
odpłatnej cesji zawartej między B i C. Ostatecznie więc C nabędzie wierzytelność przeciwko
X, mimo iż zbywca jej (tzn. B), nie miał prawa nią rozporządzać.
3. Pozorność a oświadczenie woli nie na serio, zastrzeżenie potajemne
i czynności fiducjarne
585
Pozorne oświadczenie woli należy odróżnić od tzw. oświadczenia woli nie
na serio. Również ono nie ma wywołać skutków prawnych, mimo iż użyte przez
osobę wyrażenie mogłoby sugestię taką zawierać. Jednakże brak skuteczności
prawnej takiego oświadczenia jest już widoczny z samego kontekstu sytuacyj­
nego, w którym podmiot składa oświadczenie woli.
Przykład: Aktor na scenie, profesor podający przykład podczas wykładu.
586
Zgoła czymś innym jest tzw. zastrzeżenie potajemne (reservatio mentalis).
Polega ono na pomyślanym tylko i niezakomunikowanym nikomu zastrzeżeniu,
że czynność prawna nie wywoła skutków prawnych. Jest ono pozbawione jakiej­
kolwiek doniosłości prawnej ze względu na to, iż nie znajduje żadnego wyrazu
zewnętrznego.
587
W przeciwieństwie do czynności pozornych, pełny walor prawny mają czyn­
ności prawne fiducjarne (por. Nb. 494).
IV. Błąd
1. Pojęcie
Przez błąd rozumie się niezgodność między obiektywnąrzeczywistościąajej
odbiciem w świadomości człowieka. Ma on doniosłość prawną - jako wada
oświadczenia woli - tylko wtedy, gdy dotyczy treści czynności prawnej (art. 84
§ 1 zd. 2 KC) i gdy jest istotny (art. 84 § 2 KC).
589
Treść czynności prawnych zawarta jest w oświadczeniu lub oświadczeniach
woli w pełni zrekonstruowanych po zastosowaniu właściwych reguł interpreta­
cyjnych. Jeżeli więc strony przypisały jakiemuś zwrotowi zgodnie inny sens, niż
wskazują na to ogólne normy językowe, to akt porozumienia między nimi się
588
Nb. 585-589
£ 29. Wady oświadczenia woli
275
powiódł (falsa demonstratio non nocet). W przypadku takim proces interpreta­
cji doprowadził do prawdziwego ustalenia, jakie były rzeczywiste myśli stron
i wskutek tego nie dochodzi do stwierdzenia błędu.
Jeżeli ostatecznie ustalony w następstwie przeprowadzonej wykładni sens
czynności prawnej nie odpowiada wyobrażeniom żywionym w tym względzie
przez podmiot składający oświadczenie woli, wtedy działa on pod wpływem
błędu co do treści czynności prawnej. Błąd taki może w szczególności dotyczyć
właściwości przedmiotu (w tym ich liczby) oraz treści zachowań określonych
w czynności prawnej, a nawet oceny, czy jest to w ogóle czynność prawna oraz
jakiego rodzaju.
Przykład: A kupuje określony obraz, błędnie sądząc, że jest to oryginał, podczas gdy
w rzeczywistości jest to kopia; A zawiera z B umowę o wybudowanie domu jednorodzinnego
błędnie sądząc, że B ma uprawnienia budowlane; A „pożycza” B pewien przedmiot, podczas
gdy w rzeczywistości chodzi mu o użyczenie go; A pomyłkowo wymienił cenę kupna w wy­
sokości 1000 zł, podczas gdy w istocie zamierzał uzyskać kwotę 10 000 zł, w milionach za­
miast w miliardach, w „starych” zamiast w „nowych” złotych.
Nie ma natomiast charakteru błędu co do treści czynności prawnej niezgod­
ne z rzeczywistością wyobrażenie dotyczące okoliczności nieuregulowanych
w czynności prawnej, chociażby wywarły one wpływ na jej dokonanie.
Przykład: A kupił działkę budowlaną, błędnie sądząc, że posiadana przez niego su­
ma pieniężna wystarczy do wybudowania domu jednorodzinnego. Także niespełnienie się
oczekiwań osoby dokonującej czynności prawnej co do określonego rozwoju zdarzeń nie
daje podstaw do uznania oświadczenia woli za wynik błędu prawnie doniosłego (wyr. SN
z 19.10.2000 r„ III CKN 963/98, OSN 2002, Nr 5, poz. 63 oraz z 16.6.2009 r„ I PK 67/09,
MPPr2010, Nr 1, s. 27).
Wydaje się również, chociaż jest to kwestia nader kontrowersyjna, że poza
treścią czynności prawnej pozostają określone w przepisach prawnych, ustalo­
nych zwyczajach lub w zasadach współżycia społecznego (art. 56 KC) dalsze,
bezpośrednio w czynności prawnej nieuregulowane skutki prawne. Mylne wy­
obrażenie o nich nie stanowi więc błędu dotyczącego treści czynności prawnej.
Natomiast jeżeli do treści czynności prawnej wprowadzone zostały postanowie­
nia pod wpływem błędnego przekonania, że odpowiadają one nakazowi usta­
wowemu (np. strony ustaliły określoną cenę, sądząc, że odpowiada ona cenie
reglamentowanej), wtedy błąd taki należy tak samo traktować jak błąd co do
okoliczności objętych treścią oświadczenia woli. Przepisy o błędzie ograniczają
więc zastosowanie zasady ignorantia iuris nocet (por. wyr. SN z 24.1.1974 r.,
II CR 761/73, OSP 1975, Nr 11, poz. 238, z glosą A. Kleina).
Drugą, konieczną cechą błędu prawnie doniosłego, a mianowicie jego istotny 590
charakter, każę ustawa oceniać według kryteriów zindywidualizowanych, lecz
Nb. 590
276
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
zarazem obiektywnych. W myśl bowiem art. 84 § 2 KC, „można powoływać się
tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie
woli nie działał pod wpływem błędu” (kryterium wiedzy zindywidualizowanej)
i „oceniał sprawę rozsądnie” (kryterium odwołujące się do wzorca zachowań
człowieka rozsądnego), „nie złożyłby oświadczenia tej treści”.
Natomiast nie bierze się pod uwagę winy błądzącego i prawo udziela ochrony
także osobie, która złożyła oświadczenie woli pod wpływem błędu popełnionego
ze swojej winy.
2. Przypadki szczególne
591
a) W odniesieniu do oświadczeń woli składanych innej osobie (należą do
nich w szczególności oświadczenia woli składane w toku zawierania umów)
i będących zarazem odpłatnymi czynnościami prawnymi, a więc w zakresie
czynności prawnych o podstawowej doniosłości społecznej, ustawa każę liczyć
się także z interesami adresatów oświadczonej woli. Znajduje to wyraz w tym,
że we wspomnianych sytuacjach na błąd dotyczący treści czynności prawnej
i istotny można powołać się tylko wtedy, gdy ponadto adresat oświadczenia woli:
1) albo błąd wywołał, chociażby bez swej winy (np. mylnie oznakowano
sprzedany obraz),
2) albo wiedział o błędzie (np. z treści prowadzonych negocjacji),
3) albo mógł z łatwością błąd zauważyć (art. 84 § 1 zd. 2 KC).
Jeśli adresat oświadczenia woli w sytuacjach powyższych nie wyprowadził
składającego oświadczenie woli z błędu, wtedy interes jego nie zasługuje na
ochronę. Zasady te odnoszą się także do oświadczeń woli składanych w postaci
elektronicznej. Należy przy tym przyjąć, że ryzyko wadliwego działania urzą­
dzenia elektronicznego ponosi osoba, która sprawuje nad nim kontrolę1.
592
b) Oświadczenie woli składane innej osobie za pośrednictwem posłańca mo­
że ulec zniekształceniu w toku jego przesyłania.
Przykład: Posłane przez ojca dziecko po 1 pudełko papierosów kupuje ich 10.
W przypadku takim należy stosować przepisy o błędzie (art. 85 KC), w szcze­
gólności więc trzeba rozważyć, czy zniekształcenie to ma charakter istotny oraz
czy adresat oświadczenia woli o nim wiedział albo mógł z łatwościąje zauważyć
(art. 84 KC).
1 Por. bliżej M. Drozdowicz, Błąd w elektronicznych czynnościach prawnych, PPH 2001,
Nr 9; Prawne i ekonomiczne aspekty komunikacji elektronicznej, pod red. J. Gołaczyńskiego,
Warszawa 2003, s. 231 i n.
Nb. 591-592
f 29. Wady oświadczenia woli
277
Posłańcem jest osoba niebędąca stroną czynności prawnej. Za posłańca na­
leży uznać operatora usług teleinformatycznych.
c) W odniesieniu do niektórych rodzajów czynności prawnych przepisy 593
szczególne przewidują modyfikację ogólnych zasad dotyczących błędu prawnie
doniosłego (por. np. art. 918, 945, 1045 KC, art. 15' KRO). Należy to już jednak
do wykładu odpowiednich szczególnych działów prawa cywilnego.
3. Skutki
W odróżnieniu od dwóch poprzednich wad oświadczenia woli błąd nie powo- 594
duje nieważności czynności prawnej, a jedynie stanowi podstawę do uchylenia
się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli (art. 84 § 1 KC) (por.
szerzej Nb. 603-605).
V. Podstęp
1. Pojęcie
Jeżeli błąd został wywołany podstępnie (art. 86 KC), to system prawny tak 595
dalece modyfikuje ogólne zasady dotyczące błędu, że raczej należy przychylić
się do stanowiska, iż chodzi tu o odrębną wadę oświadczenia woli.
Podstępne działanie polega na świadomym wprowadzeniu jakiejś osoby 596
w błąd lub na umocnieniu jej błędnego mniemania i to w celu skłonienia jej do
złożenia oświadczenia woli określonej treści. Działający podstępnie chce lub
godzi się na wywołanie u drugiej osoby mylnego wyobrażenia o rzeczywistym
stanie rzeczy w celu skłonienia jej do złożenia określonego oświadczenia woli1.
Za podstęp uważa się także świadome przemilczenie pewnych informacji, ale
tylko wtedy, gdy istniał obowiązek ich udzielenia.
Przykład: Funkcjonariusz publiczny kompetentny do przygotowania decyzji dotyczącej
sprzedaży działki państwowej, sam starając się ojej kupno, zataja przed właściwym organem,
iż o przydział tej działki ubiega się także inna osoba (wyr. SN z 28.4.1967 r., I CR 5/66, OSN
1967, Nr 12, poz. 227).
Przez podstępne wywołanie błędu następuje niedopuszczalna ingerencja
w wewnętrzną sferę motywacji człowieka. Takie naruszenie osobowości spotyka
się ze szczególnie intensywną reakcją systemu prawnego. W myśl bowiem art. 86
§ 1 KC składający oświadczenie woli może wówczas powołać się na błąd także
wtedy, gdy nie był on istotny lub gdy nie dotyczył treści czynności prawnej.
1 Por. wyr. SN z 7.5.2014 r„ II CSK 419/13, Legalis.
Nb. 593-596
278
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
Przykład: Matka dziecka pozamałżeńskiego, pragnąc skłonić X-a do uznania ojcostwa
jej dziecka, fałszywie zapewnia go, iż jest jego biologicznym ojcem, na dowód czego podaje nieprawdziwą datę urodzenia dziecka. Stwierdzenie biologicznego pochodzenia dziecka
nie należy do treści tego oświadczenia woli. Mylne wyobrażenie X-a o tym, że jest ojcem
dziecka, odnosi się zatem wyłącznie do jego sfery motywacyjnej, a nie do treści czynności
prawnej. Ze względu jednak na to, że X został podstępnie wprowadzony w błąd co do tej oko­
liczności, jego oświadczenie woli o uznaniu dziecka jest wadliwe (por. wyr. SN z 15.1.1970 r.,
I CR 400/69, OSN 1970, Nr 12, poz. 225).
Podobnie, gdyby sprzedawca pałacyku namówił wielbiciela Napoleona do nabycia tej
nieruchomości, przekazując mu zmyślone informacje o romantycznych przygodach Cesarza
przez niego tam przeżytych.
Należy jednak wykazać związek przyczynowy między podstępnym działa­
niem wywołującym mylne wyobrażenie o rzeczywistości a złożeniem oświad­
czenia woli określonej treści.
Ze względu na to, że chodzi tu o niedostępną dla bezpośredniej obserwacji
sferę zjawisk psychicznych, dowód taki w znacznej mierze opierać się będzie na
domniemaniach faktycznych.
2. Skutki
597
Wada ta, podobnie jak błąd, również uzasadnia uchylenie się od skutków
prawnych złożonego oświadczenia woli. W typowych przypadkach działań
podstępnych dokonuje strona czynności prawnej. Jednakże system prawny ze
względu na szkodliwość społeczną wspomnianej wady oświadczenia woli w na­
stępujących dwóch przypadkach pozwala powołać się także na podstęp osoby
trzeciej (art. 86 § 2 K.C):
1) gdy czynność prawna jest nieodpłatna,
2) gdy druga strona (adresat oświadczenia woli) o podstępie osoby trzeciej
wiedziała i nie zawiadomiła o nim składającego oświadczenie woli.
Przykład: Gdyby więc nieprawdziwe informacje o przygodach Napoleona w sprzeda­
nym pałacyku przekazywał nabywcy nie sam sprzedawca, lecz osoba trzecia, to umowa by­
łaby wadliwa tylko wtedy, jeżeli sprzedawca o tym wiedział i nie powiadomił nabywcy.
W przypadku takim ustawodawca piętnuje więc naganne zachowanie sprzedawcy, chroniąc
zarazem interes kupującego przez to, że pozwala mu uchylić się od umowy. Natomiast gdy­
by właścicielem pałacyku był wielbiciel Napoleona, który darował tę nieruchomość X-owi,
błędnie sądząc, na podstawie fałszywej dokumentacji, że X jest potomkiem cesarza, wów­
czas czynność ta byłaby wadliwa także wtedy, gdyby informację tę przekazywała osoba
trzecia nawet bez wiedzy obdarowanego. Znajduje tu wyraz ogólne założenie ustawodawcy
polskiego, że nieodpłatnie nabyta korzyść majątkowa (tu obdarowanego) zasługuje na słab­
szą ochronę.
Nb. 597
J 29. Wady oświadczenia woli
279
VI. Groźba
Przez groźbę rozumie się zapowiedź wyrządzenia komuś jakiegoś zła, w razie 598
gdyby nie dokonał on żądanej czynności prawnej. Osoba zagrożona znajduje się
w sytuacji przymusowej (tzw. przymus psychiczny); stoi przed alternatywą:
albo dokonać żądanej czynności prawnej, albo narazić się na realizację stanu
rzeczy określonego w groźbie. Nie jest ona jednak pozbawiona możliwości wy­
boru. Gdyby tak było, jej zachowanie nie miałoby z mocy art. 82 KC w ogóle
cech czynności prawnej.
Przykład: Jeżeli dwóch mocnych sąsiadów przemocą podnosi przy głosowaniu rękę sie­
dzącego pośrodku uczestnika zebrania, wtedy osoba ta nie dokonuje w ogóle wyboru i dlate­
go nie składa żadnego oświadczenia woli.
System prawny nie chroni generalnie osób, które dokonują czynności prawnych pod 599
wpływem obawy, że spotka je jakieś zło. Prawo ma jedynie na względzie przypadki, gdy
wspomniana sytuacja powstała wskutek celowego i bezprawnego działania innej osoby. Do­
piero bowiem groźba bezprawna (art. 87 KC) stanowi niedopuszczalną interwencję w pro­
ces motywacji człowieka. Pod tym względem jest ona podobna do podstępu, jednakże osoba
działająca pod wpływem groźby, w odróżnieniu od osoby podstępnie wprowadzonej w błąd,
wie o tym, że decyzja dokonania czynności prawnej została jej narzucona.
Por. zwłaszcza wyr. SN z 4.3.2004 r. (I PK 435/03, MoP 2005, Nr 2, s. 111); wyr. SN
z 19.3.2002 r. (I CKN 1134/99, OSN 2003, Nr 3, poz. 36, z glosą P Graneckiego, MoP 2006,
Nr 10, s. 556).
W teorii i praktyce pojawiają się kontrowersje przy próbach bliższego okreś­
lenia pojęcia bezprawności groźby. W każdym razie przyjmuje się, że cechę
tę ma nie tylko zapowiedź dokonania czynu bezwzględnie zabronionego przez
system prawny (np. pobicia lub zabicia kogoś), ale także zapowiedź podjęcia
działań wprawdzie dozwolonych, lecz nie w tym celu, aby skłonić kogoś do
złożenia oświadczenia woli określonej treści.
Przykład: Z tego względu np. bezprawna będzie groźba, gdy A zapowiada B, że donie­
sie do organów ścigania o dokonanym przez B przestępstwie drogowym, jeżeli B nie daruje
mu określonego przedmiotu. Natomiast nie będzie miała tej cechy zapowiedź wszczęcia po­
stępowania sądowego zmierzającego do uzyskania należnego świadczenia lub wskazanie na
możliwość powstania odpowiedzialności karnej; por. wyr. SN z 19.3.2002 r. (I CKN 1134/99,
OSN 2003, Nr 3, poz. 36).
Doniosłość prawna groźby zależy nie tylko od tego, czy była ona bezprawna, 600
ale ponadto także poważna, tzn. powodująca poważne niebezpieczeństwo dla
osobistych lub majątkowych dóbr niekoniecznie składającego oświadczenie woli,
ale jakiejkolwiek innej osoby (art. 87 KC). O tym, czy groźba jest poważna,
należy rozstrzygać według okoliczności, badając, czy składający oświadczenie
Nb. 598-600
280
Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne
woli „mógł się obawiać” wspomnianych wyżej następstw groźby (art. 87 KC).
Ustawa każę więc mieć na względzie człowieka typowego, znajdującego się
jednak w określonej sytuacji majątkowej lub osobistej i dysponującego okre­
śloną wiedzą o konsekwencjach groźby, a zwłaszcza o realnych możliwościach
jej wykonania.
601
Takie same konsekwencje wywołuje w świetle art. 87 KC groźba pocho­
dząca zarówno od strony, której złożone zostało oświadczenie woli, jak i od
jakiejkolwiek osoby trzeciej, chociażby nawet strona ta nie wiedziała o groźbie
osoby trzeciej (jest to więc uregulowanie surowsze w porównaniu z przepisami
dotyczącymi podstępu, art. 86 § 2 KC).
602
Oświadczenie woli, mimo że zostało złożone pod wpływem prawnie do­
niosłej groźby, jest ważne, ale istnieje podstawa do uchylenia się od skutków
prawnych złożonego oświadczenia woli.
VII. Uchylenie się od skutków prawnych
603
Jeżeli ktoś złożył oświadczenie woli pod wpływem błędu, podstępu lub groź­
by, to przysługuje mu prawo podmiotowe kształtujące do uchylenia się od
skutków prawnych tego oświadczenia (art. 84-87 KC).
604
Prawo to wykonuje uprawniony przez złożenie kolejnego oświadczenia
woli, które wyraża decyzję uchylenia skutków prawnych pierwotnie dokonanej
czynności prawnej. Oświadczenie woli o uchyleniu się od skutków pierwotnej
czynności prawnej wymaga formy pisemnej, która jednak zastrzeżona została
tylko dla celów dowodowych (ad probationem). Nie wymaga się więc jej zacho­
wania w stosunkach między przedsiębiorcami (art. 74 § 3 KC). Oświadczenie
to musi być złożone drugiej stronie pierwotnej czynności prawnej (art. 88 § 1
KC), a jeżeli jej nie ma, osobie zainteresowanej w skutkach pierwotnej czynności
prawnej. Zgodnie więc ze wspomnianymi regułami ogólnymi, uchylenie się od
skutków prawnych w sytuacjach wyżej wskazanych realizuje się bez udziału
organu orzekającego, aczkolwiek nieliczne przepisy szczególne przewidują od
tej reguły wyjątki (por. np. art. 1019 § 3 KC oraz art. 151 i 78-83 KRO).
Natomiast sąd rozstrzyga spory co do tego, czy zaszły przesłanki ważnego
uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli. W takich przypadkach
orzeczenie sądu ma jednak charakter deklaratoryjny, a nie kształtujący. Trzeba
ponadto pamiętać, że przewidziane w art. 88 § 1 KC formalne wymaganie co
do uchylenia się od skutków prawnych oświadczeń woli może być dopełnione
także przez skierowanie do sądu odpowiednich pism procesowych - zwłaszcza
pozwów - które doręcza się stronie przeciwnej.
Nb. 601-604
J 29. Wady oświadczenia woli
281
Prawo podmiotowe do uchylenia się od skutków czynności prawnej ogra- 605
niczone jest rocznym terminem (termin zawity, por. Nb. 837-842). Termin ten
(również w razie błędu wywołanego podstępem) liczy się od dnia jego wykrycia,
a w razie groźby — od dnia, kiedy stan obawy ustał (art. 88 § 2 KC). Należy
podkreślić, że stan obawy ustaje nie tylko wtedy, gdy osoba grożąca złem utraciła
możliwość wykonania groźby, ale także wtedy, gdy zapowiedziane w groźbie
zło nastąpiło.
Uchylenie się od skutków oświadczenia woli powoduje zgaśnięcie wszelkich
związanych z nim konsekwencji prawnych i to już od chwili złożenia wadliwego
oświadczenia woli, a więc z mocą wsteczną (ex tunć). Uprawniony nie może
natomiast domagać się jakiejkolwiek zmiany treści wadliwej czynności prawnej.
Przykład: Niedawno namalowany obraz kupiła osoba podstępnie wprowadzona w błąd,
że jest to oryginalne dzieło znanego malarza z końca XIX w. Kupujący nie może wówczas
żądać obniżenia ceny jego nabycia, a tylko może uchylić się od skutków prawnych umowy,
co prowadzi do obowiązku zwrócenia obu spełnionych świadczeń (wydania obrazu i zwrotu
pieniędzy).
Nb. 605
Rozdział IX. Treść czynności prawnej
§ 30. Swoboda kształtowania treści czynności prawnych
Literatura: E. Drozd, Przeniesienie własności nieruchomości, Warszawa-Kraków 1974;
J. Grykiel, M. Łemkowski, Czynności prawne. Art. 56-81 KC. Komentarz, Warszawa 2010,
art. 56-58 KC; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, wyd. I; M. Gutowski, Nieważność
czynności prawnej, Warszawa 2008; A. Jedliński, J. Mędrzecka, Zasada swobody umów a waż­
ność czynności prawnej, Rej. 2003, Nr 5; A. Łuszpak-Zając, Realizacja roszczenia o zawarcie
umowy, Warszawa 2005; P. Machnikowski, [w:] Gniewek, Machnikowski, KC. Komentarz
art. 56-58 i 353'; tenże, Swoboda umów według art. 353' KC. Konstrukcja prawna. Warszawa
2005; Z. Radwański, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. V; tenże, Teoria umów, Warszawa 1977;
M. Safian, Zasada swobody umów (Uwagi wstępne na tle wykładni art. 353' KC), PiP 1993,
z. 4; tenże, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 56-58, 353'; J. Skąpski, Autonomia wo­
li w prawie międzynarodowym prywatnym w zakresie zobowiązań z umów, Kraków 1964;
A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998, rozdz. 6; R. Trzaskowski,
Granice swobody kształtowania treści i celu umów obligacyjnych. Art. 353' KC, Kraków 2005;
M. Wilejczyk. Zagadnienia etyczne części ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 2014, s. 350 i n.;
Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. X; C. Żuławska, Zasady prawa gospodarczego
prywatnego, Warszawa 2007.
I. Uwagi ogólne
606
W rozdziale niniejszym skupiono uwagę na kwestii, jakie konsekwencje
prawne wyznacza czynność prawna, jakie więc prawa i obowiązki mająpodmioty
w następstwie dokonania czynności prawnej, pomijając tu problem sposobu jej
dokonania.
1. Pojęcie treści czynności prawnej
Należy wyjść z ogólnego postanowienia art. 56 KC, w myśl którego: „czyn­
ność prawna wywołuje nie tylko skutki prawne w niej wyrażone, lecz również te,
które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwycza­
jów”. W świetle tego przepisu trzeba więc odróżnić następujące pojęcia:
608
Treść czynności prawnej, na którą składa się oświadczenie lub oświadcze­
nia woli w pełni zrekonstruowane na podstawie odpowiednich reguł interpreta­
cyjnych.
607
Nb. 606-608
30. Swoboda kształtowania treści czynności prawnych
283
Przykład: Treścią umowy sprzedaży będą zgodne postanowienia stron wskazujące, ja­
ką rzecz ma sprzedawca przenieść na własność kupującego i jaką cenę kupujący ma zapłacić
sprzedawcy za tę rzecz.
Treść stosunku cywilnoprawnego, który tylko w podstawowym swym 609
kształcie wyznaczony jest treścią oświadczeń woli stron. Ponadto bowiem treść
stosunku cywilnoprawnego określa się na podstawie: ustawy, zasad współżycia
społecznego i ustalonych zwyczajów. Wskaźniki te pełnią tutaj funkcję nie in­
terpretacyjną oświadczeń woli, lecz normatywną, kształtując treść konkretne­
go stosunku cywilnoprawnego, ostatecznie określającego, jak się strony mają
zachować.
Przykład: Do treści stosunku sprzedaży będą należały nie tylko wskazane w powyższym
przykładzie oświadczenia woli stron, ale i postanowienia ustawy określające, jaką odpowie­
dzialność ponosi sprzedawca w razie, gdy rzecz sprzedana ma wady; te następstwa dokonania
czynności prawnej nie są składnikiem oświadczenia woli i powstają z mocy ustawy, choćby
nie były przez strony zamierzone (por. wyr. SN z 23.1.2014 r., II CSK 251/13, OSNC 2014,
Nr 11, poz. 116).
Z kolei przyjrzyjmy się bliżej zagadnieniom związanym z kształtowaniem
treści czynności prawnej.
2. Zasada swobody kształtowania treści
Czynność prawna tylko wtedy może spełniać funkcję instrumentu prawnego, 610
za pomocą którego podmioty same kształtują swoje stosunki cywilnoprawne, gdy
przysługuje im swoboda decydowania co do ich treści. Konsekwentny ustawo­
dawca, konstruując czynność prawną, pozostawia zatem podmiotom w tej sferze
odpowiednie pole decyzyjne.
Natomiast zakresu pozostawionej swobody regulacji nie należy identyfi­
kować z pojęciem zasady swobody kształtowania treści czynności prawnej. To
ostatnie pojęcie wyraża bowiem normę o ogólnej doniosłości, w myśl której
podmiotom przysługuje kompetencja do kształtowania treści czynności prawnej
oraz że przepisy prawne dotyczące tej kwestii należy interpretować na rzecz tej
kompetencji.
Tak pojęta zasada znajduje uzasadnienie normatywne najpierw w proklamo- 611
wanej w Konstytucji RP zasadzie wolności gospodarczej.
W uchw. z 10.1.1990 r. (III CZP 97/89, OSN 1990, Nr 6, poz. 74) SN (7) stwierdził, że
Konstytucja proklamuje zasadę wolności gospodarczej. Wszelkie więc wyłączenia od tej za­
sady lub jej ograniczenia mogą wynikać tylko z wyraźnego przepisu ustawy lub przepisu wy­
danego na podstawie ustawy. W razie braku takich przepisów szczególnych należy przyjąć
domniemanie na rzecz wolności gospodarczej. Z takiego rozwiązania prawnego wynika dy­
rektywa interpretacyjna, stosownie do której wszelkie wątpliwości należy tłumaczyć in favo-
Nb. 609-611
284
Rozdział IX. Treść czynności prawnej
rem liberatis. Por. także J. Napierała, Korzystanie przez spółki ze swobody przedsiębiorczo­
ści, [w:] Kodeks spółek handlowych po pięciu latach, Wrocław 2006.
Następnie znalazła expressis verbis wyraz w treści wprowadzonego w 1990 r.
do K.C art. 353dotyczącego umów zobowiązujących.
3. Wzorzec kompetencji generalnej
Zasada swobody kształtowania treści czynności prawnej może sięgać tak
daleko, że pozwala podmiotom nie stosować się do ustalonych w przepisach
prawnych typów czynności prawnych (wzorzec kompetencji generalnej). Mo­
że jednak uznawać za ważne tylko czynności prawne mieszczące się w ramach
określonych w ustawie typów (wzorzec kompetencji szczególnej) i tylko w tym
zakresie zezwalać na dowolne kształtowanie treści czynności prawnych.
613
Otóż z treści art. 353' KC jednoznacznie wynika, że w zakresie umów zo­
bowiązujących strony nie są związane ustawowymi typami umów - panuje tu
więc wzorzec kompetencji generalnej.
Natomiast wzorzec ten nie obejmuje czynności prawnych, które z natury swo­
jej (z uwagi na typowe ich funkcje) są skuteczne wobec osób nieuczestniczących
w dokonywaniu tych czynności. Ich wolność oraz interesy wymagają ochrony
prawnej. Bez tego nie mogłoby być zapewnione bezpieczeństwo obrotu prawne­
go, stanowiące cenną wartość w systemie gospodarki rynkowej (por. uchw. SN
(7) z 7.4.1993 r„ 111 CZP 23/93, OSN 1993, Nr 10, poz. 172, pkt 9).
W przypadkach tego rodzaju należy więc przyjąć, iż swoboda kształtowania
treści umów ograniczona jest ustawą do określonych ich typów (tzw. numerus
clausus). Taki charakter mają w szczególności umowy, które:
1) kreują prawa podmiotowe bezwzględne - w szczególności prawa rzeczo­
we. Ścieśniają one bowiem wolność nie tylko uczestników czynności praw­
nych, ale i osób trzecich, do czego niezbędna jest już norma ustawowa;
2) tworzą spółki;
612
Tak dominujący pogląd, por. S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 287; S. Sołtysiński, [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja. Komentarz KH. t. 1, Warszawa 1997,
s. 43; .Ś. Włodyka, Prawo spółek, Kraków 1996, s. 49.
3) kreują prawa podmiotowe ucieleśnione w papierach wartościowych - bez
względu na to, czy uzna się je za wytwór umowy, czy jednostronnej czyn­
ności prawnej;
Zagadnienie to jest kontrowersyjne w literaturze. Podzielam tu pogląd przekonująco uza­
sadniony przez A. Szumańskiego, Problem dopuszczalności prawnej emisji nowych typów
papierów wartościowych. Z problematyki numerus clausus papierów wartościowych w pra­
wie polskim, [w:] Studia z prawa gospodarczego i handlowego. Księga pamiątkowa ku czci
Profesora Stanisława Włodyki, Kraków 1996, s. 427.
Nb. 612-613
J 30. Swoboda kształtowania treści czynności prawnych
285
4) regulują stosunki majątkowo-małżeńskie (art. 47 i n. KRO);
5) dotyczą spadków (art. 1047 i n. KC).
Kwestia, czy wzorzec kompetencji ogólnej obejmuje także jednostronne 614
czynności prawne, należy do spornych w polskiej doktrynie cywilistycznej.
S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 476, opierając się na argumentacji a contrario z art. 58 KC, uważa, że odnosi się on również do jednostronnych czynności prawnych,
które jednak nie mogą skutecznie nakładać na inne podmioty żadnych obowiązków. Nato­
miast za poglądem, że jednostronne czynności prawne dopuszczalne są tylko w ramach numerus clausus, opowiadają się w szczególności: W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykła­
du, Warszawa 2009, s. 145 i n.; M. Safian, Zasada swobody umów, PiP 1993, z. 4, s. 13-14;
Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 317.
Jednakże przeważają argumenty przemawiające za poglądem, że jednostron­
ne czynności prawne dopuszczalne są tylko w ramach ustawowo określonych
ich typów (numerus clausus).
Przede wszystkim należy zauważyć, że system prawny nie tylko zakazuje
obciążać kogokolwiek obowiązkami bez jego zgody, ale respektuje również za­
sadę, iż nawet korzystne dla kogoś sytuacje prawne nie powinny być tworzone
bez jego woli (dlatego darowizna ma postać umowy).
Każda czynność prawna - w tym także jednostronna - wywołuje skutki
prawne (art. 56 KC); jest zatem zdarzeniem wiążącym ze sobą jakieś podmioty.
Jeżeli treść stosunku prawnego nie jest przez obie strony ustanowiona, podmiot
jednostronnej czynności prawnej może to uczynić tylko na podstawie szczególnej
kompetencji ustawowej i ze skutkami ustawą określonymi.
Przykład: Przyrzeczenie publiczne (art. 919 KC), testament (art. 941 i n. KC).
Większy rygoryzm prawny w odniesieniu do jednostronnych czynności
prawnych uzasadniony jest ponadto brakiem kontroli ich treści ze strony innych
uczestników, których - w przeciwieństwie do umów - tutaj nie ma.
Wreszcie wysłowienie zasady kompetencji ogólnej tylko w odniesieniu do
umów w art. 353' KC daje podstawę do twierdzenia, że wyprowadzony a contrario z art. 58 KC wniosek o swobodzie kreowania czynności prawnych nie odnosi
się do czynności jednostronnych.
II. Ograniczenia
W każdym jednak systemie prawnym - także w takim, w którym obowiązuje 615
zasada swobody kształtowania treści czynności prawnej - zakres dopuszczal­
nej ich treści jest zawsze ograniczony regułami typu ogólnego. Znaczy to,
że obejmują one zarówno czynności prawne, dla których wyznaczone zostały
Nb. 614-615
286
Rozdział IX. Treść czynności prawnej
pewne wiążące typy ustawowe, jak i poza tą sferą (gdzie nie obowiązuje model
kompetencji generalnej).
Ograniczenia te można usystematyzować w poniżej przedstawionej typologii,
opartej na wskazaniach ustawy. Są to:
1) prawa przyrody,
2) normy bezwzględnie wiążące,
3) obejście ustawy,
4) zasady współżycia społecznego lub podobne klauzule generalne.
1. Prawa przyrody
616
Ograniczenia podyktowane prawami przyrody pochodzą jeszcze z prawa
rzymskiego. Obecnie wyraża je art. 387 KC, w myśl którego „umowa o świadcze­
nie niemożliwe jest nieważna”. Postanowienie to dotyczy wszelkich czynności
prawnych. Nieracjonalne byłoby bowiem podejmowanie zobowiązań niewy­
konalnych albo służących realizacji stanów rzeczy, które i tak się ziszczą bez
udziału człowieka.
Przykład: Zobowiązanie się do skoku na Księżyc albo do tego, aby następnego dnia
wzeszło słońce.
2. Normy bezwzględnie wiążące
617
Niedopuszczalne są postanowienia czynności prawnych, które byłyby nie­
zgodne z zakazami wyrażonymi w normach bezwzględnie wiążących, a w tym
i w semiimperatywnych (art. 58 § 1 KC). Służą one przede wszystkim ochronie
interesów publicznych kojarzących się często z określonymi wartościami lub
normami moralnymi; z zagwarantowaniem zasady autonomii podmiotów; z ich
bezpieczeństwem; z wspieraniem strony słabszej; z umocnieniem zasad demokra­
tycznego i rynkowego ustroju społecznego. W porównaniu z ustrojem PRL zakres
ich uległ radykalnej redukcji - zwłaszcza w sferze działalności gospodarczej,
gdzie przestał obowiązywać system centralnie sterowanej gospodarki planowej.
Przykład: W myśl art. 483 § 1 KC, karę umowną można zastrzec tylko za niewykonanie
zobowiązania niepieniężnego. Jeżeli więc zastrzeżono, by ją za niewykonanie zobowiązania
pieniężnego (w razie niezapłacenia tego długu w terminie), to zastrzeżenie takie należy uznać
za nieważne na podstawie art. 58 § 1 KC.
Czynność prawna jest sprzeczna z ustawą (art. 58 § 1 KC) nie tylko wtedy,
gdy zawiera postanowienia z nią niezgodne, ale również wtedy, gdy nie zawiera
postanowień nakazanych przez prawo.
Przykład: Artykuł 239 KC określa, jakie postanowienia powinna zawierać umowa
o ustanowienie użytkowania wieczystego.
Nb. 616—617
f 30. Swoboda kształtowania treści czynności prawnych
287
Tego rodzaju normy prawne również ograniczają swobodę kształtowania tre­
ści czynności prawnych. Ponadto należy podkreślić, że podmioty publiczne nie
mogąw drodze umów cywilnoprawnych przekazywać swoich zadań publicznych
innym podmiotom bez szczególnego upoważnienia ustawowego.
Por. bliżej orz. NSA z 27.9.1994 r. (SA/Ł 1906/94, OSP 1996, Nr 3, poz. 52, z glosą
Z. Leońskiego).
Zakazy dokonywania określonych czynności prawnych mogą wynikać
z norm prawa publicznego —w szczególności prawa administracyjnego. W razie
ich naruszenia stosuje się tylko właściwe dla nich sankcje. Jeżeli jednak cel takiej
normy wskazuje, że ma ona zapobiegać ukształtowaniu się stosunku cywilno­
prawnego sprzecznego z nią, wówczas należy przyjąć, iż czynność prawna jest
bezwzględnie nieważna na podstawie art. 58 § 1 KC.
Por. wyr. SN z 26.11.2002 r. (V CKN 1445/00, OSN 2004. Nr 3, poz. 47), które uznało
za nieważne udzielenie gwarancji ubezpieczenia kredytu przez podmiot, który nie uzyskał na
te czynności wymaganego zezwolenia Ministra Finansów. Por. także wyr. SN z 28.10.2005 r.
(II CK 174/05, OSNC 2006, Nr 9, poz. 149, z krytyczną glosą M. Gutowskiego, MoP 2007,
Nr 18 i P. Księżaka, MoP 2007, Nr 23).
Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej za nieważną uznać należy także
czynność prawną sprzeczną z bezwzględnie wiążącą normę prawa wspólnotowe­
go bezpośrednio skierowaną do podmiotu prawa cywilnego1.
3. Obejście ustawy
Na równi z czynnościami sprzecznymi z ustawą traktuje art. 58 § 1 KC czyn- 618
ności prawne mające na celu obejście ustawy (dokonane in fraudem legis). Zwykło rozumieć się przez to określoną czynność wprawdzie bezpośrednio nieobjętą
zakazem prawnym, ale przedsięwziętą świadomie2 w celu osiągnięcia skutku
zakazanego przez prawo.
Przykład: Obejściem zakazu dokonywania czynności z samym sobą (art. 108 KC) było­
by dokonanie czynności prawnej przez osobę fizyczną z osobą prawną, w której ta sama oso­
ba fizyczna pełni funkcję organu (por. uchw. SN (7) z 30.5.1990 r., III CZP 8/90. OSN 1990.
Nr 10-11, poz. 124).
Nie tylko więc treść, ale i sam cel dokonania czynności prawnej znany obu 619
stronom, jeżeli koliduje z zakazami prawnymi, powoduje jej nieważność. Taka
koncepcja całkiem już jasno wyrażona została w art. 353' KC.
Odmiennie S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, wyd. I, s. 512.
1 Por. szerzej M. Gutowski, Nieważność, s. 290 i n.
2 Por. postanowienie SN z 14.2.2014 r., II CSK 216/13, Legalis.
Nb. 618-619
288
Rozdział IX. Treść czynności prawnej
4. Zasady współżycia społecznego
620
Ponadto w myśl art. 58 § 2 KC, „Nieważna jest czynność prawna sprzeczna
z zasadami współżycia społecznego” (podobnie art. 353' KC).
W nawiązaniu do poprzednich wyjaśnień należy stwierdzić, że niedopuszczal­
na jest nie tylko taka czynność, której treść, ale i cel godzi w uznane powszechnie
wartości i reguły moralne odnoszące się do stosunków międzyludzkich.
Przykład: Podejmowanie przez pełnomocnika czynności sprzecznych z rzeczywistą lub
domniemaną wolą mocodawcy (wyr. SN z 21.3.2013 r., II CSK 458/12, Legalis); wykorzy­
stanie zależności służbowej dla dopuszczenia do współautorstwa (wyr. SN z 12.9.1974 r.,
I CR 602/74, OSP 1976, Nr 7-8, poz. 143); dzierżawa pomieszczeń prosektorium jedyne­
go w mieście szpitala połączona z obowiązkiem przewożenia zwłok (wyr. SN z 26.3.2002 r.,
III CKN 801/00, OSN 2003, Nr 3, poz. 41); zastrzeżenie niegodziwie wysokiego odszkodo­
wania (wyr. SN z 7.8.2001 r., I PKN 563/00, OSP 2002, Nr 1. poz. 9); ustalenie zbyt wyso­
kich zarobków kadry menedżerskiej, wbrew interesowi spółki (por. wyr. SN z 21.7.2009 r..
II PK 21/09, z glosą J. Gołasia, OSP 2015, z. 4, poz. 35); określenie przez strony umowy cy­
wilnoprawnej rażąco niskiego wynagrodzenia (wyr. SN z 11.2.2015, I UK 203/14, Legalis);
ograniczenie działalności gospodarczej przez czynność prawną (por. wyr. SN z 20.5.2004 r.,
II CK 354/03, OSN 2005, Nr 5, poz. 91 i wyr. SN z 11.9.2003 r„ III CKN 579/01, OSN 2004,
Nr 10, poz. 167); ograniczenie konkurencji (wyr. SN z 16.1.2003 r., I CKN 1200/00, OSP
2005, Nr 1. poz. 1); dokonując czynności prawnej w celu popełnienie przestępstwa por. wyr.
SN z 28.10.2005 r., II CK 174/05, OSN 2006, Nr 9, poz. 149; ograniczenie wolności gospo­
darczej jednej ze stron (wyr. SN z 20.5.2004 r., II CK 354/03, OSNC 2005, Nr 5, poz. 91);
ukształtowanie treści stosunku pracy w sposób sprzeczny z podstawowymi zasadami etycz­
nego i uczciwego postępowania, słuszności (wyr. SN z 5.6.2009 r., I UK 19/09, Legalis).
Por. także M. Szydło, Nieważność czynności prawnych będących przejawem nadużycia przez
przedsiębiorcę pozycji dominującej, MoP 2010, Nr 4.
III. Skutki naruszenia
621
W myśl reguły ogólnej naruszenie wspomnianych ograniczeń swobody
kształtowania treści czynności prawnej sprawia, że jest ona bezwzględnie nie­
ważna (art. 58 § 1 i art. 387 § 1 KC).
