№ 7 сабақ. Адамның онтогенезінің ерте сатысының жасушалық механизмдері.
Ақпараттық-дидактикалық блок
Онтогенез - дараның жеке дамуы немесе дараның зигота түзілуінен басталып,
тіршілігін жойғанға дейінгі дамуы (өлгенге дейін). Онтогенез ұрықтану кезінде ата–аналарының
жыныс жасушаларынан алынған тұқым қуалайтын ақпараттың негізінде жүзеге асады. Адам
онтогенезiнiң келесi кезеңдерге бөлуге болады:
1. Пренатальды (антенатальдық немесе туылғанға дейiнгi). Бұл кезең 3бөлінеді:
предэмбриональдық (гаметогенез және ұрықтану), эмбриональдық және фетальдық.
2. Постанатальдық (туылғаннан кейiнгi). Бұл кезеңде 3бөлінеді: репродуктивтілікке дейінгі,
репродуктивтi және пострепродуктивтi.
Акушерлiк және педиатрлық тәжірбиеде адамның антенатальдық онтогенезiн келесi
кезеңдерге бөлу қабылданған:
1. бастапқы-ұрықтанғаннан кейiнгi 1-шi апта;
2. ұрықтық немесе эмбриональдық (ұрық эмбрион деп аталады)-2-8 апталар;
3. iштегi нәрестелiк немесе фетальдық (ұрық iштегi нәресте деп аталады)-9-40 апталар.
Предэмбриональдық кезең (прогенез) онтогенездің бастамасы, оған гаметогенез бен
ұрықтану кіреді.
Гаметогенез – жұмыртқа жасушасының (овогенез) және сперматозоидтардың
(сперматогенез) түзілу үдерістері. Гаметалардың тіршілік қабілеттілігі уақытпен шектелген,
сондықтан жыныс жасушасының ұрықтану уақыты өте маңызды. Овуляциядан кейін жұмыртқа
жасушасында өзгерістер байқалады, оны қартаю деп сипаттауға болады. Адамда овуляциядан
кейінгі 1 тәулік ішінде, немесе фолликуладан шыққан жұмыртқа жасушасында қайта қалпына
келмейтін өзгерістер жүреді. 24 сағатқа дейін ұрықтанып үлгеруі керек, одан кейін жасуша пісіп
жетіліп кетеді ұрықтануға қаблетсіз болады. Әйел адамның жыныс жолдарында сперматозоид 67 тәулікке дейін қозғалғыштығын сақтайды, бірақ ұрықтандыру қабілеті 1 тәуліктен аспайды.
Пісіп кеткен гаметалар кей кездерде қосылады, бірақ имплантациялабайтындықтан да жүктілік
ерте спонтанды үзіледі (гаметопатиялар), даму тоқтайды.
Ұрықтану– жыныс жасушаларының қосылып, диплоидты жасуша - зигота түзіледі.
Ұрықтану кезінде гаметалардың жақындауы, жұмыртқа жасушасының активтелінуі және
гаметалардың қосылуы (сингамия) жүреді. Гаметалардың жақындауы жыныс жасушаларынан
бөлінетін гамондарының (гаметалар гормоны) әсерінен гаметалардың жақындауы жүреді.
Гамондар сперматозоидтардың қозғалуын және сперматозоидтың жұмыртқа жасушасының
қабықшасына жанасуын активтендіреді. Сперматозоид жұмыртқа жасушасының қабықшасына
жанасқанда акросомдық реакция жүреді де, жұмыртқа жасушасының қабықшалары ериді.
Сперматозоидтың центриолі мен ядросы жұмыртқа жасушасының цитоплазмасына өтеді,
сперматозоидтың мембранасы жұмыртқа жасушасының мембранасына қосылады.
