OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM ,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“BYUDJET HISOBI VA G‘AZNACHILIK” FAKULTETI
“MOLIYA VA MOLIYAVIY TEXNOLOGIYALAR” YO’NALISHI
“MOLIYA” fanidan
KURS ISHI
MAVZU: DAVLAT MAQSADLI JAMG'ARMALARINING
TURLARI , TASHKILIY- HUQUQIY ASOSLARI ,
DAROMADLARI VA XARAJATLARI FAOLIYATINI
SAMARALI BOSHQARISH MASALALARI
Bajardi : MMT 93-2G. Rajabova Nuriniso
Qabul qildi : G.T.Kasimova
Toshkent – 2024 yil
Mavzu: Davlat maqsadli jamg'armalarining turlari , tashkiliy- huquqiy
asoslari , daromadlari va xarajatlari faoliyatini samarali boshqarish
masalalari
Reja:
Kirish :
1. Davlat maqsadli jamg’armalarining ahamiyati va vazifalari.
2. Davlat byudjeti haqida tushuncha va uning nazariy jihatlari.
3. Davlat byudjeti daromad va xarajatlarining amaldagi holati tahlili.
4. Davlat daromadlari va xarajatlarining boshqarish masalalari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar .
KIRISH
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va raqobatbardosh iqtisodiyotni qaror
topdirish davrida moliya – budjet sohasida kechayotgan islohatlar o’zining yangi
sifat bosqichiga ko’tarildi.
Davlat moliyasi davlatning ijtimoiy – iqtisodiy vazifalarining bajarilishida,
davlat budjeti mablag’larini qayta taqsimlash va bozor infratuzilmasini
rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.Ishlab chiqarilgan moddiy ne’matlarni
taqsimlash va aholiga yetkazish davlat moliya tizimi orqali amalga oshiriladi.
Aholini ijtimoiy himoya qilish bilan bog’liq chora - tadbirlar moliyalashtirish
asosan, budjet mablag’lari hisobidan amalga oshiriladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish
davrining xarakterli tomoni shundaki, moliyaviy resurslarning jumladan, davlatning
moliyaviy resurslarining cheklanganidir. Vaholanki, davlat budjeti mablag’lari
respublikamizda bozor iqtisodiyotiga o’tish dasturlarini moliyalashtirishning asosiy
manbai
hisoblanadi.
Davlat
moliyasini
boshqarish
doimo
rivojlanishda,
yangilanishda bo’lib, yangi g’oyalar, qarashlar va yondashuvlarning paydo bo’lishi
uni yanada boyitmoqda budjet mablag’laridan samarali foydalanish nafaqat bizning
davlatimizda balki butun dunyoda bugungi kunning eng dolzarb masalalardan
biridir. Davlat moliyasini isloh qilish yuzasidan olib borilayotgan o’zgarishlarning
markazida davlat budjetining shakllanishi va uning xarajatlaridan yanada samarali
foydalanish, budjet taqchilligi o’sishiga ta’sir etuvchi omillarning oldini olish, ish
haqi va nafaqalarni o’z vaqtida to’lanishini ta’minlash, shu bilan birga budjet
mablag’laridan foydalanish jarayonida budjet intizomlariga rioya etilishini va bunda
budjet nazoratini kuchaytirish, qolaversa, davlat budjetining mamlakat ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishidagi samarali ahamiyatini oshirish masalalari turadi. Shu
sababli ushbu kurs ishi mavzusi dolzarb hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadi va xarajatlarini sarfini
boshqarishdagi muommolarni hal qilishning samarali yo’nalishlarini aniqlash va
ularni hal qilish yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqish hisoblanadi.
Kurs ishining oldiga qo’yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi asosiy vazifalar
belgilab olindi:
 Davlat budjeti haqida umumiy tushuncha hosil qilish va uning iqtisodiy
mohiyatini o’rganish, budjet mablag’larining tarkibiy tuzilishi va klassifikatsiyasini
ko’rib chiqish
 O’zbekiston Respublikasi G’aznachiligining budjet mablag’laridan samarali
foydalanish va tartibga solishdagi o'ziga xos o'rnini tadqiq etish
 O'zbekiston Respublikasida budjet mablag’laridan samarali foydalanishning
tashkiliy-huquqiy asoslarini ko’rib chiqish
 Budjet daromadlari va xarajatlaridan samarali foydalanish va boshqarish holatini
tahlil etish
 O’zbekiston Respublikasi davlat budjetining daromadlari va xarajatlari ijrosining
joriy holati tahlilini amalga oshirish
 Davlat budjeti mablag’laridan foydalanishda g’aznachilik tizimi rolini oshirish
masalalarini tadqiq etish
 Davlat budjeti mablag’larini shakllantirish va foydalanishda xorijiy davlatlar
tajribasidan foydalanishning ustuvor yo’nalishlari bo’yicha tavsiyalar ishlab
chiqishdan iborat.
ijtimoiy soha muassasalarini qurish, rekonstruksiya qilish, ta'mirlash va
jihozlash bo‘yicha manzilli dasturlarni moliyalashtirish va kelishish funksiyalarini
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi zimmasiga yuklagan holda O‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjyetdan tashqari Ta'lim va tibbiyot
muassasalarining moddiy-texnika bazasini rivojlantirish jamg‘armasini;
Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar
faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017.
2
1. Davlat maqsadli jamg’armalarining ahamiyati va
vazifalari
Mamlakat iqtisodiyotini barqaror tarzda o’sishi uning makroiqtisodiy
ko’rsatkichlarining yanada mustahkamlanishida davlat maqsadli jamg’armalarining
o’rni alohida ahamiyat kasb etmoqda. Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalari
markaziy va mahalliy davlat boshqaruvi organlari ixtiyoridagi qat’iy maqsadli
xususiyatga ega bo’lgan moliyaviy mablag’lar yeg’indisi hisoblanib, ular alohida
davlat moliya tizimining ajralmas bo’gini sifatida gavdalanadi.
Davalat maqsadli jamg’armalarni moliyaviy mablag’larining shakllanishi,
taqsimlanishi va resurslardan maqsadli foydalanishi bevosita moliyaviy me’yoriy –
huquqiy hujjatlar bilan muvofiqlashtiriladi.
Hozirgi kunda, butun dunyo bo’ylab alohida sohalarni rivojlantirishga bo’lgan
e’tibor ortib bormoqda. Ushbu ishlarni amalga oshirish, uni moddiy jihatdan
ta’minlash va faoliyati natijasida yuzaga keladigan mablag’larni alohida
jamg’armaga jamlash uchun maxsus fondlar hamda jamg’armalarni tashkil etishga
bo’lgan talab oshmoqda. O’z navbatida, Davlatning byudjetdan tashqari
jamg’armalari miqdorining ortishi (ko’payishi) ma’lum bir qiyinchilik va
noqulayliklarni keltirib chiqargan. Xususan, jamg’arma qat’iy maqsadli xususiyatga
ega bo’lgani bois, ayrim jamg’arma qat’iy maqsadli xususiyatga ega bo’lgani bois,
ayrim jamg’armalarda moliyaviy resurslar keragidan ortiq bo’lsa, ayrimlarida
yetishmovchiliklar paydo bo’lgan.
O’zbekistonda Respublikasi mustaqillikni qo’lga kiritgan dastlabki kunlardan
boshlab, mamlakatda Davlat byudjetini mustahkamlash bilan birga, Davlatning
byudjetdan tashqari jamg’armalarini ham tashkil etishga zarurat tug’ilishi bu borada
qilinishi
zarur
bo’lgan
ishlar
uchun
yetarlicha
asos
bo’la
oladi.
Ta’kidlash joizki, iqtisodiyot qisman nobarqaror bo’lgan bir sharoitda, tijorat va
tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash, zarur bo’lgan sharoitlarda ularning moliyaviy
operatsiyalarini rag’batlantirish uchun davlat boshqaruv organlari o’zgacha
manbadan shakllangan moliyaviy resurslar hisobidan yangi ko’rinishdagi Davlat
maqsadli
jamg’armalari
tashkil
etishi
maqsadga
muvofiq
sanaladi.
Davlat budjetidan xoli bo’lgan Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalari
muayyan bir muammoni bartaraf etish yoxud mavjud muammolar ko’lamini
qisqartirishga qaratilgan bo’lib, davlat tomonidan qat’iy e’tiborga molik bo’ladi.
Aynan ushbu jamg’armalar qat’iy maqsadli xususiyatga ega bo’lib, ularning
moliyaviy resurslarini tashkil etish, taqsimlash va foydalanishni davlat tomonidan
samarali nazorat qilish imkoniyatini beradi. Davlatning byudjetdan tashqari
jamg’armalari muayyan bir sharoitlarda, ya’ni daromadlariga nisbatan xarajatlari
kam bo’lgan hollarda, ortiqcha mablag’lardan Davlat budjeti defitsitini niinflyatsion
manbasi sifatida qisqartiradi yoki moliyaviy bozordan foiz va dividend shaklida
manba olib, daromadlar hajmini yanada kengaytiradi
Mazkur kurs ishida, Davlat maqsadli jamg’armalari faoliyatining rivojlanish
istiqbollari umumiy 4 ta reja asosida yoritilgan bo’lib, dastlab Davlat maqsadli
jamg’armalarini tashkil etishning ahamiyati, uning qonunchilik bazasi, daromadlari
va xarajatlarini nazorat qilish ularni shakllanishi va sarflanishi bo’yicha ma’lumotlar
tahlil qilingan.
Statistik ma’lumotlar tahlil etilib, Davlat maqsadli jamg’armalari faoliyatini
yanada samarali tashkil etish bo’yicha qilinadigan amaliy ishlar, ularning faoliyatini
tahlil etilishi natijasida bir qator amaliy tusga ega bo’lgan xulosa va takliflar bayon
etilgan.
Davlat maqsadli jamg’armalari byudjet paydo bo’lishidan ancha avval vujudga
kelgan. Datlabki ko’rinishi mamlakatlarda fondlar deb yuritilgan. Ularning paydo
bo’lishi davlat faoliyatining kengayishiga yangi xarajatlar va tegishli ravishda ularni
amalga oshirishga zarur bo’lgan qo’shimcha mablag’lar bilan bog’liq. Eng qadimgi
davlat maqsadli jamg’arma (fond)lariga qadimgi Xitoy, Hindiston, Misr, Qadimgi
Gretsiya va Qadimgi Rimda paydo bo’lgan hayriya fondlarini kiritish mumkin.