Natomiast jeżeli tylko niektóre postanowienia czynności prawnych są
sprzeczne z bezwzględnie wiążącymi normami prawnymi lub z zasadami współ­
życia społecznego, wtedy pojawia się pytanie, jak należy ocenić pozostałe jej
postanowienia: czy całą czynność uznać za nieważną, czy tylko jej część. Alter­
natywa taka pojawia się oczywiście tylko wtedy, gdy po stwierdzeniu nieważności
części czynności pozostałe jej postanowienia mogłyby funkcjonować samodziel­
nie, tzn. obejmowałyby tzw. istotne (konieczne) elementy czynności prawnej.
Według ogólnej reguły art. 58 § 3 KC, rozstrzygnięcie tej kwestii zależy od
doniosłości, jaką ma nieważne postanowienie dla podmiotów dokonujących
Nb. 620-621
J 30. Swoboda kształtowania treści czynności prawnych
289
czynności prawnej. Jeżeli więc z okoliczności wynika, iż bez nieważnych po­
stanowień czynność nie zostałaby dokonana, to w całości jest ona nieważna.
Sformułowanie to odsyła zatem do obiektywnych, aczkolwiek zindywiduali­
zowanych ocen człowieka rozsądnego znajdującego się w określonej sytuacji.
Kwestia ta może jednak budzić wątpliwości. Aby ułatwić jej rozstrzygnięcie,
art. 58 § 3 KC wyraża domniemanie przemawiające za utrzymaniem ważnej
części czynności prawnej. W praktyce pojawiają się tzw. klauzule salwatoryjne, w których strony zastrzegają, że gdyby poszczególne postanowienia umowy
okazały się nieważne, to nie wpływa to na nieważaność pozostałej części umowy.
Jest sporne, czy klauzula taka wyłącza zastosowanie art. 58 § 3 KC (tak wyr. SN
z 8.10.2004 r., V CK 670/03, OSN 2005, Nr 9, poz. 162), czy nie wpływa (tak
wyr. SN z 26.1.2006 r., V CSK 81/05, OSP 2007, Nr 2, poz. 17). Raczej należy
opowiedzieć się za pierwszym stanowiskiem respektującym wolę stron (tak glosa
A. Szlęzaka, OSP 2007, Nr 7-8, poz. 88).
Jednakże od reguł tych istnieją wyjątki, o czym wspomina § 1 art. 58 KC 622
(„chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek”). Mogą one przyjmować
różną postać.
Jednąz nich określa już cyt. wyżej przepis, stanowiąc, że sprzeczność czynno- 623
ści prawnej z ustawą nie powoduje jej nieważności, gdy na miejsce nieważnych
postanowień czynności prawnych wchodzą odpowiednie przepisy prawne.
Przykład: W razie naruszenia cen regulowanych, por. wyr. SN z 2.4.1975 r. (II CR 91/75,
OSN 1976, Nr 5, poz. 112). Korektę ceny, ustalonej niezgodnie z bezwzględnie wiążącą nor­
mą, która nakazuje jej obniżenie w razie zbycia obiektu zabytkowego, miał na względzie SN
w wyr. z 20.4.1995 r. (I CRN 37/95, OSN 1995, Nr 9, poz. 133).
Są też inne przepisy prawne, które każą inaczej, niż stanowi art. 58 § 3 KC, 624
określać wpływ nieważności części czynności prawnej na ważność pozostałych
jej części.
Warunek stanowi część czynności prawnej. Gdy jest on sprzeczny z ustawą lub z zasa­
dami współżycia społecznego - jako nieważny - nie wywołuje skutków prawnych. Jednakże
jego wpływ na ważność pozostałych części czynności prawnej został swoiście uregulowany
w art. 94 KC - w zależności od tego, czy ma on charakter zawieszający, czy rozwiązujący.
Niekiedy przepisy szczególne w ogóle uchylają sankcję bezwzględnej nie- 625
ważności w razie sprzeczności czynności prawnej lub jej części z normami bez­
względnie wiążącymi. Natomiast w to miejsce wprowadzają bardziej elastyczne
instrumenty prawne, pozwalające uzgodnić treść czynności prawnej z porząd­
kiem prawnym.
Przykład: Służy temu tzw. postępowanie naprawcze przewidziane w odniesieniu do
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjnej, w ramach którego sąd rejestrowy
Nb. 622-625
Rozdział IX. Treść czynności prawnej
290
wzywa spółkę do usunięcia braków i wyznacza w tym celu odpowiedni termin (art. 21, 172,
317 KSH).
§ 31. Elementy czynności prawnej
Literatura: Z. Radwański, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. V; M. Safian, [w:] Pietrzykowski,
KC. Komentarz, art. 56, Nb. 21; B. Swaczyna, Warunkowe czynności prawne, Warszawa 2012;
Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. X; J. Zawadzka, Warunek w prawie cywilnym,
Warszawa 2012; taż, Warunkowość oświadczeń woli składanych w wykonaniu uprawnień
prawnokształtujących. KPP 2014, Nr 4, s. 897 i n.
I. Rodzaje
626
Dla ustalenia skutków czynności prawnych na podstawie uregulowanych
w ustawie ich typów użyteczne jest wyróżnienie pewnych elementów czynności
prawnych.
1. Essentialia negotii
627
Podstawowe w tym względzie znaczenie mają tzw. essentialia negotii (ele­
menty przedmiotowe istotne). Są to ustawowo wyróżnione cechy, według któ­
rych dokonuje się kwalifikacji konkretnej czynności prawnej do ustawowo wy­
różnionych typów czynności prawnych.
Przykład: Według art. 535 KC do cech umowy sprzedaży należy zobowiązanie się jed­
nej strony do przeniesienia własności i wydania rzeczy w zamian za zobowiązanie się drugiej
strony do zapłaty ceny.
Należy jednak pamiętać, że w procesie kwalifikacji czynności prawnej nie tyl­
ko jej treść, ale także właściwości podmiotów mają niekiedy doniosłość prawną.
Przykład: Zastosowanie art. 725 KC zależy od tego, czy podmiotem działającym jest
bank; tylko osoba „prowadząca przedsiębiorstwo” może być stroną czynności prawnych
wskazanych w art. 765, 794, 853 KC; jedynie ubezpieczyciel może być stroną umowy wska­
zanej w art. 805 KC, a hotelarz - stosunku określonego w art. 846 KC.
2. Naturalia negotii
628
Elementy nieistotne (naturalia negotii) określają skutki prawne dokonania
czynności prawnej określonego typu.
Oznaczenie tych elementów w treści czynności prawnej jest możliwe, ale nie
jest konieczne do tego, aby następowały wskazane w nich konsekwencje prawne,
ponieważ są one określone w przepisach prawnych.
Nb. 626-628
1
§31. Elementy czynności prawnej
291
Przykład: Przepisy o odpowiedzialności za wady rzeczy sprzedanej (art. 556 i n. K.C),
o miejscu (art. 454 KC) i terminie (art. 455 KC) spełnienia świadczenia.
Jeżeli przepisy wyznaczające takie skutki prawne mają dyspozytywny cha­
rakter, ich wystąpienie może być wyłączone, gdy tak postanowią strony dokonu­
jące czynności prawnej, określając odmienne konsekwencje prawne.
3. Accidentalia negotii
Accidentalia negotii (elementy dodatkowe) charakteryzują się tym, że w od- 629
różnieniu od naturalia negotii zastrzeżenie ich w treści czynności prawnej sta­
nowi konieczną przesłankę wystąpienia wskazanych w nich skutków prawnych,
a w przeciwieństwie do essentialia negotii nie określają one cech swoistych
dla danego typu czynności prawnej. Ich rola w procesie kwalifikacji czynności
prawnych jest więc na ogół bierna.
Przepisy prawne regulują niektóre accidentalia negotii, określając bliżej 630
konsekwencje prawne, jakie one wywołują w razie zamieszczenia ich w treści
czynności prawnej. Pod tym względem należy wyróżnić:
1) accidentalia negotii uregulowane samoistnie - bez związku z określonym
typem czynności prawnych, jak np. warunek (art. 89 KC), termin (art. 110
KC), zadatek (art. 394 KC), prawo odstąpienia (art. 395 KC), odstępne
(art. 396 KC), kara umowna (art. 483—485 KC), wadium (art. 704 KC);
2) accidentalia negotii uregulowane w ramach określonego typu czynno­
ści prawnych, jak np. postanowienia dotyczące tzw. dodatkowych świad­
czeń w umowie kontraktacji (art. 613, 615 KC) lub zastrzeżenie polecenia
w umowie darowizny (art. 893 895 KC).
II. Warunek i termin
W części ogólnej prawa cywilnego uregulowane zostały: warunek i termin, 631
a to ze względu na szeroki zakres zastosowania tych dodatkowych elementów
czynności prawnych.
1. Warunek
Przez warunek rozumie się zawarte w treści czynności prawnej zastrzeżenie, 632
które uzależnia powstanie lub ustanie skutku prawnego od zdarzenia przyszłego
i niepewnego (art. 89 KC). W szczególności nie należy więc nazwy tej używać
ani na oznaczenie owego zdarzenia przyszłego i niepewnego, ani na oznacze­
nie innego rodzaju postanowień czynności prawnej, ani również na określenie
Nb. 629-632
292
Rozdział IX. Treść czynności prawnej
ustawowych przesłanek (tzw. conditiones iuris), od których zależy ważność lub
skuteczność czynności prawnej.
Przykład: W ścisłym tego słowa znaczeniu nie jest więc warunkiem ustalenie ceny rze­
czy sprzedanej w umowie stron ani postanowienie ustawy (conditio iuris), że przesłanką sku­
tecznego przeniesienia własności nieruchomości jest zachowanie formy aktu notarialnego.
Zdarzenie przyszłe jest niepewne nie tylko, gdy strony nie mają wpływu na
jego ziszczenie się (np. wybuch wojny, klęska żywiołowa, uzyskanie zezwole­
nia administracyjnego na prowadzenie określonej działalności gospodarczej),
ale także wtedy, gdy od decyzji jednej lub obu stron zależy jego spełnienie się
(np. zawarcie związku małżeńskiego, wybór zawodu).
Jeżeli ziszczenie się zdarzenia przyszłego zależy od woli strony, mówi się o warunku
potestatywnym. Warunek taki jest dopuszczalny, jeżeli nie zależy wyłącznie od woli stron.
W szczególności za warunek należy uznać zastrzeżenie umowne uzależniające skutek praw­
ny od niewykonania zobowiązania. Należy go jednak odróżnić od zastrzeżenia, które uzależ­
nia skutek czynności prawnej od tego, czy strona zechce zobowiązanie wykonać (si voluero).
W przypadku takim trzeba uznać, że czynność prawna w ogóle nie została dokonana z braku
stanowczej decyzji wywołania skutków prawnych1.
Dopuszczalność zastrzegania warunku potestatywnego nie jest powszechnie uznana,
a stanowiska prezentowane w piśmiennictwie i orzecznictwie różnią się istotnie, chociaż na­
leży odnotować coraz większą akceptację dla takiej możliwości. W postanowieniu SN (7)
z 22.3.2013 r. (III CZP 85/12, OSNC 2013, Nr 11, poz. 132) stwierdzono, że co do zasady do­
puszczalne jest dokonanie czynności prawnej zawierającej zastrzeżenie, że jej skutek zależy
od skorzystania z uprawnienia lub woli wykonującego zobowiązanie, a zdarzenie zależne od
zachowania strony może polegać na spełnieniu lub niespełnieniu świadczenia. Przy czym za­
strzeżenie to podlega ocenie na podstawie art. 353' KC, z uwzględnieniem normatywnej kon­
strukcji warunku określonej w art. 89 KC. Por. także aprobatę A. Szlęzaka dla zasady wska­
zanej w tym postanowieniu SN (Kilka uwag o warunku potestatywnym, [w:] Współczesne
problemy prawa zobowiązań, pod red. A. Olejniczaka, J. Haberko, A. Pyrzyńskiej i D. Soko­
łowskiej, Warszawa 2015, s. 670 i n.).
W żadnym natomiast razie pojęciem warunku nie może być objęte zastrze­
żenie, które uzależnia skuteczność czynności prawnej od zdarzenia, które na
pewno w przyszłości nastąpi (np. jeżeli wzejdzie słońce), lub które ziściło się
już przed dokonaniem czynności prawnej, a strony o tym nie wiedziały. W tym
ostatnim przypadku dopuszczalne jest jednak analogiczne stosowanie przepisów
o warunku.
Rozróżnia się również warunki dodatnie i ujemne. Warunek jest dodatni, gdy przyszłe
i niepewne zdarzenie polega na zmianie istniejącego stanu rzeczy. Natomiast warunek nega-
1 Por. bliżej Z. Radwański, [w:] System Pr. Pr., t. 2, s. 265 i n.; krytyczna glosa Z. Rad­
wańskiego do wyr. SN z 5.6.2002 r. (II CKN 701/00, OSP 2003, Nr 10, poz. 124); oraz wyr.
SN z 8.3.2002 r. (III CKN 748/00, OSP 2003, Nr 3, poz. 37), akceptujące reprezentowany tu
pogląd poparty glosą J. Pisulińskiego.
Nb. 632
§31. Elementy czynności prawnej
293
tywny zakłada utrzymanie się istniejącego stanu rzeczy, czyli niewystąpienie wskazanego
w warunku zdarzenia (np. A nie będzie pił, nie ożeni się, nie wyemigruje z kraju). W judykaturze pojawiła się koncepcja ograniczająca pojęcie warunku tylko do warunku dodatniego
ewentualnie do ujemnego, ale połączonego z terminem (por. orz. SN z 22.10.1956 r., I CR
951/56, OSP 1958, poz. 34, z krytyczną glosą zł. Woltera). Ta ograniczająca koncepcja wa­
runku nie została jednak zaaprobowana w doktrynie (por. bliżej Z. Radwański, [w:] System
Pr. Pr., t. 2, rozdz. V, Nb. 87).
Z punktu widzenia normatywnego istotny jest podział warunków na zawie- 633
szające i rozwiązujące.
Warunek zawieszający jest to zastrzeżenie, które uzależnia powstanie skut­
ków czynności prawnej od zdarzenia przyszłego i niepewnego.
Przykład: Jeżeli skończysz w tym roku studia, dostaniesz samochód.
Warunek rozwiązujący jest to zastrzeżenie, według którego skutek czynności
prawnej ustaje, jeżeli nastąpi zdarzenie przyszłe i niepewne.
Przykład: A wynajmuje lokal przedsiębiorcy B z zastrzeżeniem, że najem ulegnie za­
kończeniu, jeżeli B straci koncesję na sprzedaż alkoholu.
Jeżeli warunek zawieszający jest niemożliwy, przeciwny ustawie lub za- 634
sadom współżycia społecznego, wtedy cała czynność prawna jest nieważna.
Rozstrzygnięcie takie zapobiega powstawaniu stosunków prawnych, które albo
nigdy nie mogłyby być zrealizowane (a więc nie miałyby społecznego sensu),
albo wspierałyby działania bezprawne lub niemoralne (art. 94 KC).
Przykład: Jeżeli ktoś przyrzeknie komuś nagrodę za skok na Księżyc albo za uwiedze­
nie małoletniej.
Natomiast jeżeli warunek rozwiązujący jest niemożliwy, przeciwny ustawie
lub zasadom współżycia społecznego, wtedy uważa się go za niezastrzeżony;
kreowany czynnością prawną stosunek prawny utrzymuje się zatem nadal, mimo
ziszczenia się takiego warunku.
Przykład: Postanowienie umowy zastrzegające jej rozwiązanie, jeżeli strona - wbrew
nakazom ustawowym - zatai przed urzędem skarbowym dochód uzyskany na podstawie tej
umowy. Postanowienie umowy najmu lokalu mieszkalnego, że ulegnie ona rozwiązaniu, gdy
najemczyni urodzi dziecko.
W razie prawidłowego zastrzeżenia warunku powstaje stan niepewności co 635
do tego, czy przewidziane przez czynność prawną skutki powstaną (przy warun­
ku zawieszającym), czy też ustaną (przy warunku rozwiązującym). W okresie
tym obie strony obowiązane są do lojalnego zachowania się względem siebie.
W szczególności jeżeli strona, której zależy na nieziszczeniu się warunku, prze­
szkodzi w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego ziszczeniu się
Nb. 633-635
294
Rozdział IX. Treść czynności prawnej
warunku, następują takie skutki, jakby warunek się ziścił (art. 93 § 1 KC). Z ko­
lei, jeżeli strona, której zależy na ziszczeniu się warunku, doprowadzi w sposób
sprzeczny z zasadami współżycia społecznego do ziszczenia się warunku, nastę­
pują takie skutki, jakby warunek się nie ziścił (art. 93 § 2 KC). Ustawa zastrzega
tu więc swoistą karę za nielojalne postępowanie.
Ponadto ten, kto ma uzyskać w razie ziszczenia się warunku określone pra­
wo - a więc uprawniony warunkowo - może wykonywać wszelkie czynności,
które zmierzają do zachowania jego prawa (art. 91 KC). Prawa drugiej strony
są odpowiednio ograniczone. W szczególności nie może ona ani w drodze czyn­
ności faktycznych (np. przez zniszczenie rzeczy), ani prawnych (np. przez jej
zbycie) doprowadzić do tego, że w razie ziszczenia się warunku uprawniony
warunkowo nie będzie mógł nabyć swego prawa. W zasadzie ponosi ona w tym
zakresie odpowiedzialność odszkodowawczą (art. 47' KC). Poza tym art. 92 § 1
KC uznaje za nieważne czynności prawne rozporządzające w zakresie, w jakim
udaremniają one lub ograniczają skutek ziszczenia się warunku. Jednakże od tej
zasady przewidziane są wyjątki w przypadku, gdy przepisy szczególne chronią
osoby trzecie nabywające prawo w dobrej wierze (art. 92 § 2 KC).
Przykład: Ochrona osoby zawierającej umowę z nieuprawnionym do rozporządzania
rzeczą (art. 169 KC).
Jeżeli warunek się ziści, a czego innego w czynności prawnej nie zastrzeżono,
od tego momentu (ex nunc) powstają(przy warunku zawieszającym) albo ustają
(przy warunku rozwiązującym) skutki czynności prawnej. W razie nieziszczenia
się warunku, stan prawny istniejący w momencie dokonania czynności praw.
nej stabilizuje się, co w konsekwencji powoduje wygaśnięcie po jednej stronie
uprawnienia warunkowego, a po drugiej stronie uchylenie korelatywnie sprzę­
żonych z nim ograniczeń praw podmiotowych.
637
Dzięki warunkowi podmioty prawa cywilnego mogą w sposób elastyczny
kształtować stosunki cywilnoprawne, biorąc pod uwagę przyszłe, a zarazem
niepewne zdarzenia. Uznając wartość tej funkcji, prawo polskie przyjęło regułę
ogólną dopuszczającą zamieszczenie warunku w każdej czynności prawnej
(art. 89 KC).
Jednakże ów będący następstwem zamieszczenia warunku stan niepewności
i nietrwałości nie zawsze jest pożądany. Z tego względu ogólna reguła dopusz­
czająca ustanowienie warunku w każdej czynności prawnej opatrzona została
nader elastycznym zastrzeżeniem ograniczającym. Odwołuje się ono z jednej
strony do wyjątków w ustawie przewidzianych (np. art. 157 KC), a z drugiej
strony do właściwości czynności prawnej (np. zawarcie małżeństwa, uchylenie
się od skutków złożonego oświadczenia woli).
636
Nb. 636-637
§31. Elementy czynności prawnej
295
2. Termin
W odróżnieniu od warunku, zastrzeżenie terminu wiąże powstanie albo 638
ustanie skutków czynności prawnych z określonym zdarzeniem przyszłym,
ale pewnym. Poza tym podobieństwa obu tych dodatkowych zastrzeżeń są tak
znaczne, że art. 116 KC nakazuje odpowiednio stosować do zastrzeżenia terminu
przepisy dotyczące warunku. W szczególności do terminu początkowego, z na­
dejściem którego ma nastąpić skutek czynności prawnej, stosuje się odpowiednio
przepisy o warunku zawieszającym, natomiast do terminu końcowego, z którym
wiąże się ustanie skutków czynności prawnej, stosuje się odpowiednio przepisy
o warunku rozwiązującym.
Zastrzeżenie terminu wskazującego na przyszłe i pewne zdarzenie nieko­
niecznie musi określać, kiedy ono nastąpi. Moment ten może więc być w chwili
dokonania czynności prawnej nieznany.
Przykład: Śmierć człowieka; trzy pierwsze noce na jesieni, w których temperatura po­
wietrza spadnie o godz. 21.00 poniżej 5o C.
Najczęściej jednak owo zdarzenie wskazane jest przez podanie daty lub 639
okresu. Sposób obliczania terminu może jednak budzić wątpliwości, i to nie
tylko wtedy, gdy został on zastrzeżony w czynności prawnej, ale również w prze­
pisach prawnych, w orzeczeniach sądowych oraz w decyzjach administracyj­
nych. W takich przypadkach (art. 110 KC) należy stosować następujące reguły
interpretacyjne określone w art. 111-115 KC:
1) termin oznaczony w dniach kończy się z upływem (tj. o północy) ostatnie­
go dnia, przy czym nie wlicza się dnia, w którym nastąpiło zdarzenie stano­
wiące początek terminu;
Przykład: Zawarta w dniu 1 lutego umowa najmu na 3 dni kończy się 4 lutego o północy.
2) termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upły­
wem dnia, który nazwą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby
dnia takiego nie było w danym roku (29 lutego) - w ostatnim dniu tego mie­
siąca (a więc 28 lutego). Jednakże przy obliczaniu wieku osoby fizycznej
termin upływa z początkiem ostatniego dnia (nabywa się więc pełnoletność
w dacie urodzin);
3) jeżeli termin oznaczono na początek, środek lub koniec miesiąca, należy
przez to rozumieć 1„ 15. lub ostatni dzień miesiąca, a termin półmiesięczny
odpowiada 15 dniom - także w miesiącu lutym;
4) jeżeli termin jest oznaczony w miesiącach lub latach, a ciągłość terminu
nie jest wymagana, miesiąc liczy się za 30 dni, a rok za 365 dni. Jeżeli ko­
niec terminu do wykonania czynności przypada na dzień uznany ustawowo
za wolny od pracy, termin upływa dnia następnego.
Nb. 638-639
296
Rozdział IX. Treść czynności prawnej
Por. ustawa z 18.1.1951 r. o dniach wolnych od pracy (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 90).
Zawiera ona zamknięty katalog 13 dni w roku oraz wszystkie niedziele, jako wolne od pracy.
Sobota nie jest dniem uznanym ustawowo za wolny od pracy - por. wyr. SN z 19.9.2002 r.
(II CK 51/02, OSN 2003, Nr 12, poz. 167).
640
Zastrzeżenie terminu - podobnie jak warunku - w zasadzie dopuszczalne jest
w każdej czynności prawnej. Wyjątki mogą wynikać nie tylko ze szczególnych
przepisów prawnych (art. 157 § l,art. 962, 1018 § 1 K.C), ale także z właściwości
czynności prawnej (art. 89 KC odnoszący się analogicznie do terminów).
Nb. 640
Rozdział X. Zawarcie umowy
§ 32. Założenia ogólne
Literatura: A. Brzozowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 66 i n.; .S'. Grzybowski,
[w:] System Pr. Cyw., t. I, 1974; B. Gawlik, Procedura zawierania umowy na tle ogólnych
przepisów prawa cywilnego, Kraków 1977; J. Grykiel, M. Łemkowski, Czynności prawne.
Art. 56-81 KC. Komentarz, Warszawa 2010, art. 64; A. Jędrzejewska, Koncepcja oświadczenia
woli w prawie cywilnym, Warszawa 1992; J. Kaczor, Zasada autonomii woli z perspektywy
teorii prawa, AUWr, PPiA 2005, Nr 6; A. Klein, Zawarcie umowy, [w:] Instytucje prawne w go­
spodarce narodowej, Wrocław 1981; W< J. Kocot, Wpływ Internetu na Prawo Umów. Warszawa
2004; E. Łętowska, Wzorce umowne. Ogólne warunki, wzory, regulaminy, Ossolineum 1975;
taż, Prawo umów konsumenckich, Warszawa 1999; taż, Ochrona niektórych praw konsumen­
tów. Komentarz. Warszawa 2003; P. Machnikowski, Prawne instrumenty ochrony zaufania
przy zawieraniu umowy, Wrocław 2010; tenże, [w:] Gniewek, Machnikowski, KC. Komentarz
art. 66 i n.; tenże, Swoboda umów według art. 353' KC. Konstrukcja prawna. Warszawa 2005;
A. Oleszko, Złożenie zastępczego oświadczenia woli w praktyce sądowej i notarialnej (art. 64
KC), Rej. 1992, z. 1; Z. Radwański, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. VII; tenże. Teoria umów,
Warszawa 1977; J. Rajski przy współpracy W. J. Kocota i K. Zaradkiewicza, Prawo o kontrak­
tach w obrocie gospodarczym. Warszawa 2002; 5. Rudnicki, [w:] Dmowski. Rudnicki, Komen­
tarz art. 66 i n.; M. Sieradzka, Instytucja wadium w postępowaniu o udzielenie zamówienia
publicznego. Warszawa 2015; R. Trzaskowski, Granice swobody kształtowania treści i celu
umów obligatoryjnych. Art. 353' KC, Kraków 2005; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części
ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 2014; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. X;
S. Wyszogrodzka, Dyssens w polskim prawie cywilnym. KPP 2004, z. 4.
Najważniejszą postacią czynności prawnych jest umowa. Stanowi ona bo- 641
wiem w gospodarce rynkowej podstawowy instrument regulujący obrót dóbr,
usług i środków pieniężnych. Z tego względu największą rolę odgrywa w zakre­
sie stosunków zobowiązaniowych.
Jednakże znajduje ona zastosowanie także w innych sferach stosunków
społecznych, na skutek czego pojawia się w innych działach prawa cywilne­
go (w prawie rzeczowym, spadkowym, rodzinnym, własności intelektualnej).
W związku z tym ustawodawca polski umieścił reguły dotyczące zawierania
umów w części ogólnej KC (art. 66-72').
Nb. 641
298
Rozdział X. Zawarcie umowy
I. Konsens
1. Pojęcie
642
Mimo że umowa dochodzi do skutku przez zgodne oświadczenia woli dwóch
albo więcej stron (konsens), stanowi ona samodzielną i integralną całość, która
dopiero kształtuje określony w jej treści stosunek prawny (art. 56 KC). Po jej
zawarciu nie rozpatruje się już poszczególnych oświadczeń woli jako odrębnych
źródeł obowiązków każdej ze stron.
Przykład: Jeżeli A zobowiązał się przenieść na B własność 100 kg jabłek, a B zapłacić
za nie określoną cenę, to doszła do skutku (została zawarta) jednolita umowa sprzedaży, któ­
rą tworzy zespół wspólnie ustalonych przez strony norm indywidualnych, określających, jak
każda ze stron ma się zachować.
Decydujące o zawarciu umowy zgodne oświadczenia woli stron (konsens)
zostają złożone wtedy, gdy da się stwierdzić, że oświadczenia mają ten sam sens,
ustalony według właściwych w tym względzie reguł wykładni (art. 65 KC). Nie
zawsze więc konsens jest równoznaczny ze „zgodną wolą stron” w znaczeniu
psychologicznym, ponieważ reguły wykładni mogą prowadzić do przypisania
wypowiedzi jednej strony innego sensu, niż miała faktycznie na myśli.
Przypomnijmy, że oświadczenia woli adresowane do indywidualnych odbiorców mają
w świetle prawa z reguły taki sens, jaki powinien im nadać uważny odbiorca; znaczenie to
więc może być inne od rzeczywiście przez nadawcę pomyślanego.
W teorii prawa cywilnego zwykło rozróżniać sięjdyssens jawny i ukryty zależnie od tego, czy strony były go świadome. Rozróżnienie to pozbawione jest
jednak doniosłości prawnej, ponieważ tak samo należy traktować obie postacie
dyssensu. Sens bowiem każdego oświadczenia woli należy ustalić dopiero w re­
zultacie przeprowadzonej wykładni oświadczenia woli.
644
Dopiero gdy umowa została zawarta, strona może powołać się na określone
prawem wady oświadczenia woli i na tej podstawie uchylić się od skutków
prawnych swego oświadczenia woli, doprowadzając tym samym do unieważ­
nienia umowy. Natomiast przy braku konsensu, a więc w razie tzw. dyssensu,
umowa w ogóle nie dochodzi do skutku (czynność prawna nie została dokonana)
i dlatego powołanie się na wady oświadczenia woli nie wchodzi w rachubę.
643
2. Zakres konsensu
645
Ponieważ do konstytutywnych cech umowy - jak każdej zresztą czynności
prawnej - należy wyznaczenie jej skutków prawnych (art. 56 KC), pojawia się
pytanie, jaką treść powinna umowa obejmować, aby można było uznać, że została
Nb. 642-645
£ 32. Założenia ogólne
299
zawarta. Zagadnienie to wymaga rozważenia z punktu widzenia maksymalnego
i minimalnego (koniecznego) zakresu konsensu.
Pierwszy aspekt zagadnienia kieruje uwagę na granicę kompetencji przy- 646
sługującej stronom przy regulowaniu treści czynności prawnej. Problematyka
ta została już przedstawiona powyżej, w ramach Nb. 610-615, poświęconych
ograniczeniom swobody kształtowania treści czynności prawnej.
Natomiast drugi aspekt wskazuje, że strony nie muszą wyznaczać w tre- 647
ści umowy wszystkich konsekwencji prawnych umowy, jakie leżą w granicach
ich kompetencji. W znacznej mierze bowiem funkcję tę spełniają także normy
prawne oraz inne mierniki (art. 56 K.C). Jednakże wszystkie te wskaźniki pełnią
jedynie funkcję uzupełniającą wobec decyzji samych stron, które w podstawo­
wym zakresie wyłącznie są kompetentne do wyznaczania konsekwencji praw­
nych umów. Konsens stron musi więc objąć pewien minimalny zakres skutków
prawnych, który ustawa określa mianem „istotnych postanowień” umowy (por.
np. art. 66 § 1, art. 389 KC). Lepiej nazywać je elementami „niezbędnymi” lub
„koniecznymi”, a to dla wyeliminowania supozycji, jakoby chodziło tu o ce­
chy wyróżniające (essentialia negotii), które pełnią swą właściwą funkcję nie
przy analizie procesu zawierania umów, lecz przy ich kwalifikowaniu z punktu
widzenia wyróżnionych w ustawie typów i dla określenia w następstwie tego
pełnej treści wiążącego strony stosunku prawnego. Jakie są konieczne elementy
umowy, można orzec dopiero na gruncie przepisów regulujących odpowiednie
rodzaje stosunków prawnych. Z jednej bowiem strony, pozwalają one ustalić,
jakie elementy treści tego stosunku muszą być przez same strony wyznaczone,
a z drugiej strony wskazują, jak daleko sięga regulacja prawna uwalniająca strony
od konieczności określenia treści stosunku cywilnoprawnego przez nie same.
Przykład: Przy umowie sprzedaży rzeczy o cenie niereglamentowanej konieczne będzie
nie tylko określenie przedmiotów sprzedaży, ale i ich ceny, ponieważ sądom nie przysługuje
kompetencja w tym zakresie (art. 535 KC), chyba że z okoliczności wynika, iż strony miały na
względzie cenę przyjętą w stosunkach tego rodzaju (art. 536 § 2 KC). Natomiast wysokość wy­
nagrodzenia za określone w umowie dzieło nie musi być przez strony uzgodniona, ponieważ
w każdej sytuacji tego rodzaju przysługuje sądowi kompetencja do jej ustalenia (art. 628 KC).
3. Określenie stron
Ponadto niezbędną przesłanką dojścia każdej umowy do skutku jest okreś- 648
lenie stron, między którymi złożone zostały zgodne oświadczenia woli, a tym
samym doszło do konsensusu. Wskazywać na nie może nie tylko treść umowy,
ale i okoliczności jej zawarcia.
Przykład: Kupno butów w sklepie prowadzonym przez wskazanego na szyldzie przed­
siębiorcę określa, kto jest sprzedawcą.
Nb. 646-648
Rozdział X. Zawarcie umowy
300
II. Swoboda zawierania umów
1. Pojęcie
Zakresem pojęcia wolności kontraktowej obejmuje się nie tylko swobodę
kształtowania treści umowy, ale także decydowanie o tym, czy umowę zawrzeć
oraz z kim ją zawrzeć.
Otóż nie ulega wątpliwości, że wyrażona w Konstytucji RP wolność pro­
wadzenia działalności gospodarczej stanowi podstawę dla stwierdzenia, że na
obszarze prawa cywilnego obowiązuje zasada swobody decydowania o za­
wieraniu umowy. Znaczy to, że panuje ogólne domniemanie, iż podmiotom
prawa cywilnego przysługuje kompetencja do decydowania o tym, czy i z kim
zawierają umowy. Nie są więc konieczne w tym względzie jakieś szczególne
normy upoważniające. Jeżeli jednak jakieś przepisy dotyczące tej kwestii zo­
stały wydane, to należy je interpretować na korzyść wspomnianej kompetencji
stron.
650
Natomiast jeżeli podmiot mocą własnej decyzji zobowiązał się do zawarcia
z określoną osobą umowy, to z uwagi na autonomiczną genezę takiego związa­
nia, nie uważa się, by nastąpiło ograniczenie swobody kontraktowej podmiotu.
649
Przykład: Strony mogą zawrzeć tzw. umowę przedwstępną, w której zobowiązują się do
zawarcia w przyszłości określonej umowy (art. 389, 390 KC), albo zastrzegą prawo odkupu
(art. 593-595 KC) lub prawo pierwokupu (art. 596-602 KC) rzeczy sprzedanej.
2. Ograniczenia
O ograniczeniach swobody zawierania umów z dowolnie wybranymi osoba­
mi mówi się wyłącznie wtedy, gdy mają one heterogeniczną genezę - tzn. gdy
wynikająz ustawy lub wydanego, z jej upoważnienia, aktu wykonawczego, a nie
z woli stron. Mogą one przybierać różną postać i intensywność.
652
Stosunkowo najmniej dolegliwe są zapewne generalne zakazy dokonywania
określonych typów czynności prawnych z innymi niż ze wskazanymi w ustawie
rodzajami podmiotów.
651
Przykład: Umów ubezpieczeniowych tylko z ubezpieczycielami; określonych czynno­
ści bankowych tylko z bankami; por. A. Janiak. Bank jako instytucja zaufania publicznego,
Glosa 2003. nr 2. Podmioty te muszą odpowiadać surowym wymaganiom ustawowym, co za­
pewnia ochronę interesów ich klientów.
653
Niekiedy znowu ustawa wymaga indywidualnej decyzji administracyjnej
dla dokonania pewnych czynności prawnych.
Przykład: Założenie banku w postaci spółki akcyjnej.
Nb. 649-653
Jf 32. Założenia ogólne
301
Tego rodzaju decyzje zezwalające upoważniająjedynie do dokonania czyn­
ności prawnej. Z upoważnieniem takim nie jest sprzężony żaden obowiązek do­
konania objętych zezwoleniem czynności prawnych. Natomiast czynność taka
dokonana bez wymaganego zezwolenia administracyjnego jest bezwzględnie
nieważna (art. 58 § 1 KC).
Natomiast w myśl uchw. Pełnego Składu Izby Cywilnej SN z 25.4.1964 r. (III CO 12/64,
OSP 1965, Nr 1, poz. 1), późniejsze uchylenie decyzji administracyjnej stanowiącej prze­
słankę ważności umowy nie powoduje samo przez się jej nieważności. Jednakże okoliczno­
ści, z powodu których nastąpiło uchylenie, mogą mieć znaczenie dla oceny w świetle prawa
cywilnego (np. przepisów o wadach oświadczenia woli, naruszeniu zasad współżycia spo­
łecznego). Pogląd ten opiera się na założeniu, że funkcja decyzji administracyjnej kończy się
z chwilą zawarcia umowy. Aktualność tej uchwały potwierdziła uchw. SN (7) z 28.5.1992 r.
(III AZP 4/92, OSP 1993, Nr 5, poz. 104).
Dalej idące ograniczenia swobody doboru kontrahenta znajdują wyraz w po- 654
staci ustalania ustawowych priorytetów w tym względzie na rzecz określonych
rodzajowo podmiotów.
Przykład: Ustawowe prawo pierwokupu nieruchomości.
Wybór kontrahenta w istotnej mierze ograniczają także obowiązkowe pro­
cedury wyłaniania kandydatów - w szczególności w trybie aukcyjnym lub
przetargowym. Jest nimi związany sektor publiczny.
Por. zwłaszcza ustawa z 29.1.2004 r. - Prawo zamówień publicznych (tekst jedn. Dz.U.
z 2013 r. poz. 907 ze zm.).
Niewątpliwie najdalej ingerują w swobodę kontraktową nakazy zawierania 655
umów. Nie tylko bowiem wyłączająone swobodę decyzji strony co do zawarcia
umowy, ale z konieczności logicznej muszą zarazem określać ich treść, elimi­
nując w tym zakresie swobodę decyzji stron. Można śmiało powiedzieć, że tego
rodzaju ingerencja stanowi nie tyle ograniczenie, co wręcz zaprzeczenie wolności
kontraktowej. W systemie demokratycznej gospodarki rynkowej powinna być
ona stosowana nader rzadko i tylko z ważnych przyczyn społecznych.
Przykład: Ubezpieczenia obowiązkowe (por. art. 5 i 10 ustawy z 22.5.2003 r. o ubez­
pieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze
Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 392 ze zm.), obowiązek
zawarcia umowy o świadczenie usług przesyłowych (ciepła, paliw, gazu, elektryczności); por.
bliżej A. Walaszek-Pyzioł, W. Pyzioł, Obowiązek zawarcia umowy świadczenia usług przesy­
łowych, PUG 2000, Nr 9, s. 2 i n„ którzy trafnie wskazują na cywilnoprawny charakter tego
obowiązku.
Nb. 654-655
302
Rozdział X. Zawarcie umowy
3. Umowy adhezyjne
656
Masowy charakter świadczonych we współczesnych społeczeństwach usług
i towarów wymaga szybkich i stypizowanych sposobów zawierania umów. Treść
ich z reguły jest określana przez świadczących owe masowe usługi lub dostar­
czających towary wielkich przedsiębiorców, którzy zajmujądominującąz punktu
widzenia gospodarczego, a często wręcz monopolistyczną pozycję wobec swych
potencjalnych kontrahentów. Rola tych ostatnich w praktyce społecznej spro­
wadza się tylko do zaakceptowania treści umowy zaproponowanej przez owych
przedsiębiorców. Ta faktyczna nierównorzędność stron jaskrawo przejawia się
zwłaszcza w stosunku do indywidualnego konsumenta. Działa on bowiem pod
wpływem silnej presji ekonomicznej, zdając sobie sprawę z tego, że jeżeli nie
zaakceptuje zaproponowanej przez przedsiębiorcę treści umowy, to nie będzie
mógł uzyskać potrzebnej mu rzeczy lub usługi (np. przejazd koleją). Socjolo­
giczne aspekty owych zjawisk dobrze oddaje określenie „umowy adhezyjne”
(przystąpienia).
Jednakże i one dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenia woli obu
stron. Z tego zatem względu nie ma podstaw do kwestionowania panującego
poglądu, że wspomniane zjawiska należy kwalifikować jako umowy.
Natomiast wywołują one swoiste problemy w zakresie kontroli ich treści;
stworzenia dogodnych przesłanek pozwalających masowym odbiorcom na za­
poznanie się z treścią proponowanej treści umowy, jak również z ustaleniem,
czy rzeczywiście została ona zaakceptowana przez indywidualnego kontrahenta.
Z tych względów umowy adhezyjne wymagają szczególnego wyróżnienia i od­
powiedniego uregulowania. Omówienie tych kwestii nastąpi jednak w ramach
wykładu prawa zobowiązań i w związku z ogólnymi warunkami umów1.
4. Zastępcze oświadczenie woli
657
Jeżeli osoba, na której ciąży obowiązek złożenia oświadczenia woli, uchyla
się od jego spełnienia, to obowiązek ten może zostać ustalony w orzeczeniu są­
dowym. Sąd opiera w takim przypadku rozstrzygnięcie na prawie materialnym,
stwierdzając w szczególności, czy z mocy prawa lub czynności prawnej pozwany
jest obowiązany złożyć oświadczenie woli określonej treści.
Według ogólnych zasad prawa egzekucyjnego, orzeczenie takie wymagałoby
następnie wykonania poprzez przymuszanie dłużnika do złożenia odpowiedniego
oświadczenia woli (art. 1050 i 1050' KPC). Jest to jednak środek uciążliwy i nie
zawsze skuteczny. Dlatego prawo polskie przyjęło bardziej nowoczesny model
Por. Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 2014, § 13.
Nb. 656-657
f 32. Założenia ogólne
303
rozwiązania tej kwestii, stanowiąc w art. 64 KC oraz w art. 1047 § 1 KPC, że
prawomocne orzeczenie sądowe zastępuje to oświadczenie.
Należy z naciskiem podkreślić, że przepisy te nie stanowią samoistnej podsta­
wy prawnej roszczenia o złożenie oświadczenia woli; nakazująjedynie wiązać ze
wspomnianym orzeczeniem identyczne skutki prawne, jakie wywołuje złożenie
oświadczenia woli.
Orzeczenie sądowe zastępuje formy szczególne przewidziane przez ustawę
lub decyzję samych stron dla oświadczenia woli. W związku z tym wywiera ono
pełne skutki prawne także w takich przypadkach, gdy zastąpione oświadczenie
woli objęte było rygorem zachowania formy szczególnej (np. notarialnej).
Orzeczenie sądowe zastępujące złożenie powinnego oświadczenia woli na- 658
leży odróżnić od orzeczeń, które bezpośrednio już zasądzają na świadczenie
tego, co jest finalnym rezultatem danego stosunku prawnego (pieniędzy, usług,
rzeczy). Te drugie zapadająpo stwierdzeniu, że na podstawie jakiegoś zdarzenia
prawnego strona pozwana zobowiązana jest do wspomnianych świadczeń. Sąd
realizuje w takich przypadkach swoją typową funkcję orzeczniczą w postaci
orzeczeń deklaratywnych (stwierdzających). W toku takiego postępowania mo­
że pojawić się konieczność dokonania i szczegółowego uzasadnienia wykładni
czyichś zachowań dla stwierdzenia, czy czynność prawna zobowiązująca do bez­
pośredniego świadczenia dóbr, usług lub pieniędzy doszła do skutku.
Przykład: Czy milczenie adresata oferty należy uznać za złożenie oświadczenia woli
ojej przyjęciu.