Сперматозоидтың жұмыртқа жасушасына жанасу нәтижесінде, жұмыртқа жасушасы
активтеледі: бұл құрылымдық және физико-химиялық күрделі өзгерістер.Жұмыртқа
жасушасымен бір сперматозоид қосылған соң, бірден оның үстіңгі жұқа қабығы бөлектенеді, бұл
ұрықтану қабығы, кортикальды реакция жүреді. Осы реакцияның нәтижесінде басқа
сперматозоидтардың жұмыртқа жасушасына енуі тоқталады. Қосымша енген сперматозоидтар
өзгеріске немесе ұрықты өлімге алып келеді. Жұмыртқа жасушасының активтелінуі овогенез
кезінде трансляциялық деңгейде ақуыз синтезінің басталуымен, м-РНҚ, т-РНҚ, рибосомалар
және энергиясының жинақталуымен аяқталады. Гаметалардың қосылуынан (сингамия)
синкарион түзіледі – бұл екі: аталық және аналық пронуклеустің қосылуы. Әр пронуклеусте n 2c
сәйкес келетін тұқым қуалайтын материал бар. Зиготаың митоздық бөлінуі екі ұрықтық
жасушаның (бластомерлердің) түзілуіне алып келеді, олардың әрқайсысында хромосомалар
жиынтығы 2n2c.
Онтогенездің ерте сатысы. Жұмыртқа жасушасы цитоплазмасының әр аймағының
химиялық құрамы да әртүрлі болады. Жұмыртқа жасушасының цитоплазмасына эмбрионалдық
дамудың ерте сатысына қажетті ақуыздардың синтезделу үшін энергия қоры және м-РНҚ мол
жинақталады. Бұл заттар жұмыртқа жасушасының цитоплазмасында біркелкі таралмаған.
Жұмыртқа жасушасында сарыуыздың орналасуының маңызы зор, өйткені болашақта ұрықтың
кеңістіктік құрылымын анықтайды. Жұмыртқа жасушасының полярлығы сарыуыздың
орналасу сипатына байланысты, бұл ядроның эксцентрлік орналасып, анималді полюске қарай
ығысуын және цитоплазмалық қосындылардың орналасу ерекшеліктерін көрсетеді.
Цитоплазманың әртүрлі аймақтарының химиялық құрамы және потенциясы да әртүрлі.
Цитоплазманың анимальді полюсінің аймағы эктодермалық, ал вегетативті полюс аймағы –
энтодермалық, экваторлық аймақ – мезодермалық потенцияларға ие. Жұмыртқа жасушасының
цитоплазмасында пайда болған жергілікті айырмашылық, оның ішкі сапасының әртүрлі болуына
алып келеді, оны ооплазматикалық сегрегация деп атайды. Ооплазматикалық сегрегация
ұрықтанудан кейін жұмыртқы жасушасының цитоплазмасының гетрогенділігі күшей түседі,
биологиялық белсенді морфогендердің
біркелкі таралумауынына әкеледі. Дрозофила
зиготасының түзілуіне дейін аналық геннің өнімі м-РНҚ болашақ эмбрионның осінің ұзына бойы
біркелкі таралмайды. Бұл ооплазматикалық сегрегация ұрықтанудан кейін күшейеді де, ұрықтың
бастапқы жіктелуіне негіз болады. Жұмыртқа жасушасына сперматозоид енген соң
цитоплазмадағы компоненттердің қайта бөлінуі жүреді, сондықтан зиготаның бөлшектенуі
кезінде бластомерлерге түскен цитоплазманың құрамы да әртүрлі болады. Ары қарай осыған
сәйкес жасушалар цитоплазманың әртүрлі құрамы әртүрлі ұлпалардың дамуына бастама береді.
Бластомерлердің нақты бағытта дамуы цитоплазмада әртүрлі аймақтарында жиналған заттардың
тұқым қуалауына тәуелді болады. Әр бластомерлердегі морфогендердің концентрациясының
әртүрлілігі әрі қарайғы дамуы жайлы ақпарат алады, оны позициялық ақпарат деп атайды.
Ооплазматикалық сегрегацияға байланысты болашақ ағзаның құрылысының дамуы
жоспарланады, жоспардың негізі биологиялық белсенді заттардың градиентке қарай таралуы,
мысалы РНҚ және ақуыздардың концентрациясы яғни анималды полюстен вегатативті полюске
қарай азаяды. Жасушаның позициялық ақпаратына сәйкес мүшенің бастамасы өзінің
орналасуының координаттық жүйесі анықталынып жіктеледі. Жасушаның орналасуы ұрықтың
ұзына бойы осіндегі белгілі градиентпен орналасқан заттардың концентрациясымен анықталады.
Адамның жұмыртқа жасушасы ланцетниктікі сияқты олиголецитальды.
Эмбриональдық кезең.