Keyinchalik bu fondlar ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy va boshqa
funktsiyalarni bajara boshlagan. 1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi
davrida davlatlarda, iqtisodiy rivojlanishga bo’lgan harakat kengayib, davlat
maqsadli pul mablag’lariga ega qo’shimcha fondlarni tashkil etishga ehtiyoj paydo
bo’ldi. Bu davrda iqtisodiy ko’maklashuv va ijtimoiy qo’llab-quvvatlash, ya’ni
aholining alohida ijtimoiy guruhlari manfaatlarini himoya qilish uchun davlat
maqsadli fondlari paydo bo’ldi.
Hozirgi kunga kelib, ushbu jamg’armalar o’z aktualligini ko’rsatib kelmoqda:
Jamg’arma va fondlar byudjet bilan birgalikda davlatning iqtisodiyotga

aralashuviga imkon beradi va tadbirkorlikni moliyaviy qo’llab-quvvatlashni
ta’minlaydi;

davlat maqsadli fondlarining maqsadli xarakteri va maqsadi ularning
mablag’laridan samarali foydalanishni davlat tomonidan nazorat qilishni
yengillashtiradi;
ma’lum bir hollarda (faol saldo mavjudligi) fondlarning mablag’lari byudjet

defitsitini qoplash uchun jalb qilinishi mumkinligi bilan ahamiyatlidir. Davlat
maqsadli jamg’armalarini tashkil etishning maqsadi jamiyat uchun muhim bo’lgan
xarajatlarni byudjet mablag’laridan tashqari mustaqil manbalar hisobidan
ta’minlashdan iboratdir.
Davlat maqsadli fondlarining mablag’lari bilan ishlab chiqarish jarayonida
katta ahamiyat kasb etib, tashkilot va muassasalarga kreditlar va subsidiyalar beradi,
ijtimoiy-siyosiy chora-tadbirlarini amalga oshirishda ko’maklashadi, shuningdek,
aholiga ijtimoiy xizmatlar ko’rsatadi. Byudjetdan tashqari maqsadli fondlarning
izchil faoliyati natijasida aholi kuchli ijtimoiy himoya qilinishi bilan birga,
iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari ham rivojlantiriladi.
Davlat byudjetidan tashqari jamg’armalar tashkil etish uchun quyidagi omillar ta’sir
e’tadi:
Iqtisodiyot qisman nobarqaror bo’lgan bir sharoitda tijorat va tadbirkorlikni
qo’llab-quvvatlash, zarur bo’lgan sharoitlarda ularning moliyaviy operatsiyalarini
rag’batlantirish uchun davlat boshqaruv organlari ortiqcha moliyaviy resurslar
hisobidan yangi shakldagi qo’shimcha Davlat fondlarini tashkil etish;
Davlatning byudjetidan xoli bo’lgan Davlatning byudjetdan tashqari
jamg’armalari muayyan bir muammoni bartaraf etish yoxud mavjud muammolari
ko’lamini qisqartirishga qaratilgan bo’lib, davlat tomonidan qat’iy e’tiborga molik
bo’ladi. Aynan ushbu jamg’armalar qat’iy maqsadli yo’nalishga ega bo’lib, ularning
moliyaviy resurslarini tashkil etish, taqsimlash va foydalanishni davlat tomonidan
samarali nazorat qilish imkoniyati tug’iladi;
Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalari muayyan bir sharoitlarda, ya’ni
daromadlariga nisbatan xarajatlari kam bo’lgan hollarda, ortiqcha mablag’lardan
Davlat byudjeti defitsitini kredit shaklda qisqartiradi yoki moliyaviy bozordan foiz
va dividend shaklida Byudjetdan tashqari maqsadli fondlar umudavlat moliyasining
muhim bo’g’ini bo’lib, ularning faoliyati qat’iy
belgilanganbo'ladi.
Respublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardan boshlab, ijtimoiy
yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti sari islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirib
kelinmoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat maqsadli pul fondlarining o’rni va
roli juda muhimdir. Chunki, Davlat byudjeti daromadlari va xarajatlarini samarali
boshqarishda,
aholi
turmush
darajasini
oshirishda,
ishlab
chiqarishni
rag’batlantirishda bevosita Davlat byudjeti bilan birga davlat maqsadli fondlaridan
ham foydalaniladi.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalashuvi sharoitida davlat maqsadli fondlarining
roli ortib borar ekan, undan samarali foydalanish milliy iqtisodiyotni rivojlanishiga
ijobiy ta’sir ko’rsatish bilan birga mamlakat ichida iqtisodiy-ijtimoiy barqarorlikni
yuzaga kelishini ta’minlaydi.
Ijtimoiy talablar maxsus e’tiborni talab etadi. Shuning uchun ham rivojlanishning
eng muhim yo’nalishlarini aniqlash va mablag’larni maqsadli ishlatilishi va
yo’naltirilishi ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu holatlar maqsadli
umumdavlat vazifalarini moliyalashtirishda tegishli byudjetdan tashqari fondlarni
tashkil etish uchun asos bo’ldi.
O‘zgarishlarga boy iqtisodiy sharoitlar ko‘pincha boshqaruv qarorlarini tez qabul
qilish zarurligini belgilab qo‘yadi, shu qatorda moliyaviy resurslarni qayta
taqsimlanishida ham yuzaga keladi. Budjet mablag‘laridan foydalanish hukumat
organlari qonun asosida qa’tiy tasdiqlab bersa, budjetdan tashqari jamg‘armalar esa
ijroiya organlari orqali belgilanadi. Budjetdan tashqari jamg‘armalarni iqtisodiy
sharoitiga moslashishni tezlatadi. Budjetdan tashqari jamg‘armalarni tashkil
etilishining zarurligini va maqsadga muvofiqligini ta’minlovchi yana bir muhum
omil - bu budjet tangligidir. Xarajatlarning daromaddan o‘sib ketishi moliyaviy
resurslarni faqat qidirib topishni emas, balki korxonalar, tashkilotlar va aholidan
tushgan mablag‘larni qayta guruhlanishini ham talab etadi. Mana shunday sharoitda
ma’lum tarmoq va sohalarni rivojlantirishda budjetdan tashqari maqsadli
jamg‘armalarni roli kattadir. Iqtisodiyotni modernizatsiya va isloh etish sharoitida
iqtisodiy jamg‘armalarning roli alohida ahamiyatga molikdir.
Eslatib o‘tamiz, mamlakatimizning konsolidatsiyalashgan byudjeti tarkibiga Davlat
byudjeti, davlat maqsadli jamg‘armalarining byudjetlari, Tiklanish va taraqqiyot
jamg‘armasi mablag‘lari kiradi. Konsolidatsiyalashgan byudjet tarkibiga
kiritiladigan davlat maqsadli jamg‘armalarining ro‘yxati Vazirlar Mahkamasi
qarori bilan tasdiqlanadi.
Tasdiqlangan ro‘yxatda:

Prezident huzuridagi Davlat xizmatini rivojlantirish agentligi
huzuridagi Mutaxassislarni xorijda tayyorlash va vatandoshlar bilan muloqot
qilish bo‘yicha “El-yurt umidi” jamg‘armasi;
 Vazirlar Mahkamasi huzuridagi davlat va jamiyat ehtiyojlari uchun yer
uchastkalarining olib qo‘yilishi munosabati bilan jismoniy va yuridik
shaxslarga yetkazilgan zararlarni qoplash bo‘yicha
markazlashtirilgan jamg‘arma;
 Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi;
 Bandlikka ko‘maklashish davlat jamg‘armasi;
 Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi huzurida Xorijda mehnat
faoliyatini amalga oshiruvchi shaxslarni qo‘llab-quvvatlash hamda ularning
huquq va manfaatlarini himoya qilish jamg‘armasi;
 Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi huzuridagi Jamoat
ishlari jamg‘armasi;
 Qishloq xo‘jaligi vazirligi huzuridagi Bog‘dorchilik va issiqxona
xo‘jaligini rivojlantirish agentligi qoshidagi Bog‘dorchilik va issiqxona
xo‘jaligini rivojlantirish jamg‘armasi;
 Qishloq xo‘jaligi vazirligi huzuridagi Uzumchilik va vinochilikni
rivojlantirish agentligining Uzum yetishtiruvchilar va vino tayyorlovchilarni
qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi;
 Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Tez tibbiy yordamni
rivojlantirish jamg‘armasi;
 Sog‘liqni saqlash vazirligi huzurida Nogironligi bo‘lgan shaxslarni
qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi;
 Xalq ta’limi vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Respublika
maqsadli kitob jamg‘armasi;

Kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish agentligi huzuridagi
Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash
davlat jamg‘armasi;
 Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish jamg‘armasi;
 Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi huzuridagi byudjetdan
tashqari Turizm sohasini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi;
 O‘zbekiston yoshlar ittifoqi huzuridagi “Yoshlar –
kelajagimiz” jamg‘armasi;
 Xotin-qizlarni va oilani qo‘llab-quvvatlash jamoat fondi;
 Davlat aktivlarini boshqarish agentligi huzuridagi byudjetdan tashqari
Davlat aktivlarini boshqarish, transformatsiya va
xususiylashtirish jamg‘armasi;
 “O‘zbekbaliqsanoat” uyushmasining Baliqchilikni
rivojlantirish jamg‘armasi.