W takich przypadkach sąd nie wydaje orzeczenia stwierdzającego obowiązek
złożenia oświadczenia woli; ono zostało już bowiem złożone, a sąd, opierając
się na tym ustaleniu, wyznacza tylko wynikające stąd konsekwencje prawne,
zasądzając pozwanego na stosowne świadczenie.
Natomiast orzeczenie zastępujące czyjeś oświadczenie woli dopiero kreuje
czynność prawną, która stanowi podstawę do powstania określonych upraw­
nień, a w szczególności roszczeń o świadczenia mające bezpośrednią doniosłość
społeczną lub gospodarczą. Z tego względu orzeczenia te mają postać orzeczeń
konstytutywnych (prawo tworzących), a nie deklaratywnych.
Zastępcze orzeczenie sądowe może odnosić się zarówno do jednostronnych 659
czynności prawnych, jak i do umów.
Jednostronna czynność prawna - jak wiadomo - dochodzi do skutku przez
złożenie oświadczenia woli tylko przez jedną stronę. Jeżeli obowiązana jest ona
złożyć oświadczenie i uchyla się od tego, to sąd, wydając orzeczenie zastępcze,
zarazem doprowadza do dokonania danej czynności prawnej.
Nb. 658-659
304
Rozdział X. Zawarcie umowy
Przykład: Orzeczenie stwierdzające obowiązek wierzyciela hipotecznego do złożenia
oświadczenia o wyrażeniu zgody na zwolnienie od obciążenia w myśl art. 90 KWU; orzecze­
nie stwierdzające obowiązek wynajmującego wyrażenia zgody na podnajem lokalu (wyr. SN
z 26.1.1999 r., III CKN 127/98,'oSN 1999, Nr 6, poz. 122).
660
Natomiast zagadnienie jest bardziej skomplikowane w przypadkach, gdy
orzeczenie sądu zastępuje oświadczenie woli, które stanowi tylko element umo­
wy. Tymczasem w praktyce sądowej, najczęściej w takich sytuacjach dochodzi
do wydawania wspomnianych orzeczeń zastępczych.
Przykład: Wspólnik zobowiązał się wnieść swój wkład do spółki w postaci własności
nieruchomości, a następnie uchyla się od zawarcia umowy przenoszącej jego nieruchomość
na rzecz spółki (orz. SN z 5.12.1991 r., III CZP 128/91, OSP 1992, Nr 11-12, poz. 241, z glo­
są J. Ignatowicza); spadkodawca zobowiązał w testamencie spadkobiercę do przeniesienia na
zapisobiercę określonej rzeczy, do czego konieczna jest umowa, której zawarcia może doma­
gać się zapisobierca na podstawie art. 968 KC.
Otóż pojawia się tu pytanie, czy orzeczenie sądu uchyla konieczność złożenia
oświadczenia woli tylko przez pozwanego, czy zarazem i przez powoda, żąda­
jącego wydania orzeczenia zastępującego oświadczenie woli pozwanego. Sąd
Najwyższy w uchw. (7) z 7.1.1967 r. (III CZP 32/66, OSP 1969, Nr 5, poz. 97,
z glosąB. Dobrzańskiego) i w post, z 20.4.2006 r. (Ili CSK 37/06, OSN 2007,
Nr 2, poz. 29), stwierdził, że orzeczenie sądu w zasadzie zastępuje tylko oświad­
czenie woli jednej strony. Jednakże zasadę tę opatrzył zarazem daleko idącymi
wyjątkami. Obejmująone zawarcie umowy przyrzeczonej oraz sytuację, gdy sąd
uwzględnia powództwo o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy zgodnie
z żądaniem powoda (por. art. 390 § 2 w zw. z art. 64 KC). W przypadku takim
„orzeczenie sądu stwierdza zawarcie umowy i zastępuje umowę”. Wówczas
zbędne jest więc składanie odrębnego oświadczenia woli przez powoda.
5. Orzeczenie sądowe jako zdarzenie cywilnopraw ne
661
Ponadto w wyjątkowych, wyraźnie przez ustawę przewidzianych sytuacjach,
sądy mają kompetencję do wydawania orzeczeń konstytutywnych, które mają
walor zdarzeń cywilnoprawnych; na ich podstawie powstaje, gaśnie lub zmienia
swoją dotychczasową treść stosunek cywilnoprawny, a strony uzyskują odpo­
wiednie prawa i obowiązki.
Przykład: Artykuły 145 i 146 KC wskazują okoliczności, w których sądowi przysługuje
kompetencja do ustanowienia służebności; art. 357' KC określa kompetencję sądu do zmia­
ny lub rozwiązania umowy z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków; w art. 913 § 1 KC
przyznano sądowi kompetencję do zmiany prawa dożywocia, a w art. 874 KC - do rozwią­
zania spółki.
Nb. 660-661
J 33. Sposoby zawierania umów
305
W przypadkach takich w ogóle nie dochodzi do zawarcia umowy, a w kon­
sekwencji autonomia decyzji stron zostaje zupełnie wyłączona.
6. Decyzja administracyjna jako zdarzenie cywilnoprawne
Również i decyzja administracyjna, na podstawie wyraźnego przepisu praw- 662
nego, może mieć charakter zdarzenia prawnego eliminującego konieczność zło­
żenia jakiegokolwiek oświadczenia woli.
Przykład: Klasycznym tego przykładem jest decyzja o wywłaszczeniu nieruchomości
(art. 112 GospNierU).
§ 33. Sposoby zawierania umów
Literatura: M. Boratyńska, Przetarg w prawie polskim. Zagadnienia cywilistyczne.
Warszawa 2001; A. Brzozowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz art. 66-72; IV. Dubis,
[w:] Umowy elektroniczne w obrocie gospodarczym, pod red. J. Gołaczyńskiego, Warszawa
2005; B. Gawlik, Procedura zawierania umowy na tle ogólnych przepisów prawa cywilnego
(art. 66-72), Kraków 1977; M. Gromaszek, Składanie oświadczeń woli w postaci elektronicz­
nej, PPH 2007, Nr 3; J. Grykiel, M. Łemkowski, Czynności prawne. Art. 56-81 KC. Komentarz,
Warszawa 2010, art. 66-72'; S. Grzybowski, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa
1985; M. Gutowski, Charakter prawny oferty na tle niedawnych zmian w kodeksie cywilnym,
PiP 2005, z. 3; tenże, Kilka uwag, dlaczego opcja nie jest umową warunkową, Pal. 2007, Nr 1;
M. Jasiakiewicz, Ofertowy system zawierania umów w polskim prawie cywilnym, Toruń 1993;
tenże, Zawarcie umowy w obrocie handlowym, Toruń 1995; tenże, Uwagi o naturze prawnej
oferty odwołalnej w stosunkach między przedsiębiorcami, PPH 2007, Nr 7; A. Klein, Zawar­
cie umowy, [w:] Instytucje prawne w gospodarce narodowej, Ossolineum 1981; W. Kocot,
Odpowiedzialność przedkontraktowa, Warszawa 2013; tenże, Ofertowy i negocjacyjny tryb
zawarcia umowy w ujęciu znowelizowanych przepisów kodeksu cywilnego, PPH 2003, Nr 5;
tenże, Wpływ Internetu na prawo umów, Warszawa 2004; J. M. Kondek, Zawieranie umów
w formie milczących oświadczeń woli, Przegląd Prawniczy 2006, Nr 2; M. Krajewski, [w:] Sy­
stem Pr. Pr., t. 5, Prawo zobowiązań - część ogólna, pod red. E. Łętowskiej, Warszawa 2013,
rozdz. VIII; K. Kryczka, O zawieraniu umów drogą elektroniczną. PS 2006, Nr 7-8; M. Ku­
bik, Modyfikujące przyjęcie oferty. Wybrane zagadnienia, KPP 2006, z. 3; A. Łuszpak-Zając,
P. Machnikowski, Nowa regulacja zawarcia umowy w trybie przetargowym, PPH 2003, Nr 9;
tenże, Prawne instrumenty ochrony zaufania przy zawieraniu umowy, Wrocaw 2010; tenże,
[w:] Gniewek, Machnikowski, KC. Komentarz, art. 66 i n.; A. Machnicka, Przedkontraktowe
porozumienia - umowa o negocjacje i list intencyjny, Warszawa 2007; B. Matuszyk, K. J. Matuszyk, Modyfikacyjne przyjęcie oferty w stosunkach między przedsiębiorcami. Rozważania
na tle art. 681 KC, R. Pr. 2004, Nr 6; J. Napierała. T. Sójka. Przetarg z elementami negocja­
cji. [w:] Rozprawy cywilistyczne. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Edwardowi
Drozdowi, pod red. M. Pecyny, M. Podreckiej i J. Pisulińskiego, Warszawa 2013, s. 96-101;
A. Olejniczak, Z problematyki culpae in contrahendo - uwagi o znaczeniu przepisu art. 72 § 2
k.c., [w:] W kręgu teoretycznych i praktycznych aspektów prawoznawstwa. pod red. M. Zie­
lińskiego, Szczecin 2005; tenże, O ochronie poufności negocjacji w świetle art. 72' Kodeksu
cywilnego, [w:] W kierunku europeizacji prawa prywatnego. Księga pamiątkowa dedykowana
Nb. 662
306
Rozdział X. Zawarcie umowy
Profesorowi Jerzemu Rajskiemu. Warszawa 2007; P. Ostapa, Zagadnienia wstępne dotyczą­
ce pojęcia ujemnego interesu umownego, Pal. 2005, Nr 11-12; K. Padrak, Wadium na tle
regulacji Kodeksu cywilnego i Prawa zamówień publicznych, PUG 2008, Nr 8; M. Pilich,
Obowiązek negocjowania w dobrej wierze w polskim prawie cywilnym (uwagi na tle prawnoporównawczym), PS 2006, Nr 7-8; Z. Radwański, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. VII; tenże,
Jeszcze o charakterze prawnym oferty, PiP 2005, z. 3; J. Rajski, przy współpracy W. Kocota
i K. Zaradkiewicza, Prawo o kontraktach w obrocie gospodarczym, Warszawa 2002; tenże,
Aukcja i przetarg w ujęciu znowelizowanych przepisów kodeksu cywilnego, PPH 2003, Nr 5;
V Rogoń, Problemy negocjacyjnego trybu zawarcia umowy po nowelizacji kodeksu cywil­
nego. PPH 2003, Nr 4; 5. Rudnicki, [w:] Dmowski. Rudnicki, Komentarz, do art. 66 i n. KC;
P. Sobolewski, Modyfikujące przyjęcie oferty, PPH 2004, Nr 11; A. Stelmachowski, Zarys teorii
prawa cywilnego, Warszawa 1998, rozdz. 13; R. Szostak, Zagadnienia konstrukcyjne przetargu
w świetle znowelizowanych przepisów kodeksu cywilnego, KPP 2004, z. 1; Wolter, Ignatowicz,
Stefaniuk, Prawo, rozdz. X; M. A. Zachariasiewicz, Culpa in contrahendo, [w:] Rozprawy
prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2004; taż, Procedura
zawierania umów według znowelizowanych przepisów k.c., KPP 2004, z. 4; M. Wilejczyk,
Zagadnienia etyczne części ogólnej prawa cywilnego. Warszawa 2014, s. 252 i n.; E. Wojto­
wicz, Zawieranie umów między przedsiębiorcami, Warszawa 2010; K. Zadora, Pojęcie i zakres
odpowiedzialności w ramach wzajemnego interesu umowy z tytułu culpa in contrahendo, Rej.
2007, Nr 2; C. Żuławska, Oferta handlowa - zmiana kształtu, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga
pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005.
663
Wprawdzie umowy dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenie woli
stron (konsens), złożone w dowolny sposób, to jednak w praktyce wytworzyły się
swoiste typy ich zawierania. Ogólna ich regulacja - ujęta w Księdze I KC - uła­
twia rozstrzyganie ewentualnych sporów na tym tle oraz przyspiesza i upraszcza
tryb zawierania umów.
Do tych swoistych sposobów zawierania umów należą:
1) oferta i jej przyjęcie;
2) negocjacje;
3) aukcja;
4) przetarg.
W tej kolejności będą one poniżej omówione. Wykład ten opiera się na zno­
welizowanych ustawąz 14.2.2003 r. przepisach KC. Trzeba wszakże podkreślić,
że typologia ta nie zamyka możliwości zawierania umowy także w inny sposób.
I. Oferta i jej przyjęcie
1. Pojęcie oferty
664
Przez ofertę rozumie się oświadczenie drugiej stronie woli zawarcia umowy,
określające istotne postanowienia tej umowy (art. 66 § 1 KC). Chodzi tu zatem
o stanowczą propozycję zawarcia jakiejkolwiek umowy, która to propozycja za­
razem zawiera konieczne elementy jej treści. Dzięki tym cechom oferty umowa
Nb. 663-664
J 33. Sposoby zawierania umów
307
może dojść do skutku (zostać zawarta) w następstwie prostego jej przyjęcia przez
adresata. Przyjęcie oferty jest także oświadczeniem woli. Wyraża ono wyłącznie
wolę zawarcia umowy o treści określonej w ofercie.
Przykład: A mówi do B, trzymając pióro: „sprzedam ci je za 100 zł” (oferta), na co B od­
powiada „zgoda” (przyjęcie oferty).
Propozycje, które wyrażająjedynie ogólną dyspozycję podmiotu do zawarcia 665
umowy (tylko zainteresowanie tą sprawą), a nie stanowczą decyzję (wolę) w tym
względzie - nie są ofertami.
Przykład: Na brak stanowczej decyzji zawarcia umowy może wskazywać użycie takich
słów, jak: „informuję, że...”, „chciałbym...” czy dodanie zastrzeżenia osłabiającego w postaci
„bez zobowiązania”.
Również propozycje niepełne, niezawierające koniecznych elementów za­
warcia umowy, nie mają charakteru oferty.
Przykład: Wskazanie przedmiotu najmu bez określenia wysokości czynszu. Z reguły nie
będzie też ofertą zawiadomienie o możliwości wykupu mieszkania komunalnego, chyba że jed­
noznacznie określa wszystkie warunki: cenę za metr kwadratowy, zasady spłaty należności, wy­
sokość bonifikaty dla danego lokalu, opłaty za użytkowanie wieczyste gruntu itp. (por. wyr. SN
z 23.10.2014 r„ I CSK 651/13, Gazeta Prawna 2014, Nr 208, s. 7.
Tego rodzaju oświadczenia stanowią zaproszenia do zawarcia umowy (zło­
żenia oferty lub wszczęcia negocjacji), nawet jeżeli w konkretnym przypadku
nazwano je „ofertami”.
W wielu przypadkach mogą pojawić się wątpliwości, czy oświadczenie ja- 666
kieś należy uznać już za ofertę, czy jedynie za zaproszenie do zawarcia umowy.
Wątpliwości te rozstrzygnąć należy przede wszystkim na podstawie ogólnych
reguł wykładni oświadczenia woli (art. 65 KC). Jeżeli zastosowanie tych reguł
nie doprowadzi do jednoznacznych wyników, należy posłużyć się konkretną
normą interpretacyjną (art. 71 KC). Stanowi ona, że ogłoszenia, reklamy, cen­
niki i inne informacje skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób należy
uznać w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy.
Treść art. 71 KC wskazuje, że pojęcie oferty obejmuje nie tylko oświadczę- 667
nia woli kierowane do indywidualnie lub rodzajowo oznaczonych adresatów, ale
również do nieoznaczonego kręgu osób (do ogółu, ad incertas personas~). Nie
jest przy tym konieczne, aby użyto terminu „oferta”.
Por. uchw. SN (7) z 28.9.1990 r. (III CZP 33/90, OSP 1991, Nr 3, poz. 70); post. SN
z 8.9.1995 r. (III CZP 102/95, OSN 1995, Nr 12, poz. 182).
W konsekwencji przepis art. 543 KC, według którego wystawienie rzeczy
w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny uważa się za ofertę
sprzedaży, nie czyni wyłomu w ogólnej konstrukcji oferty. Sens tego przepisu
Nb. 665-667
308
Rozdział X. Zawarcie umowy
nie polega bowiem na wyjątkowym dopuszczeniu oferty ad incertas personas,
lecz na wyjaśnieniu znaczenia wskazanych w tym przepisie zachowań przedsię­
biorcy -jako złożenia przez niego oferty. Chodzi tu zatem o konkretną regułę
interpretacyjną.
Nie zamyka więc ona drogi do uznania za ofertę innych także zachowań, które
na podstawie ogólnych reguł interpretacyjnych (art. 65 KC) można uznać za zło­
żenie stanowczej propozycji zawarcia umowy skierowanej do ogółu. Zbędne jest
tu powoływanie się na rozszerzającą wykładnię art. 543 KC lub na analogiczne
jego stosowanie.
Z tych względów charakter ofert kierowanych do ogółu mają także zacho­
wania przedsiębiorców polegające na wystawianiu automatów przeznaczonych
nie tylko do sprzedaży (rzeczy, biletów), ale i do świadczenia różnych usług
(telefonicznych, fotograficznych, przechowywania bagaży itp.). Rolę tę pełnią
również bankomaty, aczkolwiek są one przeznaczone tylko dla określonej grupy
podmiotów (klientów banku).
Oferta nie ma samodzielnego charakteru i nie jest odrębną od umowy jed­
nostronną czynnością prawną, lecz oświadczeniem woli stanowiącym element
procesu dokonywania czynności prawnej dwustronnej (umowy), przy czym adre­
satowi oferty służy kompetencja do jej przyjęcia12
3.
Słusznie SN w wyroku z 23.1.2014 r. (II CSK 190/13, Legalis) stwierdził,
że jeżeli umowa zawierana jest przez pełnomocnika, oferty nie można uznać za
jednostronną czynność prawną i zastosować art. 104 KC, jeżeli została złożona
przez osobę nie mającą umocowania; oferta i jej przyjęcie „są to tylko składniki
czynności prawnej, jaką jest dopiero umowa, do której, w razie gdy składające
się na nią oświadczenie jest złożone przez osobę nie mającą umocowania lub
przekraczającą jego granice, ma zastosowanie art. 103 KC”.
2. Skutki złożenia oferty
668
Oferta wiąże oferenta (art. 66 § 2 KC). Stan związania polega na tym, że
adresat oferty (oblat) sam może poprzez jej przyjęcie doprowadzić do zawarcia
umowy.
Zwykło się przy tym kwalifikować złożenie oferty jako jednostronną czynność prawną,
która kreuje uprawnienie oblata do przyjęcia oferty.
Natomiast odmienny pogląd rozwinięty przez B. Gawlika, a reprezentowany także przez
A. Kleina, Z. Radwańskiego1 i IV. J. Kocota1, traktuje ofertę jako oświadczenie woli stanowią-
1 Co do charakteru prawnego oferty podobnie, por. B. Gawlik, Procedura zawierania, s. 48;
W. J. Kocot, Wpływ Internetu, s. 171 i n.; Z. Radwański, System Pr. Pr., t. 2, s. 344-347).
2 Z. Radwański, Jeszcze o charakterze prawnym oferty, PiP 2005, z. 3, s. 80 i n.
3 IV. J. Kocot, Wpływ Internetu, s. 171 i n.
Nb. 668
f 33. Sposoby zawierania umów
309
ce jedynie element procesu powstawania czynności prawnej dwustronnej (umowy). W świet­
le tej koncepcji oblatowi przysługuje kompetencja (a nie prawo podmiotowe) do przyjęcia
oferty. Ta ostatnia koncepcja jest dogodniejsza, ponieważ jaśniej tłumaczy proces powsta­
wania umowy jako dwustronnej czynności prawnej dochodzącej do skutku przez zgodne
oświadczenie woli obu stron, a nie w następstwie jednostronnych czynności prawnych. Por.
także M. Gutowski, Charakter prawny oferty na tle niedawnych zmian w Kodeksie cywilnym,
PiP 2005, z. 3.
Stan związania ofertą powstaje w różnym czasie - w zależności od tego,
czy oferta kierowana jest do indywidualnie określonego adresata, czy do nie­
oznaczonego kręgu adresatów (ad incertas personas). W pierwszym przypadku
wiąże ona od momentu uprzystępnienia jej adresatowi w taki sposób, że mógł
on zapoznać się z jej treścią (art. 61 § 1 KC). Natomiast oferty kierowane ad
incertas personas wiążą od chwili ich ogłoszenia: nie wymagają one bowiem
szczególnego uprzystępnienia ich adresatom przez oferenta.
Szczególne rozwiązania dotyczące oferty w postaci elektronicznej1 przewi­
duje art. 66' KC, wprowadzony do Kodeksu cywilnego w ramach implementacji
dyrektywy 2000/31 WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 8.6.2000 r. w sprawie
niektórych aspektów prawnych usług społeczeństwa informacyjnego, w szcze­
gólności handlu elektronicznego w ramach rynku wewnętrznego (Dz.Urz. WE
L 178 z 17.7.2000 r., s. 1, „dyrektywa o handlu elektronicznym”). Na wstępie
należy przypomnieć ogólną zasadę, że podjęcie dyskursu w postaci elektro­
nicznej wymaga zgody adresata. Kierowane przez przedsiębiorcę oświadczenia
w postaci elektronicznej wymagają wstępnej i indywidualnie udzielonej zgody
ich adresata na posłużenie się tą postacią przekazu informacji. Pewne wymogi
w kwestii przesyłania informacji handlowej (w tym ofert) za pomocą środków
komunikacji elektronicznej wynikają z ustawy z 18.7.2002 r. o świadczeniu usług
drogą elektroniczną (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 1422), a jeśli oferta kiero­
wana jest do konsumenta zastosowanie znajdą także wymogi przewidziane przez
przepisy ustawy z 30.5.2014 r. o prawach konsumenta (Dz.U. z 2014 r. poz. 827)
dotyczące umów zawieranych na odległość.
Istota regulacji art. 66' KC polega na:
1) uzależnieniu powstania stanu związania ofertą od niezwłocznego potwier­
dzenia jej otrzymania przez określoną osobę (art. 661 § 1 KC). Potwierdze­
nie takie nie jest oświadczeniem woli o przyjęciu oferty, lecz oświadcze­
niem wiedzy o tym, że potwierdzający ofertę otrzymał. Może ono zostać
dokonane w dowolnej formie2;
1 Tekst o składaniu oferty w postaci elektronicznej powstał przy współpracy dr. Mariusza
Zelka.
2 Odmiennie dyrektywa o handlu elektronicznym, która w art. 11 ust. 1 wymaga potwier­
dzenia w formie elektronicznej.
Nb. 668
310
Rozdział X. Zawarcie umowy
2) obowiązku poinformowania oblata przed zawarciem umowy w sposób jed­
noznaczny i zrozumiały o (art. 66' § 2 KC): czynnościach technicznych
składających się na procedurę zawarcia umowy; skutkach prawnych po­
twierdzenia przez drugą stronę otrzymania oferty; zasadach i sposobach
utrwalania, zabezpieczania i udostępniania przez przedsiębiorcę drugiej
stronie treści zawieranej umowy; metodach i środkach technicznych służą­
cych wykrywaniu i korygowaniu błędów we wprowadzanych danych, które
przedsiębiorca jest obowiązany udostępnić drugiej stronie; językach, w któ­
rych umowa może być zawarta; kodeksach etycznych, które stosuje się oraz
o ich dostępności w postaci elektronicznej.
Obowiązek informacyjny znajduje odpowiednie zastosowanie również w sy­
tuacji, gdy przedsiębiorca zaprasza drugą stronę do rozpoczęcia negocjacji, skła­
dania ofert, albo do zawarcia umowy w inny sposób (art. 66' § 3 KC). Spoczywa
on na przedsiębiorcy, ale jego niedopełnienie nie wpływa na ważność oferty,
natomiast opatrzone jest sankcją odpowiedzialności odszkodowawczej oferenta.
Przepis art. 66' § 1 i 2 KC znajduje zastosowanie praktycznie tylko do ofert
składanych w postaci elektronicznej, lecz nieadresowanych do indywidualnych
osób1. Z art. 66' § 4 zd. 1 KC wynika, że omawiana szczególna regulacja oferty
elektronicznej nie odnosi się do zawierania umów za pomocą poczty elektro­
nicznej albo „podobnych środków indywidualnego porozumiewania się na
odległość”2, np. SMS, MMS, komunikatory internetowe. W takich przypadkach
znajdują zastosowanie ogólne reguły określające ofertę i składanie oświadczeń
woli w postaci elektronicznej (art. 61 § 2 KC).
Szczególna regulacja art. 66' KC dotyczy wyłącznie składania oferty w po­
staci elektronicznej, a nie całej procedury zawarcia umowy’.
Treść art. 66' § 4 zd. 1 KC nie jest w pełni zgodna z regulacjami dyrektywy
o handlu elektronicznym. Z art. 10 ust. 4 oraz 11 ust. 3 dyrektywy wynika, że
jej przepisy nie mają zastosowania do umów zawieranych wyłącznie za pomocą
poczty elektronicznej lub równoważnych komunikatów indywidualnych, podczas
1 W literaturze wskazuje się, że art. 66' § 1 KC powinien być stosowany również w takich
przypadkach indywidualnego porozumiewania się na odległość za pośrednictwem elektro­
nicznych środków komunikacji, w których oferent nie formułuje samodzielnie treści oferty
albo nie wskazuje samodzielnie jej adresata, zob. P. Machnikowski, Zmiany w przepisach k.c.
o zawieraniu umów w trybie ofertowym i rokowaniowym, PPH 2004, Nr 1, s. 5-6.
2 W doktrynie nie ma zgodności co do rozumienia tego pojęcia, zob. D. Karwata, Arty­
kuł 66' KC - uwagi krytyczne, e-Biuletyn CBKE 2007, Nr 3, s. 6-9
5 Taki wniosek wynika jednoznacznie z treści tego przepisu, ponieważ sformułowanie
o „zawieraniu umów” (§ 4 zd. 1 tego przepisu) należy odczytywać wyłącznie wraz z postano­
wieniami poprzedzających paragrafów, których zakres zastosowania określa § czwarty. Por.
też szerzej, M. Zelek, Umowa o rejestrację domeny internetowej, Warszawa 2015, s. 150-154.
Nb. 668
J 33. Sposoby zawierania umów
311
gdy w art. 66' § 4 zd. 1 KC brak jest tego ograniczenia. Jednocześnie w handlu
elektronicznym rozpowszechniona jest praktyka, w ramach której potwierdzenie
otrzymania oferty oraz przyjęcie oferty dokonywane jest zazwyczaj za pomocą
poczty elektronicznej, natomiast składanie oferty przez Internet odbywa się z ko­
lei głównie przy użyciu interaktywnych formularzy zamówień zamieszczonych
na stronach internetowych przedsiębiorców.
Normy zawarte w art. 66' § 1-3 KC mają charakter bezwzględnie wiążący
(ius cogens), jeżeli przedsiębiorca składa ofertę konsumentowi. Natomiast w re­
lacjach między przedsiębiorcami mają charakter względnie wiążący (ius dispositivum), tzn. że nie znajdują zastosowania, jeżeli strony urnowy tak postanowią
(art. 661 § 4 KC).
Jeżeli do zawarcia umowy wymagana jest forma szczególna, również oferta
zawarcia takiej umowy wymaga zachowania przewidzianej dla umowy formy.
Postać elektroniczna może ją zastąpić w przypadkach określonych ustawą (por.
Nb. 513).
3. Ustanie stanu związania ofertą
Stan związania jest dla oferenta uciążliwy, ponieważ musi się on liczyć 669
z przyjęciem oferty przez oblata i w związku z tym pozostawać w gotowości do
wykonania umowy. Z tego względu ustawodawca określa, kiedy stan ten ustaje.
Przede wszystkim więc należy mieć na względzie termin związania określo- 670
ny w ofercie, a jeżeli nie został on określony, to ustawa wyróżnia dwie następu­
jące sytuacje (art. 66 § 2 KC):
1) gdy oferta została złożona w obecności drugiej strony albo za pomocą środ­
ka bezpośredniego porozumienia się na odległość (np. rozmowy telefonicz­
nej), przestaje wiązać, jeżeli nie została przyjęta niezwłocznie, a więc w to­
ku trwającej rozmowy;
2) gdy oferta została złożona w „inny sposób”, tzn. gdy strony porozumiewa­
ją się ze sobą nie bezpośrednio, lecz za pomocą odrębnych i rozłożonych
w czasie czynności, takich jak napisanie listu, wysłanie telegramu, wyma­
gających z kolei udzielenia odpowiedzi.
W ostatnim przypadku oferta przestaje wiązać z upływem czasu, w którym
składający ofertę mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź wy­
słaną bez nieuzasadnionego opóźnienia (art. 66 § 2 KC). W szczególności
należy więc uwzględnić czas potrzebny na dojście oferty do adresata, czas po­
trzebny do namysłu i powzięcia decyzji przez oblata, czas potrzebny do wy­
słania odpowiedzi oraz dojścia jej do oferenta. Odpowiedź może jednak dojść
z opóźnieniem ze względu na zakłócenia w funkcjonowaniu środków łączności.
Problem ten rozstrzyga art. 67 KC, stanowiąc, że .jeżeli oświadczenie o przyNb. 669-670
312
Rozdział X. Zawarcie umowy
jęciu oferty nadeszło z opóźnieniem, lecz z jego treści lub okoliczności wynika,
że zostało wysłane w czasie właściwym, umowa dochodzi do skutku, chyba że
składający ofertę zawiadomi niezwłocznie drugą stronę, iż wskutek opóźnienia
odpowiedzi poczytuje umowę za nie zawartą”. W świetle tego przepisu ryzyko
opóźnienia nadejścia odpowiedzi ponosi więc adresat oferty. Los umowy leży
bowiem w rękach oferenta, mimo że adresat oferty wysłał odpowiedź na ofertę
we właściwym czasie.
671
Następstwa śmierci oferenta nie zostały uregulowane. Jednakże stosując w tej
mierze ogólne założenia art. 61 i 62 KC, należy dojść do wniosku, że związanie
oferenta wygasa jedynie wtedy, gdy skutek taki zastrzegł oferent albo gdy wyko­
nanie proponowanej umowy ściśle wiąże się z osobą oferenta (np. namalowanie
portretu).
672
Jeżeli oferta skierowana została ad incertas personas, może być w każdej
chwili cofnięta lub zmieniona, chyba że oferent oznaczył termin związania. Jed­
nakże cofnięcie lub zmiana oferty nie są skuteczne wobec osób, które ofertę już
przyjęły i w ten sposób umowę zawarły albo elektronicznie zawiadomiły o otrzy­
maniu oferty. Poza tym, racjonalnie interpretując sens ofert komunikowanych
przez wystawienie automatów, należy dojść do wniosku, że wiążą one tylko do
czasu wyczerpania się zapasu towarów lub możliwości świadczenia usług.
673
Ponadto uwzględniając praktykę gospodarczą krajów wysoko rozwiniętych,
ustawodawca, nowelizując w 2003 r. KC, wprowadził nieznaną dotychczas pra­
wu polskiemu tzw. ofertę odwołalną (art. 662 KC), odnoszącą się wyłącznie do
stosunków między przedsiębiorcami. W myśl tego przepisu, oferta może być
odwołana, jeżeli umowa nie została jeszcze zawarta, a oświadczenie o odwoła­
niu oferty zostało złożone oblatowi przed wysłaniem przez niego oświadczenia
0 przyjęciu oferty. Jednakże oferty nie można odwołać, jeżeli wynika to z jej
treści lub określono w niej termin przyjęcia.
4. Przyjęcie oferty
674
675
Oświadczenie woli o przyjęciu oferty w zasadzie powinno być złożone ofe­
rentowi. Jeżeli więc nie doszło do niego w sposób określony w art. 61 KC, nie
wywołuje ono skutków prawnych polegających na zawarciu umowy.
Reguła ta dopuszcza jednak wyjątki (art. 69 KC), w razie gdy:
1) wskazuje na to ustalony w danych stosunkach zwyczaj;
2) wynika to z treści oferty - w szczególności, gdy składający ofertę żąda nie­
zwłocznego wykonania umowy (np. przesłania zamówionej książki).
W tych wyjątkowych sytuacjach umowa dochodzi do skutku, gdy druga stro­
na (oblat) w czasie właściwym przystąpi do jej wykonania. Działanie to należy
Nb. 671-675
J 33. Sposoby zawierania umów
313
uznać zarazem za konkludentne złożenie oświadczenia woli o przyjęciu oferty,
które jednak nie wymaga zakomunikowania oferentowi.
W razie gdy dla określonej umowy przewidziana została forma szczególna, 676
wtedy nie tylko oferta, ale i jej przyjęcie wymagają zachowania tej formy, ponie­
waż umowa dochodzi do skutku przez właściwe oświadczenia woli wszystkich
stron.
Przykład: Do przeniesienia własności nieruchomości konieczna jest forma aktu nota­
rialnego (art. 158 KC). Wobec tego także ofertę sprzedaży nieruchomości należy złożyć w tej
formie, jak również oświadczenie woli o przyjęciu oferty.
Niezależnie od tego oferent może zastrzec, że przyjęcie oferty powinno na­
stąpić w określony sposób, a zwłaszcza przez zachowanie szczególnej formy
lub posłużenia się ustalonym przez strony kodem. Jeżeli we właściwym terminie
adresat nie przyjmie w ten sposób oferty, przestaje ona wiązać oferenta.
Natomiast oferent nie ma kompetencji do jednostronnego ustalenia reguły
znaczeniowej, według której interpretować należy bierne zachowanie adresata
oferty.
Przykład: Wydawca przysyła komuś niezamówioną przez niego książkę z zastrzeże­
niem, że nieodesłanie jej w określonym terminie będzie znaczyło przyjęcie oferty sprzedaży.
Adresat książki w terminie tym jej nie odesłał. W przypadku takim umowa nie dochodzi do
skutku. Natomiast wydawca sam powinien sobie książkę odebrać.
Strony mogą jednak uzgodnić między sobą jakiś swoisty sposób złożenia
oświadczenia woli o przyjęciu oferty. Wówczas wiąże on obie strony.
Natomiast szczególną regulację prawną zawiera art. 682 KC, określający oko- 677
liczności, w jakich bierne zachowanie adresata oferty uważane będzie za jej przy­
jęcie. Stanowi on, że jeżeli przedsiębiorca otrzymał od osoby, z którą pozostaje
w stałych stosunkach gospodarczych, ofertę zawarcia umowy w ramach swej
działalności, brak niezwłocznej odpowiedzi poczytuje się za przyjęcie oferty.
Jak wspomniano, przyjęcie oferty dokonuje się przez złożenie oświadczenia 678
woli, które zawiera całkowitą aprobatę treści zaproponowanej umowy. Natomiast
oświadczenie woli, w którym adresat przyjmuje ofertę z zastrzeżeniem zmiany
lub uzupełnienia jej treści, poczytuje się za nową ofertę (art. 68 KC). Pierwotny
adresat ofert występuje wówczas w nowej roli - oferenta - z wszystkimi wyni­
kającymi z tego skutkami prawnymi; a z kolei pierwotny oferent przestaje być
swą ofertą związany i staje się adresatem nowej oferty.
Wskazana zasada - zwana „lustrzanym odbiciem” oferty i jej przyjęciem okazała się zbyt sztywna w profesjonalnych stosunkach obrotu gospodarczego.
Dlatego, idąc śladem doświadczeń krajów wysoko rozwiniętych, ustawodawca
polski, nowelizując w 2003 r. KC, wprowadził do niego nowy przepis art. 68'
Nb. 676-678
314
Rozdział X. Zawarcie umowy
łagodzący ostrość wspomnianej zasady i przewidujący tzw. modyfikacyjne przy­
jęcie oferty, czyli przyjęcie z zastrzeżeniem zmian lub uzupełnień.
Takie też rozwiązanie zawarte jest w ratyfikowanej przez Polskę Konwencji Naro­
dów Zjednoczonych o międzynarodowej sprzedaży towarów (tzw. Konwencja wiedeńska
z 11.4.1980 r., Dz.U. z 1997 r. Nr 45, poz. 286). Wprowadzenie takiego rozwiązania do prawa
polskiego znalazło silne poparcie w literaturze (por. zwłaszcza J. Rajski, W. J. Kocot, K. Zaradkiewicz, Prawo o kontraktach, s. 97; por. też Ił' J. Kocot, Wpływ Internetu, s. 213 i n.).
Przepis ten odnosi się wyłącznie do stosunków między przedsiębiorcami.
Nowość wyrażonej w nim regulacji polega na tym, że jeżeli odpowiedź na ofertę
zawiera jej akceptację, jednakże z zastrzeżeniem zmian lub uzupełnień niezmieniających istotnie treści oferty, to umowę uważa się za zawartą z uwzględnie­
niem zastrzeżeń wskazanych w odpowiedzi na nią. Nie dochodzi wszakże do
zawarcia umowy w przypadkach określonych w art. 68’ § 2 KC, mających na
względzie autonomię woli stron. Są to następujące sytuacje:
1) jeżeli w treści oferty wskazano, że może ona być przyjęta jedynie bez za­
strzeżeń;
2) jeżeli oferent niezwłocznie sprzeciwił się włączeniu zastrzeżeń do umowy;
3) jeżeli oblat w odpowiedzi na ofertę uzależnił jej przyjęcie od zgody oferenta
na włączenie zastrzeżeń do umowy, a zgody tej niezwłocznie nie otrzymał.
5. Miejsce i czas zawarcia umowy
679
Przepis art. 70 KC, określający miejsce i czas zawarcia umowy, stosuje się
tylko „w razie wątpliwości”. Wyraża on zatem normę interpretacyjną, zgodnie
z którą należy ustalić czas i miejsce zawarcia umowy, jeżeli co do tych kwestii
pojawią się wątpliwości..
Przepis ten bezpośrednio nie określa czasu zaistnienia skutków zawieranej
umowy1. Natomiast umowa wywołuje skutki z chwilą jej zawarcia, chyba że
ustawa lub strony umowy inaczej określą ten czas. W granicach swobody umów
(art. 3531 KC) strony mogą ustalić inny, niż zawarcie umowy, termin skuteczności
jej postanowień (art. 116 KC), wskazując nawet datę poprzedzającą zawarcie
umowy (co do tej ostatniej kwestii, tak słusznie wyr. SN z 4.4.2014 r., II CSK
403/13, Legalis).
W myśl art. 70 § 1 KC, umowę poczytuje się za zawartą w chwili, gdy oferent
otrzymał oświadczenie oblata o otrzymaniu oferty. Natomiast jeżeli dojście do
oferenta oświadczenia o przyjęciu oferty nie jest wymagane (por. art. 69 KC),
umowa zostaje zawarta w chwili przystąpienia oblata do wykonania umowy.
1 Nieco inaczej, wyr. SN z 4.4.2014 r. (II CSK 403/13, Legalis) oraz P. Machnikowski,
[w:] Gniewek, Machnikowski, KC. Komentarz, s. 191.
Nb. 679
£ 33. Sposoby zawierania umów
315
Z kolei o miejscu zawarcia umowy stanowi art. 70 § 2 KC, wskazując miejsce
otrzymania przez oferenta oświadczenia oblata o przyjęciu oferty. Jeżeli dojście
do oferenta oświadczenia o przyjęciu oferty nie jest wymagane albo oferta jest
składana w postaci elektronicznej, umowa zostaje zawarta w miejscu zamiesz­
kania albo w siedzibie oferenta w chwili zawarcia umowy.
II. Negocjacje
1. Pojęcie
Termin „negocjacje” (zamiast „rokowania”) wprowadzony został do KC no- 680
weląz 14.2.2003 r. To nowe określenie upowszechniło się bowiem w praktyce
gospodarczej nie tylko polskiej, ale i międzynarodowej.
Ponadto zwyczaj językowy coraz silniej wiąże z „rokowaniami” znaczenie przewidywa­
nia czegoś (stan zdrowia „źle rokuje”) i słowo to nie może być używane w postaci przymiot­
nikowej („umowa rokowana”) w przeciwieństwie do negocjacji („umowa negocjowana”).
Negocjacje są uregulowanym w Części ogólnej KC sposobem zawierania 681
umów (art. 72 KC). Polegają one na wzajemnym oddziaływaniu stron w celu
zawarcia umowy. W toku negocjacji strony wymieniają informacje o okolicz­
nościach mogących mieć wpływ na ich decyzje co do zawarcia umowy, formu­
łują swoje oceny co do gospodarczych wartości proponowanych świadczeń oraz
stopniowo uzgadniają treść zawieranej umowy. Oczywiście nie oznacza to, że
mamy do czynienia wyłącznie z czynnościami faktycznymi, a do zawarcia umo­
wy dochodzi bez złożenia oświadczeń woli, ponieważ zawarcie umowy zawsze
wymaga złożenia oświadczeń woli przez strony.
Przykład: W przypadku zawarcia umowy drogą negocjacji zgodne oświadczenia woli
stron umowy muszą zostać złożone zgodnie z zasadą reprezentacji spółki, a upoważnienie dy­
rektora handlowego do prowadzenia negocjacji nie oznacza, że może on skutecznie zawrzeć
umowę, jeżeli nie ma uprawnień do składania oświadczeń woli w imieniu spółki (por. wyr. SN
z 29.5.2014 r„ V CSK 396/13, Legalis).
W przeciwieństwie do prostego schematu: złożenia oferty i jej przyjęcia,
gdzie proces zawierania umowy rozłożony jest na dwa wyraźnie wyodrębnio­
ne i następujące po sobie akty, negocjacje są procesem płynnym, a zarazem
ciągłym, charakteryzującym sytuację „targu” i stopniowego „ucierania” wza­
jemnych stanowisk. W praktyce społecznej w drodze negocjacji zawierane są
zwykle umowy bardziej złożone, o nietypowej postaci lub dotyczące świadczeń
o dużej wartości.
Nb. 680-681
316
Rozdział X. Zawarcie umowy
2. Prowadzenie negocjacji
682
Ze względu na ową płynną postać wzajemnych interakcji, strony nie sąw toku
prowadzonych negocjacji związane swoimi oświadczeniami, zachowując swo­
bodę decyzji co do zawarcia umowy.
Natomiast powinny prowadzić lub inicjować negocjacje w sposób zgodny
z dobrymi obyczajami, w szczególności z zamiarem zawarcia umowy, a nie tyl­
ko dla pozoru, gdy w rzeczywistości chodzi o osiągnięcie jakichś innych celów
(art. 72 § 2 KC).
