O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“MAKROIQTISODIYOT”
fanidan
Importga taʼriflar va ularni kiritilishini yoqlovchi va qarshi nuqtai
nazarlar
Mavzusidagi
KURS ISHI
«Himoyadan o’tdi»
Baholandi __________________
«____» _____________ 2024 г.
Qabul qildi:
__________________________
___
_____________________________
Bajardi:
II-kurs, 43-22 gurux talabasi
________________________
Ilmiy raxbar:
i.f.n., dot. G.R.Mahmudova
Guliston-2024
MUNDARIJA
KIRISH..................................................................................................................... 3
I BOB IMPORTGA TA’RIFLAR VA ULARNING IQTISODIY
OQIBATLARI ......................................................................................................... 5
1.1. Importga ta’riflar va ularning iqtisodiy oqibatlari .....................................5
1.2. Importga qarshi nuqtai nazarlar va global savdoga ta’siri ..................12
1.3. Importda tarif siyosati va uning mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri ......20
II BOB OʻZBEKISTON RESPUBLIKASIDA XALQARO BOZOR
SIYOSATINI YURITISHDA IMPORT TARIFLARINING AHAMIYATI .. 22
2.1. Xorijiy davlatlarda importga tariflarning qo’llanilishi ..........................22
2.2. Proteksionizm siyosati va proteksionistik tamoyillar...............................24
2.3. O’zbekiston Respublisida amalga oshirilayotgan importga tariflar
va proteksionizm siyosatining qo’llanilishi .............................................................29
XULOSA ................................................................................................................ 36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI......................................... 39
2
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mavzuning dolzarbligi shundaki bir mamlakatdan
boshqa mamlakatga tovarlar, xizmatlar yoki mahsulotlarni kiritishni ifodalaydigan
importning muhimligi, mamlakatlar o'rtasidagi savdo munosabatlari, iqtisodiy
rivojlanish va mamlakatning iqtisodiyotiga o'tkazilgan ta'sirini ko'rsatish,
importning muhimligi, mamlakatning xarajatlari, sanoat va tijorat sektorlari uchun
muhim bo'lgan tovarlar va mahsulotlarni kiritish imkoniyatini ta'minlashda ham
ko'rinadi.
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining O'zbekiston iqtisodiyotiga ta'siri
borasida birinchi Prezidentimiz Islom karimov o'z asarlarida quyidagicha
ta'kidlaydilar: «...tobora chuqurlashib borayotgan jahon moliyaviy inqirozi
mamlakatimizga
ta'sir
ko'rsatmaydi,
bizni
chetlab
o'tadi,
degan
xulosa
chiqarmaslik kerak. Masalani bunday tushunish o'ta soddalik, aytish mumkinki,
kechirib bo'lmas xato bo'lur edi. Barchamiz bir haqiqatni anglab yetishimiz lozim
O'zbekiston bugun xalqaro hamjamiyatning va global moliyaviy-iqtisodiy
bozorning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Buning tasdig'ini tashqi dunyo bilan
aloqalarimiz tobora kengayib borayotganida, taraqqiy topgan yetakchi davlatlar
ko'magida iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish, modernizatsiya qilish, texnik va
texnologik qayta jihozlash bo'yicha dasturlarning amalga oshirilayotganligida,
O'zbekistonning xalqaro savdo tizimiga integratsiyalashuvida, mahsulot va tovarlar
importi va eksportining o'sib borishida va boshqa misollarda yaqqol ko'rishimiz
mumkin. Shu bois global moliyaviy inqiroz va birinchi navbatda uning oqibatlari
iqtisodiyoti- mizning rivojlanishi va samaradorlik holatlariga ta'sir etayotganidan
ko'z yumib bo'lmaydi»1.