2020 yil 1 yanvardan boshlab davlat maqsadli jamg‘armalari va byudjet
tashkilotlarining byudjetdan tashqari jamg‘armalari g‘aznachilik ijrosi bilan to‘liq
qamrab olinadi. Moliya vazirligiga bir oy muddatda davlat maqsadli
jamg‘armalarining hisobot shakllarini xalqaro moliya institutlarining talablariga
muvofiq keltirish topshirildi
2. Davlat byudjeti haqida tushuncha va uning nazariy jihatlari.
Har
bir davlatning
iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyoti, davlatning
jahon
hamjamiyatidagi o'rni va nufuzi nafaqat mamlakatda yuritilayotgan iqtisodiy
islohotlarida balki davlatning moliya sohasining islohotlari hamda moliya tizimining
bu iqtisodiy ravnaq jarayonidagi o'rniga ham bog’liqdir. Ayniqsa jahon
hamjamiyatining keyingi yillardagi holatlari shuni ko'rsatmoqdaki moliya sohasi
nafaqat davlat sohasi bilan balki iqtisodiy sohalar bilan ham to'g’ridan to'g’ri
bog’langanligi hamda moliya tizimining barqarorlikni, iqtisodiy ravnaqni
ta'minlashga zamin yaratishi mumkin bo'lib qolmoqda. Shu borada moliya
sohasining eng katta bo'g’ini bo'lgan davlat moliyasi va uning elementlarini to'g’ri
shakllantirilishi hamda boshqarilishida moliyaviy instrumentlardan to'g’ri va
oqilona foydalanish zaruriyati yuzaga kelmoqda.
O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so'ng davlat tomonidan
ko'plab iqtisodiy islohotlar amalga oshirib kelinmoqda. Bular orasida davlat
moliyasini isloh qilish borasida olib borilgan islohotlar alohida e'tiborga molikdir.
Bunday islohotlarning bosh maqsadi, birinchidan, budjet mablag’laridan
foydalanish samaradorligini yoki unumdorligini oshirish, ya'ni davlat organlarining
funksiyalarini bajarishda xarajatlarini yanada maqsadli sarflanishi, ko'rsatilayotgan
xizmatlarning sifatini yanada oshirish bo'lsa, ikkinchidan, davlat xizmatlari
faoliyatini doimiy yaxshilashning ichki oqibatlarini yaratish hamda o'z o'zini
rivojlantirishni ta'minlash.
Bu maqsadlarga erishish uchun davlat moliyasini isloh qilish strategiyasi ishlab
chiqilgan bo'lib, uning asosiy vazifalaridan biri dasturiy maqsadga mo'ljallangan
budjet tizimini yaratishdir.
“Budjet” (ingl. budget – hamyon, mablag’) iqtisodiy so’z bo’lib, (1)
“Muayyan vaqt (yil,chorak) uchun ishlab chiqilgan, me’yorlashtirilgan va qonuniy
tarzda tasdiqlangan daromadlar va xarajatlar yig’indisi” va (2) “Shaxsiy kirimchiqim majmui” ma’nolarini anglatadi”.
Davlat budjeti kishilik jamiyati taraqqiyotining ma'lum bir bosqichida paydo
bo'lgan bo'lib, uning vujudga kelishi, eng avvalo, siyosiy tashkilot sifatida
davlatning vujudga kelishi bilan bevosita bog’liqdir. Har bir davr ijtimoiy tuzumiga
tegishli bo'lgan ishlab chiqarish munosabatlarining asosiy belgilari davlat
faoliyatining va budjetning taqsimlash mexanizmi sifatidagi mazmunini belgilab
beradi. Davlat moliya tizimi va budjetning iqtisodiy mohiyati qadim zamonlardan
iqtisodiyotchilar tomonidan o'rganila boshlangan. Masalan, sharq olimlari Ibn
Haldun, Al - Farobiy asarlarida davlat xarajatlari va uning mohiyati ko'rsatilgan.
Klassik iqtisodiy nazariya asoschilari U.Petti, A.Smit, D.Rikardo tomonidan davlat
budjeti daromadlari shakllanishida soliq tizimining o'rni va vazifalari yoritilgan.
Ular davlatni iqtisodiyotga minimal ishtiroki tarafdorlari bo'lib, davlatning asosiy
vazifalari mudofaa va ijtimoiy masalalar deb belgilaganlar. Bozor munosabatlari
esa, ularning fikricha, talab va taklif qonuniga asosan iqtisodiy rivojlanish
muvofiqlashadi. Yalpi talab darajasini pasayishida davlat aralashish masalalari
birinchi marta A. Marshallni ilmiy ishlarida tahlil qilingan. Iqtisodiyotga davlat
aralashuvi,
jumladan
budjet
tomonidan
uni
barqarorlashtirish
masalalari
J.M.Keynsni ilmiy izlanishlarida atroflicha yoritilgan. Davlat moliyasi mamlakat
moliya tizimining eng muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Tarixdan ma'lumki,
davlatchilik rivojlanishi bilan davlat moliya tizimi va uning markaziy zvenosi
bo'lgan davlat budjetining milliy iqtisoddagi roli va mohiyati oshib borgan. Agar
XX-asrning boshlarida dunyoda mamlakatni yalpi ichki mahsulotini 10-12% davlat
budjetini shakllantirish uchun yo'naltirilgan bo'lsa, XX-asrning oxirida ushbu
ko'rsatgich 25-35% tashkil qiladi. Natijada budjet xarajatlari YAIMga nisbati keskin
o'sa boshladi. Bu esa ayrim mamlakatlarda budjet taqchilligini keltirib
chiqardi.Budjetni balanslashtirish uchun ushbu mamlakatlar tashqi va ichki qarzlarni
jalb qila boshladilar va bu davlatning tashqi qarzlari oshishiga olib keldi.
O'zbekiston Respublikasining 2014-yil 26-dekabrdagi “Budjet kodeksi”da davlat
budjetiga quydagicha ta’rif berilgan “O'zbekiston Respublikasining Davlat budjeti –
davlatning davlat vazifalari va funksiyalarini moliyaviy jihatdan ta'minlash uchun
mo'ljallangan markazlashtirilgan pul jamg’armasi”. O‘zbekiston Respublikasining
1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan Konstitutsiyasi hamda 2014-yil 26-dekabrda
qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining «Budjet kodeksi»ga binoan “davlat
budjeti – respublika budjeti, Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va
Toshkent shahar mahalliy budjetlaridan iborat. Bundan tashqari, davlat budjeti
tarkibida davlat maqsadli jamg‘armalari jamlanadi" deb belgilab qo’yilgan.
Davlat budjetining huquqiy asosi Konstitutsiyaning 122 moddasida ham
ta'kidlangan bo'lib, unda "O'zbekistonning davlat budjeti Respublika budjeti,
Qoraqalpog’iston Respublikasi va mahalliy budjetlardan iborat" deb ko'rsatilgan.
Bosh qomusimizning 123 moddasida esa "O'zbekiston Respublikasi hududida
yagona soliq tizimi amal qiladi. Soliqlar joriy qilinishiga faqat O'zbekiston
Respublikasining Oliy majlisi haqli" deb belgilab qo'yilgan. Bunda, Oliy majlis
tomonidan davlat budjetining xarajatlari qabul qilinib, soliq va yig’imlar joriy etilsa,
Vazirlar Mahkamasi har moliya yili uchun tegishli qaror qabul qilib, davlat
budjetining daromadlar va xarajatlar qismini ijro uchun tasdiqlaydi. Shu bilan birga,
xarajatlarning yo'nalishlarini hamda soliq va to'lovlarning foizlarini belgilaydi.
Davlat budjetida rejalashtirilgan xarajatlar daromadlar bilan qoplanishi shart.
Daromadlar yetmagan vaqtda, turli manbalardan mablag’ jalb etilishi lozim.
Masalan, davlat tomonidan ichki (markaziy bank, tijorat banklari mablag’lari) va
xorijdan mablag’ jalb etish. Biroq, qonunga asosan mahalliy budjetlar taqchillik
bilan qabul qilinmaydi. Hozirgi sharoitda davlat budjeti ijtimoiy (ishlab chiqarish)
munosabatlarning bir qismini ifoda etib, davlatning ixtiyoriga mamlakatda
yaratilgan yalpi ichki mahsulot (milliy daromad)ning nisbatan kattagina qismini
to'plash va uni jamiyat taraqqiyoti turli sohalarining (iqtisodiyot, maorif, sog’liqni
saqlash, fan, madaniyat, ijtimoiy ta'minot, boshqaruv, mudofaa va boshqalar)
rivojlanishiga yo'naltirish imkonini beradigan muhim taqsimlash instrumentidir.
O'zining mohiyatiga ko'ra, davlat budjeti mamlakat moliya tizimining tarkibiy
qismidan iborat bo'lib, shunga mos ravishda u moliya tizimiga tegishli bo'lgan
barcha belgi (xususiyat)larga ega va unga tegishli bo'lgan barcha funksiyalarni
bajaradi. Bir vaqtning o'zida, davlat budjeti faqat o'ziga xos bo'lgan xarakterli
xususiyatlarga ham egadirki, ular o'z navbatida, davlat budjetini moliya tizimining
boshqa bo'linmalaridan ajratib turadi va unda markaziy o'rinni egallashga imkon
beradi. Uning ana shunday xususiyatlaridan biri bevosita davlatga tegishli
ekanligidir. Haqiqatdan ham har bir mamlakatda davlat barcha moliyaviy
munosabatlarning tashkilotchisi bo'lsada, uning bu xislati, ya'ni mamlakatning
moddiy va moliyaviy resurslarini asosiy taqsimlovchisi sifatidagi roli faqat budjetda
katta kuch bilan namoyon bo'ladi. Yagonalik (birlik) va markazlashuvning yuqori
darajada ekanligi davlat budjetining muhim xususiyatlaridandir. Turli ma'muriyhududiy budjetlarning ko'pligiga qaramasdan ularning barchasi quyi bo'g’inlarning
yuqori bo'linmalarga bo'ysunishiga ketma-ket rioya qilgan holda yagona davlat
budjetiga birlashadi. Bir vaqtning o'zida budjet resurslarini shakllantirish va ulardan
foydalanishda demokratizm ham ta'minlanadi. Chunki davlat hokimiyatining barcha
organlari o'zlarining budjet mablag’lariga ega bo'lib, bu borada ular o'zlariga tegishli
bo'lgan budjet huquqlaridan foydalanadilar. Davlat budjetiga xos bo'lgan ana shu
oxirgi ikki xarakterli belgilar mablag’lar bilan budjet siyosatini amalga oshirish
uchun keng imkoniyatlar yaratib beradi.