Przykład: Dla uzyskania informacji o drugiej stronie, dla odwiedzenia jej od zamiaru za­
warcia umowy z innym kontrahentem, dla poprawienia swej sytuacji w negocjacjach równo­
rzędnie prowadzonych z inną osobą.
Za sprzeczne z dobrymi obyczajami uważa się więc zachowanie negocjatora,
które godzi w podstawowy element procesu negocjacyjnego, jakim jest zaufanie
do partnera. Takim jest działanie lub zaniechanie świadczące o braku szczerości
intencji kontraktowania, braku respektu dla interesów partnera, nielojalne.
Naruszenie obowiązku negocjowania zgodnie z dobrymi obyczajami opa­
trzone jest sankcją odszkodowawczą, ale tylko w granicach negatywnego inte­
resu umownego (art. 72 § 2 KC). Odpowiedzialność ta opiera się na podstawie
deliktowej1.
Negocjatorzy nie muszą utrzymywać w tajemnicy informacji, jakie sobie
przekazują w trakcie negocjacji. Jeżeli jednak w toku negocjacji jedna strona
udostępniła informacje z zastrzeżeniem poufności drugiej stronie, to druga stro­
na obowiązana jest do nieujawniania i do niewykorzystywania ich dla własnych
celów, chyba że strony uzgodniły inaczej (art. 72' § 1 KC). W razie naruszenia
tego obowiązku strona poszkodowana może żądać od drugiej strony naprawienia
pełnej szkody albo wydania przez nią uzyskanych korzyści (art. 72' § 2 KC)2.
3. Zawarcie umowy
683
Ze względu na ową wspomnianą płynność wzajemnych interakcji stron w to­
ku prowadzonych negocjacji pojawiają się trudności przy ustaleniu, kiedy strony
złożyły zgodne oświadczenia woli kreujące umowę.
Nie ulega wątpliwości, że strony muszą zawsze uzgodnić co najmniej ko­
nieczne elementy umowy, bez czego w żadnych okolicznościach nie może ona
dojść do skutku. Przedkodyfikacyjne prawo polskie uznawało, że jest to zarazem
przesłanka wystarczająca do przyjęcia, iż umowa została zawarta. Natomiast
1 Por. szerzej A. Olejniczak, Z problematyki culpae in contrahendo, s. 134—136.
2 Szerzej o przesłankach i charakterze odpowiedzialności na podstawie art. 72' KC, por.
A. Olejniczak, O ochronie poufności negocjacji, s. 35-50.
Nb. 682-683
j>’ 33. Sposoby zawierania umów
3\3
według obowiązującego obecnie art. 72 KC, dopiero uzgodnienie wszystkich
postanowień umowy, które były przedmiotem negocjacji, stanowi podstawę
do uznania, że umowa została zawarta. Zakres prowadzonych negocjacji określa
więc minimalną treść, jaka powinna być objęta konsensem stron.
Przykład: Nie tylko cenę, rzecz sprzedaną, ale i termin oraz sposób dostarczenia rzeczy,
jeżeli prowadzono co do tego negocjacje.
Jednakże należy zająć stanowisko, że art. 72 KC wyraża tylko regułę inter­
pretacyjną. Strony mogą więc uznać, że umowa została zawarta już po uzgod­
nieniu elementów koniecznych (istotnych) umowy. W takim przypadku kwestie
sporne zostaną następnie rozstrzygnięte w sposób ustalony przez same strony
(np. przez dodatkową umowę, powołanych arbitrów) albo przez sąd państwowy,
który kieruje się wówczas wskazaniami art. 56 KC.
Oba sposoby zawierania umów - a mianowicie przez przyjęcie oferty oraz 684
w drodze negocjacji - nie mają charakteru rozłącznego. W toku zawierania tej
samej umowy można bez żadnych ograniczeń przemiennie stosować procedurę
składania oferty albo negocjacji1. Dla stwierdzenia, że umowa została zawarta,
wystarczy wówczas pozytywna ocena w świetle przepisów regulujących jeden
z tych sposobów dokonania czynności prawnej.
4. List intencyjny
Za wzorem amerykańskim kształtuje się praktyka podpisywania w toku nego- 685
cjacji zmierzających do zawarcia umów handlowych o dużej wartości i skompli­
kowanej strukturze, tzw. listów intencyjnych (letters of intent). Nie zostały one
uregulowane normami prawnymi, a również judykatura i literatura nie określiły
jeszcze jednoznacznie ich doniosłości prawnej. Pod nazwą tą kryją się oświad­
czenia o różnej treści i o niejasnych skutkach prawnych. Najogólniej można
o nich powiedzieć tylko tyle, że wyrażają dążenie stron do zawarcia negocjowa­
nej umowy (definitywnej).
Por. bliżej A. Całus, Prawo cywilne i handlowe państw obcych, Warszawa 1985, s. 250;
J. Rajski, W. J. Kocot, K. Zaradkiewicz, Prawo, s. 113 i n.; L. Zalewski, Letter of intent - po­
jęcie i charakter prawny, PiP 1988, z. 9, s. 90; M. Staszkiewicz-Skowrońska, M. Wrzołek-Romańczuk, List intencyjny, MoP 1994, Nr 5, s. 129 i n.; J. Tropaczyńska, Umowa o negocjacje
zawarta w formie listu intencyjnego a odpowiedzialność z tytułu culpa in contrahendo, PPH
1996, Nr 2, s. 22 i n.; A. Machnicka, Przedkontraktowe, s. 239 i n.
Same też są swoistymi umowami, ponieważ podmioty prowadzące negocja- 686
cje zgodnie dają w nich wyraz wspomnianym intencjom i to w formie pisemnej.
1 Co do łączenia negocjacji z przetargiem, por. J. Napierała. T. Sójka. Przetarg, s. 96 i n.
Nb. 684-686
318
Rozdział X. Zawarcie umowy
Dzieje się tak bądź to przez wspólne podpisanie listu intencyjnego, bądź to przez
komunikowanie jednostronnych deklaracji akceptowanych przez drugą stronę
(strony).
Listy intencyjne nie mają jednak charakteru definitywnej umowy cywil­
noprawnej, z której wynikałyby prawa i obowiązki, stanowiące właściwy cel
gospodarczy stron.
W pismach określanych mianem „list intencyjny” mogą oczywiście pojawić
się także stanowcze oświadczenia woli, kreujące obowiązek spełnienia okreś­
lonych świadczeń. Zdarza się to np. wtedy, gdy strony, żywiąc przekonanie,
że negocjacje doprowadzą do skutku, zobowiązują się do przeprowadzenia
niezwłocznie określonych prac przygotowawczych. Nie ma powodu podawać
w wątpliwość pełnej skuteczności prawnej tego rodzaju umów ubocznych. Nie
one jednak stanowią swoistą i konieczną cechę listów intencyjnych.
Deklarowane w listach intencyjnych dążenie stron do zawarcia umowy de­
finitywnej nie kreuje prawnego obowiązku jej zawarcia. Na podstawie takiej
deklaracji nie można więc żądać, aby sąd zastąpił oświadczenie woli swoim
orzeczeniem (art. 64 KC) i tym sposobem doprowadził do zawarcia umowy de­
finitywnej. Skutek taki wywołać może tylko umowa przedwstępna, wyrażająca
nie tylko stanowcze zobowiązanie strony (stron) w tym względzie, ale odpowia­
dająca ponadto określonym w ustawie przesłankom (art. 389, 390 KC).
Doniosłości prawnej listów intencyjnych nie można upatrywać również w de­
klarowanych przez strony intencjach doprowadzenia negocjacji do skutku (tzn.
do zawarcia umowy definitywnej). Przedmiotem regulacji prawnej nie mogą
bowiem być same przeżycia psychiczne, lecz zachowania ludzkie. Tylko gdy
one zostaną w liście intencyjnym wyznaczone, nabiera zarazem sensu oznaczenie
miary staranności, z jaką strony mają postępować.
687
Refleksje te prowadzą do wniosku, że można uznać doniosłość prawną listów
intencyjnych pojętych jako umowy określające postępowanie stron w toku ne­
gocjacji
W szczególności umowy takie mogą zarówno regulować tryb prowadze­
nia negocjacji, jak i określać zakres uzgodnionych już zagadnień. Naruszenie
podjętych w tym względzie przez strony zobowiązań nie uzasadnia przymuso­
wego zawarcia umowy definitywnej; strona zawsze więc może przerwać nego­
cjacje. Jeżeli jednak uczyni to bezzasadnie, ponosi odpowiedzialność odszko­
dowawczą.
Zakres tej odpowiedzialności jest jednak sporny. Nie wydaje się jednak, aby wykracza­
ła ona poza miarę przyjętą w culpa in contrahendo (bliżej o odpowiedzialności z tytułu culpa in contrahendo por. Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania - część ogólna, Warszawa
2014, Nb. 371-373).
Nb. 687
£ 33. Sposoby zawierania umów
319
5. Zaproszenie do zawarcia umowy
W myśl art. 71 KC, ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje skierowane 688
do ogółu lub do poszczególnych osób poczytuje się w razie wątpliwości nie za
ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy.
Informacje tego rodzaju inicjują zatem tylko proces prowadzący do zawarcia
umowy. Stosownie do treści owych informacji, mogą one wyznaczać ofertowy,
negocjacyjny albo zgoła inny sposób zawierania umowy. W pierwszym przy­
padku będzie to zaproszenie do składania ofert, a w drugim - zaproszenie do
wszczęcia negocjacji. Wspomniane informacje mogąjednak nie określać sposobu
zawierania umowy. Wówczas należy przyjąć, że podmiot zapraszający otwiera
każdą drogę prowadzącą do zawarcia umowy, a od adresatów zależeć będzie,
jaką obiorą drogę.
Jeżeli zaproszenie do zawarcia umowy składa przedsiębiorca w postaci 689
elektronicznej, i to w przypadkach określonych w art. 66' § 4 KC, jest on obo­
wiązany opatrzyć je informacjami przewidzianymi dla ofert (art. 661 § 2 KC) pod
sankcją odpowiedzialności odszkodowawczej.
III. Aukcja i przetarg
1. Uwagi wstępne
Przetarg został uregulowany w Kodeksie cywilnym dopiero nowelą 690
z 23.8.1996 r. (Dz.U. Nr 114, poz. 542) - w Księdze I art. 701—704. Przepisy te
uległy istotnym zmianom ustawą z 14.2.2003 r. nowelizującą KC. Wykład poniż­
szy ma na względzie już tylko nowy stan prawny ujęty w art. 701-705 KC. Wpro­
wadzone rozwiązania zmieniły dotychczasowe znaczenie słowa „przetarg”. Nie
służy już ono na oznaczenie jednej instytucji, w obrębie której wyróżniano dwa
rodzaje przetargu, a mianowicie: przetarg ustny i przetarg pisemny. Ustawodawca
zarzucił tę terminologię, powracając do tradycyjnych i powszechnie używanych
w polskiej i zagranicznej praktyce gospodarczej terminów: „przetarg” i „au­
kcja”. Oznaczają one teraz zbliżone do siebie, ale nie takie same postępowania
stron w procesie zawierania umowy. W świetle znowelizowanych przepisów KC
„przetarg” uzyskał węższe od dotychczasowego znaczenie.
2. Charakter prawny oraz funkcja aukcji i przetargu
Aukcję i przetarg należy uznać za odrębny wobec oferty i negocjacji - sposób 691
zawierania umów (art. 70' § 1 KC). Wyróżniają się one tym, że mają charakter
postępowania wielostronnego i eliminacyjnego zarazem.
Nb. 688-691
320
Rozdział X. Zawarcie umowy
Ich celem jest umożliwienie podmiotowi zainteresowanemu w zawarciu
określonej umowy wyboru najkorzystniejszej dla niego oferty spośród ofert
zgłaszanych przez uczestników tych postępowań i zawarcie z wybranym ofe­
rentem umowy.
Wszyscy uczestnicy wspomnianych postępowań mają zarazem takie same
prawa i obowiązki oraz podlegająjednolitym regułom postępowania.
Aukcja i przetarg stały się szczególnie atrakcyjnym sposobem zawierania
umów w systemie gospodarki rynkowej uwolnionej od reglamentacji cen i opłat
za usługi. Pozwalają bowiem z wykorzystaniem reguł wolnej konkurencji wyło­
nić kontrahenta oferującego najkorzystniejsze warunki określonej umowy.
692
Poza Kodeksem cywilnym także inne ustawy regulują- w zakresie przez nie
wskazanym - aukcję lub przetarg. Ich relacje do Kodeksu cywilnego układają
się w różny sposób.
Przykład: Najbardziej samodzielny charakter mają przepisy Kodeksu postępowania cy­
wilnego normujące sprzedaż w drodze licytacji, natomiast ustawa z 29.1.2004 r. - Prawo za­
mówień publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 907 ze zm.) wyraźnie już wskazuje na
uzupełniające stosowanie przepisów KC (art. 14 i 139). Ponadto wyczerpująco określa ona,
jakie naruszenia przepisów Prawa zamówień publicznych stanowią podstawę do unieważ­
nienia umowy zawartej przez podmioty objęte zakresem tej ustawy (art. 146)'. Takie podej­
ście można uznać za aktualne również do innych pozakodeksowych przepisów regulujących
stosunek przetargu lub aukcji. W zasadzie bowiem jest to stosunek o charakterze cywilno­
prawnym2.
3. Ogłoszenie aukcji albo przetargu
693
Oba wspomniane postępowania inicjuje podmiot zamierzający zawrzeć okre­
śloną umowę -nazwany organizatorem aukcji albo przetargu (por. art. 701 § 4
KC). Na zlecenie i rachunek podmiotu zamierzającego zawrzeć umowę funkcję
organizatora może pełnić inny podmiot - w szczególności przedsiębiorca spe­
cjalizujący się w tego rodzaju działalności (np. dom aukcyjny).
Organizator przejawia inicjatywę zawarcia umowy w drodze aukcji albo prze­
targu przez ogłoszenie jednego z tych postępowań (art. 70' § 2 KC). Może ono
być kierowane do ograniczonego albo do nieograniczonego kręgu adresatów (do
ogółu), i to w dowolny sposób.
Przykład: Listami, pocztą elektroniczną, przez internet, plakatami rozwieszanymi na
murach, publikacjami w czasopismach, radiu i telewizji.
1 Por. bliżej J. Pieróg, Prawo zamówień publicznych. Komentarz, Warszawa 2010, ko­
mentarz do art. 14,139 i 146.
2 Por. glosy R. Szostaka do uchw. SN z 13.2.2003 r. (III CZP 95/02, OSP 2004, Nr 12,
poz. 156) i do wyr. SN z 13.1.2004 r. (V CK 97/03, OSP 2005, Nr 2, poz. 22).
Nb. 692-693
33. Sposoby zawierania umów
321
Ogłoszenie aukcji lub przetargu powinno określać czas, miejsce, przedmiot oraz warunki 694
aukcji lub przetargu (art. 701 § 2 KC). Treść ogłoszenia wyznaczają dwie istotne (konstytu­
tywne) jego cechy.
Z mocy zasady swobody umów organizator aukcji lub przetargu niekoniecz­
nie musi ogłaszać publicznie, otwarte dla wszystkich. Może do udziału w nich
dopuścić tylko oznaczony krąg osób (tzw. przetarg zamknięty). Dopóki organi­
zator komunikuje im te same warunki, to nie wydaje się, aby takiemu działaniu
należało odmówić właściwości aukcji lub przetargu1.
Po pierwsze, powinno ono zawierać zaproszenie do składania ofert. Z natury
rzeczy zaproszenie takie musi wskazywać, o jaką umowę chodzi; pozbawione
sensu byłoby bowiem zaproszenie do zawarcia jakiejkolwiek umowy. W odróż­
nieniu jednak od oferty, zaproszenie do złożenia oferty nie określa treści umowy
tak dokładnie, że proste jej przyjęcie wystarczy do zawarcia umowy.
W szczególności art. 701 § 2 KC wskazuje na konieczność określenia ..przedmiotu aukcji
albo przetargu”, a także ich „warunków”, co obejmuje inne jej elementy o ogólnym znacze­
niu, a zwłaszcza rodzaj umowy (np. sprzedaż, najem, dzierżawa), czasem oznaczenie ceny
lub zapłatę za usługi, ale tylko przez oznaczenie maksymalnej albo minimalnej jej wysoko­
ści, ponieważ właśnie te elementy zwykle stanowią główne pole konkurencji ofert i kryterium
wyboru oferty najlepszej.
Po drugie, ogłoszenie powinno wskazać dalszy tok postępowania mającego
na celu zawarcie zamierzonej przez organizatora umowy, a zwłaszcza określać
czas i miejsce aukcji albo przetargu (art. 701 § 2 KC). Znaczy to, że trzeba
w ogłoszeniu także określić, czy dalsze postępowanie ma przybrać postać postę­
powania aukcyjnego, czy przetargowego. Ustawa nie wymaga jednak, aby użyto
tych właśnie słów w ogłoszeniu. Wystarczy, gdy w rezultacie wykładni da się
ustalić, jaka była wola organizatorów w tym względzie.
Przykład: Jeżeli organizator w ogłoszeniu posłużył się dawnymi określeniami usta­
wy: „przetarg ustny”, „przetarg pisemny”, to nie powinno ulegać wątpliwości, że chodzi mu
w pierwszym przypadku o aukcję, a w drugim przypadku o przetarg.
Jeżeli niespełniona zostanie omawiana tu przesłanka, wówczas ogłoszenie
nie inicjuje ani postępowania aukcyjnego, ani przetargowego. Natomiast - przy
spełnieniu przesłanki pierwszej - należałoby je uznać za zwykłe zaproszenie do
składania ofert, niepodlegające swoistym dla aukcji i przetargu regułom postę­
powania wielostronnego i eliminacyjnego.
Ogłoszenie aukcji albo przetargu niekoniecznie musi zawierać wszystkie
warunki zawierania umowy (art. 701 § 2 KC in fine). Wystarczy, że wskaże
sposób udostępnienia warunków. Niekiedy bowiem zawierają one bardzo ob­
szerne specyfikacje oczekiwanych cech umowy albo trybu postępowań i dlatego
Nb. 694
Rozdział X. Zawarcie umowy
322
nieracjonalne byłoby wymagać, aby były one publicznie ogłaszane, co wiąże się
zwykle ze znacznymi kosztami.
695
Organizator - od chwili udostępnienia warunków - obowiązany jest postę­
pować zgodnie z postanowieniami ogłoszenia oraz warunków aukcji albo prze­
targu (art. 701 § 4 KC). Postanowienia te mogą następnie być zmienione lub
odwołane, ale tylko wtedy, gdy zastrzeżono to w ogłoszeniu lub w warunkach
aukcji albo przetargu (art. 701 § 3 KC).
696
Natomiast analogiczny obowiązek oferenta powstaje dopiero wtedy, gdy
złożył on ofertę zgodnie z ogłoszeniem aukcji albo przetargu (art. 701 § 4 KC).
Należy więc przyjąć, że z tą chwilą dochodzi między organizatorem a oferen­
tem do zawarcia porozumienia co do dalszego postępowania aukcyjnego albo
przetargowego zmierzającego do zawarcia umowy (tzw. pactum deprocedendo).
Konstrukcję tę opracowano w nauce, por. G. Cmikiewicz, Postępowanie przetargowe ja­
ko konstrukcja szczególnego trybu zawarcia umowy, PPH 1983, Nr 7; M. Jasiakiewicz, Za­
warcie umowy w obrocie handlowym. Toruń 1995, s. 134; J. Rajski, W. J. Kocot, K. Zaradkiewicz, Prawo, s. 107. Przyjęła ją także judykatura, por. uchw. SN z 2.8.1994 r. (III CZP
96/94, OSN 1995, Nr 1, poz. 11) i uchw. SN z 25.4.1996 r. (III CZP 36/96, OSP 1996, Nr 11,
poz. 208).
Strona, która postępowała niezgodnie z tymi regułami, ponosi odpowiedzial­
ność odszkodowawczą za niedojście umowy do skutku. Odpowiada ona w gra­
nicach negatywnego interesu umownego.
Dalsze postępowanie stron zależy od tego, czy przybiera ono postać aukcji,
czy przetargu.
4. Aukcja
Aukcja polega na tym, że osoby zamierzające zawrzeć umowę (licytanci)
obecni w miejscu aukcji albo komunikujący się za pomocą środka bezpośrednie­
go porozumiewania się na odległość składają oferty w sposób jawny, słownie lub
równorzędnymi znakami (np. podniesieniem ręki). Prowadzący aukcję oczekuje
zarazem coraz korzystniejszych ofert sukcesywnie składanych przez licytantów
(tzw. kolejnych postąpień). Jeżeli w warunkach aukcji nie zastrzeżono inaczej,
oferta złożona przez licytanta przestaje go wiązać, gdy inny licytant złożył ofertę
korzystniejszą (postąpienie) - art. 702 § 1 KC.
698
Zawarcie umowy w wyniku aukcji następuje z chwilą udzielenia przybicia
(art. 702 § 2 KC), tzn. zamknięcia aukcji po stwierdzeniu, że dany licytant zaofe­
rował najwyższą cenę, ponieważ mimo wezwania do dalszych postąpień nikt nie
postąpił wyżej1. Prowadzący aukcję manifestuje to zazwyczaj uderzeniem młotka
697
J. Rajski, Aukcja i przetarg, s. 8.
Nb. 695-698
33. Sposoby zawierania umów
323
- stąd właśnie pochodzi określenie „przybicie”. Umowa zostaje wówczas zawarta
między licytantem, który złożył najkorzystniejszą ofertę, a organizatorem aukcji.
Umowa nie dochodzi jednak do skutku, jeżeli jej ważność zależy od spełnie­
nia szczególnych wymagań ustawą przewidzianych (np. od zachowania formy
lub wydania decyzji administracyjnej). W przypadku takim zarówno organizator
aukcji, jak i licytant, którego oferta została wybrana, mają obowiązek zawrzeć
umowę1 i każdy z nich może przed sądem dochodzić zawarcia umowy (art. 702
§ 3 KC). Brakujące oświadczenie woli strony zobowiązanej do zawarcia umowy
zastępuje wówczas orzeczenie sądu (art. 64 KC). Uprawniony nie musi zatem
zadowolić się tylko odszkodowaniem za niedojście umowy do skutku.
Aukcja stosowana jest zwykle w przypadku prostych umów, gdzie w zasadzie
tylko jeden z jej elementów, a mianowicie cena lub inne wzajemne świadczenie
pieniężne, podlega konkurencyjnej rywalizacji.
5. Przetarg
Z kolei przetarg tym różni się od aukcji, że oferty osób zamierzających za- 699
wrzeć umowę nie są składane w sposób jawny, w toku ich równoczesnego i bez­
pośredniego komunikowania się (dyskursu).
W postępowaniu przetargowym organizator oczekuje składania ofert w okre­
sie i w miejscu przez niego wskazanym. Najczęściej na piśmie, w zamkniętych
kopertach. Oferty te następnie są przez niego rozpatrywane bez udziału oferen­
tów (art. 703 § 1 KC). W przetargach dotyczących skomplikowanych umów,
wymagających wiadomości specjalistycznych, do oceny ofert zwykle powoły­
wana jest komisja przetargowa. Opinia jej niewątpliwie waży na wyborze najko­
rzystniejszej oferty w sposób określony w ogłoszeniu o przetargu. Nie wydaje się
wszakże, aby można było przyjąć ogólne założenie, że wiąże ona organizatora
przetargu w każdym przypadku jej powołania.
Organizator przetargu wybiera najkorzystniejszą ofertę, albo uznaje, że żadna 700
nie odpowiada jego oczekiwaniom. W tym ostatnim przypadku przetarg zostaje
zamknięty i nie dochodzi do zawarcia umowy.
R. Szostak, Zagadnienia konstrukcyjne, s. 90, kwestionuje jednak swobodę decyzji orga­
nizatora w tej kwestii i uważa, że ze względu na cel przetargu jego zamknięcie bez wybrania
oferty może wchodzić w grę tylko wtedy, gdy wybór nie jest możliwy albo staje się bezprzed­
miotowy. Natomiast w razie wyboru jednej ze złożonych ofert pozostałe oferty przestają wią-
1 Nie jest konieczne odwoływanie się do konstrukcji umowy sui generis, jaka miałaby
w takim przypadku zostać zawarta między oferentem a organizatorem aukcji (albo przetargu;
por. wyr. SN z 28.1.2014 r., I CSK 200/13, Legalis); obowiązek zawarcia umowy powstaje
z mocy ustawy (art. 702 § 3 KC).
Nb. 699-700
324
Rozdział X. Zawarcie umowy
zać oferentów i dochodzi do zawarcia umowy z oferentem, którego oferta została wybrana chyba że w warunkach przetargu zastrzeżono inaczej (art. 70-’ § 1 KC).
Ze względu na to, że przetarg - w odróżnieniu od aukcji - nie kończy
się w obecności jego uczestników, art. 703 § 2 KC nakłada na organizatora
przetargu pod sankcją odszkodowawczą obowiązek niezwłocznego powia­
domienia na piśmie uczestników przetargu o jego wyniku albo o zamknięciu
przetargu bez dokonania wyboru oferty. Z kolei art. 703 § 3 KC stanowi, że
do ustalenia chwili zawarcia umowy w drodze przetargu stosuje się przepisy
dotyczące przyjęcia oferty. Zgodnie więc z art. 703 § 1 KC, umowa zostaje za­
warta w chwili otrzymania przez składającego ofertę oświadczenia organizatora
przetargu o jej wybraniu. Warunki przetargu mogą jednak kwestię tę regulować
odmiennie.
701
Podobnie jak przy aukcji, także i przy przetargu może się zdarzyć, że ważność
umowy zależy od spełnienia szczególnych wymagań przewidzianych w ustawie.
Przykład: Przetarg dotyczący sprzedaży nieruchomości, która to umowa wymaga formy
aktu notarialnego.
W sytuacji takiej umowa może być ważnie zawarta dopiero po spełnieniu
wymagań ustawowych. Organizator przetargu i wybrany oferent mają obowiązek
zawrzeć umowę. Jeżeli podmiot zobowiązany uchyla się od złożenia stosownego
oświadczenia woli (np. w formie aktu notarialnego), strona uprawniona - tzn.
albo organizator przetargu, albo oferent, którego oferta została wybrana - może
żądać stwierdzenia tego obowiązku przez sąd, co w myśl art. 64 KC zastępuje
powinne oświadczenie woli (por. art. 703 § 3 w zw. z art. 702 § 3 KC)1*.
6. Wadium
702
W praktyce gospodarczej organizator aukcji albo przetargu często zastrzega
wadium. Instytucja ta nie została pierwotnie uregulowana w KC. Dopiero nowela
z 14.2.2003 r. unormowała ją w art. 704 KC. W świetle tego przepisu, wadium
ma charakter dodatkowego zastrzeżenia zamieszczonego w warunkach aukcji
albo przetargu przez ich organizatorów. Znaczy to, że zastrzeżenie takie nie jest
koniecznym elementem czynności określających te postępowania. Jeżeli jednak
zostało wprowadzone do warunków aukcji albo przetargu, wyznacza dalszy tok
postępowań i wiąże ich uczestników.
1 Obowiązek zawarcia umowy powstaje z mocy ustawy (art. 70; § 3 i art. 703 § 3 zd. 2),
więc nie jest konieczne odwoływanie się do konstrukcji umowy sui generis, jaka miałaby
w takim przypadku zostać zawarta między oferentem a organizatorem przetargu (por. wyr. SN
z 28.1.2014 r„ I CSK 200/13, Legalis).
Nb. 701-702
J 33. Sposoby zawierania umów
325
Zastrzeżenie to wyraża obowiązek wpłacenia przez uczestników aukcji albo
przetargu określonej sumy pieniężnej (art. 704 § 1 KC). Jej wysokość wskazują
warunki aukcji albo przetargu - zwykle przez określenie procentu od wartości
przedmiotu zamierzonej umowy. Sumę tę niekoniecznie należy wpłacić gotówką.
Może być tylko odpowiednio zabezpieczona (np. przez udzielenie poręczenia).
Warunki aukcji albo przetargu powinny w takim przypadku określić sposób za­
bezpieczenia wadium.
Niedopełnienie tego obowiązku prowadzi do dwojakich konsekwencji.
703
Po pierwsze, podmiot, który nie wpłacił albo nie zabezpieczył zapłaty wa­
dium. nie jest dopuszczony do aukcji albo przetargu (art. 704 § 1 KC).
Po drugie, podmiot, który wpłacił albo zabezpieczył wadium, staje się uczest­
nikiem aukcji albo przetargu. Jeżeli postępowania te doprowadziły do zawar­
cia zamierzonej umowy, ich organizator obowiązany jest zwrócić uczestnikom
wpłacone wadia, a gdy zapłata wadiów została tylko zabezpieczona - zabezpie­
czenia te wygasają z mocy ustawy (art. 704 § 2 KC).
Natomiast szczególne skutki zastrzeżenia wadium następują w razie niezawarcia umowy. Jeżeli stan ten powstał wskutek tego, że uczestnik aukcji albo
przetargu uchyla się od zawarcia umowy, mimo iż jego oferta została wybrana,
organizator może pobraną sumę tytułem wadium zachować albo dochodzić za­
spokojenia z przedmiotu zabezpieczenia. Z kolei gdy organizator aukcji albo
przetargu uchyla się od zawarcia umowy z uczestnikiem, którego oferta została
wybrana, wówczas uczestnik może żądać zapłaty podwójnego wadium albo na­
prawienia szkody w granicach negatywnego interesu umowy1.
Nie obowiązku korzystania z uprawnień, jakie stwarza zastrzeżenie wadium.
Można dochodzić zawarcia umowy. Jednak wadium jest dogodnym dla strony
uprawnionej środkiem zaspokojenia jej interesu, ponieważ nie wymaga ani usta­
lenia winy, ani wysokości poniesionej szkody.
Konstrukcja prawna wadium stanowi swoiste, dodatkowe zastrzeżenie 704
umowne, które najbardziej zbliża się do zadatku (art. 394 KC)2. Ten ostatni jed­
nak zabezpiecza wykonanie umowy, gdy wadium dotyczy jej zawarcia.
1 J. Rajski, Aukcja i przetarg, s. 7.
2 Por. szerzej R. Szostak, Zagadnienia konstrukcyjne, s. 105 i n.; M. Małata, Charakter
wadium w prawie polskim, [w:] Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego 2004, Nr 1,
s. 84 i n. O różnicach w stosunku do zadatku por. A. Olejniczak, [w:] System Pr. Pr., t. 5,
s. 1100-1101.
Nb. 703-704
326
Rozdział X. Zawarcie umowy
7. Unieważnienie umowy
Instytucję tę wprowadziła do KC ustawa z 23.8.1996 r. w postaci uregulo­
wanej w art. 704 KC. Po nowelizacji KC ustawą z 14.2.2003 r. zagadnienie to
reguluje przepis art. 705 KC o nieco zmienionym brzmieniu.
W myśl tego przepisu, wskazane w nim podmioty mogą żądać unieważ­
nienia zawartej w wyniku aukcji albo przetargu umowy, jeżeli zajdą określone
przesłanki.
706
Podmiotami upoważnionymi są:
1) organizator aukcji albo przetargu, który jest zarazem stroną zawartej
umowy;
2) uczestnik tych postępowań, chociażby jego oferta nie została wybrana
i z tego względu niebędąca stroną umowy;
705
Przed nowelizacją KC ustawą z 14.2.2003 r. upoważnienie do unieważnienia umowy
przysługiwało tylko stronom umowy, a więc nie każdemu uczestnikowi wspomnianych po­
stępowań, lecz jedynie temu, którego oferta została wybrana.
3) inna osoba, jeżeli umowa została zawarta na jej rachunek lub zlecenie.
Chodzi tu o przypadki, gdy osoba ta nie ujawnia się w toku postępowania
aukcyjnego lub przetargowego, działając za pośrednictwem kogoś innego.
Jeżeli żąda ona unieważnienia umowy, musi się ujawnić.
707
Przesłanką żądania unieważnienia jest naganne działanie polegające na wpły­
waniu na wynik aukcji albo przetargu w sposób sprzeczny z prawem lub dobry­
mi obyczajami przez stronę umowy, innego uczestnika postępowania lub osobę
działającą w porozumieniu z nimi (art. 705 § 1 KC).
Przykład: Przekupienie członków komisji przetargowej przez ogłaszającego przetarg, od
opinii której zależy wybór oferty; zmowa licytantów w celu nabycia licytowanej rzeczy za
najniższą cenę.
Pojęcie dobrych obyczajów ma podobne znaczenie jak „zasady współżycia
społecznego” użyte w art. 58 § 2 KC (por. Nb. 100 i 620).
Jeżeli spełnią się te przesłanki, podmiot uprawniony może zwrócić się do
sądu o unieważnienie umowy (art. 705 KC). Po stwierdzeniu zasadności takiego
żądania, sąd wydaje wyrok o charakterze konstytutywnym, w którym unieważnia
umowę, i to z mocą wsteczną.
708
Uprawnienie to wygasa z upływem miesiąca od dnia, w którym uprawnio­
ny dowiedział się o istnieniu przyczyny unieważnienia, nie później jednak niż
z upływem roku od zawarcia umowy (art. 705 § 2 KC). Takie krótkie terminy
zawite (prekluzyjne) ustanowione zostały dlatego, aby niepewność co do sku­
teczności umowy zawartej w drodze aukcji albo przetargu nie trwała zbyt długo.
Jest to bowiem stan niepożądany w obrocie gospodarczym.
Nb. 705-708
33. Sposoby zawierania umów
327
W sytuacjach określonych w art. 705 K.C powstaje stan wzruszalności umowy 709
zawartej w drodze aukcji albo przetargu (por. bliżej Nb. 778-781).
Nie ulega wątpliwości, że norma wyznaczona wspomnianym przepisem
prawnym ma charakter bezwzględnie wiążący; jej zastosowanie nie może być
uchylone ani warunkami aukcji albo przetargu, ani jakimikolwiek innymi poro­
zumieniami uczestników wspomnianych postępowań i ich organizatorów1.
1 Por. szerzej R. Szostak. Zagadnienia konstrukcyjne, s. 108 i n.
Nb. 709
Rozdział XI. Przedstawicielstwo ze szczególnym
uwzględnieniem pełnomocnictwa i prokury
§ 34. Pojęcie przedstawicielstwa i pełnomocnictwa
Literatura: B. Gawlik, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 67 i 68; M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr.,
t. 2, rozdz. X; S. Rudnicki, [w:] Dmowski, Rudnicki, Komentarz do art. 95; Wolter, Ignatowicz,
Stefaniuk, Prawo, rozdz. XI.
I. Pojęcie przedstawicielstwa
I. Działanie w cudzym imieniu
710
Schemat przedstawicielstwa:
skutek prawny
umocowanie
R -------- ------(reprezentowany)
działanie w cudzym imieniu
P----------------------------------------- T
(przedstawiciel)
(osoba trzecia)
Dla zrozumienia instytucji przedstawicielstwa podstawowe znaczenie ma
pojęcie „działanie w cudzym imieniu” (art. 96 KC). Polega ono na tym, że ktoś,
zwany przedstawicielem, dokonuje z jakąś osobą trzecią czynności praw nej,
która ma bezpośrednio wywrzeć skutek w cudzej sferze prawnej, a mianowicie
reprezentowanego.
Przykład: Jeżeli P kupuje w imieniu R samochód od T, to stroną tej umowy jest od chwi­
li jej zawarcia nie P, a R; w konsekwencji wiąże ona R z T.
Zgodnie z ogólną zasadą prawa cywilnego, nikt nie może samowolnie inge­
rować w cudzą sferę prawną. Dlatego, aby działanie przedstawiciela osiągnęło
zamierzony rezultat, a więc aby wywołało bezpośredni skutek prawny między
reprezentowanym a osobą trzecią, przedstawiciel musi mieć stosowne umocoNb. 710
J 34. Pojęcie przedstawicielstwa i pełnomocnictwa
329
wanie (art. 95 § 2 KC). Jest to kompetencja, która przysługuje mu z mocy usta­
wy albo oświadczenia woli reprezentowanego do dokonywania ze skutkiem dla
reprezentowanego określonych czynności prawnych.
Wywołuje ona dla reprezentowanego stan związania, polegający na tym, że
nie może on zapobiec powstaniu w swojej sferze prawnej skutków czynności
dokonanej przez przedstawiciela w granicach przysługującej mu kompetencji.
Konstrukcję kompetencji przyjął B. Gawlik, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 733, co spotka­
ło się z krytyką A. Szpunara, Udzielenie, s. 18-20, według którego pełnomocnikowi przysłu­
guje prawo podmiotowe kształtujące. Koncepcja ta stoi wszakże w sprzeczności z panującym
w polskiej nauce prawa poglądem - podzielanym również przez A. Szpunara - że prawo pod­
miotowe realizuje interes uprawnionego. Założenie takie nie leży jednak u podstaw przedsta­
wicielstwa. Przedstawiciel działa bowiem w imieniu, a zatem i w interesie reprezentowanego.
Do tego, aby czynność prawna mogła być ważnie dokonana w cudzym imię- 711
niu, musi z jej treści wynikać, że osoba, która jej dokonuje, występuje w roli
przedstawiciela. Jeżeli tego nie ujawni, należy przyjąć, że składa oświadczenie
we własnym imieniu.
Ponadto oświadczenie woli przedstawiciela musi wskazywać osobę repre­
zentowanego. Nie mogą bowiem powstawać stosunki cywilnoprawne o nie­
określonych podmiotach. Miarodajna jest oczywiście treść oświadczenia wo­
li, zrekonstruowana po zastosowaniu odpowiednich reguł interpretacyjnych
uwzględniających w szczególności cały kontekst sytuacyjny, w którym oświad­
czenie woli zostało złożone (art. 65 KC).
Ponieważ czynności prawnej dokonuje przedstawiciel, zatem jego działanie 712
należy mieć na względzie przy kwalifikowaniu tej czynności prawnej z punktu
widzenia przepisów o wadach oświadczenia woli oraz o skutkach złej lub dobrej
wiary (por. wyr. SN z 27.9.1976 r., IV CR 368/76, OSN 1977, Nr 9, poz. 167).
Ponadto okoliczności te należy również uwzględniać, gdy występują one po
stronie mocodawcy. Nie powinien on bowiem odnosić korzyści z dobrej wiary
pełnomocnika, gdy sam informuje go nierzetelnie lub inspiruje jego działania
w taki sposób, że druga strona ma podstawy do powołania się na błąd, podstęp
lub groźbę1.
Umocowanie to w zasadzie dotyczyć może każdej czynności prawnej, chyba 713
że ma ona ściśle osobisty charakter (np. sporządzenie testamentu). Klasa tych
czynności nie jest jednak ostro wyodrębniona w polskim systemie prawnym,
albowiem poza przypadkami wyraźnie w ustawie wskazanymi (por. art. 944
§ 2 KC) niedopuszczalność dokonania czynności prawnej przez przedstawiciela
może także wynikać z „właściwości” czynności prawnej (art. 95 § 1 KC).
1 Por. bliżej M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. X, Nb. 6-18.
Nb. 711-713
330
714
RozdziałXI. Przedstawicielstwo ze szczególnym uwzględnieniem...
Przedstawicielstwo jest niezbędnym uzupełnieniem instytucji braku oraz
ograniczenia zdolności do czynności prawnych. Umożliwia bowiem osobom
znajdującym się w takim stanie uczestniczenie w obrocie prawnym. Ponadto
ma ono ogromną doniosłość praktyczną dla osób mających pełną zdolność do
czynności prawnych, zwalniając je od konieczności osobistego udziału w czyn­
nościach prawnych ich dotyczących.
2. Instytucje o zbliżonej funkcji
715
Podobną funkcję pełnią także inne instytucje prawne, które mają jednak
odmienną konstrukcję prawną. Z tego punktu widzenia należy odróżnić od
przedstawiciela następujące osoby.
716
a) Posłańca, który sam nie składa oświadczenia woli, lecz tylko je przenosi.
Nie musi więc mieć zdolności do czynności prawnej ani umiejętności rozumienia
sensu przenoszonego oświadczenia woli.
Niekiedy nie jest jasne, w jakiej roli ktoś występuje: przedstawiciela, czy
posłańca. W przypadkach takich za przedstawicielstwem przemawiałaby oko­
liczność, że nadawca oświadczenia woli pozostawił temu, komu to oświadczenie
powierzył, pewien luz decyzyjny w tym względzie. Może się on odnosić do kwe­
stii: złożenia albo niezłożenia tego oświadczenia adresatowi, wyboru adresata
lub uszczegółowienia treści.
717
b) Organ osoby prawnej, którego działanie traktuje się jako działanie sa­
mej osoby prawnej. Natomiast konstrukcja przedstawicielstwa zakłada działanie
dwóch odrębnych podmiotów: przedstawiciela i reprezentowanego.
718
c) Zastępcę pośredniego (np. komisanta, art. 765 KC), który dokonuje czyn­
ności prawnej we własnym imieniu, lecz na rachunek innej osoby. W odróżnie­
niu więc od przedstawiciela zastępca pośredni sam nabywa prawa lub zaciąga
zobowiązania w rezultacie dokonanej przez siebie czynności prawnej. Jednakże
obowiązany jest następnie przenieść je na tego, w czyim interesie działa. W osta­
tecznym więc rozliczeniu gospodarcze skutki jego działania (korzyści lub straty)
ponosi osoba zastąpiona.
Przykład: W stosunku komisu jest to komitent, np. osoba zlecająca przedsiębiorcy pro­
wadzącemu sklep komisowy sprzedaż jakiegoś przedmiotu.
Natomiast na zewnątrz - w stosunku do tego, kto z zastępcą pośrednim (np.
komisantem) dokonuje czynności prawnej, podmiotem uprawnionym lub zo­
bowiązanym jest zastępca pośredni. Konstrukcja ta pozwala więc ukryć osobę
gospodarczo zainteresowaną w ekonomicznym rezultacie dokonanej czynności
prawnej.
Nb. 714-718
£ 34. Pojęcie przedstawicielstwa i pełnomocnictwa
331
d) Osobę faktycznie tylko pomagającą przy dokonywaniu czynności praw- 719
nych - w szczególności przy zawieraniu umów.
Przykład: Pośrednicy i agenci bez pełnomocnictw (art. 758 KC), notariusze lub inni
prawnicy przygotowujący tekst umowy.
e) Osobę wykonującą pewne czynności faktyczne w zastępstwie innego 72(1
podmiotu (np. dzierżyciel, art. 338 KC), które liczą się tak, jakby dokonał ich
podmiot zastąpiony.