Бөлшектену. Зиготаның бөлшектенуі митоз жолымен жүреді. Бөлшектену сатысының мәні
көпжасушалы ұрық- бластоцистаның пайда болуына әкеледі. Бластоциста сатысында жасушалар
әлі маманданбаған немесе жеке жүйелерге жүйке, бұлшық ет, эпителий және тағы басқа да жеке
жасушалар түріне жіктелінбеген. Сондықтан оларды бағаналы жасушалар деп атайды.
Бағаналық жасушалар әртүрлі жасушалар мен ағза ұлпаларының барлығына бастама болады,
сондықтан оларды плюрипотентті деп атайды. Ұрықтың ерте сатысында бластомерлер
тотипотентті,олардың мүмкіндіктері тең және олардың әрқайсысы бүтін бір ағзаға бастама
береді. Монозиготалы егіздердің және ақаулықтардың ұқсас болып жарыққа шығуы
тотипотенттікпен түсіндіріледі (омниопотенттік). Ұрықтың қалыпты даму барысындағы
потенциясына қарағанда кейбір жеке бластомердің морфогенездік потенциясы жоғары болады.
Потенциялар – бұл ұрық элементтерінің максимальды мүмкіндіктері, яғни олардың даму
бағыттарының іске аса алатын мүмкіндіктері. Қалыпты жағдайда олардың тек біреуі ғана іс
жүзіне асырылады. Бірте-бірте жасушалар жіктеледі, олардың дамуы бағдарланған бағыттарына
сай белгілі жасушалар түріне, мысалы, эпителиальды, жүйке және т.б бастама алады.
Бластомерлердің бөлшектенуі сома жасушаларының митоздық бөлінуінен айырмашылығы бар,
бөлшектенуде бластомерлердің өсуі байқалмайды. Ұрықтың көлемі бөлшектену кезінде өспейді,
сондықтан бөлшектенудің соңында пайда болған бластуланың көлемі зиготаның көлемімен
бірдей болады. Бұл ұрықтың жатыр түтігімен еркін қозғалуы және одан әрі оның имплантациясы
үшін маңызды.
Гаструляция- 2 немесе 3 ұрық жапырақшаларынан тұратын көп қабатты ұрықтың түзiлуi.
Гаструляцияның негiзгi механизмдерi жасушаның таңдамалы орын ауыстыру, агрегация және
таңдамалы сұрыпталуы болып табылады.
Детерминация - (анықтау, шектеу) морфогенездiң алғашқы кезеңдерінде дамып келе
жатқан ағза бөлiмдерi арасындағы сапалық айырмашылықтардың пайда болуы.
Детерминацияның негізінде кейбір гендердің активтенуі немесе м-РНҚ және ақуыздардың
синтезі жатыр. Детерминация – дамудың нақты бағытын айқындайтын функционалдық жүйе.
Детерминация нәтижесінде эмбрион жасушалары бастапқы жасушаларға ұқсамайтын,
қайтымсыз ерекшеліктерге ие болады. Бұл жасушалардың дифференцациялануының өзіндік
жасырын түрі деп те қарастырылады: жасуша өзі жайлы біледі, бірақ оны жарияламайды.
[Генетика под ред. Иванова В.И.с. 294]. Бірдей гендер жиынтығы бар жасушалар
детерминацияланғаннан кейін сыртқы белгілерімен, яғни фенотипі бойынша ерекшеленеді.
Детерминацияланған жасушалардың потенциалы шектеулі болады. Қалыпты даму кезiнде
индуктордың әсерiнен алғашқы тұрақсыз (лабильды) детерминация, ал кейiннен-қайтымсыз,
стабильды детерминация жүредi. Содан кейiн морфологиялық жіктелу жүреді, яғни мүше немесе
ұлпаның бастамасы пайда болады және оның ары қарай бөлініп өсе бастайды.
Жасушалардың дифференциациялануы - бiртектi жасушалар мен ұлпалардың арасында
айырмашылықтардың пайда болуы олардың өзгерулері арнайы жасушалардың түзілуіне ары
қарай түрлі мүшелер мен ұлпалардың қалыптасуына әкеледі. Дифференцация жасушалардың
құрылыс пен қасиеттердiң өзгеруiне негiзделген (жүйке жасушалары жүйке импульстарын
тасымалдайтын қасиетке ие, бездi жасушалар секреция бөлу қабiлетіне ие болады және т.б).