“Davlat budjetining har bir satriga aniq mas’ullar biriktiriladi” — president
Prezident endilikda davlat budjetining har bir satri bo‘yicha aniq shaxslar
javobgar bo‘lishini ma’lum qildi. U budjet intizomini kuchaytirish zarurligini, budjet
mablag‘lari hisobidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri shartnomalar tuzishga yo‘l qo‘ymaslik
hamda ochiq-oshkora tanlov va tenderlar o‘tkazishni kengaytirishni ta’kidladi.
Yanvar-sentabr oylarida O‘zbekiston iqtisodiyoti 5,8 foizga o‘sdi. Jumladan,
sanoat 5,7 foiz, qishloq xo‘jaligi 4,1 foiz, xizmatlar 12,1 foizga oshgan. Eksport 23,5
foizga oshib, 17,7 mlrd dollarni tashkil qildi. 226,6 trln so‘m investitsiyalar
o‘zlashtirilib, o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 11,8 foizga ko‘paygan.
“Biroq ko‘rsatkichlarimiz yaxshi bo‘lgani bilan ayrim tarmoq va hududlardagi
ishlar ahvoli meni tashvishga solmoqda. Barqaror iqtisodiy o‘sishni izchil davom
ettirish uchun faqat ichki imkoniyatlarni ishga solishimiz zarur. O‘zimizga
ishonishimiz kerak. Millatimizni o‘ylasak, bugun har birimiz, har bitta vazir, har
bitta hokim o‘zgarishi kerak”, — dedi Shavkat Mirziyoyev.
Iqtisodiy o‘sishga zarur sharoit yaratib, daromad bazasini yanada kengaytirish
hukumat va hokimlarning asosiy vazifasi bo‘lishi kerakligi ta’kidlandi.
“Endi davlat budjetining har bir satriga aniq mas’ullar biriktiriladi. Agar
viloyat,
tuman
va
shahar
hokimi
dunyoqarashini
o‘zgartirib,
mahalliy
korxonalarning ishini rivojlantirib, mahalliy budjetga qo‘shimcha tushumni
ko‘paytirmas ekan, iqtisodiyot barqaror bo‘lmaydi. Shuni tushunish kerak”, — deb
hisoblaydi prezident.
Ayrim hollarda davlat budjetining mohiyati faqat mamlakatning asosiy
moliyaviy rejasi sifatida talqin etiladi. Buni to'g’ri deb e'tirof etib bo'lmaydi. Chunki
iqtisodiyotga tegishli bo'lgan har qanday reja u yoki bu iqtisodiy kategoriyaning
namoyon bo'lish shakllaridan boshqa narsa emas. Shunga muvofiq ravishda,
davlatning asosiy moliyaviy rejasi davlat budjeti (umumdavlat moliyasi)
kategoriyasining namoyon bo'lish shaklidir. Boshqacha so'zlar bilan aytganda,
davlatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida budjet iqtisodiy kategoriya sifatida
budjetga xos bo'lgan xususiyatlar majmuining namoyon bo'lishidir. Iqtisodiy
kategoriya va mamlakatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida ularning “Davlat
budjeti” deb bir xil nomlanishi predmetning mohiyatini o'zgartirmaydi va davlat
budjetini iqtisodiy (moliyaviy) kategoriyalarning tarkibidan chiqarishga hech
qanday asos bo'la olmaydi. Bundan kelib chiqadigan asosiy xulosa shundan iboratki,
davlat budjeti deyilganda, eng avvalo, ikki tushunchaning qo'shilishini tushunmoq
kerak: birinchisi davlat miqyosida yalpi ichki (milliy) mahsulotni taqsimlash
natijasida vujudga keladigan iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlar (iqtisodiy
kategoriya) va ikkinchisi shu kategoriyaning namoyon bo'lish shakli sifatida
davlatning asosiy moliyaviy rejasi.
Budjetning qanday bo‘g‘inda tashkil topishidan qat’i nazar uni quyidagi uch
ma’noda ko‘rsatib o‘tish mumkin: a) iqtisodiy ma’noda; b) moddiy ma’noda; d)
huquqiy ma’noda.
Iqtisodiy kategoriya sifatida davlat budjeti - davlat bilan yuridik va jismoniy
shaxslar o'rtasida mamlakatda yaratilgan milliy daromadni (qisman milliy boylikni)
qayta taqsimlash yuzasidan kelib chiqadigan pul munosabatlari tizimi bo'lib, ular
natijasida iqisodiyotni, ijtimoiy-madaniy sohalarni, mudofaa va davlat boshqaruvi
ehtiyojlarini moliyalashtirishga mo'ljallangan pul fondi - budjet tashkil topadi va
maqsadga muvofiq tarzda ishlatiladi. Moddiy tushuncha sifatida davlat budjeti markaziy hukumat va tegishli darajadagi mahalliy hokimiyat idoralari faoliyatini
ta'minlovchi, ular oldidagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik vazifalarni
bajarishga mo'ljallangan markazlashtirilgan pul mablag’lari fondidir. O'zbekiston
Respublikasining «Budjet kodeksi»dagi qonunda davlat budjetiga aynan moddiy
ma'nodagi tushuncha sifatida ta'rif berilgan.
Huquqiy kategoriya sifatida davlat budjeti - markaziy va tegishli mahalliy
hokimiyat va ijroiya organlari tomonidan ishlab chiqiladigan va belgilangan tartibda
tasdiqlanadigan,
markazlashtirilgan
pul
mablag’lari
fondini
shakllantirish,
taqsimlash va maqsadli ishlatishni ko'zda tutuvchi asosiy moliyaviy reja, yuridik
hujjatdir. Yuridik hujjat sifatida O'zbekiston Respublikasida davlat budjeti «Budjet
kodeksi»dagi qonunda belgilangan tartibda va muddatlarda har moliya yili uchun
(O'zbekiston Respublikasida moliya yili kalendar yiliga mos keladi, lekin dunyo
mamlakatlarida ularning an'analari va mamlakat hayotidagi muhim, hal qiluvchi
tarixiy sanalariga muvofiq, budjet yili kalendar yiliga mos kelmasligi mumkin)
tuziladi, ko'rib chiqiladi, tasdiqlanadi va ijro etiladi. Davlat budjetining ijtimoiyiqtisodiy mohiyati uning iqtisodiy kategoriya sifatidagi funksiyalarida namoyon
bo'ladi. Ko'pchilik iqtisodchi olimlarning fikricha, Davlat budjeti quyidagi asosiy
funksiyalarni bajaradi:
 YAIM qiymatini qayta taqsimlash funksiyasi;
 Iqtisodiyotni tartibga solish va boshqarish funksiyasi;
 Ijtimoiy funksiyasi;
 Nazorat funksiyasi.
Davlat budjeti orqali jamiyatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot va milliy daromad
qayta taqsimlanadi. Yalpi ichki mahsulotning qayta taqsimlanishi jamiyatdagi
umumiy ehtiyojlar: maorif, sog’liqni saqlash, mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy
barqarorlik, aholi tarkibidagi ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarni moddiy jihatdan
qo'llab-quvvatlash, mamlakat osoyishtaligi, chegaralar daxlsizligini ta'minlash va
favqulotda holatlar uchun saqlanadigan davlat zahiralarining mavjud bo'lish zarurati
tufayli kelib chiqadi. Shuningdek, davlat budjeti orqali davlat jamiyatning ijtimoiy
takror ishlab chiqarish jarayonlariga ta'sir qilishning moliyaviy dastaklariga ega
bo'ladi.
O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti ikki qismdan: daromadlar va
xarajatlar qismlaridan iborat. Uning daromadlar qismida qonunchilikda nazarda
tutilgan barcha manbalar bo‘yicha tushumlarning hajmlari aks ettirilib, ularga
avvalambor belgilangan soliqlar va yig‘imlarning barcha turlari hamda boshqa
daromadlar kiradi. Xarajatlar qismi esa budjet mablag‘laridan foydalanishning aniq
miqdori va yo‘nalishlarini nazarda tutadi.
Davlat budjeti daromadlari - davlat bilan korxonalar, tashkilotlar, muassasalar
va aholi o'rtasidagi mamlakat budjet fondining shakllanishi jarayonida yuzaga
keladigan iqtisodiy munosabatlarni anglatadi. Jahon amaliyotida budjetga pul
tushumlarining uch asosiy yo'nalishi mavjud:
 yuridik va jismoniy shaxslardan qonun hujjatlariga muvofiq belgilangan
soliqlar va yig’imlar ko'rinishida undiriladigan majburiy to'lovlar;
 foydalanish evaziga to'lovlar va badallar undiriladigan davlat mulki va
umumdavlat resurslari;
 davlat zayomlari, boshqa qimmatli qog’ozlar, lotereyalar sotishdan tushgan
daromadlar, davlat banklariga qo'yilgan omonatlarning qismlari va boshqalar
ko'rinishida jalb qilingan resurslar.
Budjet daromadlarining hajmi soliq solishning belgilangan soliq stavkalari bilan
aniqlanadigan
YAIMning
Daromadlarning
asosiy
o'sishi
vazifasi
va
soliq
budjet
yukiga
xarajatlarini
bog’liqdir.
ta'minlashdir.
Budjet xarajatlari – bu davlat va mahalliy o'zini o'zi boshqaruv organlarining vazifa
va funksiyalarini bajarishi uchun yo'naltirilayotgan pul mablag’lari; davlat pul
mablag’lari fondini taqsimlash va uni tarmoq, maqsadli va hududiy yo'nalishlarda
foydalanish yuzasidan vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlardir. Budjet
xarajatlari kategoriyasi aniq xarajatlar turlari orqali namoyon bo'ladi va ularning har
biri son va sifat jihatidan tavsiflab berilishi mumkin
.
O'z iqtisodiy mazmuniga qarab budjet xarajatlari joriy va kapital xarajatlarga
bo'linadi.
Budjetning joriy xarajatlari - budjet xarajatlarining bir qismi bo'lib, davlat
hokimiyati
organlari,
mahalliy
o'z-o'zini
boshqarish
organlari,
budjet
tashkilotlarining joriy faoliyatini ta'minlashga davlat tomonidan boshqa budjetlar va
iqtisodiyotning ayrim tarmoqlariga mablag’ ajratish, dotatsiyalar, subvensiyalar va
subsidiyalar shaklida yordam ko'rsatish uchun ajratiladi.