1) Podpisującego dokument in blanco, który wyraża tylko zgodę na wypeł- 721
nienie go przez inną osobę. Nie występuje ona jednak w roli przedstawiciela,
ponieważ uważa się, że pełna treść dokumentu zawiera oświadczenie woli osoby
podpisującej go.
g) Osobę upoważnioną do odbioru oświadczeń woli (np. przyjmowania 722
ofert, wypowiedzeń), która sama nie dokonuje czynności prawnej i dlatego nie
jest - ściśle biorąc - przedstawicielem innej osoby. W związku z tym jedynie
odpowiednio stosuje się do niej przepisy o przedstawicielstwie (art. 109 KC).
Zwykło się jednak odróżniać czynne i bierne przedstawicielstwo (B. Gawlik, [w:] System
Pr. Cyw., t. 1, s. 730; M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. X, Nb. 27-32).
II. Pojęcie pełnomocnictwa i przedstawicielstwa ustawowego
Prawo polskie rozróżnia dwa źródła umocowania, dzieląc według tego kry- 723
terium przedstawicielstwo na: pełnomocnictwo i przedstawicielstwo ustawowe
(art. 96 KC).
W stosunku do pełnomocnictwa źródłem umocowania jest jednostronne
oświadczenie woli reprezentowanego zwanego mocodawcą. Natomiast przed­
stawiciela określa się w tym stosunku prawnym mianem pełnomocnika.
Z kolei w stosunku przedstawicielstwa ustawowego źródłem umocowania 724
są inne zdarzenia prawne niż czynność prawna reprezentowanego. Ustawa
może bezpośrednio określać zdarzenia kreujące umocowanie przedstawiciela
ustawowego.
Przykład: Rodzice są z mocy ustawy przedstawicielami małoletniego dziecka (art. 98
KRO).
Ustawa może jednak przyznać określonym organom państwowym — w szcze­
gólności sądom - kompetencje do ustanawiania przedstawiciela: on również jest
przedstawicielem ustawowym, ponieważ jego umocowanie do działania w cu­
dzym imieniu nie opiera się na oświadczeniu woli reprezentowanego.
Przykład: Ustanawiani przez sąd opiekunowie (por. art. 13 § 2 KC i art. 145 KRO).
Nb. 719-724
332
Rozdział XI. Przedstawicielstwo ze szczególnym uwzględnieniem...
§ 35. Pełnomocnictwo
Literatura: M. Barczak, Konsekwencje czynności prawnych dokonanych przez rzekomego
pełnomocnika (art. 103-104 k.c.), Prawo Spółek 2006, Nr 12; P. Drapała, Czynność prawna
z „samym sobą’’, PiP 2002, z. 10; J. Fabian, Pełnomocnictwo, Warszawa 1963; B. Gawlik,
[w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 67 i 68; J. Grykiel, Powstanie prokury. Warszawa 2008; W. Kubala,
Falsus procurator, R. Pr. 1998, Nr 6; M. Gutowski, Umowa o zastępstwo procesowe, Warszawa
2009; R. L. Kwaśnicki, Zakaz czynności „z samym sobą” (art. 108 KC) i konsekwencje jego zła­
mania na wybranych płaszczyznach prawa spółek kapitałowych, MoP 2006. Nr 10; L. Moskwa,
Nowe przepisy o prokurze. Rej. 2001, z. 9; M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. X;
S. Rudnicki, [w:] Dmowski, Rudnicki, Komentarz, art. 95; M. Saczywko, Pełnomocnictwo dalsze
(zagadnienia wybrane,. PiP 2015, z. 3;M. Smyk, Pełnomocnictwo według kodeksu cywilnego,
Warszawa 2010; tenże, Przyjęcie umocowania przez pełnomocnika, PiP 2009, z. 1; M. Soczyń­
ski, Wygaśnięcie pełnomocnictwa, Rej. 2005, Nr 10; A. Szpunar, Udzielenie pełnomocnictwa,
PS 1993, Nr 9; J. Szwaja. Pojęcie przedsiębiorcy a instytucja prokury, [w:] Prawo prywatne
czasu przemian. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Sołtysińskiemu,
Poznań 2005; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części ogólnej prawa cywilnego, Warszawa
2014, s. 238 i n.; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. XI.
725
Pełnomocnictwo uregulowane zostało zespołem przepisów ogólnych
(art. 98-108 KC) zamieszczonych w Księdze I KC. Uzasadnia to objęcie tej
instytucji niniejszym wykładem.
Natomiast dla przedstawicielstwa ustawowego prawodawca nie ustanowił
analogicznej regulacji ogólnej. Przeważył pogląd, że stosunki te są tak silnie
związane z poszczególnymi instytucjami prawnymi, w ramach których one funk­
cjonują, że należy je regulować wyłącznie wraz z tymi instytucjami.
Przykład: Por. zwłaszcza przedstawicielstwo ustawowe rodziców względem ich mało­
letnich dzieci unormowane w przepisach KRO.
Z tych samych powodów pominięto w niniejszym podręczniku dokładniejsze
omówienie przedstawicielstwa ustawowego, pozostawiając tę kwestię wykładom
poświęconym szczególnym działom prawa cywilnego.
I. Udzielenie pełnomocnictwa
1. Zdolność do czynności prawnej
726
Z uwagi na to, że pełnomocnik dokonuje czynności prawnej, musi mieć
zdolność do czynności prawnych. Wystarczy jednak, aby miał ograniczoną
zdolność do czynności prawnych (art. 100 KC). Wyższych wymagań ustawa nie
stawia, ponieważ mocodawca sam wybiera sobie pełnomocnika. Jeżeli więc ma
zaufanie do osoby niemającej pełnej zdolności do czynności prawnych, nie ma
powodu, aby ograniczać jego pole decyzyjne w tym względzie.
Nb. 725-726
£ 35. Pełnomocnictwo
333
2. Oświadczenie woli mocodawcy
W literaturze jest sporne, czy oświadczenie woli mocodawcy wymaga zło- 727
żenią go (zakomunikowania) pełnomocnikowi (art. 61 KC), czy też wystarczy,
gdy mocodawca ogłosi je publicznie lub zakomunikuje osobie trzeciej, z którą
pełnomocnik ma dokonać czynności prawnej (zawrzeć umowę).
Pierwszy pogląd uzasadnił A. Szpunar, Udzielenie, s. 26-27, a przejął także Wolter. Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 341. Drugi reprezentuje w szczególności B. Gawlik, [w:] System
Pr. Cyw., t. 1, s. 784 oraz M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. X, Nb. 148.
Na rzecz poglądu wymagającego zakomunikowania pełnomocnikowi, że
udzielono mu pełnomocnictwa, przemawia ta okoliczność, iż składa on oświad­
czenie woli w imieniu mocodawcy. Powinien więc wiedzieć, czy jest do tego
umocowany.
Pełnomocnictwo może być udzielone w dowolnej formie (także per facta 728
concludentid) nawet w fakcie tolerowania przez mocodawcę występowania danej
osoby w jego imieniu (por. wyr. SN z 20.10.2004 r., 1 CK 204/04, OSN 2005,
Nr 10, poz. 176); z wyjątkiem dwóch następujących sytuacji:
1) jeżeli pełnomocnictwo zawiera umocowanie do dokonania czynności praw­
nej, dla której pod sankcją nieważności przewidziana została forma szcze­
gólna. W przypadku takim pełnomocnictwo powinno być udzielone w tej
samej formie (tzw. forma pochodna);
Przykład: Artykuł 158 KC przewiduje formę aktu notarialnego dla umowy zobowiązu­
jącej do przeniesienia własności nieruchomości. Wobec tego również i pełnomocnictwo do
dokonania tej czynności powinno być udzielone w tej samej formie, i to pod sankcją nieważ­
ności.
2) jeżeli dla określonych rodzajów pełnomocnictw szczególny przepis wy­
maga określonej formy.
Przykład: Artykuł 99 § 2 KC wymaga dla pełnomocnictwa ogólnego formy pisemnej
pod sankcją nieważności, a art. 1018 § 3 KC dla pełnomocnictwa do złożenia oświadczenia
o przyjęciu lub odrzuceniu spadku - formy pisemnej z podpisem urzędowo poświadczonym.
Według art. 106 KC, ustanowienie dalszych pełnomocników (substytutów) 729
jest dopuszczalne, aczkolwiek tylko wtedy, gdy umocowanie takie wynika z na­
stępujących okoliczności:
1) z treści pełnomocnictwa; nie ma więc generalnego domniemania przema­
wiającego za udzieleniem pełnomocnikowi kompetencji do ustanawiania
dalszych pełnomocników;
2) z ustawy - z pewnymi typami pełnomocnictw ustawa łączy taką kompe­
tencję;
Przykład: Por. pełnomocnictwo procesowe (art. 91 pkt 3 KPC).
Nb. 727-729
334
Rozdział XI. Przedstawicielstwo ze szczególnym uwzględnieniem...
3) ze stosunku prawnego, będącego podstawą pełnomocnictwa (por. Nb. 745746).
Substytuci ci zawsze działają bezpośrednio w imieniu mocodawcy (nie są
pełnomocnikami pełnomocnika). Dotyczy to także dalszych ustanowionych
przez nich substytutów. Ich pozycja prawna nie różni się więc od pełnomocni­
ków bezpośrednio ustanowionych przez mocodawcę.
730
Mocodawca wprawdzie nie uczestniczy przy dokonywaniu przez pełnomoc­
nika czynności prawnej, jednakże umocowuje go do tego. Z tego względu ilekroć
ustawa uzależnia skutki czynności prawnej od wady oświadczenia woli lub
dobrej wiary strony, należy mieć na względzie nie tylko osobę pełnomocnika,
ale i mocodawcy.
3. Treść pełnomocnictwa
731
a) Mocodawca może udzielić pełnomocnictwa do dokonania tylko takich
czynności prawnych, jakich sam mógłby dokonać w imieniu własnym, a które
zarazem nie mają charakteru ściśle osobistego.
Przykład: Dziecko 10-letnie nie może udzielić pełnomocnictwa do sprzedaży swojej nieru­
chomości, ponieważ samo nie mogłoby dokonać tej czynności prawnej.
Poza tym, ze względu na ochronę interesów mocodawcy, ustawa nie dozwala
na udzielenie pełnomocnictwa do wszelkich czynności prawnych. Ich treść ustala
się na podstawie zastosowania ogólnych reguł wykładni (art. 65 KC)1.
Dopuszczalne są tylko następujące typy pełnomocnictw.
732 1) Pełnomocnictwo ogólne, które obejmuje jedynie umocowanie do czynności
zwykłego zarządu (art. 98 zd. 1 KC).
Przykład: Do pobierania czynszu, do zawierania umów w sprawie bieżących remontów
domu, natomiast już nie do jego zbycia lub zawarcia umowy o przeprowadzenie generalne­
go remontu.
Wymaga ono zachowania formy pisemnej pod sankcją nieważności (art. 99
§ 2 KC).
733 2) Pełnomocnictwo rodzajowe (gatunkowe); wskazuje określoną kategorię
czynności prawnych, do których umocowany jest pełnomocnik (art. 98 KC).
Przykład: Do sprzedawania nieruchomości, zawierania umowy o pracę w imieniu przed­
siębiorcy, zawierania umowy sprzedaży przedmiotów należących do zakresu działania przed-
1 Por. bliżej wyr. SN z 24.7.2003 r. (I CKN 571/01, OSP 2004. Nr 7-8. poz. 100, z glosą
S. Rudnickiego)', por. też J. Preussner-Zamorska, Kwalifikacja działania pełnomocnika (prob­
lematyka przekroczenia granic umocowania), [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa
Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005, s. 1269 i n.
Nb. 730-733
£ 35. Pełnomocnictwo
335
siębiorstwa itp.; por. bliżej wyr. SN z 4.11.1998 r. (II CKN 866/97, OSN 1999, Nr 3, poz. 66);
głosowania nad zmianą sposobu liczenia głosów właścicieli lokali tworzących wspólnotę
mieszkaniową; por. wyr. SN z 15.10.2002 r. (II CKN 1479/00, OSN 2004, Nr 1, poz. 8).
Pełnomocnictwo rodzajowe nie jest jednak dopuszczalne w zakresie tych
czynności prawnych, co do których ustawa wymaga udzielenia pełnomocnictwa
szczególnego (np. art. 1018 § 3 KC, art. 6 KRO).
3) Pełnomocnictwo szczególne; dotyczy indywidualnie określonej czynności 734
prawnej (np. sprzedaży oznaczonej nieruchomości). Ryzyko naruszenia in­
teresów mocodawcy jest tu stosunkowo mniejsze i dlatego ten typ pełno­
mocnictwa dopuszczalny jest w odniesieniu do wszystkich typów czynności
prawnych, niemających ściśle osobistego charakteru.
b) Ze względu na to, że źródłem umocowania pełnomocnika jest oświadczę- 735
nie woli reprezentowanego (mocodawcy), wyłącznie on decyduje o istnie­
niu i treści pełnomocnictwa. Osoba trzecia, która dokonuje z pełnomocnikiem
czynności prawnej, może więc jedynie na tym oświadczeniu polegać, a nie na
informacjach uzyskanych w tym względzie od pełnomocnika. Jeżeli zaufała peł­
nomocnikowi, czyni to na własne ryzyko.
Natomiast oświadczenie woli mocodawcy podlega interpretacji z pozycji
osoby trzeciej. Ma więc taką treść, jaką potencjalny uczestnik czynności prawnej
dokonywanej z pełnomocnikiem i dysponujący konkretną wiedzą o oświadczeniu
mocodawcy i jego kontekście powinien przypisać temu oświadczeniu. Mocodaw­
ca pragnąc, aby jego oświadczenie woli było właściwie zrozumiane, powinien
mieć na względzie możliwości percepcyjne potencjalnej osoby trzeciej, ponosi
bowiem ryzyko, iż jego oświadczeniu przypisana zostanie treść niezgodna z jego
intencjami. Takiej wykładni wymaga zasada ochrony zaufania osoby działającej
w dobrej wierze.
Wspomniana metoda interpretacji odnosi się nie tylko do oświadczeń mo­
codawcy wyrażonych w postaci językowej (ustnie lub pisemnie), ale i przez
pozajęzykowe zachowania znaczące (tzw. dorozumiane oświadczenia woli).
Przykład: Główna Komisja Arbitrażowa w orz. z 30.10.1967 r. (BO-8223/67, OSP 1968,
poz. 103, z glosą B. Słowińskiego) stanęła na stanowisku, że wydelegowanie przez spółdziel­
nię na targi krajowe dwóch pracowników i oddanie im do dyspozycji pieczątki spółdzielni
daje podstawę do przyjęcia, że zostali oni upoważnieni do zawierania umów w imieniu spół­
dzielni. Sąd Najwyższy w wyr. z 23.10.2001 r. (1 CKN 323/99, OSN 2002, Nr 7-8, poz. 94)
uznał, że zatrudnienie na stanowisku, z którym wiąże się wystawianie faktur zawierających
wezwanie ich płatników do zapłaty, jest równoznaczne z udzieleniem przez pracodawcę sta­
łego pełnomocnictwa do dokonywania tych czynności.
c) Zasada ochrony zaufania szczególnie silny wyraz znalazła w treści art. 97 736
KC. Według tego przepisu, osobę czynną w lokalu przedsiębiorstwa przeNb. 734-736
336
Rozdział XI. Przedstawicielstwo ze szczególnym uwzględnieniem...
znaczonego do obsługiwania publiczności poczytuje się w razie wątpliwości
za umocowaną do dokonywania czynności prawnych, które zazwyczaj bywają
dokonywane z osobami korzystającymi z usług przedsiębiorstwa.
Ustawodawca wychodził z założenia, że w świadomości typowego klienta
widok osoby czynnej we wspomnianym lokalu kojarzy się z umocowaniem jej
do dokonywania czynności prawnych w imieniu przedsiębiorcy. Klient, który
polega na tak postrzeganej sytuacji, chroniony jest przez ustawę w tym sensie,
że skutki prawne zawartej przez niego umowy przypisane są przedsiębiorcy bez­
względnie. W konsekwencji wiążąone przedsiębiorcę nie tylko wtedy, gdy nie
udzielił on pełnomocnictwa osobie obsługującej klientów lub gdy zgoła o jej
działalności nie wiedział, ale nawet wówczas, gdy była ona wykonywana wbrew
jego woli.
Przykład: Bandyci po sterroryzowaniu urzędników bankowych przyjmują wpłaty
w okienku kasowym banku.
737
Podstawa prawna tego przypisania jest jednak sporna. Proponuje się ją wy­
jaśnić, wskazując, że art. 97 KC wyraża domniemanie prawne o udzieleniu peł­
nomocnictwa1. Wydaje się, że bardziej przekonująca jest dalej idąca koncepcja,
według której wspomniane przypisanie przedsiębiorcy skutków prawnych do­
konuje się wprost z mocy ustawy, a ściślej rzecz ujmując, w razie ziszczenia się
stanu faktycznego określonego w art. 97 KC2. Konstrukcja taka nie implikuje
więc udzielenia pełnomocnictwa przez przedsiębiorcę, chociaż z reguły będzie
to miało miejsce.
Jednakże z treści tego przepisu wynika zarazem, że wspomniane konsekwen­
cje nie nastąpią, gdy kontekst sytuacyjny jednoznacznie („niewątpliwie”) wska­
zuje na to, że osoba obsługująca klientów nie występuje w roli przedstawiciela
przedsiębiorcy. W przypadku takim nie powstałaby bowiem potrzeba ochrony
dobrej wiary klienta.
Przykład: X zatrudniony na stanowisku kierownika serwisu w warsztacie przedsiębior­
cy i noszący takie właśnie oznaczenie nie miał i nie mógł wywoływać wrażenia, że ma umoco­
wanie do zawierania z klientami umów sprzedaży lub zamiany pojazdów. Nie można obciążać
przedsiębiorcy ryzykiem transakcji dokonanej w okolicznościach, w których klient powinien
zorientować się, że dokonuje jej osoba nieuprawniona do sprzedaży samochodów (por. wyr. SN
z 19.9.2013 r., I CSK OSNC-ZD 2015, Nr 1, poz. 1). Podobnie, gdy odpowiednie informacje
1 Por. A. Szpunar, Udzielenie, s. 31; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 342; krytycz­
nie B. Gawlik, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 786.
2 Tak E. Płonka, Mechanizm łączenia skutków działań prawnych z osobami prawnymi na
przykładzie spółek kapitałowych, AUWr, Prawo CCXXXI, Wrocław 1994, s. 135 i n.; M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. X, Nb. 84.
Nb. 737
£ 35. Pełnomocnictwo
337
umieszczone nad okienkami w sali obsługi klientów określają, jakich czynności dokonują oso­
by tam siedzące.
Ponadto - w interesie przedsiębiorcy - art. 97 KC ogranicza wspomniany
skutek do czynności masowo dokonywanych w lokalu przedsiębiorstwa przezna­
czonym do obsługiwania publiczności. Przesłanka ta, jako stanowiąca element
normy wyjątkowej, powinna być interpretowana ściśle.
Tak trafnie E. Płonka, Mechanizm łączenia, s. 141 i n. Inaczej jednak SA w Gdań­
sku w wyr. z 5.11.1990 r. (I ACr 13/90, OSP 1992, Nr 1, poz. 8) i SA w Łodzi w wyr.
z 26.11.1991 r. (I ACr 304/91, OG 1992, Nr 4, poz. 34), poddające się ogólnie wyrażo­
nej przez SN w wyr. z 17.12.1985 r. (III CRN 395/85, OSN 1986, Nr 11, poz. 184, z glo­
są A Szpunara, PiP 1988. z. 7, s. 145 i n.) sugestii, że „skuteczna jest umowa kupna-sprze­
daży lub inna umowa związana z obsługą konsumentów, zawarta z pracownikiem jednostki
handlowej lub produkcyjno-handlowej (...) jeżeli transakcja została dokonana w okolicznoś­
ciach, w których zwyczajowo dokonuje się czynności prawnych”. Sąd Najwyższy w wyr.
z 14.5.2002 r. (V CKN 1031/00, OSN 2003, Nr 5, poz. 66) stwierdził, że art. 97 KC znajdu­
je zastosowanie także do zawierania umowy kredytu w lokalu banku (por. też glosa do tego
orzeczenia/! Bielskiego, Rej. 2004, z. 5, s. 132 i n.).
d) Z kolei względnie wiążąca (dyspozytywna) norma art. 107 KC każę przy- 738
jąć, że jeżeli mocodawca ustanowił kilku pełnomocników z takim samym za­
kresem umocowania, każdy z nich może działać samodzielnie.
Jednakże mocodawca może ustanowić pełnomocnictwo łączne dla kilku peł- 739
nomocników. Wymaganie łącznego działania jest spełnione nie tylko wtedy, gdy
pełnomocnicy działają wspólnie i jednocześnie, lecz także wtedy, gdy składają
ośw iadczenia woli oddzielnie i kolejno. W tym ostatnim przypadku czynność jest
dokonana z chwilą złożenia oświadczenia woli przez ostatniego pełnomocnika
łącznego1.
4. Czynność „z samym sobą”
O czynności prawnej „z samym sobą” mówi się na określenie następujących 740
sytuacji:
1) gdy A występuje we własnym imieniu, a równocześnie jako reprezentant
osoby B, która jest drugą stroną czynności prawnej (umowy);
2) gdy A sam nie jest stroną czynności prawnej (umowy), lecz równocześnie
reprezentuje obie jej strony - osoby B i C.
Pojawia się wówczas obawa, że pełnomocnik nie będzie z należytą troską
dbał o interesy mocodawcy. Z tego względu art. 108 KC generalnie wyłącza we
wspomnianych sytuacjach dopuszczalność występowania tej samej osoby w roli
pełnomocnika.
1 M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. X, Nb. 139.
Nb. 738-740
338
Rozdział XI. Przedstawicielstwo ze szczególnym uwzględnieniem...
Przykład: W uchw. SN (7) z 30.5.1990 r. (III CZP 8/90, OSN 1990, Nr 10-11, poz. 124)
stwierdzono, że nie jest ważna umowa spółki zawarta przez przedsiębiorstwo państwowe
i osobę fizyczną, jeżeli osoba ta równocześnie występuje w imieniu własnym i jako dyrektor
przedsiębiorstwa państwowego; por. też wyr. SN z 9.3.1993 r. (I CR 3/93, OSN 1993, Nr 9,
poz. 165); uchw. SN z 5.7.1991 r. (I PZP 25/91, OSN 1992, Nr 2, poz. 31). Nie można też
wykluczyć zastosowania art. 108 KC w sytuacji, w której dochodzi do czynności prawnej po­
między dwiema jednoosobowymi spółkami z o.o., których jedynym wspólnikiem jest ta sama
osoba fizyczna, reprezentowanymi przez tego samego wspólnika, będącego zarazem jedynym
członkiem zarządu obu spółek (por. wyr. SN z 24.7.2009 r., II CSK 41/09, Legalis).
741
Od tej reguły ogólnej przewidziane są jednak dwa wyjątki, dopuszczające
dokonywanie przez pełnomocnika czynności „z samym sobą”:
1) gdy ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naru­
szenia interesów mocodawcy;
Przykład: A w imieniu własnym darowuje samochód B, a równocześnie w imieniu B jako jego pełnomocnik - darowiznę tę przyjmuje (darowizna jest umową).
2) gdy mocodawca na to zezwoli.
Należy przychylić się do panującego poglądu, że czynność pełnomocnika
dokonana „z samym sobą” - bez zgody mocodawcy - jest dotknięta bezskutecz­
nością zawieszoną; może zatem być potwierdzona, uzyskując wówczas pełną
skuteczność prawną1.
5. Pełnomocnik rzekomy
Osobę, która dokonuje czynności prawnych w cudzym imieniu, nie mając
w ogóle umocowania albo przekraczając jego granice, nazywa się pełnomocni­
kiem rzekomym (falsus procurator). Zgodnie z ogólnymi zasadami, działanie
bez należytego umocowania nie pociąga bezpośrednich skutków dla reprezento­
wanego (art. 95 § 2 KC). Od tej ogólnej reguły przewiduje jednak ustawa szereg
odstępstw podyktowanych z jednej strony dążeniem do ochrony dobrej wiary
osób, z którymi rzekomy pełnomocnik dokonuje czynności prawnej, a z drugiej
strony interesem osoby, w której imieniu są dokonywane czynności prawne2.
743
Z uwagi na interesy reprezentowanego należy przyjąć, że zawarta przez
rzekomego pełnomocnika umowa nie jest bezwzględnie nieważna, lecz może
zostać przez reprezentowanego potwierdzona (art. 103 § I KC). W konsekwen­
cji druga strona umowy staje się wolna dopiero wtedy, gdy wyznaczony repre742
1 M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. X, Nb. 190; por. też P. Drapała, Czynność,
s. 59 i n.
2 W tej kwestii por. także P. Drapała. Pełnomocnik rzekomy jako negotiorum gestor, PiP
2013, z. 5, s. 17-30.
Nb. 741-743
j>’ 35. Pełnomocnictwo
339
zentowanemu odpowiedni termin do potwierdzenia umowy minie bezskutecznie
(art. 103 § 2 KC).
Por. uchw. SN z 14.3.2006 r. (III CZP7/06, OSP2007,Nr 10, poz. 117, z glosą Z. Kimiewicza).
Natomiast jednostronne czynności prawne1 dokonane przez rzekomego peł­
nomocnika są od razu nieważne, chyba że ten, któremu zostało złożone oświad­
czenie woli w cudzym imieniu, wiedział, że osoba składająca oświadczenie woli
w cudzym imieniu nie ma stosownego umocowania i mimo to zgodził się na jej
działanie. W przypadku takim - tak jak przy umowie - czynność ta może zostać
potwierdzona przez „reprezentowanego” (art. 104 KC). Potwierdzenie może
nastąpić per facta concludentia, chyba że umowa wymaga formy szczególnej
(art. 63 § 2 KC).
Jeżeli reprezentowany nie potwierdzi czynności prawnej, jest ona nieważna
i nie pociąga dla niego żadnych konsekwencji prawnych. Nie wiąże ona również
rzekomego pełnomocnika, ponieważ zawarł on ją w cudzym imieniu. Rzekomy
pełnomocnik jest jednak obowiązany „do zwrotu tego, co otrzymał od drugiej
strony w wykonaniu umowy, oraz do naprawienia szkody, którą druga strona
poniosła przez to, że zawarła umowę, nie wiedząc o braku umocowania lub
o przekroczeniu jego zakresu” (art. 103 § 3 KC). Odszkodowanie to obejmuje
tzw. ujemny interes umowny.
Z kolei art. 105 KC ma na względzie interesy osób dokonującej w dobrej 744
wierze czynności prawnych z rzekomym pełnomocnikiem. Jeżeli więc pełno­
mocnik po wygaśnięciu umocowania dokona w imieniu mocodawcy czynności
prawnej w granicach pierwotnego umocowania, to czynność ta jest ważna, a więc
wiąże reprezentowanego, chyba że druga strona o wygaśnięciu umocowania
„wiedziała lub z łatwością mogła się dowiedzieć”. W przypadku tym ryzyko
działania rzekomego pełnomocnika przerzucone zostało na reprezentowanego.
Należy jednak zaznaczyć, że w znacznej mierze może on przeciwdziałać wyni­
kającemu stąd dla niego niebezpieczeństwu, ponieważ przysługuje mu roszczenie
o zwrot dokumentu pełnomocnictwa po wygaśnięciu umocowania (art. 102
KC). Przeciwko rzekomemu pełnomocnikowi przysługuje mu także roszczenie
odszkodowawcze.
1 Za jednostronną czynność prawną nie może być uznana oferta, ani jej przyjęcie, ponie­
waż są to tylko składniki umowy; do umowy znajdzie zastosowanie art. 103 KC (por. Nb. 667).
Nb. 744
340
Rozdział XI. Przedstawicielstwo ze szczególnym uwzględnieniem...
II. Stosunek podstawowy
745
Stosunek pełnomocnictwa wyznacza jedynie kompetencję do działania
w cudzym imieniu. Natomiast nie rozstrzyga o tym, czy pełnomocnik jest i ewen­
tualnie w jakim zakresie, zobowiązany względem mocodawcy do korzystania
z przysługującego mu umocowania. Kwestia ta może być uregulowana w innym
stosunku prawnym łączącym mocodawcę z pełnomocnikiem, którego podstawą
nie jest pełnomocnictwo, lecz odrębne zdarzenie prawne.
Przykład: Umowa zlecenia zobowiązująca zleceniobiorcę do dokonania określonej
czynności prawnej (art. 734 KC) albo umowa o pracę, z mocy której sprzedawca sklepowy
jest zobowiązany do zawierania określonych umów z klientami. Pełnomocnictwo może być
także udzielone w wyłącznym interesie pełnomocnika; wtedy korzystanie z umocowania nie
jest sprzężone z żadnym obowiązkiem, np. gdy A obdarowuje B w ten sposób, że upoważnia
B do pobierania pieniędzy ze swego (A) konta bankowego.
746
Ten sprzężony z pełnomocnictwem stosunek prawny ustawa nazywa „sto­
sunkiem będącym podstawą pełnomocnictwa” (art. 101, 106 KC). Nazwa ta
zwraca uwagę na to, że stosunek ten wskazuje, w jakim celu pełnomocnictwo
zostało udzielone - jaki jest więc jego sens gospodarczy. Istnienie stosunku pod­
stawowego nie jest jednak konieczną przesłanką ważnego ustanowienia pełno­
mocnictwa. W braku stosunku podstawowego należy przyjąć, iż pełnomocnik
nie jest względem nikogo zobowiązany do korzystania z przysługującego mu
umocowania.
Przykład: A zmuszony do natychmiastowego wyjazdu zostawia swemu koledze B peł­
nomocnictwo do wynajęcia pokoju X, nie uzyskawszy od B żadnego zobowiązania, że B
czynność tę wykona.
Treść stosunku podstawowego może także różnić się od treści pełno­
mocnictwa. W szczególności pełnomocnictwo może wyznaczać kompetencję
do wykonania czynności prawnych w szerszym zakresie, niż wskazuje na to
stosunek podstawowy. W takim przypadku czynność prawna pełnomocnika wy­
wiera bezpośrednie skutki prawne wobec mocodawcy w zakresie wskazanym
w pełnomocnictwie, a ewentualne niewykonanie obowiązków wynikających ze
stosunku podstawowego powoduje konsekwencje prawne tylko w stosunkach
między mocodawcą a pełnomocnikiem. Dlatego określa się ostatnio wspomniany
stosunek prawny mianem stosunku „wewnętrznego”, przeciwstawiając mu stosu­
nek „zewnętrzny”, który łączy mocodawcę z osobami, które dokonują czynności
prawnych z pełnomocnikiem.
Przykład: R udzielił P pełnomocnictwa do sprzedaży swojej nieruchomości, nie wska­
zując, za jaką cenę (stosunek zewnętrzny). Zarazem jednak w umowie z P zastrzegł, aby ten
nie zbywał poniżej oznaczonej ceny (stosunek wewnętrzny). P zbył jednak T nieruchomość
Nb. 745—746
J 35. Pełnomocnictwo
341
za cenę niższą. Umowa P z T jest ważna i wiąże R. Natomiast P może ponosić wobec R odpo­
wiedzialność odszkodowawczą za to, że skorzystał z umocowania (kompetencji) wbrew pod­
jętemu zobowiązaniu.
W świetle tych uwag należy podzielić panujący pogląd, że stosunek pełno- 747
mocnictwa jest nie tylko odrębnym, ale i niezależnym od stosunku podsta­
wowego stosunkiem prawnym. Jednakże od reguły tej polski system prawny
przewiduje pewne wyjątki, polegające na tym, że stosunek podstawowy w przy­
padkach określonych w przepisach prawnych ma także doniosłość dla ustalenia,
czy kompetencje do działania w cudzym imieniu przysługują pełnomocnikowi
- a więc w odniesieniu do tzw. stosunku zewnętrznego. Stosunek podstawowy
rozstrzyga w szczególności o tym, czy pełnomocnik może ustanowić substytuty
(art. 106 KC) oraz czy dopuszczalne jest ustanowienie pełnomocnictwa nieod­
wołalnego lub niewygasającego wskutek śmierci pełnomocnika albo mocodawcy
(art. 101 KC).
III. Wygaśnięcie pełnomocnictwa
Umocowanie do działania w imieniu mocodawcy gaśnie z różnych przyczyn, 748
o których częściowo już wspomniano w innym kontekście.
a) Są to najpierw okoliczności wskazane w treści samego pełnomocnictwa. 749
W szczególności może ono określać termin, na jaki zostało udzielone; do­
tyczyć jednej tylko czynności, która, jeżeli została dokonana, pełnomocnictwo
gaśnie; służyć wykonywaniu stosunku podstawowego (zlecenia, pracy) - jego
ustanie pozbawia pełnomocnictwo sensu.
b) Umocowanie gaśnie następnie z powodu odwołania pełnomocnictwa. 750
Jest to stosunek prawny oparty na szczególnym zaufaniu mocodawcy do peł­
nomocnika. Dlatego mocodawca może pełnomocnictwo w każdym czasie i bez
jakiegokolwiek uzasadnienia odwołać.
Odwołanie jest jednostronnym i nieformalnym oświadczeniem woli, któ­
re - podobnie jak samo pełnomocnictwo - wymaga zakomunikowania pełno­
mocnikowi. Może być dokonane bez zachowania formy szczególnej również
wtedy, gdy jest ona przewidziana dla ustanowienia pełnomocnictwa (wyr. SN
z 4.11.1998 r„ II CKN 866/97, OSN 1999, Nr3,poz. 66).
Mocodawca może wprawdzie zrzec się uprawnienia do odwołania pełno- 751
mocnictwa (tzw. pełnomocnictwo nieodwołalne), jednakże tylko „z przyczyn
uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa”
(art. 101 § 1 KC). Jeżeli czynność prawna kreująca ten stosunek podstawowy jest
Nb. 747-751
342
Rozdział XI. Przedstawicielstwo ze szczególnym uwzględnieniem...
nieważna, mocodawca może w każdej chwili i bez uzasadnienia pełnomocnictwo
odwołać (por. wyr. SN z 15.7.1998 r., II CKN 832/97, OSN 1999, Nr 3, poz. 50).
Przykład: Do czasu spłaty kredytu, kredytobiorca może udzielić bankowi nieodwoływalnego pełnomocnictwa do dysponowania środkami pieniężnymi, jakie wpłyną na jego rachunek
bankowy.
Natomiast nie jest uzasadniony restryktywny pogląd, który dopuszcza możliwość zrze­
czenia się odwołalności jedynie wtedy, gdy ze stosunku podstawowego wynika konieczność
nieodwołalnego pełnomocnictwa (tak zwłaszcza J. Fabian, Pełnomocnictwo nieodwołalne
i nie gasnące wskutek śmierci mocodawcy, NP 1958, Nr I, s. 40 i n.; także M. Piekarski,
[w:] F. Blahuta i in., KC. Komentarz, Warszawa 1972, s. 245). Należy podkreślić, że wspo­
mniany przepis w żadnej mierze nie ogranicza swobody stron (pełnomocnika i mocodawcy)
w kształtowaniu treści stosunku podstawowego, którego realizacji pełnomocnictwo nieodwo­
łalne ma służyć. Decyzja o tym, jaką wierzytelność wzmacnia (zabezpiecza) dłużnik (moco­
dawca) przez ustanowienie pełnomocnictwa nieodwołalnego na rzecz swojego wierzyciela
(pełnomocnika), zależy wyłącznie od dłużnika (mocodawcy). W tym zakresie jego swoboda
decyzyjna nie może być ograniczona bez podstawy normatywnej, której art. 101 § 1 KC nie
stwarza.
Zrzeczenie się odwołalności pełnomocnictwa nie pozbawia mocodawcy
kompetencji do dokonania we własnym imieniu czynności oznaczonej w peł­
nomocnictwie. Mocodawca może jednak zobowiązać się wobec pełnomocnika,
że jej nie dokona. Naruszenie takiego zobowiązania wprawdzie nie spowoduje
nieważności tej czynności prawnej, ale narazi mocodawcę na odpowiedzialność
odszkodowawczą względem pełnomocnika (art. 57 w zw. z art. 471 KC).
752
c) Śmierć pełnomocnika lub mocodawcy, ze względu na wspomniany wę­
zeł zaufania charakteryzujący ten stosunek prawny, także powoduje zgaśnięcie
pełnomocnictwa.
Jednakże mocodawca może w treści pełnomocnictwa zastrzec, że umocowa­
nie nie wygaśnie. Zastrzeżenie takie jest tylko wtedy skuteczne, gdy wprowadzo­
no je „z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą
pełnomocnictwa” (art. 101 § 2 KC)1.
W takim przypadku w miejsce zmarłego pełnomocnika lub mocodawcy wstępująjego spadkobiercy2.
753
d) Skutki prawne analogiczne do śmierci osoby fizycznej wywiera likwidacja
osoby prawnej.
1 Por. też post. SN z 11.9.2003 r., III CZP 49/03, OSN 2004, Nr 10, poz. 168 oraz wyr. SN
z 24.1.2008 r., I CSK 362/07, OSNC 2009, Nr 3, poz. 46 z glosąK. Topolewskiego, MoP 2009,
Nr 22 i M. Smyka, OSP 2009, z. 7-8, poz. 89.
2 Por. wyr. SN z 24.1.2008 r., I CSK 362/07, OSN 2009, Nr 3, poz. 46; wyr. SN
z 9.1.2008 r„ II CSK 394/07, OSN 2009, Nr 2, poz. 35
Nb. 752- 753
35. Pełnomocnictwo
343
e) Zrzeczenie się pełnomocnictwa przez pełnomocnika również powoduje 754
zgaśnięcie tego stosunku prawnego, zgodnie z ogólną zasadą, że nikt nie powi­
nien być mocą cudzej decyzji uwikłany w stosunek prawny wbrew własnej woli
nawet wtedy, gdy nie wynikają stąd żadne dla niego obowiązki.
Przyjęcie tej koncepcji wzmacnia pogląd o konieczności zawiadomienia pełnomocnika
o udzielonym mu pełnomocnictwie; por. szerzej na ten temat M. Smyk, Przyjęcie, s. 73 i n.
f) Należy przyjąć, chociaż jest to sporne, że utrata przez pełnomocnika zdol- 755
ności do czynności prawnych powoduje zgaśnięcie pełnomocnictwa, ponieważ
uniemożliwia mu korzystanie z pełnomocnictwa.
Odmiennie M. Pazdan. [w:] Pietrzykowski. KC. Komentarz, art. 101, który wskazał na
to, że pełnomocnik może ją odzyskać. Jest to jednak tak niepewna okoliczność, że uwzględ­
nienie jej prowadziłoby do niesłużącego obrotowi prawnemu podtrzymywania niefunkcjo­
nalnych stosunków prawnych. Ponadto utrata zdolności do czynności prawnej jest tak po­
ważnym wydarzeniem w życiu człowieka, że każę wątpić, czy mocodawca nadal obdarza
pełnomocnika swoim zaufaniem.
Natomiast ograniczenie pełnomocnika w zdolności do czynności prawnej
nie powoduje wygaśnięcia pełnomocnictwa (art. 100 KC). Rozstrzygnięcie takie
przyjął ustawodawca, mając na względzie pewność obrotu prawnego1.
g) W razie wygaśnięcia pełnomocnictwa z jakiejkolwiek przyczyny pełno- 756
mocnik obowiązany jest zwrócić dokument pełnomocnictwa. Może jedynie żądać
poświadczonego jego odpisu, z tym jednak zastrzeżeniem, że wygaśnięcie umo­
cowania powinno być na tym odpisie zaznaczone (art. 102 KC). Chodzi o to, aby
były pełnomocnik nie mógł się na ten dokument powoływać wobec osób trzecich
dla dokonywania dalszych czynności prawnych w imieniu byłego mocodawcy.
IV. Prokura
1. Uwagi wstępne
Instytucja prokury pierwotnie uregulowana była w Kodeksie handlowym 757
z 1934 r. Mimo jego uchylenia zawarte tam przepisy o prokurze zachowały moc
obowiązującą aż do wejścia w życie ustawy nowelizującej KC z 14.2.2003 r„ tzn.
do 25.9.2003 r. Ustawa ta wprowadziła wspomnianą instytucję do KC. Odpo­
wiednie przepisy ujęte zostały w dziale VI KC pt. „Przedstawicielstwo” w nowo
utworzonym Rozdziale III pt. „Prokura”, obejmującym art. 109'-1098 KC2*
.
1 Por. B. Gawlik, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 761.
2 Art. 2 ustawy z 28.11.2014 r. o zmianie ustawy - Kodeks spółek handlowych oraz nie­
których innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 4).
Nb. 754—757
344
Rozdział XI. Przedstawicielstwo ze szczególnym uwzględnieniem...
Ogólna konstrukcja prawna prokury przejęta została z Kodeksu handlowego.
Jednakże nowe przepisy dokonały szeregu doniosłych zmian zmierzających do
jej unowocześnienia i rozstrzygnięcia pojawiających się wątpliwości na tle daw­
nych przepisów. Nowa regulacja prawna w swej warstwie językowej dostosowa­
na została zarazem do terminologii KC, co ułatwia jej stosowanie w kontekście
innych instytucji prawa cywilnego.
Poniższy wykład ma na względzie już tylko stan prawny ukształtowany usta­
wą z 14.2.2003 r.
2. Pojęcie i funkcja prokury
758
Prokura jest swoiście ukształtowanym pełnomocnictwem (art. 109' § 1 KC).
Swoistość ta polega na przystosowaniu takiego pełnomocnictwa do działalności
gospodarczej przedsiębiorców. Wyraża się to zwłaszcza w tym, że obejmuje ona
nader szeroki zakres umocowania prokurenta, o przejrzystej dla kontrahentów
treści. Taka koncepcja prokury zakłada z kolei, że udzielający ją podmiot darzy
prokurenta szczególnym zaufaniem. Założenia te determinują szereg rozstrzyg­
nięć szczegółowych składających się na prawny kształt tej instytucji.
Ze względu na to, że stanowi ona postać pełnomocnictwa, ogólne normy
regulujące tę instytucję należy uzupełniająco stosować do prokury. Jednak­
że zabieg ten jest dopuszczalny tylko w takim zakresie, w jakim nie koliduje
to z ustawową regulacją prokury ustaloną nie tylko na podstawie dosłownego
brzmienia przepisów, ale po zastosowaniu właściwych reguł interpretacyjnych
i inferencyjnych.