Дифференциацияның негiзгi факторлары- алғашқы эмбрион жасушалардағы цитоплазмасының
ерекшелігі мен көршiлес жасушалардың арнайы өзара
әсерi-индукцияға тәуелді.
Дифференциялану
этаптары
жүйелi
түрде
былай
жүредi:
1.
жасушалардың
дифференциялануының 1-шi себебi жұмыртқа жасуша цитоплазмасының химиялық құрамының
әртүрлiлiгi болып табылады; ол ұрықтанудан кейiн күшейедi: сперматозоидтың жұмыртқа
жасушасына енген кейін цитоплазма компоненттерiнiң қайта біркелкі болып таралмайды
(ооплазматикалық сегрегация); 2. жұмыртқа жасушасы цитоплазманың химиялық құрамының
әртүрлiлiгі бластомерлердiң цитоплазманың химиялық құрамының әртүрлiлiгiне ауысады. Әрбір
бластомерлер нақты морфогенездің концентрациясының градиентімен орналасады.
Эмбриональды индукция-дамып келе жатқан ағза бөліктерінің өзара әсері, мұнда бір
бөлігі -индуктор, екінші бөлiгi- жауап қайтаратын жүйемен әрекеттесіп, оның даму бағытын
анықтайды. Эмбриональды индукцияны қосмекендiлер ұрығының эктодермалық эпителийiндегi
көз бұршағын зерттеген кезде Шпеман ашты (1 сурет): көз көпiршiгi → көз бокалы → көз
бұршағы (хрусталик) → қасаң қабық. Кейінірек ол, осы жануарларда гаструланың
эктодермасынан жүйке пластинкасы түзілу үшін, хордомезодермамен эктодерманың жанасуы
керек екенін көрсетті. Бұл қарым-қатынас бiрiншi реттi эмбриональды индукция деп, ал
бластопордың арқа ернi бөлігінің қалыптастыратын ұйымдастырушы индуктор -деп аталды.
1 сурет. Көз бұршағының индукциясы. 1-алдыңғы ми; 2-эктодерма, 3- көз көпіршігі; 4- көз
бокалы; 5-көз бұршағының бастамасы; 6-көз бұршағы; 7-қасаң қабық; 8- торлы қабат.
Тәжiрибе көрсетiлгендей, жауап беру жүйесi индуктордың әсерiнен дифференцияланып,
одан ары жиі өзі пайда болатын мүшелер бастамасы мен ұлпалардың индукторы болады,
ұрықтың бүкiл дамуына индукциялық қарым-қатынастардың тiзбегi болып табылады. Бірқатар
жағдайларда индуктордың әсері ғана емес әсерді қабылдайтын жүйенің де ары қарай
индуктордың жіктелуіне септігін тигізетіні анықталды. Индукция жүзеге асу үшін индуктордың
әсерiне ұшырайтын жасушалар керектi компетенцияларға ие болу керек. Компетенция деп эмбриональды материалдың әртүрлi өзгерiстер әсерiне жауап қайтару қабiлетiн айтамыз.
Онтогенездің жасушалық механизмдерi. Онтогенез механизмдеріне келесi үдерістер
жатады: пролиферация немесе жасушалық көбею (бөліну), миграция немесе жасушаның орын
ауыстыруы, жасушалардың сұрыпталуы, олардың бағдарламалы жойылуы (апоптоз).
Жасушалардың пролиферациясы (көбею, бөліну) - онтогенездегi маңызды үдеріс. Бiр
жасушалы зиготаның бөлiнуi арқылы көпжасушалы ұрық дамиды. Бөлшектену кезінде
жасаушалардың пролеферациясы кейінгі кезеңдерге қарағанда жылдам өтеді. Гаструляция,
органогенез кезеңдерінде ұрықтың белгілі бір бөліктерінде пролеферация таңдамалы жүреді.
Пролеферация жылдамдығы жоғары болған сайын эмбриогенезде сапалы өзгерістер жүреді.
Бөлiну ағзаның өсуiн қамтамасыз етедi. Жасушалардың пролиферациясы морфогенетикалық
процестердi қамтамасыз етедi. Постнатальды онтогенезде жасушалардың бөлiнуiнен
зақымдалған мүшелердiң жаңаруы, қайта құрылуы, жаралардың жазылу үдерісi жүредi.