Budjetning kapital xarajatlari - budjet xarajatlarining innovatsiya va
investitsiya faoliyatini ta'minlaydigan qismi hisoblanadi. Unga tasdiqlangan
investitsiya dasturiga muvofiq ishlab turgan yoki yangidan tashkil qilinadigan
korxonalar, tashkilotlar va muassasalarga investitsiyalar uchun mo'ljallangan
xarajatlar kiradi. Bu investitsiya maqsadlari uchun budjet kreditlari tarzida
beriladigan mablag’lar, kapital ta'mirlashni o'tkazish xarajatlari va kengaytirilgan
takror ishlab chiqarish bilan bog’liq boshqa xarajatlardan iborat.
Davlat budjeti xarajatlari o'zining funksional tayinlanishiga ko'ra quyidagi
guruhlarga birlashtirilgan:
 Ijtimoiy-madaniy tadbirlarni moliyalashtirish xarajatlari.
 Aholini ijtimoiy himoya qilish xarajatlari.
 Iqtisodiyot xarajatlari.
 Markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari.
 Davlat boshqaruv organlarini saqlash xarajatlari.
 Sud,prokuratura,huquqni muhofaza qiluvchi organlarni saqlash xarajatlari.
 Vazirlar Mahkamasining zaxira fondini shakllantirish xarajatlari.
 Boshqa xarajatlar.
Budjet mablag’lari davlatning markazlashtirilgan moliyaviy resurslarining bir
qismidan iborat bo’lib, davlatning funksiyalarini bajarish uchun zarurdir. Ular pul
mablag’lari fondlarini shakllantirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy
munosabatlarini o’zida ifoda etadi va turli darajadagi hokimiyat organlarining
ixtiyoriga kelib tushadi. Davlat budjetining mablag’lari mamalakat yalpi ichiki
mahsulotini taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining elementlaridan
biri bo’lib, ular oraliq xarakterga ega. Davlat budjetining mablag’lari o’zlarining
manbalari, ijtimoiy - iqtisodiy xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va to’lovlaring turi,
mablag’larning tushish shakli va ularni budjetga undirish metodlariga muvofiq
klassifikatsiya qilinishi mumkin. Eng avvalo, davlat budjetining daromadlari
o’zlarining manbalariga ko’ra quyidagi uch guruhga bo’linadi:
 Soliqli daromadlar
 Nosoliq daromadlar
Tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan) tarzda o’tkaziladigan pul mablag’lari.
Respublika
budjetining
daromadlari
quydagilardan
iborat:
 umumdavlat soliqlari, yig’imlari, bojlari va boshqa majburiy to'lovlar;
 davlat moliyaviy va boshqa aktivlarini joylashtirilishi, foydalanishga berilishi va
sotilishidan olingan daromadlar;
 qonun hujjatlariga muvofiq meros olish, hadya etish huquqi bo'yicha davlat
mulkiga o'tgan pul mablag’lari;
 yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek, chet el davlatlaridan kelgan
qaytarilmaydigan pul tushumlari;
 rezident-yuridik shaxslarga va chet el davlatlariga berilgan budjet ssudalarini
qaytarish hisobiga tushadigan mablag’lar;
 boshqa daromadlar.
Soliqlar, to’lovlar, yig’imlar, bojlar va majburiy ajratmalar alohida shakllari va
turlarining yig’indisi budjet daromadlarining yagona tizimini shakllantiradi. Turli
sub’ektlardan kelib tushadigan budjet daromadlari umumdavlat ehtiyojlarini
ta’minlab, bir-biri bilan o’zaro bog’langandir. Hozirgi kunda amaliyotda davlat
budjetining daromadlarini quyidagi tartibda klassifikatsiya qilinayotganini
ko’rishimiz mumkin.. O’zbekistonda budjet daromadlarining
klassifikatsiyalanishi Davlat budjetini ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning
o'zgarishida, ya'ni davlat budjeti tomonidan mablag’lar taqsimlash orqali ularni
tartibga solish vositasi sifatida ham ko'rib o'tish mumkin. Hozirgi kunda mamlakat
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini moliyaviy ta'minlash darajasi budjet mablag’lari
hisobidan ta'minlanayotganligi ko'rsatmoqda.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak davlat budjeti davlat moliyasining markaziy bo'g’ini
bo'lishi bilan bir qatorda moliya tizimining ham asosini tashkil etarkan. Davlat
budjetining iqtisodiy tuzilishi va mazmuni bevosita davlatning funksiya va
majburiyatlaridan kelib chiqadi. Chunki davlat jamiyatni boshqarish uchun o'z
oldiga bir nechta vazifalarni qo'yadiki, u vazifalarni moliyaviy mablag’lar bilan
ta'minlashda budjet mablag’lari xizmat qiladi.
2. Davlat byudjeti daromad va xarajatlarining amaldagi holati tahlili.
Bizga ma’lumki Budjet tizimi murakkab mexanizm bo’lib, har bir
mamlakatning o’ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy va boshqa
jihatlarining butun majmui asosida shakllanadi. Iqtisodiyotni tartibga solishga,
davlat o’z funksiya va vazifalarini bajarishga, shunungdek, ijtimoiy siyosatni
amalga oshirishga imkon beradiga dastaklardan biri – davlat budjetidir.
O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining 3-moddasida davlat budjeti
tushunchasiga ta’rif berilgan bo’lib, unga ko’ra davlat budjeti – davlatning davlat
vazifalari va funksiyalarini moliyaviy jihatdan ta’minlash uchun mo’ljallangan
markazlashtirilgan pul jamg’armasi.1
Demak, budjet iqtisodiy kategoriya sifatida o’zida davlatning bir yilga
mo’ljallangan
daromadlari
va
xarajatlarini
ifodalaydi.
Moliya
yiliga
mo’ljallangan daromadlar va xarajatlar rejalashtirilib, tasdiqlanadi. Ularni amalga
oshirish esa budjet munosabatlari hisoblanadi
Shunday ekan har qanday hududning daromadlar bazasini oshirish va
xarajatlarni optimal sarflash uchun, daromadlarni oshirish doirasida turli kreditlar
ajratish, investitsiyalar jalb qilish, kerak ekan. Xarajatlarni optimal sarflashda esa
ob’ektivlikka yo‘l qo‘yish kerakligi, zamonaviy texnalogiya usullaridan keng
foydalanish evaziga samaradorlikka erishish mumkin.
To‘g‘ri soliqlarning mohiyatini yaxshi tushunish uchun ularni egri soliqlardan
farqli jihatlariga e’tibor qaratish lozim. Egri soliqlar tovar (ish, xizmat)lar bahosiga
ustama ravishda belgilanib, ularning bahosini oshishiga olib keladi va iste’molchi
xarid qilayotgan tovar (ish, xizmat)lar bahosi tarkibida bunday soliqlarni to‘laydilar.
Ma’lumki, bunda iste’molchi tovar bahosi tarkibida to‘layotgan soliq miqdori
haqida aniq ma’lumotga ega bo‘lmaydi. Aslida iste’molchi uchun buning qizig‘i
ham yo‘q. Chunki, iste’molchi qancha soliq to‘layotganini bilsa ham tovarni
arzonroq narxda sotib olish imkoniyati mavjud emas. Egri soliqlar soliq
to‘lovchilarning daromadlilik darajasini e’tiborga olmaydi. Ular qancha ko‘p
tarkibida egri soliqlar mavjud tovar (ish, xizmat)larni xarid qilsalar, shuncha
miqdorda ko‘proq soliq to‘laydilar. Shuning uchun egri soliqlar ayrim nashrlarda
iste’mol solig‘i deyiladi.
Nazarimizda, soliqlarning adolatliligini ta’minlashda to‘g‘ri soliqlarga
ustuvorlik berish maqsadga muvofiq. Lekin biz yuqorida mamlakatning ijtimoiyiqtisodiy rivojlanish darajasidan kelib chiqib, to‘g‘ri yoki egri soliqlarga ustuvorlik
berish kerak degan fikr bildirgan edik. Chunki, to‘g‘ri soliqlarning obyekti yoki
bazasi unchalik katta bo‘lmagan sharoitda soliq yukining ko‘proq qismini to‘g‘ri
soliqlarga qaratilishi soliq to‘lovchilarning soliqdan qochishga bo‘lgan moyilligini
oshiradi. Ma’lumki, to‘g‘ri soliqlarni to‘lovchilar to‘layotgan solig‘i haqida
ma’lumotga ega bo‘ladilar, ya’ni ular soliq yukini to‘liq his etadilar. Shu bois, o‘tish
iqtisodiyotiga ega bo‘lgan davlatlarda yoki rivojlanayotgan davlatlarda to‘g‘ri
soliqlarga qaraganda egri soliqlarga ustuvorlik beriladi.
O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti tarkibidagi soliqli daromadlar
hamda ularning tarkibini tahlil qilamiz. Jadvalda davlat byudjeti daromadlari
tarkibida soliqli daromadlarning har biri uch yillik davr mobaynidagi statistik
ko‘rsatkichlariga tayangan holda tahlil qilingan. Jadvaldan ma’lumotlaridan ko‘rinib
turibdiki, soliqli daromadlarning eng yuqori ulushi bilvosita soliqlarga tegishli.
Ayniqsa qo‘shilgan qiymat solig‘ining o‘zi 2020-yilda soliqli daromadlaring 40%ini
tashkil qilgan va bu ko‘rsatkich 2022-yilga kelib salbiy farqqa o‘zgarganiga
qaramasdan o‘zining yuqori ulushdaligini ta’minlagan.
Yurtimizda davlat byudjeti daromadlarining soliqli daromadlari qismida
bevosita soliqlarning ahamiyatini hamda salmog‘ini oshirish maqsadida bir qancha
islohotlar amalga oshirilmoqda. Quyida soliq turlari boʻyicha amalga oshirilgan
ayrim islohotlarni ko’rib chiqsa.