3. Podmioty kompetentne do udzielania prokury
759
Są nimi wyłącznie przedsiębiorcy. Ten krąg podmiotów zdolnych do udziele­
nia prokury został ograniczony tylko jedną przesłanką, a mianowicie, że przed­
siębiorca podlega obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców (art. 109' § 1
KC). Zastrzeżenie to uzasadnione jest postulatem pewności obrotu gospodarcze­
go i ma poważne konsekwencje w związku z obowiązującymi regułami rejestracji
przedsiębiorców.
Rejestrem przedsiębiorców, w którym mogą być ujawniane dane dotyczące
prokury, jest Krajowy Rejestr Sądowy (por. ustawa z 20.8.1997 r. o Krajo­
wym Rejestrze Sądowym, tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 1203 ze zm.). Ten
prowadzony przez sądy rejestr dotyczy wyłącznie jednostek organizacyjnych
(osoby prawne, jednostki organizacyjne, o których stanowi art. 33' KC), gdy
tymczasem przedsiębiorcy - osoby fizyczne podlegają rejestracji w Centralnej
Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej. W ten sposób przepisy
Nb. 758-759
35. Pełnomocnictwo
345
pozakodeksowe praktycznie uniemożliwiają udzielenie prokury przez osoby
fizyczne1.
4. Udzielenie prokury
Udzielenie prokury - tak jak udzielenie pełnomocnictwa - dokonuje się jed- 760
nostronną czynnością prawną przedsiębiorcy. Struktura wewnętrzna jednostki
organizacyjnej (mocodawcy) określa, jaki organ tych podmiotów kompetentny
jest do udzielania prokury.
Udzielenie prokury wymaga formy pisemnej (zwykłej) zastrzeżonej pod ry­
gorem nieważności (art. 1092*§ 1 KC). Do prokury nie stosuje się art. 99 § 1
KC, w myśl którego do ustanowienia pełnomocnictwa wymagana jest forma
szczególna, jeżeli jest ona potrzebna do dokonania czynności prawnej wskazanej
w pełnomocnictwie (art. 1092 § 1 zd. 2 KC). Od 15.1.2015 r. w spółce jawnej,
spółce komandytowej oraz w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, której
umowa została zawarta przy wykorzystaniu wzorca umowy, można ustanowić
prokurę przy wykorzystaniu wzorca uchwały udostępnionego w systemie telein­
formatycznym. Jednakże do 31.3.2016 r. ustanowienie prokury w tej szczególnej
formie możliwe jest wyłącznie dla podmiotu noworejestrowanego (niewpisanego
do rejestru przedsiębiorców do dnia 15.1.2015 r.) i podlega zgłoszeniu do rejestru
przedsiębiorców wraz z pierwszym wnioskiem o wpis2.
Ponadto przedsiębiorca powinien zgłosić udzielenie prokury do rejestru
przedsiębiorców (art. 1098 § 1 KC), a do wniosku o wpis prokurenta do rejestru
powinien dołączyć zgodę prokurenta na jego powołanie (art. 19a ust. 5 ustawy
o KRS, obowiązujący od 15.1.2015 r.).
5. Prokurent
W odróżnieniu od pełnomocnika prokurentem może być tylko osoba fizycz- 761
na, i to mająca pełną zdolność do czynności prawnych (art. 1092 § 2 KC). Ogra­
niczenie to uzasadnione jest, z jednej strony, szerokim zakresem kompetencji
prokurenta, a z drugiej strony, przesłanką szczególnego zaufania, które można
żywić tylko do określonej osoby fizycznej, a nie do zmieniających się organów
osoby prawnej.
1 Por. analizę problemu: J. Grykiel, Powstanie prokury, s. 150 i n.; D. Wajda, Prokura problemy praktyczne, PPH 2008, Nr 6, s. 37 i n.
- Art. 8 ustawy z 28 listopada 2014 r. o zmianie ustawy - Kodeks spółek handlowych
oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 4); por. także. A. Szumański, Nowelizacja
kodeksu spółek handlowych z 28.11.2014 r. przewidująca szersze wykorzystanie wzorca udo­
stępnianego w systemie teleinformatycznym, PPH 2015, Nr 4, s. 38 i n.
Nb. 760 76/
346
RozdziałXI. Przedstawicielstwo ze szczególnym uwzględnieniem...
Z tych samych względów prokura nie może być przeniesiona na inne osoby
przez prokurenta. Natomiast prokurent może ustanawiać pełnomocników do po­
szczególnych czynności lub pewnego rodzaju czynności (art. 1096 KC) - oczy­
wiście objętych zakresem jego własnych kompetencji.
762
Można ustanowić kilku prokurentów - łącznie lub oddzielnie (art. 1094 KC),
jak również prokurę oddziałową (art. 1095 KC).
6. Zakres prokury i sposób jej wykonywania
763
Zgodnie z ogólną konstrukcją pełnomocnictwa, prokura odnosi się tylko
do reprezentacji przedsiębiorcy, a więc do stosunków wiążących go z innymi
podmiotami, i to w zakresie związanym z prowadzeniem przedsiębiorstwa
(art. 1091 § 1 KC). Nie obejmuje zatem działań w sferze wewnętrznych relacji
przedsiębiorcy.
Przykład: Prokurent nie może zwoływać organów kolektywnych osób prawnych.
Natomiast prokurent jest umocowany nie tylko do dokonywania czynności
materialnoprawnych, ale także procesowych oraz do odbioru oświadczeń woli
skierowanych do przedsiębiorcy (art. 1091 § 1 KC).
Jednakże z zakresu jego kompetencji wyłączono kilka najdonioślejszych
czynności prawnych, wyczerpująco wymienionych w art. 109’ KC. Są nimi zby­
cie przedsiębiorstwa, oddanie go do czasowego korzystania (np. jego wydzier­
żawienie) oraz zbywanie i obciążanie nieruchomości. Jeżeli w treści czynności
prawnej ustanawiającej prokurę znalazłyby się postanowienia tego rodzaju, to
byłyby one bezwzględnie nieważne (art. 58 § 1 KC). Natomiast prokurent może
czynności tych dokonywać, ale na podstawie pełnomocnictwa udzielonego mu
do poszczególnych czynności prawnych, a więc i z zachowaniem szczególnej
przewidzianej dla nich formy (por. art. 1093 w zw. z art. 98 i 99 § 1 KC). Proku­
rentowi nie można więc udzielić pełnomocnictwa rodzajowego do zbywania
lub obciążania nieruchomości, podczas gdy udzielenie takiego pełnomocnictwa
osobie nie będącej prokurentem jest w pełni dopuszczalne na zasadach ogólnych.
W ten sposób ustawą wyznaczony zakres umocowania prokurenta jest
znacznie szerszy od pełnomocnictwa ogólnego obejmującego tylko czynności
zwykłego zarządu (art. 98 KC). Istotne jest zarazem to, że zakres umocowania
prokurenta nie może być ze skutkiem wobec osób trzecich (zewnętrznym) ogra­
niczony (art. 1091 § 2 KC), co uzasadnione jest postulatem zagwarantowania
pewności obrotu gospodarczego. W praktyce więc treść umocowania prokurenta
oznacza ustawodawca.
764
Wyjątkowym przypadkiem ograniczenia kompetencji prokurenta jest usta­
nowienie prokury oddziałowej. W myśl bowiem art. 1095 KC, prokurę można
Nb. 762-764
J 35. Pełnomocnictwo
347
ograniczyć do zakresu spraw wpisanych do rejestru oddziału przedsiębiorstwa,
a więc nie obejmuje ona całości czynności prawnych związanych z działalnością
gospodarczą przedsiębiorcy.
Prokura oddziałowa w kształcie przyjętym w Kodeksie cywilnym wyróżniona
została przy pomocy ograniczenia o charakterze przedmiotowym, a nie teryto­
rialnym. Taka regulacja prokury oddziałowej nie została jednak, jak się wydaje,
odpowiednio skorelowana z przepisami dotyczącymi rejestru przedsiębiorców1.
Zamiast odrębnych wpisów przedmiotu działalności dla poszczególnych oddzia­
łów przedsiębiorcy, prowadzi się obecnie jeden wpis przedmiotu działalności
wspólny dla wszystkich jednostek organizacyjnych danego przedsiębiorcy, co
znacząco utrudnia ustalenie zakresu umocowania prokurenta. Jednocześnie, wpi­
sowi do KRS podlega nie więcej niż dziesięć pozycji przedmiotu działalności,
niezależnie od tego, ile takich pozycji zawarto w statucie lub umowie spółki
(art. 40 pkt 1 ustawy o KRS, w brzmieniu obowiązującym od 1.12.2014 r.).
W konsekwencji, wątpliwości budzi funkcjonowanie prokury oddziałowej co do
zakresu spraw określonych w statucie, a nieujętych w KRS.
Ponadto w stosunku podstawowym, wiążącym prokurenta z przedsiębiorcą
(np. umową menedżerską, o pracę), strony mogą postanowić, że prokurent nie
będzie wykonywał niektórych kompetencji w zakresie reprezentowania przed­
siębiorcy. Jednakże postanowienia tego rodzaju nie mają skutku wobec osób
trzecich (kontrahentów przedsiębiorcy), a więc w stosunkach zewnętrznych.
Naruszenie ich powodować może jedynie skutki w relacjach wewnętrznych,
np. typu odpowiedzialności odszkodowawczej albo odwołania prokury.
Istnieje możliwość ustanowienia kilku prokurentów, przy czym od decy- 765
zji przedsiębiorcy zależy, czy udzielił on im prokury oddzielnie, czy łącznie
(art. 1094 § 1, art. 1098 KC). W pierwszym przypadku każdy z prokurentów działa
samodzielnie, tzn., że sam może dokonywać czynności prawnych w zakresie
wskazanym ustawą. Natomiast w drugim przypadku (prokura łączna) przedsię­
biorca może w różny sposób określić zakres umocowania każdego z prokurentów
lub konieczność współdziałania, a więc wspólnego składania oświadczeń woli
co do wszystkich lub określonych czynności2*.Ze względu na pewność obrotu
prawnego i ochronę zaufania osób trzecich ustawa zobowiązuje przedsiębiorcę,
aby w zgłoszeniu do rejestru przedsiębiorców nie tylko ujawnił powołanie pro­
kurentów, ale zarazem określił ich rodzaj, a w przypadku prokury łącznej - także
sposób jej wykonywania (art. 1098 KC).
1 Por. J. Grykiel, Prokura oddziałowa w świetle regulacji art. 1095 KC, PPH 2006, Nr 10;
J.P. Naworski, Prokura oddziałowa na tle prokury pełnej, cz. 1-2, Prawo Spółek 2008, Nr 1 i 2.
2 Por. także Z. Kuniewicz, Uwagi o sposobie określenia i realizacji reprezentacji łącznej.
Rej. 2010, Nr 10, s. 65-76.
Nb. 765
348
766
Rozdział XI. Przedstawicielstwo ze szczególnym uwzględnieniem...
Natomiast bez względu na to, w jaki sposób przedsiębiorca określił wyko­
nywanie prokury łącznej - zawsze każdy z prokurentów jest umocowany do
odbioru oświadczeń lub pism kierowanych do przedsiębiorcy (art. 1094 § 2 KC).
Sąd Najwyższy, mimo wcześniejszej aprobaty wyrażonej w uchw. z 27.4.2001 r. (111CZP
6/01, OSNC 2001, Nr 10, poz. 148), stwierdził niedopuszczalność udzielania tzw. prokury
łącznej nieprawidłowej, polegającej na umocowaniu jednego prokurenta z jednoczesnym
nałożeniem na niego obowiązku współdziałania z członkiem zarządu (por. uchw. SN (7)
z 30.1.2015 r.. 111 CZP 34/14. Biul. SN 2015, Nr 1, s. 8).
7. Wygaśnięcie prokury
Kodeks cywilny wskazuje w art. 1097 główne zdarzenia prawne powodujące
wygaśnięcie prokury.
Przede wszystkim więc jako stosunek oparty na szczególnym zaufaniu; pro­
kura może być w każdym czasie i bez podania uzasadnienia odwołana (art. 1097
§ 1 KC). Jest to norma o charakterze bezwzględnie wiążącym (Juris cogentis).
W odróżnieniu od odwołania pełnomocnictwa, niedopuszczalne byłoby zastrzeże­
nie, że nie można odwołać prokurenta, gdy mocodawca zrzekł się tego uprawnie­
nia z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku podstawowego (art. 101 § 1 KC).
768
Następną przyczyną zgaśnięcia prokury są zdarzenia najogólniej mówiąc
związane z ustaniem dotychczasowej działalności przedsiębiorcy. Wymienia je
art. 1097 § 2 KC, wskazując na: wykreślenie przedsiębiorcy z rejestru, ogłosze­
nie upadłości (por. uchw. SN z 21.7.2006 r„ III CZP 45/06, OSN 2007, Nr 5,
poz. 65). otwarcie likwidacji oraz przekształcenie przedsiębiorcy - zwłaszcza
spółek handlowych.
769
Natomiast śmierć przedsiębiorcy1 albo utrata przez niego zdolności do czyn­
ności prawnej nie powoduje wygaśnięcia prokury (art. 1097 § 4 KC), ponieważ
chodzi o to, aby nie doprowadzić w takich przypadkach do utrudnień w dalszym
funkcjonowaniu przedsiębiorstwa. Odmiennie kwestię tę reguluje art. 101 § 2 KC
w odniesieniu do stosunku pełnomocnictwa. Z kolei prokura zawsze wygasa wraz
ze śmiercią prokurenta (art. 1097 § 3 KC), co jest uzasadnione szczególnym
zaufaniem przedsiębiorcy do prokurenta. Jest to również norma bezwzględnie
wiążąca, uchylająca możliwość odmiennego uregulowania tej kwestii w stosunku
podstawowym, jak to przewiduje art. 101 § 2 KC w odniesieniu do pełnomoc­
nictwa.
770
Ponadto przyjmuje się, że prokurent może zrzec się prokury, jeżeli co innego
nie wynika ze stosunku prawnego łączącego go z mocodawcą2.
767
1 Przepis praktycznie nie znajduje zastosowania, wobec niemożliwości udzielenia prokury
przez przedsiębiorcę - osobę fizyczną.
2 M. Pazdan, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. X, Nb. 333.
Nb. 770
Rozdział XII. Wpływ wadliwości czynności
prawnych na ich skuteczność prawną
Literatura: S. Czepita, Reguły konstytutywne a zagadnienia prawoznawstwa, Szczecin
1996; tenże, [w:] Formalizacja a konwencjonalizacja działań w prawie. Konwencjonalne i for­
malne aspekty prawa, pod red. S'. Czepity, Szczecin 2006; S. Czepita, Z. Kuniewicz, Spór o konwalidację nieważnych czynności prawnych, PiP 2002, z. 9; T. Gizbert-Studnicki, O nieważnych
czynnościach prawnych, PiP 2002, z. 9; tenże, O nieważnych czynnościach prawnych w świetle
koncepcji czynności konwencjonalnych, PiP 1975, z. 4; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw.,
t. 1, wyd. I, § 64 i 65; M. Gutowski, Nieważność czynności prawnej, Warszawa 2008; tenże,
Wzruszalność czynności prawnej. Warszawa 2010; tenże, Bezskuteczność czynności prawnej,
Warszawa 2013; Z Kuniewicz, S. Czepita, Aspekty wadliwości czynności prawnych spółki
kapitałowej, RPEiS 2002, z. 3; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, [w:] System Pr. Cyw., t. 1,
wyd. II, § 66; E. Łętowska, Sankcje w prawie cywilnym - zarys problemu, MoP 2013, Nr 19;
P. Machnikowski, Swoboda umów według art. 3531 KC. Konstrukcja prawna. Warszawa 2005;
J. Preussner-Zamorska, Nieważność jako postać wadliwości czynności prawnej, Kraków 1977;
Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977; tenże, Jeszcze w sprawie oświadczeń woli skła­
danych indywidualnym adresatom, Ossolineum 1992; tenże, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. IX;
S. Sołtysiński, Nieważne i wzruszalne uchwały zgromadzeń spółek kapitałowych, PPH 2006,
Nr 1; tenże, Rozważania o nieważnych i „nieistniejących” czynnościach prawnych ze szczegól­
nym uwzględnieniem uchwał zgromadzeń spółek kapitałowych i spółdzielni, [w:] W kierunku
europeizacji prawa prywatnego. Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Jerzemu Rajskie­
mu, pod red. A. Brzozowskiego, W. J. Kocota, K. Michałowskiej, Warszawa 2007; A. Szpunar,
O konwalidacji nieważnej czynności prawnej, PiP 1986, z. 5; tenże, Uwagi o pojęciu czynności
prawnej, PiP 1974, z. 12; tenże, O konwersji nieważnej czynności prawnej. Księga pamiątkowa
ku czci profesora Leopolda Steckiego, Poznań 1997; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części
ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 2014, s. 350 i n.; Z. Ziembiński, O zawiłościach związanych
z pojmowaniem kompetencji. PiP 1991, z. 4.
§ 36. Uwagi ogólne
Na wstępie należy przypomnieć, że czynności prawne należą do wyróżnio- 771
nych w metodologii nauk czynności konwencjonalnych. Zakładają one funkcjo­
nowanie pewnych reguł konstruujących te czynności. Reguły te nie tworzą same
przez się czynności konwencjonalnych. Wskazują one jedynie, jak powinien
zachować się człowiek o określonych cechach, aby czynność konwencjonalna
została dokonana1.
’ S. Czepita, Reguły, s. 163, z powołaniem się na R. Guastini, Six Concepts of Constitutive
Rule, Rechtstheorie 1986, vol. 10, s. 261-262.
Nb. 771
Rozdział XII. Wpływ wadliwości czynności prawnych...
350
Czynności konwencjonalne, a w tym i czynności prawne -jako konstruowane
przez pewien system reguł - nie są jakimiś „bytami” w sensie ontologicznym.
W istocie chodzi tu nie o ich „byt” naturalny, lecz społeczny, funkcjonujący jako
zjawisko kulturowe w świadomości ludzi.
Ta właściwość czynności konwencjonalnych znajduje m.in. wyraz w tym,
że tylko w odniesieniu do nich można sensownie mówić, że są ważne albo
nieważne.
Przykład: Pozbawione więc sensu byłoby kwalifikowanie jakichś prostych czynności
psychofizycznych (zamiatanie ulicy, wbijanie gwoździ w ścianę) lub zdarzeń przebiegających
w przyrodzie (np. psucie się mięsa w puszce) jako „ważne” albo „nieważne”. Natomiast można
odnieść te określenia, np. do ruchu pionka na szachownicy lub do wbicia bramki w piłce noż­
nej, ponieważ sens tych czynności ludzkich konstruowany jest w regułach wspomnianych gier.
772
Ogólna teoria czynności konwencjonalnych posługuje się jednorodnym po­
jęciem nieważności, polegającym na całkowitym nieuznaniu działania psychofi­
zycznego nieodpowiadającego regułom konstruującym daną czynność konwen­
cjonalną. Działanie nieodpowiadające tym regułom jest więc nieefektywne w tym
sensie, że nie wywołuje następstw związanych z dokonaniem danej czynności
konwencjonalnej.
Natomiast prawo cywilne posługuje się różnymi pojęciami nieważności.
Nie stanowi to jednak podstawy do negowania kwalifikacji czynności prawnej
jako czynności konwencjonalnej. Wywołuje jedynie pytanie, jaki zestaw reguł
należy brać pod uwagę przy rozpoznawaniu czyjegoś zachowania jako czynności
prawnej oraz jakie skutki wywołuje niedochowanie wszystkich reguł konstruują­
cych czynności prawne. Wśród reguł tych wyróżnić należy bowiem te, które mają
charakter konstytutywny, decydujący o zakwalifikowaniu czyjegoś zachowania
jako czynności prawnej (a tym samym konwencjonalnej), oraz te, które w jakimś
tylko stopniu pomniejszają efektywność dokonanej czynności prawnej.
Por. bliżej powołana praca S. Czepity (Reguły), który rozwinął koncepcję konstytutyw­
nych reguł konstruujących czynności prawne oraz przedstawił poglądy cywilistów polskich
w tym względzie.
§ 37. Postacie nieważności czynności prawnej
I. Nieważność
1. Uwagi ogólne
773
W literaturze i judykaturze często używa się tego określenia z przymiotnikiem
„bezwzględna” - bez zmiany jego znaczenia.
Nb. 772-772
§37. Postacie nieważności czynności prawnej
351
System prawny uznaje za nieważne czynności prawne w razie: 1) sprzeczności oświad­
czenia woli z bezwzględnie wiążącymi normami prawnymi lub zasadami współżycia społecz­
nego (art. 58 KC); 2) braku odpowiedniej zdolności do czynności prawnych (art. 10 i n. KC);
3) wystąpienia niektórych wad oświadczenia woli (art. 82, 83 KC); 4) niedochowania formy
przewidzianej ze skutkiem ad solemnitatem (art. 73 i n. KC).
W doktrynie wyróżnia się niekiedy - obok nieważności - także „nieistnieją­
ce” czynności prawne, mimo iż w KC pojęcie to nie występuje. Nie wydaje się
jednak, aby wyróżnienie to było użyteczne i opierało się na jasnych kryteriach.
Nieważna (bezwzględnie) czynność prawna nie wywiera skutków prawnych 774
-jako czynność prawna. Jest ona nieważna od samego początku, i to z mocy
prawa (ex lege). Sankcja ta nie wyraża się więc w tym, że organ państwa zadaje
podmiotowi jakąś dolegliwość. Może on ją jednak odczuć z tego względu, że
nie osiągnie celu, tj. pożądanego stanu rzeczy, jaki przez dokonanie czynności
prawnej chciał zrealizować. W konsekwencji stan ten uwzględnia sąd z urzędu.
W uchw. z 17.6.2005 r. (III CZP 26/05, OSP 2006, Nr 7-8, poz. 85, z aprobującą
glosą W. Broniewicza) Sąd Najwyższy wyraźnie stwierdził, że: „Sąd ma obowią­
zek wziąć pod uwagę w każdym stanie sprawy nieważność czynności prawnej
(art. 58 § 1 KC), jednak tylko na podstawie materiału zgromadzonego zgodnie
z regułami wskazanymi w art. 47912 § 1 i art. 381 KPC”1. Żądanie uznania czyn­
ności za nieważną nie może być uznane za nadużycie prawa podmiotowego na
podstawie art. 5 KC (por. wyr. SN z 10.10.2002 r., V CK 370/02, OSN 2004,
Nr 2, poz. 21).
Wbrew często wypowiadanym poglądom, nie można na tle art. 56 KC za­
akceptować zapatrywania, jakoby czynność prawna była ważna, mimo iż nie
wywołuje żadnych skutków prawnych. Przecież przepis ten wyraźnie stanowi,
że „czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone (...)”, co
chyba jednoznacznie wskazuje na to, iż skuteczność prawna stanowi jej element
konieczny (konstytutywny). Przy odrzuceniu tego poglądu pojawia się pytanie,
jaki byłby wówczas sens społeczny tej swoistej kategorii zdarzeń prawnych,
służących realizacji autonomii woli podmiotów prawa cywilnego.
Nie można również zgodzić się z poglądem, że składnikiem czynności praw­
nej mogą być tylko te elementy, których dokonanie uzależnione jest wyłącznie od
stron tej czynności. Natomiast inne elementy (tzw. conditiones iuris) pozostają
poza czynnością prawną, współkształtując wraz z nią skutek prawny2.
Pogląd taki prowadzi do przyjęcia koncepcji, że za czynność prawną uznaje
się także zachowania człowieka, które nie wywołują skutków prawnych przez
1 Art. 47912 § 1 KPC został uchylony.
2 Tak m.in. J. Grykiel, Czynność prawna a skutki prawne, [w:] Prawo wobec wyzwań
współczesności, t. 5, Poznań 2008, s. 135 i n.
Nb. 774
352
RozdziałXII. Wpływ wadliwości czynności prawnych...
niego zamierzonych, czego nie można zaaprobować na tle art. 56 KC. Trafnie
bowiem przyjmuje się w nauce, że czynność prawna jest stanem faktycznym
obejmującym - poza oświadczeniem woli, inne okoliczności łącznie wyznacza­
jące skutki prawne1. Sugestie odmienne są reminiscencjami treści art. 1 KZ, który
za źródło zobowiązań uznawał oświadczenia woli, co świadomie i zdecydowanie
zostało odrzucone przez kodyfikatorów w toku dyskusji nad treścią art. 56 KC.
Nieważność może odnosić się nie do całej, lecz tylko do części czynności
prawnej, tzn. do niektórych jej postanowień (art. 58 § 3 KC).
775
W tak zarysowanej koncepcji bezwzględnej nieważności wyłom czyniłyby
dwie uznane przez panujący pogląd instytucje, a mianowicie:
1) konwalidacja i
2) konwersja.
Rozważmy je kolejno.
2. Konwalidacja
776
Przez konwalidację (uzdrowienie) bezwzględnie nieważnej czynności praw­
nej rozumie się uznanie jej z mocą wsteczną za czynność ważną w następstwie
jakichś faktów późniejszych.
Otóż przede wszystkim należy podkreślić, że konstrukcja ta w żadnym razie
nie może być rozważana jako jakiś środek „leczniczy” ogólnie odnoszący się
do czynności prawnych. Wręcz przeciwnie SN w wyr. z 10.10.2002 r. (V CK
370/02, OSN 2004, Nr 2, poz. 21) trafnie stwierdził, że nieważność czynności
prawnej „podlega uwzględnieniu przez sąd z urzędu i ma charakter definitywny,
co oznacza, że czynność prawna nieważna nie może być konwalidowana”.
Jedynie więc na tle kilku szczególnych przepisów KC (art. 14 § 2, art. 890,
945) może pojawiać się kwestia, czy wyjątkowo zastosowana została konstruk­
cja konwalidacji czynności prawnej, co jest w nauce sporne. W przypadkach
takich raczej należałoby przyjąć, że ustawodawca wyznaczył swoisty sposób
dokonywania czynności prawnej, a nie uznawać „nieważność” za słabszą od
„nieistnienia” sankcję prawną2.
Przykład: W przypadku drobnej umowy zawartej skutecznie przez małoletniego, który nie
ukończył 13 lat, zamiast koncepcji konwalidacji nieważnej czynności prawnej można raczej
przyjąć, że podmiot ten skorzystał z przyznanej mu przez ustawodawcę, ograniczonej i warun­
kowej, kompetencji do zawarcia umowy.
Por. bliżej A. Szpunar, O konwalidacji, s. 20 i n. Jednakże w nauce reprezentowane są
także poglądy, które wyjaśniają sens owych przepisów w inny sposób, bez konieczności od­
woływania się do konwalidacji, stanowiącej trudny do zrozumienia wyłom w ogólnej kon-
1 Por. A. Wolter. Prawo cywilne. Zarys części ogólnej. Warszawa 1963, s. 205.
- Por. szerzej T. Pietrzykowski. Negotium non existens, Rej. 2008, z. 12, s. 109 i n.
Nb. 775-776
§37. Postacie nieważności czynności prawnej
353
cepcji nieważności bezwzględnej. Por. S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. I, wyd. I,
s. 595; Z. Radwański, Jeszcze w sprawie, s. 93 i n.; tenże, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. IX,
Nb. 26-33; A. Mączyński, Nieważność testamentu sporządzonego pod wpływem wady
oświadczenia woli. Problemy kodyfikacji prawa cywilnego, Poznań 1990, s. 403 i n.; .S' Cze­
piła, Reguły, s. 196 i n.; Z. Kuniewicz, S. Czepita, Aspekty, s. 3 i n.; M. Gutowski, Nieważ­
ność, s. 410 i n.
3. Konwersja
Przez konwersję rozumie się przemianę nieważnej czynności prawnej na 777
inną, ważną czynność prawną, odpowiadającą chociażby częściowo hipotetycz­
nej woli stron.
Por. bliżej K. Gandor, Konwersja nieważnych czynności prawnych, SC 1963, t. IV, s. 75
i n. Na przykład, nieważne poręczenie wekslowe może być uznane za ważne poręczenie ure­
gulowane w art. 876 i n. KC (wyr. SN z 22.10.1975 r., IV PR 162/75, OSN 1976, Nr 6,
poz. 147; orz. SN z 23.10.1986 r., IV PR 320/86, PUG 1987, Nr 6, s. 160).
Zamiast jednak uciekać się do konstrukcji konwersji, która zakłada trudne
do zrozumienia „przekształcenie" czynności prawnej - tak jakby chodziło o wy­
twory materialne - i to na podstawie „hipotetycznej” woli, lepiej posłużyć się dla
wyjaśnienia tych zagadnień koncepcją wykładni oświadczeń woli.
Por. Z. Radwański, Wykładnia, s. 122 i n.; tenże, [w:] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. IX,
Nb. 20-25; Z. Kuniewicz, S. Czepita, Aspekty, s. 1 i n.; krytycznie A. Szpunar, O konwersji
nieważnej czynności prawnej. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Leopolda Steckiego, To­
ruń 1997, s. 329 i n.; M. Gutowski, Nieważność, s. 401 i n.
II. Wzruszalność
Czynność prawna wzruszalna wywołuje wszystkie określone w jej treści 778
skutki prawne. Jednakże w sytuacjach wskazanych w przepisach prawnych skutki
te mogą ulec uchyleniu lub zmianie, jeżeli uprawniona do tego osoba skorzysta
z przysługującego jej w tym względzie prawa podmiotowego, i to we wskazanym
terminie. Na określenie tej wadliwości używa się również określenia nieważność
względna lub unieważnialność czynności prawnej.
Czynność prawna może być wzruszona przez:
779
1) samo (pozasądowe) oświadczenie woli uprawnionego podmiotu. W takiej
postaci następuje uchylenie się od skutków złożonego oświadczenia woli
pod wpływem błędu, podstępu lub groźby (art. 88 KC);
2) konstytutywne orzeczenie sądu, prowadzące do unieważnienia albo do
zmiany treści czynności prawnej.
Nb. 777—779
354
Rozdział XII. Wpływ wadliwości czynności prawnych...
Przykład: Por. unieważnienie przetargu na podstawie art. 705 KC; unieważnienie lub zmia­
na treści umowy ze względu na wyzysk (art. 388 KC).
Jeżeli czynność prawna zostanie wzruszona, konsekwencje stąd wynikające
(zmiana lub unieważnienie czynności prawnej) następują ze skutkiem wstecz­
nym (ex tnnc), tzn. od chwili dokonania wzruszonej czynności prawnej.
781
Z kolei wzgląd na ochronę obrotu prawnego wymaga, aby uprawnienie do
wzruszania czynności prawnej ograniczone było terminem, i to zawitym, ponie­
waż chodzi tu o realizację uprawnienia typu kształtującego, a nie o roszczenie.
780
Przykład: W art. 705 KC przewidziano termin 1 miesiąca od dowiedzenia się o istnieniu
przyczyny unieważnienia przetargu, nie później jednak niż rok od zawarcia umowy; art. 88 KC
ustanawia termin roczny dla uchylenia się od skutków wadliwych oświadczeń woli; art. 388
KC, dotyczący wyzysku, wskazuje termin 2-letni.
III. Bezskuteczność zawieszona
782
Istota bezskuteczności zawieszonej wyraża się w tymczasowym wstrzyma­
niu skutków dokonanej czynności prawnej do momentu nadejścia określonego
zdarzenia1. Stan bezskuteczności zawieszonej znamionuje zatem to, że wadliwie
dokonana czynność prawna wprawdzie nie wywołuje przewidzianych w niej
skutków prawnych, ale wiąże strony w tym sensie, że żadna z nich nie może
w okresie oczekiwania - do momentu nadejścia określonego zdarzenia - uwolnić
się od zawartej umowy, powołując się na jej nieważność2.
Tylko przepis ustawy - a nie oświadczenie woli - może wyznaczać sytuacje,
w których powstaje stan bezskuteczności zawieszonej czynności prawnej.
Przykład: Artykuł 18 § 3. art. 103 § 2, art. 248 § 2, art. 519 § 2 KC; art. 37, 78 KRO; tak­
że art. 17 KSH, chociaż jest to kontrowersyjne w doktrynie, por. bliżej: Z. Radwański, [w:] Sy­
stem Pr. Pr., t. 2, s. 442 i n. oraz Z. Kuniewicz, S. Czepita, Aspekty, s. 9 i n.; art. 46a ustawy
z 25.9.1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981
ze zm.); por. uchw. SN - Izba Cywilna z 26.3.2002 r. (III CZP 15/02, OSP 2003, Nr 2, poz. 18,
z aprobującą glosą Z. Radwańskiego).
Także przepis ustawy wskazuje zdarzenie, od którego ziszczenia zależy pełna
skuteczność czynności prawnej. W świetle obowiązujących przepisów prawnych,
a zwłaszcza art. 63 KC, zdarzeniem tym jest ex post wyrażona zgoda na czyn­
ność prawną- nazywana potwierdzeniem. Gdy zostanie ona udzielona, ma moc
' B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 719-720; M. Gutowski,
Wzruszalność, s. 7.
2 Z. Radwański, [w:] System Pr. Pr., t. 2, s. 442-443.
Nb. 780-782
J 37. Postacie nieważności czynności prawnej
355
wsteczną, tzn. niezupełną do tego czasu czynność prawną („kulejącą”, negotium
claudicans) uznaje się za w pełni dokonaną i skuteczną od chwili jej dokonania.
Podmiotami uprawnionymi do potwierdzenia czynności prawnej z reguły
są osoby trzecie - nieuczestniczące w dokonaniu czynności prawnej - których
interesy wymagają ochrony w razie dokonania czynności prawnej.
Przykład: Przejęcie długu (art. 519 § 2 pkt 2 KC) dokonane w umowie między dłużnikiem
a przejemcą wymaga zgody wierzyciela, ponieważ interes wierzyciela w tym przypadku może
być zagrożony ze względu na to, że przejemcą okaże się niewypłacalny.
Jednakże do konstytutywnych elementów bezskuteczności zawieszonej nie
należy to, aby potwierdzającym czynność prawną koniecznie była osoba trzecia.
Może bowiem chodzić także o ochronę interesu samej strony czynności prawnej.
Przepis art. 18 § 2 KC wyraźnie przewiduje taki przypadek, stanowiąc, że osoba
ograniczona w zdolności do czynności prawnej może sama potwierdzić umowę
po uzyskaniu zdolności do czynności prawnej.
Podobnie ma się rzecz na tle art. 17 KSH. co przekonująco wykazali Z. Kuniewicz
i S. Czepiła. Aspekty, s. 9 i n.
IV. Bezskuteczność względna
1. Uwagi ogólne
Ustawodawca posługuje się konstrukcją bezskuteczności względnej, gdy z ja- 783
kichś szczególnych powodów chce zapobiec temu, aby skądinąd niewadliwa
czynność prawna (umowa) nie uniemożliwiała wykonywanie prawa jakiejś innej
osoby, nieuczestniczącej w owej czynności prawnej (umowie). Do spełnienia
tej funkcji nie jest konieczne, aby umowa ta nie wywierała skutków prawnych
między jej uczestnikami — co byłoby następstwem uznania jej za nieważną; wy­
starczy, aby nie naruszała interesów chronionej osoby trzeciej. Cechą wyróżnia­
jącą względną bezskuteczność czynności prawnej jest więc tylko ograniczony
podmiotowo zakres jej oddziaływania.
Niekiedy określa się taką czynność prawną (umowę) mianem czynności „względnie nie­
ważnej”, co wywołuje jednak zastrzeżenia, albowiem czynność ta jest od samego początku
ważna, a jedynie wobec określonych osób nieskuteczna.
Konstrukcja bezskuteczności względnej czynności prawnej prowadzi do tego,
że podmiot nią chroniony (wierzyciel) może wykonywać swoje prawo (wie­
rzytelność) tak, jakby czynność ta w ogóle nie została dokonana; może więc
realizować swoją wierzytelność nie tylko wobec swojego dłużnika (co jest re­
gułą), ale również wobec jego kontrahenta (uczestnika względnie bezskutecznej
Nb. 783
Rozdział XII. Wpływ wadliwości czynności prawnych...
356
czynności prawnej). W ten sposób wierzytelność uprawnionego uzyskuje szcze­
gólną, poszerzoną skuteczność wykraczającą poza krąg wyznaczony typowymi
uprawnieniami względnymi.
784
Konstrukcja bezskuteczności względnej znajduje zastosowanie:
1) z mocy samego prawa (tzw. bezskuteczność przedmiotowo-względna),
por. art. 1036 zd. 2 KC,
2) z mocy konstytutywnego orzeczenia sądu (tzw. bezskuteczność podmiotowo-względna) por. art. 59, 527, 916 i 1024 KC.
Na szczególną uwagę, w ramach niniejszego wykładu, zasługuje konstrukcja
bezskuteczności względnej (podmiotowej), przyjęta w art. 59 KC. Przemawia za
tym ogólny zakres zastosowania tej normy.
2. Konstrukcja bezskuteczności względnej na podstawie art. 59 KC
785
W myśl art. 59 KC, w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całko­
wicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej,
osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli
strony ojej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna.
Dla bliższego objaśnienia tego przepisu dobrze będzie posłużyć się poniż­
szym schematem.
osoba trzecia A ---------------------------------------------- > B
3.
strona umowy
Przesłanki
Jak wynika z treści powołanego art. 59 KC zastosowanie wyrażonej w nim
normy zależy od spełnienia się trzech przesłanek.
787
Po pierwsze, A (osoba trzecia) ma roszczenie wobec B (dłużnika A).
786
Por. M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona wierzyciela, s. 163.
Nb. 784-787
37. Postacie nieważności czynności prawnej
357
Przykład: A zawarł z B umowę najmu lokalu i na tej podstawie A (jako najemca) ma wo­
bec B (jako wynajmującego) roszczenie o wydanie mu w określonym terminie najętego lokalu.
Po drugie, po powstaniu wspomnianego roszczenia, B zawarł z jakimś C 788
umowę, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym za­
dośćuczynienie roszczeniu A wobec B.
Przykład: B wynajął ten sam lokal osobie C, wskutek czego nie może go wydać A. Por.
orz. SN z 8.12.1995 r. (PPH 1996, Nr 7, s. 34 i n., z glosą M. Lipińskiej) oraz wyr. SN
z 10.10.2008 r. (II CSK 221/08, OSNC 2009. Nr 1, poz. 29 z glosą P. Machnikowskiego, OSP
2010, z. 1, poz. 3 oraz K. Stefaniuka, PS 2010, Nr 5, s. 108 i n.).
Sąd Najwyższy wyjaśnił zarazem, że roszczenie osoby trzeciej (A) powinno
pozostawać w takim stosunku do umowy zawartej przez B z C, że „samo jej
wykonanie czyni niemożliwym zadośćuczynienie” roszczeniu A. Oznacza to, że
niemożliwość zaspokojenia roszczenia A powinna być bezpośrednim skutkiem
wykonania umowy. Ochrona przewidziana w art. 59 KC ma bowiem umożliwić
osobie uprawnionej (A) „uzyskanie realnego wykonania świadczenia”-w takiej
mianowicie postaci, w jakiej dłużnik (B) obowiązany jest świadczyć na rzecz
uprawnionego (A). Na podstawie art. 59 KC można więc dochodzić udzielenia
ochrony prawnej jedynie wówczas, gdy przedmiot nabyty na podstawie kwestio­
nowanej umowy (rzecz, wierzytelność) znajduje się jeszcze w majątku strony tej
umowy (C); dalsze rozporządzenie nim na rzecz jeszcze innej osoby uniemożli­
wia zastosowanie art. 59 KC (por. wyr. SN z 7.11.2014 r., IV CSK 77/14, Biul.
SN 2015, Nr 3, poz. 9).
Ogólna sytuacja majątkowa dłużnika - w szczególności to, czy jest on wy­
płacalny, nie ma doniosłości przy stosowaniu art. 59 KC.
Po trzecie, jeżeli umowa B z C była odpłatna. A (osoba trzecia) może korzy- 789
stać z ochrony art. 59 KC tylko wtedy, gdy strony tej umowy (B i C) wiedziały
o wcześniejszym roszczeniu A wobec B (dłużnika A). Nie jest jednak konieczne,
aby wiedziały one, że wykonanie umowy uniemożliwi zadośćuczynienie rosz­
czenia A wobec B (por. cyt. orz. SN z 8.12.1995 r.).
Natomiast jeżeli B i C zawarli umowę nieodpłatną, to korzystne dla A kon­
sekwencje przewidziane art. 59 KC nastąpią także wtedy, gdy B i C nie wiedzieli
o wcześniejszym roszczeniu A wobec B.
Przykład: W rozważanym tu przypadku „podwójnego” najmu tego samego lokalu, na­
jemca w pierwszej umowie (A) może korzystać z ochrony art. 59 KC tylko wtedy, gdy stro­
ny drugiej umowy najmu (B i C) wiedziały o roszczeniu A wynikającym z wcześniej zawar­
tej przez niego umowy najmu z B. Natomiast gdyby B i C zawarli umowę użyczenia lokalu.
Por. szerzej tamże, s. 49 i n.
Nb. 788-789
358
Rozdział XII. Wpływ wadliwości czynności prawnych...
która jest umową nieodpłatną, sytuacja A byłaby lepsza, ponieważ korzystałby on z ochrony
art. 59 KC, mimo iż B i C nie wiedzieli o jego roszczeniu.
W rozróżnieniu tym znajduje wyraz ogólne założenie KC, że silniej chroniona
jest pozycja osoby, która odpłatnie nabyła jakieś prawo (C).
790
Ciężar dowodu, że B i C wiedzieli o wcześniejszym roszczeniu A wobec B,
spoczywa na A (art. 6 KC), co oczywiście odnosi się tylko do przypadku, gdy
B i C zawarli umowę odpłatną. Przeprowadzenie takiego dowodu - zwłaszcza
w odniesieniu do C, który nie uczestniczył w zdarzeniu kreującym roszczenie
A do B - jest trudne. Dotyczy on bowiem wiedzy człowieka, co można ustalić
tylko dzięki domniemaniom faktycznym.
4. Skutki i funkcja
791
Jeżeli spełnią się wspomniane przesłanki zastosowania art. 59 KC, osoba
trzecia (A) może żądać uznania umowy zawartej między B i C za bezskuteczną
w stosunku do niej.
O bezskuteczności orzeka sąd w wyroku konstytutywnym, na skutek po­
wództwa skierowanego przeciwko wszystkim uczestnikom umowy (uchw. SN
z 17.9.1969 r., III CZP 65/69, OSN 1970, Nr 2, poz. 28) - tzn. przeciwko B i C.