Жасушалар бөлiнуi әр түрлi уақытта, әр жерде әртүрлі қарқындылықпен өтедi, клональды
сипатты болады және үнемі генетикалық бақылауда болады. Жасушаның бөлінуінің
жылдамдығы тез немесе баяу болса пролиферацияның бұзылуына алып келеді.
Пролиферацияның бұзылуы: гипоплазия - пролиферацияның төмендеуі (ахондроплазия),
гиперплазия – пролиферацияның жоғарылауы (макросомия), жүйке түтігінің деффектісі –
жабық жүйке түтігінің бұзылуы, қасқыр таңдайлық және қоян ерін – даму немесе ұлпалардың
бірігуі бұзылады. Эмбриональдық бастамға пролиферация белгілі бір пішін бермейді, жасушалар
ретсіз орналасады. Кейінірек жасушалар қайта топтасады және орын алмастырады және ұрықтың
бастамасы белгілі бір пішінге ие болады.
Жасушалар миграциясы немесе жасушалардың орын ауыстыруының онтогенез
үдерісінде үлкен ролi бар, ол генетикалық бақылаудың және қоршаған жасушалар мен ұлпалар
әсерiнің қарамағында болады. Жасушаның орын алмасуы немесе олардың миграциясы әсіресе
гаструляция және морфогенез кезінде белсенді болады. Жасушаның миграциясына жүйкенің
тармақталуын қарастыруға болады. Ол белсенді түрде бүкіл денеге тармақталады және
топтасады. Жасушалардың бір тобы эпидермиске қарай ауады, екінші тобы құрсаққа қарай бағыт
алады да сезімтал симпатикалық және парасимпатикалық түйіндер (ганглии) түзеді. Бастан
шығатын жүйке тармақтары бет жақа қарай жылжи бастайды және жүйке, шеміршек және
бұлшық ет жасушаларына бастама береді. Сонымен қатар алғашқы жыныс жасушалары
сарыуыздың энтодермасынан жыныс безінің бастамасына қарай жылжуы миграцияға мысал
болады. Жасушалар миграциясының бұзылуы туа-бiткен даму ақаулықтарына, яғни мүшелердiң
толық жетiлмеуi мен гетеротопияға (орнының өзгеруi) әкелiп соқтырады. Мысалы,
нейробласттар миграциясының бұзылуы мидың сұр затының арасында мидың ақ заттары
байқалуы аралшықтарының пайда болуына, сонымен қатар миграцияның бұзылуы микрожәне макрогирия, полигирия, агирияға ақауларының пайда болуына әкеледі. Мысалы,үлкен
ми сыңарларында (микрогирия мен полигирия- көп майда йірімдердің аномальды орналасуы;
макрогирия (пахигирия)- йірімдердің жуандауы; агирия-үлкен ми сыңарлардың иiрiмдерi мен
қыртыстарының болмауы (тегiс ми). Сондай -ақ миграцияның бұзылуына жұмыртқаның ұмаға
түспеуі крипторхизм мысал болады.
Жасушалардың сұрыпталуы және олардың таңдамалы адгезиясы қалыпты дамуды
қамтамасыз етiп, морфогенезде маңызды роль атқарады және генетикалық бақылау мен қоршаған
жасушалар әсерiнің бақылауында болады. Эмбриогенез үдерісі кезінде жасушалар бөлініп, бірбірін танып, топтасып жабысады және нақты жасушаның қабатын түзеді, әрі қарай жасушалар
таңдамалы сұрыпталады. Жасушалардың сұрыпталуы гастуляция кезінде белсенді жүреді.
Мембраналардың ерекшелігі мен жасушаның қозғалу дәрежесі сұрыпталудың міндетті шарты
болып табылады. Амфибий ұрығының гаструла сатысына эксперимент жүргізілді: трипсин
ферментінің көмегімен жасушаларды диссоциациялады, жасушаларды ретсіз орналасқанша
араластырады, белгі бір уақыт өткеннен кейін жасушалар бір-бірімен еркін миграцияланып қайта
топтасады. Содан ретсіз араласқан жасушалар қайта топтасып жасушаның үш қабатын түзеді:
экто-, мезо-, энтодерма. Бір типті жасушалар өз-ара жабысып сұрыпталу қасиетіне ие болады.
Жасушалардың таңдамалы сұрыпталуы кезінде жасушалардың өзара байланысуы мембрананың
антигендік қасиетіне байланысты мембраның бетіндегі зарядтардың айырмашылығының
негізінде генетикалық бақылануымен жүзеге асатын үдеріс.