Foyda solig‘i bo‘yicha. 2023-yil 1-yanvardan boshlab faoliyatini doimiy
muassasa orqali amalga oshiruvchi norezidentlar dividend ko‘rinishidagi
daromadlar bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomasida nazarda
tutilgan pasaytirilgan soliq stavkasini qo‘llashga haqli ekanligini nazarda tutuvchi
aniqlashtirish kiritildi. Dividendlar ko‘rinishidagi daromadlar bo‘yicha soliq solish
masalalariga doir O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida bir nechta
pasaytirilgan soliq stavkasi nazarda tutilgan bo‘lsa, ularning eng past bo‘lgani
qo‘llaniladi.
2023-yilning 1-yanvaridan 13-yanvariga qadar davlat budjeti xarajatlari
daromadlardan 2,3 barobar oshib ketgani, buning natijasida taqchillik 5,5 trln
so‘mga yetgani haqida xabar bergandi. Bu 2023-yilda rejalashtirilgan taqchillikning
beshdan bir qismidan ko‘proq hisoblanadi (25,1 trln so‘m, gap davlat budjeti haqida
ketmoqda, konsolidatsiyalashgan budjet haqida emas). Shuningdek, bu ko‘rsatkich
2021-yilning shu davriga nisbatan 17,4 barobar ko‘p (2020-yildagidan 20,4
baravar). Yanvar oyining o‘rtalaridan boshlab vazirlik kamida 2019-yildan beri
e’lon
qilib
kelinayotgan
budjet
daromadlari
va
xarajatlari
to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni berishni to‘xtatdi.
28-avgust kungi ma’lumotlarga ko‘ra, davlat budjeti xarajatlari 3 trln 250 mlrd
so‘mni tashkil etdi va bu daromadlariga nisbatan 456 mlrd so‘mga yoki 7 barobar
ko‘p hisoblanadi. 29-avgust kuni daromadlar 1,58 trln so‘m, xarajatlar 1,32 trln
so‘mga yetdi. Xarajatlarning keskin o‘sishi pensiya va nafaqalarning Mustaqillik
bayrami oldidan to‘lanishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Pensiya jamg‘armasi
ma’lumotlariga ko‘ra, mablag‘ fuqarolarning kartalariga 29−31-avgust kunlari
o‘tkazilishi rejalashtirilgan.
Eslatib o‘tamiz, bosh vazir o‘rinbosari — iqtisodiyot va moliya vaziri Jamshid
Qo‘chqorov birinchi yarimyillikda O‘zbekiston davlat budjeti xarajatlari
daromadlaridan 29 trln so‘mga (2,5 mlrd dollar) ko‘proq bo‘lganini ma’lum
qilgandi. 2023-yil yakuniga ko‘ra profitsit prognoz qilinganiga qaramay, defitsit
deyarli 6,2 foizni tashkil etdi.
Avvalroq Markaziy bank raisi Mamarizo Nurmuratov budjet taqchilligi
haqida so‘ralganda aniq miqdorni aytmagan, biroq bu limitdan “biroz yuqori”
ekanini ta’kidlagandi. Uning so‘zlariga ko‘ra, bu ko‘rsatkichning o‘sishi gaz
importining ortishi bilan bog‘liq, vaholanki, birinchi olti oyda O‘zbekiston atigi 200
million dollarga gaz import qilgan (bu 2,5 mlrd dollarlik defitsitdan ancha kam).
Avval xabar berganimizdek, prezident qarori loyihasi bilan 2023-yilda
konsolidatsiyalashgan budjet taqchilligining maksimal chegarasini yalpi ichki
mahsulotga nisbatan 3 foizdan 5 foizga yoki 53,4 trln so‘mgacha oshirish taklif
etilmoqda. Agar hukumat yana xarajatlar chegarasidan o‘tib ketsa bu davlat
xarajatlarining yana 1,8 mlrd dollarga oshishiga olib keladi.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti soliqli daromadlari, (mln.so‘mda)1
Soliq turlari
2019
Foizda
2020
Foizda
2021
Foizda
2022
Foizda
Qo‘shilgan
qiymat solig‘i
40786,30
0,40
31177,40
0,23
46955,40
0,32
53300,00
0,27
Aksiz solig‘i
12681,30
0,12
11697,30
0,09
11820,10
0,08
1503,80
0,01
Jismoniy
shaxslarda
n
olinadigan
daromad solig‘i
Yer qa’ridan
foydalanganlik
uchun soliq
Foyda solig‘i
Suv resurslaridan
foydalanganlik
uchun soliq
Yer solig‘i
Mulk solig‘i
Yagona ijtimoiy
to‘lov
Bojxona boji
Boshqa soliqsiz
tushumlar
Aylanmadan
olinadigan soliq
Jami:
11367,40
0,11
15140,80
0,11
16905,80
0,11
22045,00
0,11
10679,70
0,10
16417,10
0,12
13588,20
0,09
14403,50
0,07
7526,90
0,07
28712,20
0,22
27779,40
0,19
38557,20
0,19
268,50
0,01
478,80
0,15
387,30
0,00
910,00
0,06
1834,30
1851,10
0,02
0,02
1974,30
1353,90
0,01
0,01
2941,00
2510,30
0,02
0,02
5173,80
4826,60
0,03
0,02
1192,10
0,01
-
-
-
-
-
-
2018,80
0,02
3553,70
0,03
3751,20
0,03
4826,60
0,02
11835,40
0,12
2386,70
0,02
18403,60
0,13
40764,10
0,20
-
-
-
-
2160,00
0,01
2728,30
0,01
102627,60
1,00
132938,10
1,00
147202,30
1,00
200000,00
1,00
3. Davlat daromadlari va xarajatlarining boshqarish
masalalari.
O'zbekiston Respublikasida iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizatsiyalash
sharoitida davlat moliyasi tizimida chuqur iqtisodiy islohotlar amalga oshirilmoqda.
Bu islohotlar, qator vazifalar bilan birgalikda, davlat moliyasini boshqarish
samaradorligini oshirishni nazarda tutadi. Bunda davlat moliyasini boshqarish
shakllari va usullarini takomillashtirish, fantexnika taraqqiyoti yutuqlari, elektron
hisoblash mashinalari va boshqa texnik vositalar yordamida axborotni jamlash,
qayta ishlash, uzatish qoidalari va usullarini o'zlashtirish asosida axborotlashtirishni
yanada rivojlantirish talab etiladi.
Davlat moliyasini boshqarishdagi islohotlar sharoitida umumdavlat moliya
tizimining bosh bo'g’ini - davlat budjetini boshqarish, budjet jarayonini tashkil etish
tizimidagi islohotlar, xususan budjet ijrosida kassali tizimdan jahon amaliyotida
sinalgan va o'zining ijobiy natijalarini bergan davlat budjetining g’azna ijrosiga
o'tish amalga oshirilmoqda.
Jahon tajribasida davlat budjeti ijrosining bir nechta shakllari amal qiladi:
 Davlat budjetining kassaviy ijrosi;
 Davlat budjetining g’azna ijrosi;
 Davlat budjeti ijrosining aralash tizimi.
Davlat budjetining kassaviy ijrosi amalda bo’lgan sharoitda Markaziy bank va uning
topshirig’iga muvofiq tijorat banklari davlat budjetining kassa ijrosini amalga
oshiradilar. Davlat budjetining kassa ijrosini tashkil etish, shuningdek uning davlat
daromadlari va xarajatlarini hisobga olish (g’azna ijrosiga o’tmasdan oldingi
tizimda) O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan O'zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi bilan birgalikda amalga oshirilar edi. Lekin, bozor
iqtisodiyotiga o'tish sharoitida budjet ijrosida bank tizimidan foydalanish bir qator
muammolarni keltirib chiqardi:
 budjet daromadlari va xarajatlari to'g’risidagi axborotlarning yetarli darajada
operativ (tezkor) emasligi;
 daromadlarning
bank
hisobraqamlariga
tushishi
va
budjetning
hisobraqamlarida aks ettirilishidagi uzilishlarning mavjudligi bois budjet
resurslarini boshqarishdagi tezkorlikning sustligi;
 Soliq daromadlarining budjet tizimi bo'g’inlari o'rtasida taqsimlanish
jarayonlarini samarali tartibga solish va daromadlar tushumini
jadallashtirishning zarurligi;
 budjet ajratmalarining hajmlari bilan haqiqatda amalga oshirilgan to'lovlar
summalari ko'rsatkichlarining tarqoqligi tufayli mablag’larning tushumi va
sarflanishi ustidan yagona nazoratning murakkablashuvi;
 budjet tashkilotlarining hisobraqamlarida ishlatilmayotgan budjet
mablag’larining turib qolishi;
 budjet mablag’larining ajratilishi bilan ularning so'nggi iste'molchilarga yetib
borishigacha bo'lgan vaqtning uzoqligi;
Sanab o'tilgan holatlar davlat budjetining kassaviy ijrosidan g’azna ijrosiga
o'tishning zarurligini belgilab berdi. G’aznachilikda davlat budjeti mablag’larini
boshqarish shundan iborat bo'ladiki, g’aznachilik yagona g’azna hisobraqamidan va
g’aznachilikning boshqa bank hisobraqamlaridagi davlat budjeti mablag’larini,
davlat budjetining xarajatlarini belgilangan muddatlarda amalga oshirish uchun
yo'naltirish, shuningdek, davlat budjeti bo'sh mablag’larini bank depozitlari va
boshqa aktivlarini vaqtincha joylashtirish hamda ular hisobidan respublika
budjetiga, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetiga, mahalliy budjetga, shuningdek,
davlat maqsadli jamg’armalariga budjet ssudalari berish yo'li bilan boshqarib boradi.
G’aznachilik tomonidan dotatsiyalar va ssudalarni o'tkazish yagona g’azna
hisobraqamidan yoki g’aznachilikning boshqa bank hisobraqamlaridan davlat
budjetida mablag’lar ajratish nazarda tutilgan yuridik va jismoniy shaxslarning bank
hisobraqamlariga o'tkaziladi.