Wyrok ten nie kreuje jednak nowego zobowiązania po stronie C, lecz ogranicza
skuteczność umowy B z C względem A. Na jego podstawie nie uwzględnia się
nabycia przedmiotu roszczenia przez C; uprawniona osoba trzecia (A) może więc
żądać wydania go od C - tak jakby nadal należał on do B.
Przykład: W analizowanym tu przypadku A może więc domagać się wydania mu lokalu
zajętego już przez C. W braku szczególnej ochrony osoby trzeciej (wierzyciela) ustanowionej
przepisem art. 59 KC, A mógłby tylko żądać od B odszkodowania za szkodę poniesioną wsku­
tek niewykonania przez B jego zobowiązania względem A. Jeżeli B byłby niewypłacalny, to za­
spokojenie i tego roszczenia byłoby niepewne.
Osoba trzecia (A) może wytoczyć powództwo o uznanie umowy wobec niej
za bezskuteczną w okresie roku od zawarcia umowy (B z C). Jest to termin
zawity, z upływem którego gaśnie prawo osoby trzeciej do zaskarżenia umowy.
793
Z faktu, że norma art. 59 KC chroni przed niemożliwością świadczenia, moż­
na wyciągnąć wniosek o ograniczeniu pola jej zastosowania do roszczeń niepie­
niężnych. Natomiast przede wszystkim odnosi się ona do przypadków naruszenia
obligacyjnego prawa do indywidualnie oznaczonej rzeczy.
792
Pomijając tutaj analizę poszczególnych przypadków zastosowania tej normy, nale­
ży wskazać na jej użyteczność w zakresie przewłaszczeń na zabezpieczenie - umów maso­
wo obecnie zawieranych. Por. M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona wierzyciela, s. 51; A. Olesz­
ko, glosa do wyr. SN z 10.2.1982 r. (III CRN 257/81, OSP 1984, Nr 10, poz. 213); orz. SN
Nb. 790-793
tf 37. Postacie nieważności czynności prawnej
359
z 8.12.1995 r. (III CZP 170/95, PPH 1996, Nr 7, s. 35); A. Szpunar, O powierniczych czyn­
nościach prawnych, ZNUŁ 1993, z. 57, s. 3 i n.
W tym zakresie pełni ona pożyteczną i samodzielną funkcję. Praktyka nie 794
potwierdziła krytycznych ocen związanych z wprowadzeniem jej do KC.
Konstrukcja prawna tego typu pojawiła się w średniowieczu pod nazwą ius ad rem (pra­
wo do rzeczy). Regulował ją jeszcze Landrecht Pruski z 1794 r. Potem nie została przejęta do
kodyfikacji XIX-wiecznych. Na obszar Polski wprowadził ją dopiero KC w 1965 r. Spotkała
się z ostrą krytyką ze strony A. Ohanowicza, Przepis art. 59 KC a tzw. ius ad rem, PiP 1966,
z. 11.
Nb. 794
Rozdział XIII. Przedawnienie i terminy zawite
§ 38. Dawność
Literatura: J. Ignatowicz, [w:] System Pr. Cyw., t. I. § 70; B. Kordasiewicz, [w:] System
Pr. Pr., t. 2, rozdz. XI; T. Pałdyna, Przedawnienie w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2012;
Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. XII; S. Wójcik, Zasiedzenie jako sposób nabycia
praw podmiotowych (znaczenie oraz próba oceny niektórych uregulowań). Rozprawy z prawa
cywilnego, Warszawa 1985.
I. Pojęcie i funkcja
Przedawnienie i terminy zawite należą do szerszego, wyróżnionego w nauce
prawa cywilnego typu zdarzeń prawnych określanych mianem dawności. Są to
zdarzenia prawne innego rodzaju niż czynności prawne. Ich swoistym elemen­
tem jest upływ czasu. Stanowi on konieczną, aczkolwiek nie jedyną przesłankę
wywołania wskazanych w ustawie skutków prawnych.
796
Najogólniej można powiedzieć, że funkcja społeczna wspomnianych instytu­
cji polega na likwidacji kolizji między treścią stosunków prawnych a utrzymu­
jącymi się przez dłuższy czas stosunkami faktycznymi, a także na klarowaniu
niejasnych sytuacji prawnych. Jest bowiem zjawiskiem społecznie niepożąda­
nym, aby ludzie niekiedy przez dziesięciolecia pozostawali w niepewności co
do przysługujących im praw (por. wyr. SN z 12.2.1991 r., 111 CRN 500/90, OSN
1992, Nr 7-8, poz. 137).
Ustawodawca bierze tu zarazem pod uwagę interesy obu stron. Wychodzi
bowiem z założenia, że nie zasługuje na ochronę uprawniony, który pozostając
bezczynny, nie dba o swoje sprawy. Bezczynność trwająca długi okres pozwa­
la z kolei mniemać drugiej stronie, iż w istocie nie istnieją żadne skierowane
przeciwko niej uprawnienia. Ponadto po upływie dłuższego czasu pojawiają się
znaczne trudności dowodowe; świadkowie już nie żyją lub nie pamiętają, co się
wydarzyło, dokumenty giną lub zostały zniszczone - nie można bowiem wyma­
gać, aby ludzie przechowywali je w nieskończoność. Ustalenie stanu prawnego
na podstawie niepełnych, często przypadkowo tylko zachowanych dowodów,
może doprowadzić do rozstrzygnięć niewłaściwych lub krzywdzących.
795
Nb. 795-796
361
J 38. Dawność
II. Rodzaje
Zasadnicze cele dawności ustawodawca osiąga dwiema drogami.
797
a) Pierwsza prowadzi do nabycia prawa. Ten skutek prawny wiąże ustawa 798
z zasiedzeniem i przemilczeniem.
Zasiedzenie polega na nabyciu prawa podmiotowego (w szczególności włas- 799
ności) w następstwie długotrwałego faktycznego wykonywania prawa przez oso­
bę nieuprawnioną. Instytucja ta uregulowana jest w Księdze II KC (art. 172-176).
Z kolei przemilczenie ów skutek nabywczy wiąże z samą bezczynnością 800
uprawnionego (z brakiem zainteresowania właściciela swoją rzeczą; por. wyr. SA
w Rzeszowie z 17.3.1994 r., I ACr 36/94, Wok. 1994, Nr 8). Instytucja ta nie jest
uregulowana - w przeciwieństwie do zasiedzenia - jakimś zespołem przepisów
ogólnych. Natomiast na tej konstrukcji prawnej opierają się przepisy szczególne
określające sposoby nabycia własności.
Przykład: Artykuł 187 KC, regulujący nabycie przez Skarb Państwa rzeczy znalezionych
oraz art. 34 dekretu z 8.3.1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz.U. Nr 13,
poz. 87 ze zm.). W związku z dokonującymi się w RP przekształceniami ustrojowymi pojawia­
ją się sprawy, które rozstrzygać należy na podstawie przepisów wspomnianego dekretu (por.
uchw. SN z 28.2.1994 r., III CZP 10/94, OSP 1994, Nr 7, poz. 141, z glosą 4. Szpunara, OSP
1995, Nr 3, poz. 55; wyr. SN z 19.9.2002 r„ II CK 51/02, OSN 2003, Nr 12, poz. 167).
Ze względu na to, że instytucje te odnoszą się wyłącznie do praw rzeczowych, 801
obszerniejsze ich omówienie należy do wykładu z tego działu prawa cywilnego.
b) Druga droga prowadzi do osłabienia lub utraty przysługującego komuś 802
prawa, jeżeli nie zrealizuje go w określonym czasie. Te funkcje spełniają: prze­
dawnienie i terminy zawite (prekluzja). Ich zastosowanie do rozmaitych typów
uprawnień uzasadnia poświęcenie im uwagi w ramach wykładu części ogólnej
prawa cywilnego, gdzie zresztą przedawnienie zostało uregulowane (por. art. 117
i n. KC).
c) Należy jeszcze podkreślić, że w efekcie końcowym różnice między grupą 803
pierwszą (zasiedzeniem i przemilczeniem) a drugą (przedawnieniem i termina­
mi zawitymi) nie są tak radykalne, jakby na pozór się wydawało. Wprawdzie
bowiem zasiedzenie i przemilczenie regulują sposoby nabycia prawa podmio­
towego, to trzeba pamiętać, że zarazem powoduje to utratę tego prawa przez
osobę dotychczas uprawnioną.
Ponadto normy prawne ujęte w ramach instytucji przedawnienia przydatne
są w pewnej mierze także dla regulacji zasiedzenia i przemilczenia. Świadczy
o tym przede wszystkim art. 175 KC, który do biegu zasiedzenia każę stosować
odpowiednio przepisy o biegu przedawnienia.
Nb. 797-803
362
Rozdział XIII. Przedawnienie i terminy zawite
§ 39. Przedawnienie
Literatura: A. Brzozowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 117 i n.; J. Górowski,
Zarzut przedawnienia w procesie cywilnym, [w:] Ars et usus. Księga pamiątkowa ku czci
Sędziego Stanisława Rudnickiego, Warszawa 2005; J. Ignatowicz, [w:] System Pr. Cyw., t. 1,
§ 71, 72; A. Klimek, Dyskusyjne problemy przedawnienia roszczeń, KPP 2006, z. 3; B. Kordasiewicz, [w;] System Pr. Pr., t. 2, rozdz. XI; P. Machnikowski, [w:] Gniewek, Machnikowski,
KC. Komentarz, art. 117 i n.; B. Myszka, Przerwa biegu przedawnienia roszczeń stwierdzonych
bankowym tytułem egzekucyjnym, [w:] Ars et usus. Księga pamiątkowa ku czci Sędziego
Stanisława Rudnickiego, Warszawa 2005; T. Pałdyna, Przedawnienie w polskim prawie cy­
wilnym, Warszawa 2012; M. Pyziak-Szafnicka, Uznanie długu, Warszawa 1996; Z. Radwański,
Przedawnienie roszczeń z czynów niedozwolonych w świetle znowelizowanego art. 442 KC,
MoP 2007, Nr 11; A. Szpunar, Wpływ uznania roszczenia na bieg przedawnienia, PiP 1973,
z. 2; tenże, Uwagi o zrzeczeniu się przedawnienia, Rej. 2002, Nr 10; R. Trzaskowski, Rosz­
czenia związane w prowadzeniem działalności gospodarczej w rozumieniu art. 188 k.c., PS
2006, Nr 2; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne części ogólnej prawa cywilnego, Warszawa
2014, s. 431 i n.;Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. XII; S. Wójcik, Przedawnienie
w prawie cywilnym po zmianie kodeksu cywilnego ustawąz 28 lipca 1990 r„ PS 1991, Nr 1-2;
tenże, Zagadnienia etyczne przedawnienia roszczeń. Księga pamiątkowa ku czci J. Ignatowicza,
Lublin 1988; K. Zawada, Przerwanie biegu przedawnienia przez złożenie wniosku o nadanie
klauzuli wykonalności, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana
Pazdana, Kraków 2005; J. Zralek, Przedawnienie roszczeń w polskim prawie cywilnym - szkic
prawnoporównawczy, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana
Pazdana, Kraków 2005.
804
Instytucja przedawnienia uregulowana jest w art. 117-125 KC (Tytuł VI,
Księga 1). Pierwotna jej treść uległa istotnym zmianom wprowadzonym nowelą
z 28.7.1990 r. (Dz.U. Nr 55, poz. 321 ze zm.). Uchyliła ona swoiste dla ustroju
socjalistycznego rozwiązania prawne, przywracając przedawnieniu jego klasycz­
ną, przystosowaną do systemu gospodarki rynkowej, postać prawną. Wykład
poniższy ma na względzie wyłącznie aktualną treść tej instytucji.
I. Pojęcie
1. Przedmiot
805
Przedmiotem przedawnienia są wyłącznie cywilnoprawne roszczenia ma­
jątkowe (art. 117 § 1 KC). Nie podlegają więc przedawnieniu w świetle tych
przepisów:
1) roszczenia niemające charakteru cywilnoprawnego (np. procesowe, administracyjnoprawne);
2) uprawnienia cywilnoprawne innej postaci niż roszczenia. Cechę tę szcze­
gólnie akcentuje ustawodawca, nadając tej instytucji tytuł: „Przedawnienie
Nb. 804-805
$39. Przedawnienie
363
roszczeń”. Nie ma to jednak jakiejś samoistnej doniosłości normatywnej,
ponieważ na obszarze prawa cywilnego nie występuje inny rodzaj przedaw­
nienia poza przedawnieniem roszczeń;
Przykład: Nie podlegają więc przedawnieniu ani prawa podmiotowe bezwzględne (np.
prawo własności), ani uprawnienia kształtujące (por. np. art. 88 § 1 KC).
Sąd Najwyższy uznał w wyr. z 8.1.2010 r. (IV CSK 273/09, Pal. 2010, Nr 1-2, s. 265), że
roszczenie o rozwiązanie przez sąd umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy nie
jest odpowiednikiem podmiotowego prawa do żądania od następcy określonego zachowania
się. Należy je uznać za tzw. roszczenie procesowe, do którego nie mają zastosowania przepi­
sy o przedawnieniu roszczeń.
3) roszczenia niemajątkowe (np. służące ochronie dóbr osobistych, por. art. 24
KC);
4) cywilnoprawne roszczenia majątkowe, zupełnie wyjątkowo, w przypadkach
wyraźnie w ustawie przewidzianych lub uzasadnionych szczególną właści­
wością roszczenia.
Przykład: Roszczenia windykacyjne i negatoryjne służące ochronie prawa własności
nieruchomości (art. 222 i 223 KC), które trwają wieczyście w postaci nieosłabionej.
Charakter i funkcje niektórych uprawnień, a zwłaszcza trwałość stanu fak­
tycznego utrzymującego się na gruncie, stanowiącego podstawę prawną roszcze­
nia, uzasadniają w kilku przypadkach uznanie za niepodlegające przedawnieniu:
roszczenie z o przeniesienie własności działki zajętej pod budowę na cudzym
gruncie-art. 231 § 1 KC (por. uchw. SN z 18.3.1968 r„ III CZP 15/68, OSNC
1968, Nr 8-9, poz. 138 oraz wyr. SN z 21.6.2011 r„ I CSK 555/10, OSNC-ZD
2012, Nr 2, poz. 43), roszczenie właściciela nieruchomości o ustanowienie słu­
żebności gruntowej w razie przekroczenia granicy przy wznoszeniu budynku lub
innego urządzenia (art. 151 zd. 2 KC), roszczenie o ustanowienie służebności
drogi koniecznej (art. 145 i 146 KC) oraz roszczenie o ustanowienie służebności
przesyłu - art. 3052 § 1 KC (por. uchw. SN z 20.2.2013 r„ III CZP 101/12, OSNC
2013, Nr 7-8, poz. 88). Jeżeli utrzymuje się na gruncie stan pozwalający na
żądanie ich ustanowienia, to istnieje też możliwość dochodzenia tych roszczeń.
2. Zarzut przedawnienia
Istotny sens przedawnienia polega na tym, że po upływie określonego w usta- 806
wie terminu, ten przeciwko komu kieruje się roszczenie (dłużnik), może uchylić
się od jego zaspokojenia (art. 117 § 2 KC).
Przykład: A zawarł w dniu 1.2.1995 r. z B umowę, w której zobowiązał się wręczyć B
1000 zł tytułem pożyczki w dniu 1.3.1995 r. B uzyskał więc wobec A roszczenie o zapłatę tej
sumy. Bieg terminu przedawnienia wspomnianego roszczenia rozpoczął się 1.3.1995 r. i upły-
Nb. 806
364
Rozdział XIII. Przedawnienie i terminy zawite
wa po 6 miesiącach (art. 722 KC), tzn. 1.9.1995 r. Jeżeli B nie otrzymał pieniędzy od A i po
upływie terminu przedawnienia (to jest po 1.9.1995 r.) pozwał A o ich zapłatę, A może pod­
nieść zarzut przedawnienia, w następstwie czego sąd oddali powództwo B. Jeżeli A nie powo­
ła się na przedawnienie, sąd zasądzi A na zapłatę żądanej sumy w wykonaniu zawartej umowy
pożyczki.
Sądowi (lub innemu organowi powołanemu do rozstrzygnięcia sprawy) nie
wolno więc uwzględnić upływu terminu przedawnienia z urzędu. Decyzję taką
może podjąć dopiero wtedy, gdy ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie
(dłużnik), podniesie zarzut przedawnienia.
Sytuację polegającą na możności odmowy świadczenia przez podniesienie
zarzutu przedawnienia należy zakwalifikować jako prawo podmiotowe.
Taka konstrukcja prawna przedawnienia bierze pod uwagę, że sama bezczynność upraw­
nionego uchodzi w opinii niektórych osób za wątpliwy z punktu widzenia moralnego tytuł
do niezaspokojenia roszczenia. Ktoś więc, kto uważa, że nie jest zobowiązany do świadcze­
nia z innej, mocniejszej podstawy (np. dlatego, że w ogóle nie zaciągnął długu lub że go już
spłacił), może doprowadzić do merytorycznego rozpoznania sprawy, nie podnosząc zarzutu
przedawnienia. Natomiast byłby tej możliwości pozbawiony, gdyby sąd uwzględnił przedaw­
nienie z urzędu.
807
Biorąc pod uwagę, że podniesienie zarzutu przedawnienia ma charakter czy­
nienia użytku z prawa podmiotowego1, sąd może zarzutu tego nie uwzględ­
nić, jeżeli uzna, iż byłoby to sprzeczne z zasadami współżycia społecznego
(art. 5 KC).
Nie ma dostatecznych podstaw, aby nie stosować w tym przypadku ogólnych
reguł dotyczących nadużycia prawa podmiotowego, aczkolwiek ze względu na
funkcję społeczną przedawnienia zaleca się czynić to bardzo oględnie (por. orz.
SNz27.6.2001 r„ II CKN 604/00, MoP 2001, Nr 22, s. 1127, z glosą T. Justyńskiego, PS 2002, Nr 9, s. 133 i n.).
Przykład: Gdy dłużnik zwodził wierzyciela, że zapłaci dług za kilka dni, doprowadza­
jąc do nieznacznego przekroczenia terminu przedawnienia, lub gdy organ władzy państwowej
przewlekle prowadzi postępowanie podjęte w celu ugodowego załatwienia sprawy.
Por. też orzeczenia SN stwierdzające, że przy ocenie, czy zarzut przedawnienia stano­
wi nadużycie prawa, trzeba uwzględniać wszystkie okoliczności konkretnego przypadku, za­
chodzące tak po stronie zobowiązanego, jak i po stronie uprawnionego, a możliwość zasto­
sowania art. 5 KC nie zawsze musi być związana z negatywną oceną zachowania osoby zo­
bowiązanej do świadczenia (por. wyr. SN z 17.7.2009 r„ IV CSK 163/09, Legalis i wyr. SN
z 24.9.2009 r., IV CSK 167/09, Legalis), a także orzeczenie słusznie dopuszczające możli­
wość uznania zarzutu przedawnienia za nadużycie prawa także w stosunkach między przed­
siębiorcami (por. wyr. SN z 24.9.2009 r., IV CSK 166/09, Legalis).
1 Por. też odmienne stanowisko, M. Wilejczyk, Nadużycie zarzutu przedawnienia przez
dłużnika czy nieuwzględnienie upływu przedawnienia ze względu na szczególne okoliczności
leżące po stronie wierzyciela - uwagi de lege ferenda, MoP 2014, Nr 5, s. 248 i n.
Nb. 807
39. Przedawnienie
365
Ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie (dłużnik), może zrzec się ko- 808
rzystania z zarzutu przedawnienia. Zrzeczenie się jest jednostronną, nieformalną,
wymagającą dojścia do drugiej strony (art. 61 KC) i nieodwołalną (por. wyr. SN
z 6.11.1975 r., I PRN 32/75, OSP 1976, Nr 9. poz. 168) czynnością prawną, która
może być ważnie dokonana dopiero po upływie terminu przedawnienia. Za­
strzeżenie to ma zapobiec obchodzeniu przepisów o skutkach upływu terminów
przedawnienia. Ważne zrzeczenie się zarzutu przedawnienia każę kwalifikować
roszczenie jako zaskarżalne - tak. jakby nie upłynął termin przedawnienia.
3. Skutek
Roszczenie przedawnione nie gaśnie, a jedynie nie będzie mogło być przy- 809
musowo zrealizowane; sąd bowiem oddali powództwo uprawnionego w razie
upływu terminu przedawnienia i gdy dłużnik podniesie zarzut przedawnienia.
Przybiera ono charakter tzw. roszczenia niezupełnego (odpowiada mu tzw. zo­
bowiązanie naturalne). Roszczenie to nie korzysta wprawdzie z pełnej ochro­
ny państwa, ale nadal uznawane jest za prawnie istniejące. Znajduje to przede
wszystkim wyraz w tym, że dłużnik, który po upływie terminu przedawnienia
spełnił świadczenie, nie może następnie żądać jego zwrotu, chociażby nie był
świadomy upływu terminu przedawnienia i związanych z tym skutków praw­
nych. Spełnił on bowiem należne w świetle prawa zobowiązanie (por. art. 411
pkt 3 KC oraz uchw. SN z 10.11.1995 r„ III CZP 156/95, OSN 1996, Nr 3,
poz. 31).
Roszczenia przedawnione mogą być także przedmiotem potrącenia (art. 502 KC) oraz według panującego poglądu - odnowienia (art. 506 KC) i ugody (art. 917 KC).
II. Terminy
1. Długość
Ze względu na ochronę interesów słabszej strony stosunku prawnego długość 810
terminów przedawnienia określa ustawa normami bezwzględnie wiążącymi.
Wskazuje na to art. 119 KC, stanowiąc, że „terminy przedawnienia nie mogą być
skracane ani przedłużane przez czynność prawną”. Wszelkie więc postanowienia
umowy, które by skracały albo wydłużały te terminy, są bezwzględnie nieważne.
Nieważne są także postanowienia, które by zmierzały do obejścia tego zakazu
(art. 58 § 1 KC).
W obrębie Tytułu VI Księgi I KC poświęconego przedawnieniu określono 811
tylko ogólne jego terminy. Postanowienia te znajdują zastosowanie, gdy przepisy
szczególne nie stanowią inaczej (art. 118 inprincipia). Według tych postanowień
Nb. 808-811
366
Rozdział XIII. Przedawnienie i terminy zawite
ogólnych, roszczenia ulegają przedawnieniu z upływem trzech albo dziesięciu
lat (art. 118 KC).
812
a) Trzyletni okres przedawnienia obejmuje roszczenie o świadczenie okre­
sowe oraz roszczenie związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
Roszczenie o świadczenie okresowe polega na tym, że dłużnik obowiązany
jest spełniać je periodycznie, w określonych z góry odstępach czasu.
Przykład: Czynsz najmu, świadczenia rentowe, odsetki. Por. uchw. SN (7) z 26.1.2005 r.
(III CZP 42/04, OSP 2006, Nr 1, poz. 1, z glosą A. Pyrzyńskiej).
Nie ma tu doniosłości okoliczność, między jakimi podmiotami stosunek
prawny istnieje. Ustawodawcy chodzi tylko o to, aby roszczenia wspomnianego
typu realizowane były stosunkowo szybko.
Natomiast w przypadku roszczeń związanych z prowadzeniem działalności
gospodarczej istotne znaczenie ma, komu one przysługują. Powinien to być
podmiot, który profesjonalnie trudni się działalnością gospodarczą, a równocześ­
nie roszczenie jego jest związane z tym zakresem aktywności. Nie chodzi więc
o jakiekolwiek roszczenie majątkowe, ale takie, które związane jest przedmiotem
działalności tej osoby.
Przykład: SN w wyr. z 17.12.2003 r. (IV CK 288/02, OSN 2005, Nr 1, poz. 15) stwierdził,
że roszczenie o zapłatę opłaty rocznej za użytkowanie wieczyste nie jest roszczeniem związa­
nym z prowadzeniem działalności gospodarczej. Podobnie, udzielanie pożyczek pracownikom
na sfinansowanie nabycia akcji (wyr. SN z 20.5.2014 r., I PK 285/13, Legalis)
Trzyletni termin przedawnienia obejmuje wspomniane roszczenia zarówno
wtedy, gdy kierują się one przeciwko innemu podmiotowi gospodarczemu, jak
i osobie niemającej tej cechy (w szczególności konsumentowi). Charakter osoby
obowiązanej do zaspokojenia roszczenia nie ma więc w tym przypadku donio­
słości prawnej. Ustawodawca miał tu na względzie jedynie to, że profesjonalista
powinien sprawnie i szybko realizować swoje roszczenia; wymaga tego bowiem
prawidłowe funkcjonowanie gospodarki rynkowej.
813
b) Z kolei 10-letni okres przedawnienia odnosi się do innych roszczeń.
814
c) Poza tymi ogólnymi terminami przedawnienia system prawny przewiduje
w szeregu szczególnych przypadków terminy przedawnienia o innej długości.
Przykład: 6 miesięcy (art. 848 KC); 1 rok (art. 859’ KC); 2 lata (art. 554 KC); 3 lata
(art. 243 KC); 5 lat (art. 981 KC); 20 lat (art. 442' § 2 KC). Natomiast - jak już wspomniano niektóre roszczenia majątkowe nie podlegają w ogóle przedawnieniu. Sąd Najwyższy wyjaśnił
(uchw. z 21.10.1994 r„ III CZP 136/94, PPH 1995, Nr 10, s. 34), że w zakresie roszczeń zwią­
zanych z prowadzeniem działalności gospodarczej przepisem szczególnym jest każdy przepis
przewidujący dla roszczeń danego rodzaju termin inny niż 3-letni (w szczególności termin
Nb. 812-814
J 39. Przedawnienie
367
krótszy). Nie jest więc konieczne, aby z jego brzmienia lub celu wynikało, że dotyczy on rosz­
czeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej.
2. Obliczanie biegu terminu
Bieg terminów przedawnienia rozpoczyna się - według ogólnej reguły - od 815
dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne (art. 120 KC), tzn. gdy zaktua­
lizował się obowiązek świadczenia.
Przykład: Sąd Najwyższy w wyr. z 12.2.1991 r. (III CRN 500/90, OSN 1992, Nr 7-8,
poz. 137) trafnie stwierdził, że ustawa nie definiuje pojęcia wymagalności. Natomiast „w dok­
trynie przyjmuje się zgodnie, że należy przez wymagalność rozumieć stan, w którym wierzyciel
ma prawną możliwość żądania zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności. Jest to stan po­
tencjalny o charakterze obiektywnym, którego początek następuje od chwili, w której wierzytel­
ność zostaje uaktywniona”.
Regułę tę modyfikuje ustawodawca w dwojaki sposób:
1) bieg przedawnienia roszczeń o zaniechanie rozpoczyna się od dnia, w któ- 816
rym ten, przeciwko komu roszczenie przysługuje (dłużnik), nie zastosował
się do treści zobowiązania;
Przykład: Wbrew zaciągniętemu zobowiązaniu podjął pracę w przedsiębiorstwie konku­
rencyjnym. Chodzi o to, aby uprawniony nie tracił ochrony sądowej jeszcze w toku trwania
i prawidłowego wykonywania zobowiązania polegającego na nieczynieniu czegoś.
2) niekiedy wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynno- 817
ści przez uprawnionego - w szczególności od wezwania dłużnika do wyko­
nania świadczenia (art. 455 KC). W takim przypadku okres związania dłuż­
nika mógłby trwać nieskończenie długo, zależąc od decyzji uprawnionego.
Pragnąc zapobiec temu, ustawodawca zastrzega w art. 120 § 1 KC, że bieg
terminu przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby
się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możli­
wym terminie. Może się więc zdarzyć, że przedawnienie zaczyna już biec
od momentu powstania stosunku prawnego (por. wyr. SN z 29.4.2009 r.,
II CSK 625/08, OSP 2010, Nr 4, poz. 45, z glosą S. Rudnickiego).
Poza tym w wielu przepisach regulujących określone typy stosunków cywil- 818
noprawnych wskazane zostały innego rodzaju fakty, od ziszczenia się których
należy liczyć bieg terminu przedawnienia - bez względu na to, czy roszczenie
jest już wymagalne, czy nie.
Por. art. 390 § 3, art. 442', 568 § 2, art. 646, 677, 792. 1007 KC.
Bieg terminu przedawnienia może ulec zawieszeniu albo przerwaniu.
Nb. 815-819
819
368
Rozdział XIII. Przedawnienie i terminy zawite
III. Zawieszenie biegu przedawnienia
W toku biegu terminów przedawnienia mogą istnieć pewne szczególne oko­
liczności (stany rzeczy), które utrudniają lub zgoła uniemożliwiają dochodzenie
roszczeń przez uprawnionego. Ustawodawca bierze to pod uwagę, modyfikując
z tego względu ogólne reguły odnoszące się do terminów przedawnienia. Cel ten
realizuje instytucja zawieszenia biegu terminu przedawnienia.
Najogólniej rzecz ujmując, polega ona na tym, że przy ustalaniu biegu tych
terminów nie uwzględnia się okresów, w których występowały owe bliżej okreś­
lone w ustawie stany rzeczy (art. 121 KC).
821
Konsekwencje prawne zawieszenia zależą od tego, w jakiej fazie biegu
przedawnienia występują te stany rzeczy. Pod tym względem można wyróżnić
następujące typy sytuacji (art. 121 KC):
1) stany rzeczy powodujące zawieszenie istnieją w momencie, w którym we­
dług reguł ogólnych powinien rozpocząć się bieg przedawnienia. Następu­
je wówczas przesunięcie początku tego biegu do chwili ustania wspomnia­
nych stanów rzeczy;
2) pojawiają się one już po rozpoczęciu biegu przedawnienia. W przypadku
takim okresu ich trwania nie uwzględnia się przy obliczaniu terminu prze­
dawnienia. W konsekwencji po ustaniu stanu rzeczy powodującego zawie­
szenie przedawnienia, nie biegnie ono od początku, lecz w dalszym ciągu,
a więc z doliczeniem okresu, jaki minął od początku biegu do pojawienia
się stanu rzeczy powodującego zawieszenie.
820
Przykład: Jeżeli więc wierzyciel nie może dochodzić przed sądem swojego roszczenia, po­
nieważ sądy nie działają z powodu wojny, a w tym czasie rozpoczął się bieg terminu przedaw­
nienia, to ulegnie on przesunięciu do momentu otwarcia sądów. Jeżeli bieg terminu przedaw­
nienia już się rozpoczął, a po jakimś czasie (np. po 1 roku) wybuchła wojna i sądy nie działały
przez 2 lata, to tych 2 lat nie wlicza się do biegu przedawnienia, natomiast liczy się 1 rok, jaki
upłynął przed ustaniem działalności sądów.
822
W myśl art. 121 KC, dwa typy zdarzeń powodują zawieszenie biegu prze­
dawnienia:
1) siła wyższa (art. 121 pkt 4 KC), jeżeli uniemożliwi uprawnionemu docho­
dzenie przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznania spraw
danego rodzaju - przez czas trwania tej przeszkody (np. ustanie działalności
sądów, wstrzymanie komunikacji);
2) łączący uprawnionego z osobą, przeciwko której skierowane jest roszcze­
nie, określony stosunek rodzinny lub opiekuńczy. Ulegają więc zawiesze­
niu roszczenia jednego małżonka przeciwko drugiemu, dzieci przeciwko
rodzicom przez czas trwania władzy rodzicielskiej oraz osób niemających
Nb. 820-822
£ 39. Przedawnienie
369
pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym
nad nimi opiekę albo kuratelę (art. 121 pkt 1-3 KC). Motywem legislacyj­
nym tych postanowień jest dążenie do unikania konfliktów między wspo­
mnianymi osobami, a także zależność dzieci od rodziców lub podopiecz­
nych od opiekunów lub kuratorów.
Ten wykaz zdarzeń powodujących zawieszenie przedawnienia uzupełnia 823
art. 122 KC, mając na względzie potrzebę silniejszej ochrony interesów osób,
które same nie mogą roszczeń swoich dochodzić. W szczególności więc roszcze­
nie przysługujące osobie, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych,
nie może przedawnić się wcześniej niż z upływem 2 lat od ustanowienia dla niej
przedstawiciela ustawowego albo od dnia ustania przyczyny jego ustanowienia
(art. 122 § 1 KC). Jeżeli termin przedawnienia jest krótszy niż 2 lata, jego bieg
liczy się od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo od dnia, w któ­
rym ustała przyczyna jego ustanowienia (art. 122 § 2 KC, por. też art. 442' § 4
KC). Przepisy te stosuje się odpowiednio do biegu przedawnienia przeciwko
osobie, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia
(art. 122 § 3 KC), mimo iż nie zostało ono orzeczone.
W literaturze ta postać zawieszenia określana jest niekiedy mianem „wstrzy- 824
mania zakończenia terminu przedawnienia”1. Nie jest to jednak określenie ścisłe,
ponieważ - jak wskazuje na to art. 122 § 2 KC - może tu chodzić także o prze­
sunięcie początku biegu przedawnienia.
Zawieszenie biegu przedawnienia mogą oczywiście przewidywać ponadto 825
przepisy szczególne dla określonych tam stanów rzeczy.
Przykład: Przepisy art. 568 § 4 i 5 KC stanowią o zawieszeniu biegu terminów przedaw­
nienia roszczeń z tytułu rękojmi za wady rzeczy sprzedanej na czas: 1) dochodzenia przed są­
dem albo sądem polubownym innego spośród uprawnień z tytułu rękojmi za wady, 2) postępo­
wania mediacyjnego.
IV. Przerwa biegu przedawnienia
1. Uwagi ogólne
Przerwa przedawnienia zawsze następuje wskutek zdarzenia, które występuje 826
w toku biegu terminu przedawnienia. Powoduje ona ten skutek, że nie uwzględ1 Podobną regulację prawną zawiera art. 568 § 2 KC . W konsekwencji tego „wstrzymania
zakończenia biegu terminu przedawnienia”, jeżeli kupującym jest konsument, to bieg rocznego
(licząc od dnia stwierdzenia wady) terminu przedawnienia roszczeń z tytułu rękojmi nie może
zakończyć się przed upływem dwóch lat od dnia wydania rzeczy kupującemu (a pięciu lat, gdy
chodzi o wady nieruchomości).
Nb. 823-826
370
Rozdział XIII. Przedawnienie i terminy zawite
nia się - w przeciwieństwie do zawieszenia - czasu, jaki minął od rozpoczę­
cia biegu przedawnienia do wystąpienia zdarzenia powodującego przerwę. Po
przerwie przedawnienie biegnie więc od nowa (art. 124 § 1 KC). Przerwę biegu
przedawnienia powodują trzy zdarzenia:
I) podjęcie dochodzenia roszczenia przed sądem przez uprawnionego ,
2) uznanie roszczenia przez dłużnika,
3) wszczęcie mediacji.
2. Dochodzenie roszczenia przed sądem
827
Przerwę powoduje każda czynność podmiotu uprawnionego dokonana przed
organem powołanym do rozpatrywania sporu lub do egzekwowania roszczeń
danego rodzaju, jak również przed sądem polubownym, jeżeli czynność ta przed­
sięwzięta została bezpośrednio w celu dochodzenia, ustalenia, zaspokojenia lub
zabezpieczenia roszczenia (art. 123 § 1 pkt 1 KC). Zastrzeżenie, by czynność
procesowa dokonana została bezpośrednio w określonych wyżej celach, zamiesz­
czone zostało w ustawie po to, aby zapobiec zbyt liberalnej judykaturze w tym
względzie. Niemniej przepis ten formułuje nadal nieostre kryteria kwalifikacyjne,
co budzi nieustanne wątpliwości, jakie czynności procesowe - poza typową, jaką
jest wytoczenie powództwa - powodują przerwę biegu przedawnienia.
Por. uchw. SN z 28.6.2006 r. (III CZP 42/06, OSN 2007, Nr 4, poz. 54); uchw. SN
z 16.1.2004 r. (III CZP 101/03, OSP 2007, Nr 10, poz. 106, z glosą Z. Wożniaka)-, orz. SN
z 26.5.2006 r. (V CSK 105/06, OSP 2007, Nr 5, poz. 61, z glosą M. Pyziak-Szafriickiej)-, uchw.
SN z 28.6.2006 r. (III CZP 42/06, OSNC 2007, Nr 4, poz. 54, z glosą I. Karasek i J. Pisulińskiego, PS 2007, Nr 7-8, s. 180 i n.).
W piśmiennictwie słusznie podkreślane jest stanowisko, aby za czynność podjętą bezpo­
średnio w celu dochodzenia roszczenia uznać taką, która stanowi konieczny element proce­
dury dochodzenia roszczenia (por. B. Kordasiewicz, [w:] System Pr. Pryw., t. 2, s. 652; ostat­
nio, A. Szlęzak, Czy zawezwanie do próby ugodowej przerywa bieg przedawnienia? PS 2014,
Nr 6, s. 7 i n.). Tymczasem w orzecznictwie SN ugruntowuje się liberalne podejście, uznające
że zawezwanie do próby ugodowej przerywa bieg terminu przedawnienia co do wierzytelno­
ści precyzyjnie w tym zawezwaniu określonej (por. postanowienie SN z 17.6.2014 r., V CSK
586/13, Legalis), natomiast skutek ten nie nastąpi w przypadku kolejnych zawezwać.
828
Przerwane przedawnienie biegnie na nowo dopiero od zakończenia postę­
powania przed właściwym organem lub sądem polubownym (art. 124 § 2 KC).
Roszczenie stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego organu
powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu
polubownego, jak również roszczenie stwierdzone ugodą zawartą przed sądem
albo przed sądem polubownym przedawnia się z upływem 10 lat, chociażby ter­
min przedawnienia roszczeń tego rodzaju był krótszy. Jeżeli stwierdzone w ten
Nb. 827-828
k^’ 39. Przedawnienie
371
sposób roszczenie obejmuje świadczenia okresowe, roszczenie o świadczenia
okresowe należne w przyszłości ulega przedawnieniu 3-letniemu.
Przykład: W myśl art. 677 KC, roszczenie wynajmującego przeciwko najemcy o napra­
wienie szkody z powodu pogorszenia rzeczy przedawnia się w ciągu 1 roku. Jeżeli jednak wy­
najmujący uzyska prawomocny wyrok zasądzający najemcę na odszkodowanie z tego tytułu, to
roszczenie to będzie podlegało już 10-letniemu przedawnieniu.
3. Uznanie roszczenia
a) Przerwę przedawnienia powoduje także uznanie roszczenia przez osobę, 829
przeciwko której roszczenie przysługuje (art. 123 § 1 pkt 2 KC). Niewątpliwie
chodzi tu o działanie podjęte nie przed organem państwowym lub sądem po­
lubownym. Właśnie celem wspomnianego przepisu było otwarcie możliwości
przerwania przedawnienia bez konieczności angażowania organów państwowych
oraz ponoszenia przez strony związanych z tym kosztów postępowania.
Kwalifikacja prawna uznania przerywającego przedawnienie jest kwestią 830
dyskusyjną. Reprezentowane są w tym względzie dwa poglądy.
Według pierwszego, uznanie to ma charakter czynności prawnej - w szcze­
gólności jednostronnej czynności prawnej realizowanej przez oświadczenie woli
uznającego (tzw. uznanie właściwe).
Natomiast w myśl drugiego poglądu, chodzi w tym przypadku o działanie
tylko podobne do czynności prawnej (tzw. uznanie niewłaściwe).
Podzielając ten ostatni pogląd, należy wyjaśnić, że uznanie przerywające
przedawnienie polega zawsze na zakomunikowaniu przeświadczenia uznające­
go o istnieniu uznawanego roszczenia, a w konsekwencji o istnieniu korelatywnie
sprzężonego z nim własnego długu uznającego. Nie jest to więc oświadczenie
woli, lecz oświadczenie wiedzy. Z tąjuż informacją wiąże ustawa skutek praw­
ny, jakim jest przerwa przedawnienia; skutek ten nie musi więc być objęty treścią
oświadczenia uznającego.
Tak też M. Pyziak-Szafnicka, Uznanie, s. 124 i n.; tak też B. Kordasiewicz, [w:] System
Pr. Pr., t. 2, rozdz. XI, Nb. 156-157; por. jednak nie całkiem konsekwentne stanowisko SN
wyrażone w uchw. z 26.4.1995 r. (III CZP 39/95, OSP 1996, Nr 7-8, poz. 136, z krytyczną
glosą M. Pyziak-Szafnickiej).
Wspomniany skutek prawny wywiera uznanie dopiero wtedy, gdy stosowne 831
oświadczenie uznającego dojdzie do wiadomości wierzyciela, i to zgodnie z wolą
dłużnika. Oświadczenie to nie musi być jednak wierzycielowi w szczególny
sposób uprzystępnione (por. wyr. SN z 25.3.2010 r., I CSK 457/09, OSNC 2010,
Nr 4. poz. 112).
Ustawa nie wymaga, aby oświadczenie o uznaniu długu wyraźnie (werbal­
nie) stwierdzało jego istnienie. Wystarczy, że treść oświadczenia dłużnika wraz
Nb. 829-831
Rozdział XIII. Przedawnienie i terminy zawite
372
z towarzyszącymi okolicznościami dają podstawę rozsądnemu wierzycielowi,
aby tak rozumieć oświadczenie dłużnika.
Przykład: Zwrócenie się przez dłużnika do wierzyciela o rozłożenie spłaty długu na ra­
ty, ustanowienie zabezpieczenia długu; zawiadomienie o saldzie konta; por. M. Pyziak-Szafnicka w glosie do cyt. wyżej uchw. SN (OSP 1996, Nr 7-8, poz. 136). Tak też J. Naworski,
Problematyka przerwy biegu przedawnienia na skutek uznania niewłaściwego przez dłużnika
będącego osobą prawną, cz. 2, MoP 2004, Nr 19, s. 892 i n.; podobnie B. Kordasiewicz, [w:]
System Pr. Pr., t. 2, rozdz. XI, Nb. 155-156, zastrzegając wszakże, że nie każde zawiadomie­
nie o saldzie (np. sporządzone na koniec roku) może być traktowane jako uznanie konkret­
nego długu.
■ Wbrew stanowisku SN wyrażonemu w cyt. wyżej orz. z 26.4.1995 r. nale­
ży przyjąć, że uznanie (niewłaściwe), jako oświadczenie wiedzy, niekoniecznie
musi być złożone przez organy osoby prawnej. Wystarczy, że informacja taka
pochodzi od osób pełniących odpowiednie funkcje w strukturze organizacyjnej
danej osoby prawnej.