Таңдамалы адгезия – қалыпты онтогенездің қажетті шарттарының бірі. Iсiк
жасушалардың метастазға қабiлеттiлiгi таңдамалы адгезияның бұзылуына байланысты.
Жасушалардың жойылуы апоптоз және некрозға бөлiнедi. Апоптоз қалыпты
физиологиялық жағдайдарға тән. Некроз ортаның зиянды факторларының әсерiнен
физиологиялық емес жағдайларда пайда болады (О2-нiң жетiспеуi, токсиндер). Апоптоз
онтогенез үдерісінде маңызды роль атқарады. Апоптозға мысал: алдыңғы бүйректің
(пронефроса) жасушаларының жойылуы немесе саусақаралық жарғақтардың, жасына
байланысты бас миының нейрондарының санының азаюы, лактацияның тоқталуынан кейін сүт
безіндегі лактациттердің жойылуы, етеккірдің алдында эндометрия қабатындағы функционалды
жасушалардың жойылуы. Апоптоздың бұзылуы да бірқатар ақаулықтарға алып келеді:
синдактилия (саусақаралық жарғақ), тік шектің атрезиясы, ішектің бітеулігі. Сонымен қатар
онтогенездің жасушалық механизмі: пролиферация, жасушаның миграциясы, жасушаның
жойылуы және таңдамалы адгезия яғни белгілі бір уақыт аралығында, нақты белгілі бір жерде
өтеді.
Дамудың туа біткен ақаулықтар (ДТБА) нәрестелер өлімінің (15- 20%),перинатальды
өлімнің (25%) үлесін құрайды. Жаңа туылған нәрестелерде анықталған ДТБА жиілігі 2-3%
құрайды, ал кеш сатысында 5%-ға дейін. Сондықтан медицинада ДТБА оқыту маңызды
мәселелердің бірі. Дамудың туа біткен ақаулары (congenital abnormalities) – туылуға дейiн пайда
болып, туылудан кейiн анықталған, мүшелер немесе бүкiл ағзаның тұрақты морфологиялық
өзгерiстерi. Даму аномалиялары(congenital abnormaly) ДТБА –дан ерекшелігі әдетте мүшелер
қызметтерінің бұзылуы болмайды.
ДТБА жіктелуі
* Жаңа туылған балалар арасындағы таралу жиілігі бойынша:
Кең таралған ( 1:1000 қатнасында) Орташа жиілікпен таралған (0,1-0,99:1000) Сирек
таралғане ( 0,01:1000 төмен). Барлық ДТБА жиілі гі жана туған балалардың– 600:10000
қатынасындай немесе 6%.
•
Этиологиясы бойынша:
Тұқым қуалайтын (гендік 20% және хромосомалық 25%)
Экзогенді немесе тек орта факторлар себебінен (тератогендер, ана факторлары)-8%
Мультифакторлы немесе көптік ақаулар -32%
Идиопатиялық немесе тұрақсыз себептерден – 15%
•
Көрініс беру зілділігі бойынша:Летальды –0,6%
Зілділігі орташа сублетальды -1,9-2,5%
Кіші аномалиялар немесе микро белгілер – 3%
* Көрініс беруі бойынша:
Оқшауланған – бір мүшеде
Жүйелік – бір жүйедегі бірнеше мүшедегі
Көптік – бірнеше жүйедегі бірнеше мүшенің зақымдануы.
*Онтогенездің пренатальды сатысында пайда болуына байланысты:
Гаметопатия – бұл ұрықтануға дейінгі гаметалардағы патологиялық өзгерістер. Бұл
өзгерістер спонтанды түсікке және тұқым қуалайтын ауруларға әкеледі.
Бластопатия – ұрықтанудан кейін алғашқы екінші аптадағы зиготаның зақымдануы. Осы
кезеңде зақымдану факторының әсеріне ұрықтың жауап беруі «барлығы немесе ештеңе»
принципімен, яғни ұрық тіршілігін жояды немесе репаративтік қабілеті жоғары болса, әсер
еткен факторларды «сезбей» ары қарай дамиды. Мысалдар: циклопия, сиреномиелия, егіздер
ақаулығы (егіздердің толық немесе толық емес ажырауы), жатырдан тыс жүктілік.