O'zbekiston Respublikasi hukumati va Xalqaro valyuta jamg’armasi o'rtasida
2002 yilda imzolangan Memorandumda iqtisodiy islohotlarni kengaytirish va
chuqurlashtirish
ishlari
bilan
birgalikda davlat
xarajatlarini
boshqarishni
takomillashtirish masalalariga katta e'tibor qaratilgan. Ular qatorida respublikada
g’aznachilik tizimini joriy qilinishi eng muhim vazifa deb e'tirof etilib, u
hukumatimizning yaqin kelajakdagi davlat moliyasi siyosatining negizini tashkil
etadi. Davlat budjetini tayyorlash jarayonini isloh qilish va Davlat budjeti ijrosini
g‘aznachilik shakliga o‘tish orqali budjet mablag‘larini samarali sarflanishini
ta’minlashdan iboratdir. Davlat moliyasini boshqarish isloh qilish uchun Hukumat
tomonidan ajratilgan mablag‘lardan tashqari Jahon banki tomonidan — 14,2 mln.
dollarlik kredit, Yaponiya hukumati tomonidan — 2,8 mln. dollar, TASIS
tomonidan — 2,8 mln. dollar va Islom taraqqiyot banki tomonidan — 0,2 mln.
dollarlik grantlar ajratilgan Respublikada davlat moliyasini isloh qilish dasturi
xarajatlarni samarali boshqarish, pul-kredit intizomini mustahkamlash va
ajratmalarni oldingi vazifalarni nazarda tutgan holda taqsimlash, budjet ijrosi va
budjet nazoratini samarali ta’minlash, uning tiniqligini oshirish va davlat
mablag‘larini ishlatganligi uchun hisobotni takomillashtirishga yo‘naltiriladi.
Mazkur maqsadlarga erishish uchun budjet ijrosi va uni tayyorlashni
takomillashtirish, shu jumladan, g‘aznachilik tizimini joriy qilish va uni barcha
zaruriy jihozlar, axborot texnologiyalari bilan ta’minlash ishlarini amalga oshirildi
.
Mamlakat iqtisodiyoti va moliya tizimining samarali amal qilishining zaruriy
sharti bo'lib moliyaviy nazorat xizmat qiladi. Moliyaviy nazorat jamiyatning
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini boshqarish ustidan davlat nazoratining tarkibiy
elementi bo'lib hisoblanadi. Davlat moliyaviy nazoratning boshqaruv tizimining
asosiy elementi bo'lgan umumiy nazorat tizimidagi muhim o'rni va ahamiyati
shundaki, birinchidan, moliya o'zi iqtisodiy kategoriya sifatida ob'ektiv tarzda
nazorat funksiyasini bajaradi; ikkinchidan, bozor iqtisodiyotida moliyaviy
munosabatlarning roli oshib boradi. Barcha uzluksiz takror ishlab chiqarish
jarayonlarini, xo'jalik yuritishning barcha pog’onalari, davlat boshqaruvining barcha
darajalarini qamrab olar ekan moliyaviy nazoratning universal quroli sifatida amal
qiladi. Moliyaviy nazorat - davlat tomonidan tashkil etilgan, nazorat o'tilish
vazifalari yuklatilgan davlat yoki mustaqil jamoat organlari tomonidan hukumat,
korxonalar, tashkilotlar va muassasalar faoliyatining samaradorligini aniqlashga
qaratilgan nazorat tizimidir. Davlat budjetini shakllantirish va sarflashdagi
rezervlarni, moliyaviy va moddiy resurslarni boshqarishning barcha darajalarida
operatsiyalarning
maqsadga
muvofiqligi
va
samaradorligini,
qonuniylik
printsiplaridan chetga og’ish va ularni buzishlarni aniqlash nazorat tizimi vazifasiga
kiradi. Nazorat maqsadi - tuzatish choralarini ko'rish, aybdorlarni javobgarlikka
tortish va buzishlarning oldini olishdan iborat. Bozor iqtisodiyoti uchun davlat
moliyaviy nazorati faoliyatning alohida bir sohasiga aylanib boradi. Davlat
moliyaviy nazoratning ob'ekti bo'lib boshqarishning barcha darajalarida moliyaviy
resurslarning shakllanishi va ishlatilishidan taqsimlanish jarayonlari maydonga
chiqadi. Bu boradagi Davlat moliyaviy nazorati avvalo davlat moliyaviy
resurslaridan maqsadga muvofiq va samarali foydalanishi, davlat mulkidan oqilona
foydalanishini ta'minlashga xizmat qilmog’i lozim. Mamlakatimizda davlat budjeti
g’aznachilik ijrosi tizimining joriy etilishi bilan budjet mablag’larining maqsadli va
samarali ishlatilishi ustidan amalga oshiriladigan dastlabki va joriy nazorat
kuchaymoqda.
O'zbekiston Respublikasi davlat moliyasini boshqarishni isloh qilish loyihasi
doirasida g’aznachilik tizimini rivojlantirish dasturi ishlab chiqildi. Unda birinchi
navbatda davlat moliyasini boshqarishning axborot tizimini yaratish ko'zda tutilgan.
Mazkur dasturning amaliyotga tadbiq etilishi davlatning budjet, budjetdan tashqari
mablag’larining real vaqtda to'liq hisobga olinishini, davlat budjeti ijrosi jarayoning
tizimli nazorat qilinishi davlat budjeti mablag’larining yagona g’azna hisob
raqamiga tushgan vaqtdan boshlab davlat buyurtmasining so'nggi pudratchi hisob
raqamiga kelib tushguncha bo'lgan bo'lgan davrda samarali boshqarilishini
ta'minlaydi.
Istiqboldagi vazifa budjetning g’azna ijrosini yaratish doirasida davlatning
moliyaviy resurslarini samarali va oqilona boshqarish shuningdek budjet
mablag’lari
ustidan
samarali
nazorat
o'rnatishni
taminlash
hisoblanadi.
Budjet mablag’larining ishlatilishi bo’yicha nazorat qilish jarayonida budjet
xarajatlarining dastlabki nazorati katta va muhim o'rin tutadi. Dastlabki nazoratga
quyidagilar kiradi: budjet tashkilotlari tomonidan tuziladigan smeta xarajatlarining
to'g’ri va aniq hisob-kitoblarga tayangan holda tuzilishi, budjet tashkilotlariga
mablag’larni moliyalashtirishdan oldin tuziladigan hujjatlarning to'g’ri va aniq qilib
tuzilishi, ya'ni avvalo ushbu qilingan xarajatlarga smeta xarajatlarida belgilanishi
hamda belgilangan limitlar doirasidan oshib ketmasligi, xarid qilingan tovar yoki
ko'rsatilgan xizmatlarning haqiqiyligi va ularning narxlarining to'g’ri kelishi va
boshqalar. Bularning barchasini inobatga olib shunday qulay nazoratni amalga
oshirish
lozimki
bunda
budjet
tashkilotlarining
huquq
va
vakolatlarini
qisqartirmagan holda mahalliy hokimiyat organlarining qonunga zid ravishda asosiz
aralashuvlarini bartaraf etuvchi va xarajatlarning samaradorligini yanada oshiruvchi
tartib ishlab chiqish kerak. Bozor iqtisodiyotiga o'tish sharoitida davlat bosh
islohatchi sifatida cheklangan moliyaviy resurslar yordamida yuzaga kelgan
moliyaviy ehtiyojlarni qondirish uchun tasdiqlangan budjet mablag’larining
samarali va maqsadli foydalanishini nazorat qilishi lozim.
2023-yil uchun O’zbekiston Respublikasi Konsolidatsiyalashgan budjetining
jamlanma parametrlari hamda 2024-2025-yillarga budjet mo’ljallari .
T/r
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Ko’rsatkichlar
Yalpi ichki mahsulot, mlrd so’m
Yalpi ichki mahsulotning o’sish sur’ati, foizda
Iste’mol narxlari indeksi, o’tgan yilning dekabr
oyiga nisbatan, foizda
Sanoat mahsulotlarining o’sish sur’ati, foizda
Qishloq, o’rmon va baliqchilik xo’jaliklarida ishlab
chiqarishning o’sish sur’ati, foizda
Xizmatlar ko’rsatishning o’sish sur’ati, foizda
2023-yil uchun
prognoz
1 068 044
5,3
9,5
Maqsadli mo’ljallar
2024-yil
2025-yil
1 235 398
1 411 965
5,6
6
5-6
5,1 - 6,9
5
6
3,5
3,7
6,7
6,2
7,2
3,9
6
Ushbu jadvaldan ko’rishimiz mumkinki, 1-4-5-ko’rsatkichlarga qaraydigan
bo’lsak, 0,3 foizli o’sishni ko’rishimiz mumkin. Ammo 3-6-ko’rsatkichlar esa
buningaksini ko’rsatib turibdi. Respublikamizda budjet ijrosini belgilangan
parametrlar doirasida ijroetish, budjetdan mablag’ bilan ta’minlashni
takomillashtirish hamda mablag’lardan samarali va maqsadli foydalanish, budjet
intizomini ta’minlash budjet tizimi oldida turgan muhim vazifalardan biri
hisoblanadi.
Budjet jarayonlarida, jumladan, budjet ijrosini qa’tiy ta’minlashda budjetdan
birinchi darajali ustivor ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirish, budjet
mablag’laridan maqsadli, samarali foydalanish borasida olib borilayotgan ishlar
bilan bir qatorda yechimini kutayotgan muammolar ham mavjud. Iqtisodiyotni
erkinlashtirish jarayoni, bozor mexanizmining takomillashtirilishi va islohotlarning
tobora chuqurlashib borishi har bir iqtisodiy jarayonni chuqur tahlil qilishni taqozo
Xulosa
Xulosa o’rnida aytishimiz kerakki mamlakatimizda mavjud ijtimoiy
ehtiyojlarini mablag’ bilan ta’minlash uchun mustahkam moddiy asosni yaratish
zarur, lekin davlat budjeti daromadlarisiz bunga erishib bo’lmaydi. Shuning uchun
ham davlat budjetining daromadlari tushumini barqarorligi mamlakat iqtisodiyotini
xarakterlaydigan eng muhim ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi. Biz davlat budjeti
daromadlarini tarkibida birgina soliqlarning mohiyati va soliq munosabatlarining
ahamiyatini o’rganar ekanmiz soliqlar budjet daromadlarini shakllantirishda va
iqtisodiyotni rivojlantirishda qanchalik muhim vazifalarni amalga oshirishini
tushunib yetdik. Biroq, ming afsuski ayrim soliqlar bo’yicha ko’zlangan prognozlar
amalga oshirlmagan. Bunday holatlarni kelib chiqishiga birinchi tomondan
soliqlarni rejalashtirishni to’g’ri yo’lga qo’yilmagaligi bo’lsa, ikkinchi tomoni
tushumlarni o’z vaqtida va to’liq tushmasligidir.