Przykład: Zawiadomienie o saldzie konta pochodzi od właściwych służb finansowych.
Do uznania niewłaściwego - jako do oświadczenia wiedzy, a nie woli - nie
stosuje się przepisów o wadach oświadczeń woli. Jednakże oświadczenia wiedzy
wywołują skutki prawne tylko wtedy, gdy osoba je składająca działała z dosta­
tecznym rozeznaniem i bez przymusu.
832
Nie wywiera ono żadnych skutków prawnych poza przerwaniem przedaw­
nienia. Dłużnik nie traci więc innych przysługujących mu wobec wierzyciela
zarzutów.
Przykład: Może powoływać się na nieważność umowy stanowiącej podstawę roszcze­
nia, na nieziszczenie się przesłanek odpowiedzialności deliktowej, na częściową lub całko­
witą zapłatę długu itp.
Z kolei gdy dłużnik uznał dług po upływie terminu przedawnienia, jego
dotychczasowa sytuacja prawna nie ulega zmianie, tzn. że dług nadal pozostaje
niezaskarżalny (obligatio naturaliś).
b) Od uznania niewłaściwego należy odróżnić uznanie właściwe roszczenia.
Jest to czynność prawna - w szczególności umowa dłużnika z wierzycielem,
w której dłużnik wyraża decyzję (wolę) wykonania swojego długu określonego
w roszczeniu wierzyciela. Jej kreacyjna rola polega na umocnieniu stanowi­
ska wierzyciela przez ustalenie podstawy lub treści roszczenia i zobowiązanie
się dłużnika do stosownego postępowania. Umowa ta nie została uregulowana
w ustawie. Jest jednak dopuszczalna na zasadzie swobody umów (art. 353' KC).
834
Jako ustawowo nieuregulowana może być zawarta w dowolnej formie.
833
Nb. 832-834
f 39. Przedawnienie
373
Umowa uznania zawsze powoduje przerwę biegu przedawnienia. Jak każda 835
umowa dochodzi bowiem do skutku przez zgodne oświadczenia woli obu stron,
co z natury rzeczy implikuje wyrażenie przez dłużnika przeświadczenia o istnie­
niu jego długu oraz przyjęcie tej informacji przez wierzyciela. Sens tej umowy
polega jednak na dalej idących skutkach ustalających pozycję wierzyciela. Brak
jej ogólnej regulacji prawnej nie pozwala na ścisłe określenie typowych skutków
prawnych z niej wynikających. Trzeba je ustalać na podstawie treści zawartej
umowy konkretnej - rekonstruowanej według ogólnych reguł interpretacyjnych
- oraz według przyjętych zwyczajów (art. 56 i 65 KC).
Na tej podstawie można w szczególności przyjąć, że w zawartej po upływie
terminu przedawnienia umowie dłużnik zrzeka się zarzutu przedawnienia (por.
wyr. SN z 25.4.1974 r„ III CRN 80/74, OSN 1975, Nr 3, poz. 49). Tym samym,
jego zobowiązanie naturalne (niezaskarżalne) przybiera cechę normalnego zo­
bowiązania zaskarżalnego.
Jeżeli umowa uznania okaże się nieważna, przerwa terminu przedawnienia 836
nie nastąpi tylko wtedy, gdy przyczyny nieważności umowy dają podstawę do
stwierdzenia, że nie zostały spełnione przesłanki uznania niewłaściwego, jakimi
są świadome i dobrowolne oświadczenie wiedzy dłużnika.
Przykład: W razie nieważności umowy ze względu na to, że dłużnik złożył oświadczenie
o uznaniu w stanie wyłączającym świadome i swobodne wyrażenie woli (art. 82 KC).
4. Mediacja
Katalog zdarzeń powodujących przerwę biegu terminu przedawnienia, zawar- 837
ty w art. 123 § 1 KC, uzupełniono w 2005 r.1 o wszczęcie mediacji. Nowelizacja
KPC wprowadziła bowiem do naszego prawa instytucję mediacji (art. 183 -18315
KPC), ustanawiając alternatywny do procedury sądowej sposób rozstrzygania
spraw cywilnych2. W drodze mediacji można rozstrzygnąć spór przez zawarcie
ugody przed mediatorem. W konsekwencji, skierowanie sprawy na tę pozasądo­
wą drogę dochodzenia roszczeń w sprawach cywilnych, podobnie jak czynność
podjęta w trybie sądowym, również przerywa bieg przedawnienia (art. 123 § 1
pkt 3 KC). Mediacja ma charakter dobrowolny, więc jej wszczęcie następuje na
podstawie umowy stron (z chwilą doręczenia mediatorowi wniosku o przepro­
wadzenie mediacji) albo postanowieniem sądu, ale tylko wówczas, gdy strony
nie sprzeciwiają się mediacji.
1 Ustawa z dnia 28.7. 2005 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 172. poz. 1438).
2 Por. szerzej, M. Białecki, Mediacja w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2012.
Nb. 835-837
374
Rozdział XIII. Przedawnienie i terminy zawite
Przerwane przedawnienie biegnie na nowo dopiero od zakończenia media­
cji (art. 124 § 2 KC). Natomiast roszczenie stwierdzone ugodą zawartą przed me­
diatorem i zatwierdzoną przez sąd, przedawnia się z upływem 10 lat, chociażby
termin przedawnienia roszczeń tego rodzaju był krótszy; nie dotyczy to jednak
roszczeń o świadczenia okresowe (art. 125 KC).
§ 40. Terminy zawite
Literatura: J. Ignatowicz, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 73; B. Kordasiewicz, [w:] System
Pr. Pr., t. 2, § 46; A. Stępień-Sporek, Terminy zawite - czy potrzebna jest nowa regulacja, PS
2009, Nr 1; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, rozdz. XII; .S'. Wójcik, O potrzebie i sposobie
uregulowania cywilnoprawnych terminów zawitych, [w:] Księga pamiątkowa dla uczczenia
pracy naukowej prof. J. Winiarza, Rzeszów 1990.
I. Pojęcie i rodzaje
838
Przedawnienie nie reguluje wszelkich ujemnych konsekwencji bezczynności
uprawnionego. Analiza przepisów szczególnych prowadzi do wniosku, że wiele
z nich ma na względzie innego rodzaju uprawnienia niż cywilnoprawne roszcze­
nia majątkowe lub przewiduje bardziej rygorystyczne od przedawnienia skutki
prawne, polegające na zgaśnięciu uprawnienia. Nie da się więc wyznaczonych
w tych przepisach norm przyporządkować instytucji przedawnienia. Tego rodzaju
sugestia nie płynie zresztą nawet z treści wspomnianych przepisów, ponieważ nie
zawierają one wyrażenia „przedawnia się” lub zwrotów pochodnych od niego.
Zgodnie z ustaloną tradycjąjęzykową, wyznaczone wspomnianymi normami
terminy do wykonywania uprawnień określa się zbiorczą nazwą terminów zawi­
tych (lub prekluzyjnych). W odróżnieniu od przedawnienia, terminy te ustano­
wione zostały przede wszystkim dla realizacji celów o doniosłości ogólnospo­
łecznej lub dla silniejszej ochrony dłużników. Z tego względu charakteryzuje je
znaczny rygoryzm prawny, przejawiający się głównie w tym, że wskutek bez­
czynności uprawnionego w ciągu określonego ustawą terminu następuje wygaś­
nięcie przysługującego mu prawa. Poza tym występują między poszczególnymi
typami terminów zawitych znaczne różnice funkcjonalne i konstrukcyjnoprawne.
839
Nie poddają się one ścisłym zabiegom klasyfikacyjnym. Można wszakże
wyróżnić następujące ważniejsze ich typy;
1) terminy do dochodzenia prawa przed organem państwowym, takie jak:
terminy dochodzenia roszczeń (por. np. art. 344 § 2 KC), terminy docho­
dzenia praw stanu cywilnego (por. np. art. 63 KRO); terminy do wyta-
Nb. 838-839
J 40. Terminy zawite
375
czania powództw o ukształtowanie lub ustalenie praw majątkowych (por.
np. art. 534 KC),
2) terminy do dokonywania czynności pozasądowych, takich jak: terminy do
wykonywania praw kształtujących o charakterze majątkowym albo niema­
jątkowym (por. np. art. 88 i 568 § 3 KC, art. 59 KRO); terminy do wyko­
nywania zawiadomień (por. np. art. 728 § 3 KC); terminy do dochodzenia
przez członka spółdzielni praw wynikających z członkostwa w tzw. postę­
powaniu wewnątrzspółdzielczym (por. art. 32 § 1-3 PrSpółdz),
3) terminy wygaśnięcia praw podmiotowych (por. art. 293 KC).
Dla terminów zawitych lub poszczególnych ich typów brak jest jakichkol- 840
wiek przepisów ogólnych. Niewątpliwe jest więc, że instytucja ta znajduje za­
stosowanie jedynie w sytuacjach wyraźnie w przepisach szczególnych przewi­
dzianych, przy czym każdy z tych przepisów określa długość i początek biegu
terminu zawitego.
Przykładem dosyć złożonej regulacji jest oznaczenie początku biegu terminu
zawitego do wykonania uprawnień z tytułu rękojmi za wady rzeczy sprzedanej:
złożenia oświadczenia o odstąpieniu od umowy oraz oświadczenia o obniżeniu
ceny. Zgodnie z art 568 § 2 i 3 wynosi on rok, licząc od dnia stwierdzenia wady,
jednak jeżeli kupującym jest konsument, to jego bieg nie może zakończyć się
przed upływem dwóch lat od dnia wydania rzeczy kupującemu (a pięciu lat, gdy
chodzi o wady nieruchomości). Ponadto, jeżeli kupujący skorzystał z innego
uprawnienia z tytułu rękojmi (roszczenie o wymianę rzeczy lub o usunięcie wa­
dy), to bieg terminu zawitego do złożenia oświadczenia o odstąpieniu od umowy
albo o obniżeniu ceny rozpoczyna się z chwilą bezskutecznego upływu terminu
do wymiany rzeczy lub usunięcia wady. Wydaje się, że nie ma potrzeby odwoły­
wania się w tym przypadku do konstrukcji przerwy biegu terminu zawitego, lecz
przy zaistnieniu określonej okoliczności (żądania przez kupującego wymiany
rzeczy lub usunięcia wady) ustawodawca wskazuje inny sposób ustalenia po­
czątku biegu terminu zawitego dla złożenia oświadczeń.
Terminy prekluzyjne są na ogół bardzo krótkie. Mają one z tych samych
przyczyn co terminy przedawnienia (art. 119 KC) charakter norm bezwzględnie
wiążących.
Przykład: Jednakże ustawa niekiedy przyznaje im cechę norm względnie wiążących
(por. np. art. 598 § 2 infine KC, „chyba że zostały zastrzeżone inne terminy” wykonania pra­
wa pierwokupu). Taka tendencja przejawia się również w literaturze w odniesieniu do prekluzji pozasądowej, mającej na względzie wyłącznie interesy stron (np. terminy reklamacyjne).
Znajduje ona wsparcie w preferowanej zasadzie autonomii woli stron, na którą powołał się
SN w uchw. Pełnego Składu Izby Cywilnej i Administracyjnej z 30.12.1988 r. w uzasadnie­
niu tezy 1,infine (III CZP 48/88, OSN 1989, Nr 3, poz. 36), dotyczącej wykładni art. 560 KC.
Nb. 840
376
Rozdział XIII. Przedawnienie i terminy zawite
II. Skutki
841
842
Upływ terminów zawitych powoduje, w odróżnieniu od przedawnienia, wy­
gaśnięcie uprawnienia, dlatego sąd lub inny organ powołany do rozpoznania
sprawy uwzględnia ten fakt z urzędu, a nie dopiero na skutek zarzutu podnie­
sionego przez tego, przeciwko komu uprawnienie się kieruje.
W świetle takiej konstrukcji prawnej nie wydaje się, aby było dopuszczalne
stosowanie art. 5 KC o nadużyciu prawa podmiotowego w celu złagodzenia
rygorystycznych skutków prekluzji.
Odmiennie A. Szpunar, Nadużycie prawa w dziedzinie przedawnienia, RPEiS 1969, z. 4,
s. 43. Podobnie uchw. SN z 10.3.1993 r. (III CZP 8/93, PS 1994, Nr 5, s. 72), gdzie SN uznał
dopuszczalność stosowania art. 5 do przedawnienia roszczenia dochodzonego z tytułu rękoj­
mi. Pogląd ten spotkał się z trafną krytyką F. Zolla w glosie do tego orzeczenia. W uchw.
z 16.9.1993 r. (III CZP 125/93, OSP 1994, Nr 5, poz. 85) SN podtrzymał swój pogląd, pod­
kreślając jednak, że stosowanie art. 5 KC może mieć miejsce zupełnie wyjątkowo i nie odnosi
się do roszczenia posesoryjnego (art. 344 § 2 KC) - także na zasadzie analogii legis. Kontro­
wersje wokół tej kwestii szczegółowo relacjonuje B. Kordasiewicz, [w:] System Pr. Pr., t. 2,
rozdz. XI, Nb. 192-202. Sąd Najwyższy opowiedział się za niestosowaniem przepisu art. 5
KC do prekluzji (por. uchw. SN z 20.6.2013 r., 111 CZP 2/13, OSNC 2014, Nr 2, poz. 10 oraz
wyr. SN z 4.10.2006 r„ II CSK 105/06, OSN 2007, Nr 7-8, poz. 112)
843
Natomiast taką funkcję łagodzącą mogą pełnić stosowane na podstawie ana­
logii postanowienia o zawieszeniu i przerwie biegu przedawnienia. Należy mieć
tu na uwadze różnorodne typy prekluzji i niejednolite funkcje społeczne, jakie
one spełniają.
W szczególności terminy zawite do dochodzenia uprawnień przed sądem lub
innym organem są najbliższe instytucji przedawnienia i dlatego w odniesieniu
do nich analogia znajduje najsilniejsze uzasadnienie. Odnosi się to zwłaszcza do
art. 121 pkt 4 KC, który przewiduje zawieszenie biegu przedawnienia z powodu
siły wyższej.
Por. uchw. SN z 10.3.1992 r. (III CZP 10/92. OSP 1993. Nr 2. poz. 30). Sąd podkreślił tu,
że wspomniana okoliczność nie pozostaje w „żadnym związku ze szczególnym stosunkiem
łączącym strony, a zarazem jest całkowicie niezależna od woli uprawnionego (...). Z ogól­
nych zasad zaś naszego prawa wynika, że skutki zdarzenia, na które zainteresowana osoba
nie ma wpływu i któremu przy najbardziej posuniętej staranności nie można zapobiec (...) nie
powinny tej osoby obciążać ujemnymi konsekwencjami”.
Na poparcie zasługuje również pogląd, który dopuszcza analogiczne sto­
sowanie do prekluzji przepisu art. 123 § I pkt 2 KC o przerwie biegu prze­
dawnienia na skutek uznania. Nie dałoby się bowiem pogodzić z zasadami
współżycia społecznego, aby zobowiązany korzystał ze swego nielojalnego
postępowania.
Nb. 841-843
§ 40. Terminy zawite
377
Por. J. Ignatowicz, Glosa do wyr. SN z 10.3.1992 r. (III CZP 10/92. OSP 1993, Nr 2,
poz. 30, s. 74).
Natomiast w przypadku niektórych terminów zawitych regulacje szczególne
wyraźnie stanowiąc zdarzeniach zawieszających bieg tych terminów.
Przykład: Przepisy art. 568 § 4 i 5 KC stanowią o zawieszeniu biegu terminów do wyko­
nania uprawnienia z tytułu rękojmi za wady rzeczy sprzedanej: 1) na czas dochodzenia przed
sądem albo sądem polubownym innego spośród uprawnień z tytułu rękojmi za wady, 2) na czas
postępowania mediacyjnego. Terminy zawite dotyczą wykonania dwóch uprawnień ograniczo­
nych terminem zawitym: złożenia oświadczenia o odstąpieniu od umowy oraz oświadczenia
o obniżeniu ceny.
Nb. 843
Teksty Ustaw Becka
w nowej odsłonie
•
wybór najważniejszych aktów prawnych
■ czytelne hasła i tekst
■
boldowanie najnowszych zmian
■ indeks rzeczowy
■
przypisy od redakcji
■ wygodny format
ksh
KK
KPC
KC
KRO
। Zamów: tel. 22 31 12 222, www.ksiegarnia.beck.pl
CH-BECK
Indeks rzeczowy
Liczby oznaczają numery brzegowe umieszczone na marginesie.
A
Accidentalia negotii 629-630
Ad incertas personas 668, 672
Akt
normatywny 13, 45
notarialny 312, 512
urodzenia 355
zgonu 365, 366, 367
Akta stanu cywilnego 345
-
Akty prawa miejscowego 65
Aktywa 324
Analogia
- iuris 158
- legis 157
Argumentum
— a maiori ad minus 156
- a minori ad maius 156
Aukcja 663, 690, 697-698
- charakter prawny 691-692
- funkcje 691-692
- ogłoszenie 693-698
- organizator 693, 695
- udzielenie przybicia 698
- zob. Wadium
Autonomia woli 11, 37
Autonomiczność 2, 5, 11
B
Błąd 588-594
-
pojęcie 588-590
skutki 594
Brak świadomości lub swobody 578-580
-
pojęcie 578
przymus fizyczny 579
zakres podmiotowy 580
Brak władczego podporządkowania 2-3
Budynki 271 272
-
części budynków 273
C
Clara non sunt interpretanda 139
Causa 492 493
- cavendi 493
- donandi 492
- obligandi vel acquirendi 492
- solvendi 492
Ciecze 294
Cześć człowieka 375
Części budynków 267, 273
Części składowe 278-281
Ciężar dowodu 123-125
Confusio 237
Czynność konwencjonalna 84-85. 460,
463
- zob. Norma kompetencyjna
Czynność prawna 463-493
- abstrakcyjna 487^493
- bezskuteczność względna (czynność
względnie nieważna) 783-794
- bezskuteczność zawieszona (czynność
kulejąca) 573, 782
- cel 619-620
- czynności powiernicze 494
- indywidualnie adresowana 473-474
- jednostronna 469, 573, 614
- kauzalna 311, 487-493
- konsensualna 476
- konwalidacja 563, 775, 116
- konwersja 775, 777
- kulejąca 782
380
Indeks rzeczowy
- między żyjącymi (inter vivos) 477-479
- na wypadek śmierci (mortis causa)
477-479
- nieodpłatna 481
- nieważna 617-625, 743-744
- o podwójnym skutku 480-484
- obejście ustawy 618-619
- odpłatna 481, 591
- powiernicza 494, 587
- przysparzająca 485
- realna 475
- rozporządzająca 482-484, 573-574
- treść 606-640
- uchwały 471
- uchylenie się od skutków prawnych
603-605
- ukryta (dyssymulowana) 582
- umowy 470
- upoważniająca 486
- wzruszalna 778-781
- zgoda osoby trzeciej 472, 572-573, 782
- zobowiązująca 480-484, 573-574
- zob. Forma oświadczenia woli, Wykład­
nia oświadczeń woli
D
Dane osobowe 336, 375
Dawność 795-803
funkcja 795-796
nabycie 798, 803
osłabienie prawa 802
pojęcie 795-796
przemilczenie 798, 800
rodzaje 797-803
utrata prawa 802-803
zasiedzenie 798-799
Decyzje administracyjne 662
Definicje legalne 92
Desuetudo 103
Dobra kultury 265
Dobra niematerialne 261
-
— powództwo o ustalenie 387-388
— powództwo o usunięcie skutków naru­
szenia 387, 390
— powództwo o zadośćuczynienie 387,
391
— powództwo o zaniechanie 387, 389
- typy 375
Dobra osobiste osób prawnych 415-417
Dobra wiara 134-136
Dokument 546
Domniemania 126-137
- co do faktu 128
- co do prawa 128
- dobrej wiary 134-136
- faktyczne 127
- moc wiążąca orzeczeń 137
- prawne 128
— kwalifikowane 129
— niewzruszalne 130
— zwykłe 129
Doradca tymczasowy 269, 572. 576
Dowody 121-122
Dowód osobisty 346
Dyscyplina
dydaktyczna 9
naukowa 8
Dyspozycja 77
-
Działalność gospodarcza 450-453
Działy prawa cywilnego 25-30
Dziecko nieu rodzone
—
zob. Nasciturus
Dziedziczność 219
-
zob. Prawo podmiotowe
E
Ekspektatywa 220, 221, 359
Energia 297, 298
Essentialia negotii 628
Ewidencja ludności 346-347
F
Dobra o charakterze intelektualnym 299
Dobra osobiste osób fizycznych 34, 297,
Faksymila 509
300, 373-398
- konstrukcja prawna 376-379
- pojęcie 373-374
- przesłanki ochrony 380-386
- rodzaje 374, 375
- środki ochrony 387-398
Falsus procurator 742-744
Firma 304, 416, 454-455
Forma oświadczenia woli 495-532
- akt notarialny 500, 508, 512
- dla celów dowodowych (ad probationem) 519-520, 529-530
Indeks rzeczowy
dla wywołania określonych skutków
prawnych (ad eventum) 518
- dorozumiane 497-499
- forma elektroniczna kwalifikowana 500,
513, 531
- następcze czynności prawne 528-530
- oferty 667
- ograniczenia dowodowe 552-554
- pełnomocnictwa 728
- pisemna kwalifikowana 514-515
- pismo potwierdzające zawarcie umowy
532
- pochodna 524, 728
- pod rygorem nieważności (ad solemnitatem) 517
- swoboda 495 499
- szczególna 500, 530
- umowy 504, 525, 527
- wydruk komputerowy 506
- wyraźne 497-499
- z datą pewną 500, 510
- z mocy umowy 527, 531
- z mocy ustawy 521-526
- z urzędowym poświadczeniem podpisu
500, 511
- zastępcza 507
- zwykła forma pisemna 501-509, 523
- zob. Oświadczenie woli, Wykładnia
oświadczeń woli
-
G
Gałęzie prawa 6, 10, 31
Gazy 294
Gminy 436
- związki międzygminne 437
Gospodarstwo rolne 308-309
Groźba 598-602
Grunty
- nierolne 267
- rolne 267, 269
- zob. Rzeczy ruchome
H
Hipoteka 274
Hipoteza 77
I
Ignorantia iuris nocet 589
Imię osoby fizycznej
- zob. Indywidualizacja osób fizycznych
381
Impossibilium nulla obligatio 103
Indywidualizacja osób fizycznych
330-347
- dodatkowe dane osobowe 336
- imię 331-334
- linie papilarne 335
- nazwisko 331-334
- płeć 339-341
- pseudonim 334
- stan cywilny 343
- stan rodzinny 337-338
- wiek 342
- zob. Ewidencja ludności, Rejestry stanu
cywilnego
Inferencja 154
Inicjały 505
Integralność seksualna 375
Interpretacja 154, 173
lus
- cogens 81, 151, 668
- dispositivum (suppletirum) 82, 151, 668
J
Jedność prawa cywilnego 54
K
Klauzule
- derogacyjne 103
- generalne 94-100
Kodeks cywilny 50-63
- charakter prawny 52
- forma 56
- podział 55
- reforma 60-63
- uchwalenie 50-51
- warstwy ideologiczne 57-59
- zakres 53
Kodeks handlowy 41
Kodeks rodzinny 46
Kodeks zobowiązań 41
Kodyfikacja prawa cywilnego 40, 45-59
- pierwsze próby 45 49
- zob. Kodeks cywilny
Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywil­
nego 63
Kompleksowe regulacje prawne 7
Konsens
- określenie stron 648
- pojęcie 642-644
Indeks rzeczowy
382
-
zakres 645 647
N
Konstytucja 65
Konsument 447^449, 520
-
pojęcie 448-449
Konwalidacja czynności prawnej
-
zob. Czynność prawna
Konwersja czynności prawnej
-
zob. Czynność prawna
Kopaliny 293, 295
Korzystanie z wartości środowiska natu­
ralnego 375
Księgi handlowe 304
Księgi wieczyste 274
Kult po zmarłej osobie bliskiej 375
Kurator 360, 414, 572
-
nasciturusa 360
L
Lex posterior derogat legi anteriori 103
Lex posterior generalis non derogat legi
priori speciali 103
Lex retro non agit 106-108
Lex specialis derogat legi generali 452
Linie papilarne
zob. Indywidualizacja osób fizycznych
List intencyjny 685-687
-
M
Majątek 316-322
odpowiedzialność 321
odrębny 317-318
pojęcie 316-318
sukcesja uniwersalna 319
surogacja 322
zarząd 320
Mediacja 837
Metanormy 87-91
- konstruowanie systemu prawnego 88
- reguły inferencyjne 90
- reguły interpretacyjne 89
- reguły kolizyjne 91
Miejsce zamieszkania 348-353
- dzieci lub podopiecznych 353
- osób pełnoletnich 35(1-352
Mienie 323-325
- samorządu terytorialnego 325
-
Model stosowania prawa
-
normatywny 118-119
trójczłonowy 120
Nabycie prawa podmiotowego 222
- konstytutywne 222, 231, 233-235
- następstwo pod tytułem ogólnym 222,
227, 229-230
- następstwo pod tytułem szczególnym
222, 227-228
- pierwotne 222, 224-226
- pochodne 222-223
- translatywne 222, 231-232
- zob. Prawo podmiotowe
Nadużycie praw podmiotowych 240-248
- stosowanie 247-248
- teoria wewnętrzna 243-246
- teoria zewnętrzna 241-242
- zob. Prawo podmiotowe
Nadzór judykacyjny 159-160
Nakłady 291
Nasciturus 356-360
Naturalia negotti 628
Nazwa osoby prawnej
-
zob. Osoby prawne
Nazwisko osoby fizycznej 375
-
zob. Indywidualizacja osób fizycznych
Negocjacje 663-665, 680-689
pojęcie 680-681
prowadzenie negocjacji 682
zaproszenie do zawarcia umowy 688
zawarcie umowy 683-684
zob. List intencyjny
Nieruchomości 266-274, 278
- budynkowe 272
-
Nietykalność
cielesna 375
mieszkania 375
pomieszczeń 416, 421
Normy obyczajowe 96
-
Normy prawa cywilnego 33, 186, 189
-
a przepis prawny 79
abstrakcyjne 64
bezwzględnie wiążące 81
dyspozycja 77
generalne 64
hipoteza 77
indywidualne 176
inferencyjne 89
interpretacyjne 89
kolizyjne 91
kompetencyjne 84-86
Indeks rzeczowy
konstruujące system prawny 88
obowiązywanie w zasięgu czasowych
101-103
- obowiązywanie w zasięgu przestrzen­
nym 115-117
- reguły dowodowe
- sankcja II
- struktura 77-78
- semiimperatywne 83
- względnie wiążące 82
- zob. Metanormy
Numerus clausus bezwzględnych praw
podmiotowych 204
- zob. Prawa podmiotowe
-
O
Obejście ustawy 618-619
Obowiązywanie prawa
w zasięgu czasowym 101-103
w zasięgu przestrzennym 115-117
zob. Prawo intertemporalne
Ochrona dobrej wiary 38
Ochrona dóbr osobistych 373-398
- konstrukcja prawna 376-379
- pojęcie 373-374
- przesłanki
— bezprawność 380-381
— uchylenie bezprawności 382-386
- środki ochrony 387
— odszkodowanie 398
— stosunek do ochrony pozakodeksowej
397
— o ustalenie 388
— usunięcie skutków naruszenia 390
— zadośćuczynienie pieniężne 391-396
— zaniechanie 389
— zapłata na cel społeczny 391-396
- typy 375
Odpowiedzialność odszkodowawcza 12.
218
Odszkodowanie 12, 398, 743-744
Oferent 696
Oferta 663-678
- pojęcie 664-667
- przyjęcie oferty 674-678
- skutki złożenia oferty 668
- ustanie stanu związania ofertą 669-673
- zaproszenie do składania oferty 665
- zawarcie umowy 679
-
383
Opiekun 188, 353, 572
Organy państwowe 3, 70, 86
Orzeczenia sądowe 168, 176-178
Osoby fizyczne 326-398
zob. Indywidualizacja osób fizycznych,
Miejsce zamieszkania, ochrona dóbr
osobistych, Podmiotowość człowieka.
Zdolność prawna osób fizycznych
Osoby prawne 399 446
- dobra osobiste 415^417
- fundacyjne osoby prawne 440, 442
- funkcje 404
- jednostki organizacyjne niebędące oso­
bami prawnymi 443-446
- jednostki samorządu terytorialnego gmi­
ny 436
— powiaty 438
---- województwa 439
- związki międzygminne 437
- korporacyjne osoby prawne 440-441
- nazwa 405, 408, 421
- organy 405, 410-414
- państwowe osoby prawne 419-434
- pojęcie 399-403
- powstanie 405-407
- rejestry 405-407
- siedziba 405, 409
- zdolność do czynności prawnych 557
Oświadczenie wiedzy 466
Ośw iadczenie woli 465
- dorozumiane 497-499
- forma 495-532
- elektroniczna 513, 531
- indywidualnie adresowane 473-474
- jednostronne 723
- nie na serio 585
- wady
- zob. Wady oświadczenia woli
- wyraźne 497-499
- wykładnia 533-555
- zastępcze 507
- zob. Forma oświadczenia woli
-
P
Pactum cle procedendo 696
Pandektowy system 24
Papiery wartościowe 297. 302
Parafa 505
Patenty 304
384
Indeks rzeczowy
Pełnomocnictwo 725-770
-
czynność „z samym sobą” 740-741
forma 728
łączne 739
osoby czynnej w lokalu przedsiębiorstwa
736
- pojęcie 723
- rzekome 742-744
- stosunek podstawowy 745-747
- substytut 729
- udzielenie 726-744
- oświadczenie woli mocodawcy
727-730
- zdolność do czynności prawnych 726
- treść 731-739
— ogólne 732
— rodzajowe 733
— szczególne 734
- wygaśnięcie 748-756
- likwidacja osoby prawnej 753
— odwołanie 750
— śmierć 752
- utrata zdolności do czynności prawnej
755
- zrzeczenie się 754
Pełnomocnik 188, 742-744
- rzekomy
- zob. Falsus procurator
Pieniądze 297. 301
Pleć człowieka
-
zob. Indywidualizacja osób fizycznych
Podmiotowość człowieka 326 329
-
zdolność prawna 327
zdolność do czynności prawnych
328-329
Przedmioty niematerialne
dobra o charakterze intelektualnym 299
dobra osobiste 300
energia 298
papiery wartościowe 302
pieniądze 301
Podpis 503-509
- elektroniczny 513
- formy zastępcze 507-508
- kopia (faksymilia) 509
Podstęp 595-597
- pojęcie 595-596
- skutki 597
Pomoc własna 251-252
-
Posłaniec 716
Postępowanie cywilne 14
Postępowanie naprawcze 625
Potwierdzenie czynności prawnej 472,
572-573
Powiernictwo 494, 585
Pozorne oświadczenie woli 581-587
pojęcie 581-582
skutki 583-584
Pożytki 285-291
- prawa 285, 288
- rzeczy 285-286
— cywilne 285, 287
— naturalne 285-286
Prawa przyrody 616
-
Prawo
- autorskie 299, 304
- gospodarcze 20, 54
- górnicze 295
- handlowe 19
- intertemporalne 104-114
— zob. Zasada nieretroakcji
- natury 179
- prywatne 1, 2, 4-5, 10, 17, 19
- prywatne międzynarodowe 116-117
- pracy 17
- publiczne 1, 3, 4—5, 11
- rodzinne 18
- rolne 22
- spółdzielcze 23
- stanowione 65
- własności przemysłowej 7, 299, 304
- zamówień publicznych 7
- zwyczajowe 70-74
Prawo podmiotowe 179-180
- akcesoryjne (niesamoistne) 210-211
- bezwzględne 204-205, 209
- przyporządkowane 209
- definicja 184-191
- dziedziczność 219
- kolizja praw 253-255
- koncepcje 178-180, 192-195
- kształtujące 200
- majątkowe 214
- nadużycie 241-248
- niemajątkowe 215
- nieprzenoszalne 216-219
- ochrona
— ochrona sądowa 249-250
- pomoc własna 251-252
Indeks r■zeczowy
pojęcie 184-191
przenoszalne 216-219
rodzaje 202-221
roszczenie 197-199
tymczasowe 220-221
w zobowiązaniach realnych 207-208
względne 203, 206
wykonywanie 238-239
zarzut 201
zbywalne 217-218
związane 210, 212
zob. Nabycie prawa podmiotowego,
Uprawnienia, Utrata prawa podmioto­
wego
Prawodawca 5, 149
Prokura 757-770
- funkcje 758
- pojęcie 758
- podmioty kompetentne do udzielania
759
- udzielenie 760
- wygaśnięcie 767-770
- zakres 763-766
- zob. Prokurent
Prokuratoria Generalna 424
Prokurent 761-762
- zob. Prokura
Przeciwdowód 128
Przedawnienie 802, 804-836
- przedmiot 805
- przerwa biegu przedawnienia 826-836
- skutek 809
- zarzut przedawnienia 806-808
- zawieszenie biegu przedawnienia 820825
Przedsiębiorca 450-455
- zob. Firma
Przedsiębiorstwo 303 315
- charakter prawny 305-309
- odpowiedzialność za długi
— przejęcie długu przez nabywcę 314
— solidarna odpowiedzialność 315
- pojęcie 304
- zbycie 310-312
- zob. Gospodarstwo rolne
Przedstawiciel 710-714
- ustawowy 572-574, 723-724
Przedstawicielstwo 710 722
- działanie w cudzym imieniu 710-714
-
385
- instytucje o zbliżonej funkcji 715-722
- ustawowe 723-724
Przemilczenie 800, 803
Przepisy ogólne prawa cywilnego 47
Przepisy prawa cywilnego
- definicje legalne 92
- klauzule derogacyjne 103
- klauzule generalne 94-100
- odsyłające 93
- zbieg 170-172
Przetarg 699-701
- charakter prawny 691-692
- fazy 688-689
- funkcja 691-692
- ogłoszenie 693-696
- organizator 695
- pisemny 699-701
- unieważnienie 705-709
- zob. Wadium
Przymus
- fizyczny 579
- psychiczny 598
Przynależność 282-284
Pseudonim 375
- zob. Indywidualizacja osób fizycznych
R
Reguły dowodowe
- dowody 121-122
- rozkład ciężaru dowodu 123-125
Rejestr osób prawnych 406 407
Rejestry stanu cywilnego 344—345
Reservati<> mentalis 586
Res extra commercium 262
Roszczenie 197-199
Rozporządzenie 65
Rzeczy 260-291
- budynki 267, 271-272
- części budynków 267, 273
- części składowe 278-281
- grunty 267-270
- nieruchome 266-274
- oznaczone co do gatunku 275-277
- oznaczone co do tożsamości 275-276
- pojęcie 260
- cechy konstytutywne 261
— wyłączenia 262-265
- przynależności 282-284
ruchome 266-267, 278
386
Indeks rzeczowy
S
Samoobrona 251-252
Samopomoc 251-252
Sankcje 2. 77
Sfera prywatności 375, 416
Siedziba osoby prawnej
-
zob. Osoby prawne
Skarb Państwa 420-428
Spółka 2
Spółdzielnia 2
Stan cywilny 375
zob. Indywidualizacja osób fizycznych
Stan faktyczny 121-137
- zob. Domniemania, Reguły dowodowe
-
Stan rodzinny
- zob. Indywidualizacja osób fizycznych
Stationes fisci 424
Stosunek cywilnoprawny 181
prosty 182
- przedmiot 256-321
- strony 182, 183, 648
- treść 185
trwały 111
- złożony 183
Stosunki
-
gospodarcze 21
majątkowe 18
osobiste 18
Status prawa cywilnego 10-15
-
metody regulacji 11-14
przedmiot regulacji 15
Struktura normy prawnej 78
-
zob. Dyspozycja. Hipoteza, Sankcja
Stosowanie prawa cywilnego
-
model normatywny 118-119
model trójczłonowy 120
Sukcesja
-
singularna 228
uniwersalna 229-230
Surogacja 318. 322
Swoboda sumienia 375
Swoboda zawierania umów
decyzja administracyjna jako zdarzenie
cywilnoprawne 662
- ograniczenia 651-655
- orzeczenie sądowe jako zdarzenie cywil­
noprawne 661
- pojęcie 649-650
- umowy adhezyjne 656
-
-
zastępcze oświadczenie woli 657-660
Systematyka prawa cywilnego 24-32
- działy 24
---- część ogólna 25
- prawo na dobrach niematerialnych 30
— prawo rodzinne 29
— prawo rzeczowe 26
— prawo spadkowe 28
— prawo zobowiązań 27
- system pandetkowy 24
Ś
Śmierć 362-366
Środowisko naturalne 375
Świadczenie 481
T
Tajemnica korespondencji 375, 416
Termin 637-640, 810-819
- długość 810-814
- obliczanie biegu terminu 815-819
- zob. Przedawnienie
Terminy zawite (prekluzyjne) 802,
838-843
- bieg 840
- pojęcie 838-840
- skutki upływu 841-843
Testament 545
Tkanki i narządy 363
Treść czynności prawnej 606-625
- ograniczenia 615
- normy bezwzględnie wiążące 617
— obejście ustawy 618
- prawa przyrody 616
- zasady współżycia społecznego 620
- pojęcie 607-609
- skutki naruszenia 621-625
- wzorzec kompetencji generalnej
612-614
- zasada swobody kształtowania treści
610-611
Twórczość naukowa 375
U
Ubezwłasnowolnienie
- całkowite 561
- częściowe 568-569
Ukryta czynność prawna 582
Umowa 11. 641
Indeks rzeczowy
- adhezyjna 656
- decyzja administracyjna 662
- forma 504, 516, 527
- konsens 642-648
— określenie stron 648
— pojęcie 642-644
— zakres 645-647
- międzynarodowa 150
— ratyfikowana 65
- o pracę 575
- orzeczenia sądowe 661
- sposoby zawierania umów 663-709
— zob. Aukcja, Negocjacje, Oferta, Prze­
targ
- swoboda zawierania umów 649-662
— ograniczenia 651-655
— pojęcie 649-650
- zastępcze oświadczenie woli 657-660
Unifikacja prawa cywilnego
- Druga Rzeczpospolita 39—41
- okres powojenny 42-44
Universitas rerum 306
Uno actu 306, 309, 311
Uprawnienia 196-201
- roszczenia 197-199
— nie wymagalne 198
— wymagalne 198
- uprawnienia kształtujące 200
- zarzut 201
- zob. Prawo podmiotowe
Urodzenie się człowieka 354-355
Ustalenie stanu faktycznego
-
zob. Stan faktyczny
Ustawa 65
Utrata prawa podmiotowego
- połączenie prawa i obowiązku 237
— zob. Confusio
- przeniesienie 236
- wygaśnięcie 236
Uznanie roszczenia 829-836
Uznanie za zmarłego 368-372
V
Yacatio legis 102
W
Wady oświadczenia woli 577-605
-
uchylanie się od skutków prawnych
603-605
387
zob. Błąd, Brak świadomości lub swo­
body, Groźba, Oświadczenie woli, Pod­
stęp, Pozorne oświadczenie woli
Wadium 702-704
Warunek 631-637
- rozwiązujący 633-634
- zawieszający 633-634
Wiek człowieka 560. 566
- zob. Indywidualizacja osób fizycznych
Wizerunek 375
Własność 35
Wnioskowanie z norm o normach
154-158
- analogia z prawa 158
- analogia z ustawy 157
- pojęcie 154
- reguły a fortiori 156
- reguły instrumentalnego zakazu i nakazu
155
- zob. Normy prawa cywilnego
Wolność 375
Wykładnia oświadczeń woli 99. 533-555
- celowościowa 541
- dokumentu 546
— ograniczenia dowodowe 552-554
- językowa 538
- kontekstowa 540
— metody wykładni 542-545
- ogólne dyrektywy 537-541
- paralingwistyczna 550
- pojęcie 533-536
- testamentu 545
- wyrażonych na piśmie 546-551
- zasady europejskiego prawa kontraktów
555
- zob. Oświadczenie woli
Wykładnia prawa 138 153
- autentyczna 165
- derogacyjna 153
- doktrynalna 167
- funkcjonalna 149-152
- historyczna 169
- językowa 142
— operacyjna 138
- rozszerzająca 153
- stwierdzająca 153
- systemowa 144-148
- wyniki wykładni 153
- zwężająca 153
-
388
-
Indeks rzeczowy
związanie sądu 159-169
Wykładnia prawa wspólnotowego
173-175
- reguły wykładni 173
- właściwość sadów 175
- zasada pierwszeństwa prawa wspólnoto­
wego 174
Wykonawca testamentu 188
- zob. Testament
Z
Zakres prawa cywilnego 16-23
prawo gospodarcze 20
prawo handlowe 19-21
prawo pracy 17
prawo rodzinne 18
prawo rolne 22
prawo spółdzielcze 23
Zarzuty 201, 806-809
Zasada nieretroakcji 106-107
- kolizja norm 108-114
- zob. Lex retro non agit
-
Zasady prawa cywilnego
-
autonomii woli 37
katalog 34-38
ochrony zaufania 38
pełna i równa ochrona mienia 35
pojęcie 33
uznanie i ochrona osobowości 34
zakaz nadużycia praw podmiotowych 36
Zasady prawne 161-163
Zasady współżycia społecznego 68, 620
Zasiedzenie 799
Zastępca pośredni 718
Zastrzeżenie potajemne 586
- zob. Reservatio mentalis
Zbieg norm 170-172
Zbywalność 217-218
- zob. Prawa podmiotowe
Zdarzenia cywilnoprawne 456-462
- pojęcie 456-457
-
skutki 458
typy 459-462
Zdolność do czynności prawnych
328-329, 556-576
- osób fizycznych 558
— brak zdolności 560-565
— ograniczona zdolność 566-575
— pełna zdolność 576
- osób prawnych 557
- pojęcie 556
- zob. Ubezwłasnowolnienie
Zdolność prawna osób fizycznych 327
- nasciturus 356-360
- urodzenie się dziecka 354-355
- ustanie
- stwierdzenie zgonu 367
— śmierć 362-366
— uznanie za zmarłego 368-372
- zakres 361
Zdrowie 375
Zła wiara 135
Znak towarowy 304
Zobowiązania naturalne 250
Zobowiązania realne 207-208
Zwłoki ludzkie 264
Zwyczaje 66-69
prawne 71
zob. Źródła prawa
Zwierzęta 264, 296
- w stanie wolny