Эмбриопатия – эмбрионның зақымдануының тератогендің әсер ету аралығы ұрықтың
дамуының 16 аптасынан жүктіліктің 8 аптасына дейінгі әсері. Бұл кезеңде онтогенездің барлық
жасушалық механизмдері іске асырылады: пролиферация, миграция, адгезия, апоптоз, нақты
гендермен бақыланып, іске қосылып және істен шығарылып отырады. Осы кезеңде әсер ететін
зақымдаушы факторлар кез-келген жасушалық механизмдерді бұзады да дамудың туа біткен
ақаулықтарына әкеледі. Мысалы, жасушаның пролиферациясының бұзылуы мүшелердің
гипоплазиясына немесе аплазиясына дизрафия немесе жырық ерін және жырық таңдай, жүйке
түтігінің ақаулықтарына әкеледі. Жасуша миграциясының бұзылуы мүшелердің
гетеротопиясына, агенезияға әкеледі. Мысалы, лиссэнцефалия (мидың тегістенуі). Апоптоздың
бұзылуы синдактилияға, ішектің бітеулігіне әкеледі.
Фетопатия – ұрықтың дамуының 9-аптасынан басталып туылғанға дейінгі аралықта
қалыптасатын даму ақаулары. Эмбриопатияға қарағанда сирек кездеседі. Фетопатияға
қызметінің бұзылуы жатады: урахус –зәр шығару өзектерінің бітіспеуі, артериялық өзектің
ашық болуы- боталлов өзегінің бітіспеуі, крипторхизм аталық жыныс безінің ұмаға түспеуі,
бүйректің жамбас қуысында қалуы, әйелдің сусамырмен ауырғандағы ағзаның
интоксикациясының себебінен болатын – диабеттік
фетопатия, алкоголдің әсерінен
(алкогольдік фетопатия) пайда болатын даму ақаулары.
Даму ақаулықтарының типтері: мальформация, дизрупция, деформация, дисплазия.
Мальформация (malformation)-құрсақтағы дамудың (генетикалық материалдың)
бұзылуына байланысты мүшелерде морфологиялық ақаулықтардың пайда болуы. Оған мысал
– тұқым қуалайтын синдромдар, полидактилия, қоян ерін, қасқыр таңдай.
Дизрупция немесе деструкция (disruption)- сыртқы ортаның (ишемия, инфекции, травма)
тератогендік факторлар әсерінен мүшенің дамуындағы морфологиялық өзгерістер. Мысалы.
амниотикалық тартылыстар, жүктілік кезінде талидомида препаратын пайдалану ұрықты аяққолдың дұрыс дамымауына әкеледі.
Деформация (deformation) – ана ағзасына сыртқы ортаның механикалық әсерінен
мүшелердің пішінінің морфологиялық өзгеруіне алып келеді, оған мысал аз сулылық, миома.
Мысалы –жатырдың фиброзынан ұрықтың басы, көп ұрықтылық жүктілілігінен ұрықтың аяққолдары қысылып, деформацияланады. Механикалық әсерден мүшелердің деформациялануы
байқалады, оған мысал маймақтық. Көп жағдайда туылғаннан кейін маймақтық жойылып
кетеді.
Дисплазия (displasia)- ұлпаларды түзетін жасушалар құрылымының бұзылуы, мүшелердің
морфологиялық өзгерістеріне, қан жасушаларының дифференцациясы мен дәнекер
ұлпаларының бұзылуларына алып келеді. Бұл патологиялардың көбісі моногенді тұқым
қуалайды. Мысалы, эктодермалық дисплазия, жамбас буынының таюы,дисплазиясы, Марфан
синдромы және т.б. Эктодермалық дисплазия кезінде эктодермалдан түзілетін ұлпалардың
барлығының зақымдануы жатады: тері, тырнақ, шаш.
Даму ақауларының сызбасы
Онтогенетикалық даму кезінде ұрық әр түрлi факторлар әсерiне өте сезiмтал келеді. Оны
онтогенездiң қауiптi (қатерлі) кезеңдерi деп, ал оған зиян келтiретiн факторларды тератогендi
факторлар деп атайды. Қатерлі кезеңдерді зерттеуде П.Г. Светлов, дифференциация,
детерминация кезеңдері онтогенездің қатерлі кезеңдеріне сәйкес келетіндігін көрсетті. Қауіпті
кезеңдер әртүрлі мүшелердің дамуының бір-бірімен уақыты бойынша сәйкес келмеуі мүмкін.