Bunday
holatlarni
kelib
chiqishiga
birinchi
tomondan
soliqlarni
rejalashtirishni to’g’ri yo’lga qo’yilmagaligi bo’lsa, ikkinchi tomoni tushumlarni o’z
vaqtida va to’liq tushmasligidir.
Yuqoridagilardan
kelib
chiqib, budjet
daromadlarini
rejalashtirishni
takomillashtirish yo’nalishlari sifatida quyidagilarni sanab o’tish mumkin:
budjet
daromadlarini
rejalashtirish
bazasiniyetarli va sifatli darajada shakllantirish;
uchun
zarur
ma’lumotlar
bu boradagi huquqiy hujjatlarni qayta ko’rib chiqish va budjet
daromadlarini rejalashtirish jarayoni tartibi,
usullari, muddatlari hamda
ishtirokchilar vazifalarini aniq ko’rsatib beruvchi huquqiy hujjat qabul qilish;
ilmiy asoslangan va jahonning rivojlangan davlatlari amaliyotida
qo’llaniladigan usullarni tatbiq qilish;
Kurs ishi qismida biz yuqorida amalga oshirilgan tahlil va tadqiqot natijalariga
asoslangan holda davlat budjeti mablag’laridan samarali foydalanish maqsadida
chiqarilgan asosiy xulosalar va ishlab chiqilgan tavsiyalarni, qisqacha tarzda aks
ettirishga harakat qilamiz. Ular quydagilardan iborat: Davlat budjeti xarajatlarini
amalga oshirishda tarqoq xoldagi tijorat banklarida ochilgan xisob raqamdan,
markazlashgan tartibda Markaziy bankda ochilgan yagona g’azna xisob raqamidan
xarajatlarni amalga oshirish tashkil etildi. Amalda bo’lgan tasdiqlangan budjet
xarajatlari miqdori va budjet tashkilotlarining smeta xarajatlari doirasida
xarajatlarini moliyalashtirishdan budjet tashkilotlarining yuridik va moliyaviy
majburiyatlarini ro’yxatga olish orqali,xar bir budjet tashkilotlari xarajatlarini
mablag’ bilan taminlash amaliyotiga utildi.
Budjet mablag’laridan oqilona foydalanishda samarali nazorat tizimini
shakllantirmasdan turib erishib bo’lmaydi. Ma’lumki budjet jarayoning asosiy
bosqichlaridan biri davlatning moliyaviy nazorati hisoblanadi. Moliyaviy 84 nazorat
mamlakatimizda amalga oshirilayotgan nazorat faoliyatining tarkibiy qismi
hisoblanadi. Budjetdan mablag’ oluvchi tashkilotlar xarajatlari, to’lovlarini amalga
oshirish doirasida dastlabki va joriy nazoratni amalga oshirish imkoniga ega bo’ldi.
Bu o’z navbatida mablag’larni ishlatilishini nazorat qilish imkonini berdi.
Budjetdan mablag’ oluvchi tashkilotlar tovarlar (ish, xizmatlar) xarid qilishi
bo’yicha ma’lum o’rnatilgan narxlarini shakllantirish va shu asosda xarajatlarni
amalga oshirish tartibi o’rnatildi. Natijada budjet mablag’larini suiste’mol qilinishini
oldini olish imkoniyati yaratildi. Davlat budjeti g’azna ijrosini taminlovchi
tizimlashgan operativ organ faoliyatiga asos solindi. Bu esa muayyan vaqt xolatiga
budjet xarajatlari ijrosi bo’yicha tezkor ma’lumotlarni olish, bo’sh turgan pul
mablag’larini zaruriy xarajatlarni amalga oshirish uchun yo’naltirish imkonini
beradi. Yuqorida ko‘rib chiqilgan o‘rganishlar va tahlillardan to‘g‘ri soliqlarning
darajasi rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotiga turlicha va
to‘g‘ri soliqlar uchun yuqori miqdorning belgilanishi o‘rta va quyi qatlam
aholisining daromadlariga salbiy ta’sir qilishini ko‘rishimiz mumkin.
Bundan
tashqari
har
bir
soliq
turlarnining
nima
maqsadga
yo‘naltirilganligining jamoatga ochiq ma’lumotlar berib borilishi aholida soliqlarni
o‘z vaqtida to‘lash va soliq ma’muriyatchiligiga ishonchini orttiradi. Ushbu jarayon
nafaqat mustahkam soliq bazani shakllantirishga, balki iqtisodiy jarayonning yanada
barqaror bo‘lishiga olib keladi.
Xalqaro hamkorlikning ham to‘g‘ri soliqlarni tahlil qilishda muhim ahamiyat
kasb etadi. Buning asosiy sababi ikkiyoqlama soliq solishdagi muammolar, rezident
va norezident shartnomalari, fuqarolarning qaysi mamlakat soliq to‘lovchisi ekanligi
kabi bir qancha savollarga javob topishimiz
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Gaibnazarova Z.T., Isamuxametov Sh.A. darslik “Iqtisodiyot nazariyasi”
Toshkent-2020 y. 14 b.
2. Malikov T.S. “Byudjet-soliq siyosati” T.: “Iqtisod-moliya” 2019 y.
3. Lex.uz O’RQ-813-son Toshkent sh., 2022-yil 30-dekabr 1-ilova
4. Lex.uz O’RQ-813-son Toshkent sh., 2022-yil 30-dekabr 2-ilova
5. Jumaniyazov, I. T. (2021). The Progressive Foreign Experiments in the
Activity of Sovereign Wealth Funds. Annals of the Romanian Society for
Cell Biology, 109-116.
6. Jumaniyazov, I. T. (2022). O’zbekistonda davlat moliya tizimidagi islohotlar
va rivojlantirish istiqbollari. 3(5), 1637-1645.
7. Jumaniyazov Inomjon Turaevich, & Juraev Maqsud Annaqulovich (2022).
Korxonalarda moliyaviy qarorlar qabul qilish va risklarni baholash usullari.
Science and Education, 3 (5), 1646-1654.
8. Jumaniyazov, I. T. (2019). The impact of Uzbekistan Reconstruction and
development fund’s expenditure on GDP growth. Science, research,
development №
9. Monografiya pokonferencyjna.
10. Jumaniyazov, I., & Xaydarov, A. (2023). The importance of social insurance
in social protection. Science and Education, 4(1), 1033–1043. Retrieved
from https://openscience.uz/index.php/sciedu/article/view/4941
11. Inomjon, J. (2023). GENDER BYUDJETLASHTIRISHDA DAVLAT
MOLIYAVIY NAZORATINING O’RNI. Новости образования:
исследование в XXI веке, 1(6), 1187-1191.
12. Davlatboyeva, M. S. qizi, & Jumaniyazov, I. T. (2023). Yashil
byudjetlashtirish va uni O’zbekistonda joriy etish istiqbollari. Science and
Education, 4(2), 1509–1516.
13. Jumaniyazov, I. T. (2019). Evaluation criteria for the efficiency of sovereign
funds. Global science and innovations 2019: Central Asia. In International
scientific conference.–Nur-Sultan (Kazakhstan) (Vol. 340, pp. 226-229).
14. Jumaniyazov, I. T. The significance of Uzbekistan reconstruction and
development fund’s financial capital on economic growth of Uzbekistan.
International Journal of Economics, Commerce and Management United
Kingdom ISSN, 2348, 0386.
15. Jumaniyazov, I., & Mahmudov, M. (2022). Experience of foreign countries
in attracting foreign investment. Asian Journal of Research in Banking and
Finance, 12(5), 32-37.
16. Jumaniyozov, I. T., & Abdumannobov, A. M. (2020). MANAGING
PUBLIC DEBT. In Ключевые проблемы современной науки (pp. 3-7).
17. Jumaniyozov, I. T., & Bakhodirkhujayev A.F. (2020). ISSUES AND
CHALLENGES FOR THE IMPLEMENTATION OF
MACROPRUDENTIAL POLICY IN UZBEKISTAN. In Ключевые
проблемы современной науки (pp. 8- 11).
18. Ibragimov, A., & Xolmo’Minov, J. U. (2023). Byudjet tashkilotlarida
byudjet mablag’laridan foydalanishning nazorat tizimini takomillashtirish
masalalari. Science and Education, 4(5), 1289-1300.
19. Xazratqulov, Y. R., Abdunaimova, I. Z., Xazratova, L. A., Qahramonov, Q.
Q., & Burxonova, M. T. (2022). Byudjet mablag’laridan samarali
foydalanishdamoliyaviy nazoratni takomillashtirish. Science and Education,
3(11), 1171-1181.
20. R.Xasanov, X.Asatullayev, A.Sultonqulov, X.Xakimov, Real sektor
iqtisodiyoti va uni prognozlash, Iqtosod-moliya, Toshkent 201
21. Erkaboyev S.O, Ibragimov A.G (2023). Davlat moliyasini boshqarish
tizimida davlat moliyaviy nazorati: Yevropa tajribasini tahlil qilish. Nazariy
va amaly haqida xalqaro jurnali , 3(3), 6-18. doi : 10.5281/zenodo.7821225
22. Huseynov R. (2019) Byudjet mablag‘laridan foydalanish samaradorligini
oshirishda moliyaviy nazoratning o‘rni . Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish
bo‘yicha 37-xalqaro ilmiy konferensiya - "Barqaror rivojlanishning ijtimoiyiqtisodiy muammolari" - Boku, 14-15 fevral. P. – 238
23. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Bank tizimining moliyaviy
barkarorligini yanada oshirish va investitsiyaviy faolligini kuchaytirish
chora-tadbirlari to’grisida"gi PQ -1317-son Qarori 22.10.2022
24. O’zbekiston Respublikasining “Byudjet kodeksi”. T.: “O’zbekiston” 2020
yil 1 yanvar
25. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Bank tizimining moliyaviy
barkarorligini yanada oshirish va investitsiyaviy faolligini kuchaytirish choratadbirlari to’grisida"gi PQ -1317-son Qarori.
35