Ұрықтың дамуының бұзылу себебі, сол уақытта әсер ететін факторлардың әсеріне
сезімталдылығы жоғары болуы мүмкін. Сондықтанда қалыптасып біткен мүшеге қарағанда,
қалыптасып жатқан мүше патогендік факторлар әсеріне сезімталдылығы жоғары болады.
Сондықтанда әртүрлі факторлар бiрдей патологиялық өзгерістер тудыруы мүмкiн. Әрбір
мүшенің өзіне тән қауіпті кезеңдері болады. Әртүрлі мүшелердің зақымдаушы әсерлерге
сезімталдылығы эмбриогенездің кезеңдеріне байланысты болады. Адамның антенатальды
онтогенезінің үш қауіпті кезеңдерін ажыратады:
Имплантация - бұл ұрықтанғаннан кейiнгі 6-7 тәулiк немесе жүктіліктің бірінші апта
соңында және екінші апта басында ұрықтың жатырдың кiлегей қабатына енуi. Бұл кезде
ұрықтанған жұмыртқаның 50-70% тұқым қуалайтын күрделі ақаулықтардың дамуы
салдарынан ұрық дамымай өздігінен түсік түседі не өлі туылады.
Плацентация – жүктіліктің үшініші мен алтынша апта аралығында плацентаның түзiлуi,
ұрықтанғанан кейiнгі 14-15 тәулiк. Туылу – жүктіліктің 39-40- апталары.
Тератогенез
– зиянды орта факторларының (радиация, химиялық қосылыстар, дәрілік препараттар,
инфекциялар ) әсерінен ұрықта даму ақаулықтарының пайда болуы. Тератогенездің негізгі үш
шарты бар:
1. Бір типті тератогендер дамуыдың әртүрлі мерзімінде әртүрлі аномалиялар тудырады.
2. Әртүрлі тератогендер бiрдей паталогиялық өзгерістер тудыруы мүмкiн
3. Аномалиялар типтері тератогендердің әсер ету кезеңдері мен ұрықтың даму сатыларына
тәуелді болады.
Тератогенді факторлар – ұрықтың дамуына зиянды әсер ететін факторлар: Оған
жататындар: Анасының аурулары (ФКУ, қант диабеті, жүктіліктегі токсикоз, эпилепсия);
Инфекциялар (қызылша вирусы, герпес, цитомегаловирус, созылмалы инфекция: токсоплазмоз,
сифилис);
Химиялық заттар (дәрілік препараттар): тератогендік әсері бар заттар (жүктілікті үзуге
арналған, түсікке қарсы препараттар, гормондар -андрогендер, құрысуға арналған препараттар,
седативті және транквилизаторлар, ісікке қарсы препараттар, антибиотиктер (стрептомицин,
тетрацикилин), қан ұюға қарсы, қан қысымын төмендететін, антитреоидты. А текті дәрумендер,
талидомид);
Физикалық (иондаушы сәулелер, жоғары температура, шум, шаң-тозаң, жоғары
физикалық жүктеме);
Анасының зиянды әдеттері (темекі шегу, алкоголды, наркотикті қолдану). Тератогендік
және мутагендік факторлардың арасында белгілі байланыстардың болуы себебі, кейбір
тератогендік факторлар мутагенді болып табылады, яғни жасушаның генетикалық
аппаратының өзгеруіне алып келеді. ДТБА зерттеу барысында плейотропиялық феномен
байқалады. Құрсақтағы даму сатысының әртүрлі кезеңінде негізгі патоген эмбрионның әртүрлі
бөлігіндегі бір жүйеде немесе оданда көп мүшелер жүйесінің құрылысында аномалияларды
тудырғанда ғана ДТБА плейотропиялық жағдайда көрініс береді.
Мутантты ген де, тератоген де патоген бола алады. ДТБА плейотропияның көрініс
беруінің екі механизмі бар: 1) егер мутантты ген немесе тератогендер көптеген аномалиялар
тудыратын болса – синдромдар деп аталады.
2) егер сол агент бір уақытта тек бір жүйенің мүшесіне әсер етіп, оны бұзып, екіншілік
дефект плейотроптық ақаулар тудыратын болса–бұл реттік деп аталады