Kurs
ishining
maqsadi
shundaki
importga
taʼriflar
va
ularning
xususiyatlarini oʻrganish, unga qarshi nuqtai nazarlar va global savdoga taʼsirini
tahlil qilish. Importga tarif siyosati va uning mamlakat iqtisodiyotiga taʼsirini
Karimov I.A. “Bizning bosh maqsadimiz jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modemizatsiya va
isloh etishdir’’. Т.: « 0 ‘zbekiston», 2005
1
3
aniqlash xorijiy davlatlarda importga tariflar qoʻllanilishini tahlil qilish ,
proteksionizm siyosati va proteksionistik tamoyillarini chuqur oʻrganish.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Tadqiqot ob’yekti import hisoblanadi.
Tadqiqot predmeti Oʻzbekiston respublikasida xalqaro bozor siyosatini yuritishda
import tariflari.
Kurs ishining ilmiy-uslubiy asoslari. Kurs ishining ilmiy uslubiy asoslari
importga ta’riflar va ularning iqtisodiy oqibatlarini o’rganish, importga qarshi
nuqtai nazarlar va uning global savdoga ta’sirini tadqiq etish va importda tarif
siyosatini va uning mamlakat iqtisodiyotiga ta’sirini namoyon bo’lishini tahlil
qilish.
Kurs ishi tarkibi. Kurs ishi kirish qismi, ikkita bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar roʻyxatidan iborat.
Birinchi bob "Importga taʼriflar va ularning
iqtisodiy oqibatlari". Ikkinchi bob "Oʻzbekiston Respublikasida xalqaro bozor
siyosatini yuritishda import tariflarining ahamiyati".
Kurs ishi 40 varaq bosma matnda taqdim etilgan va foydalanilgan
adabiyotlar roʻyxati hamda xulosani oʻz ichiga oladi.
4
I BOB IMPORTGA TARIFLAR VA ULARNING IQTISODIY
OQIBATLARI
1.1.
Importga ta’riflar va ularning iqtisodiy oqibatlari
Tashqi savdo siyosati davlat tashqi iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi
hisoblanib, milliy iqtisodiyotning tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini oshirish
va
tashqi
raqobatdan
mahalliy
ishlab
chiqaruvchilami
himoya qilishga
ko‘maklashuvchi chora-tadbirlar yigindisidir.
Tashqi savdo siyosati quyidagi yo‘nalishlami o‘z ichiga oladi:
- eksport siyosati;
- import siyosati.
Eksport siyosati eksportga yo‘naltirilgan rivojlanish modeli doirasida
rivojlanadi. Import siyosatining turlaridan biri importini qoplash siyosati
hisoblanib, ushbu siyosat ko‘pchilik mamlakatlar iqtisodiyotining sanoatlashishida
katta rol o'ynagan.
Tashqi savdo siyosatining asosida mumkin qadar qulaylik yaratish rejimi
yotadi. Tashqi savdo siyosati turli darajada amalga oshiriladi: milliy, ikki
tomonlama, hududiy, xalqaro. Qayd etib o‘tilgan har bir daraja o‘z xususiyatlariga
ega. Davlatning tashqi savdoga aralashish miqyosiga qarab tashqi savdo siyosati
proteksionistik va erkin savdo xarakteriga ega boiadi (rasm 1.1.1).
Tashqi savdo
Erkin savdo
Proteksionizm
Rasm 1.1.1.Tashqi savdo siyosatining turlari (muallif tomonidan
tizimlashtirilgan)
5
Sobiq SSSR hududida o'sgan shaxs uchun "import" so'zi boshqa mamlakat
fuqarosiga qaraganda ancha ko'proq ma'noga ega. "Import qilinadigan tovarlar"
yuqori sifatli, noyob va noyob mahsulotlarga o'xshaydi. Ammo zamonlar
o'zgarmoqda va biz tobora ko'proq "import" so'zini boshqa hududlarda ishlab
chiqarilgan
tovarlarni
mamlakat
hududiga olib
o'tishning
odatiy
savdo
operatsiyasiga murojaat qilish uchun ishlatiladi.
Iqtisodiy lug'atda keltirilgan importning rasmiy ta'rifi quyidagicha: import chet el tovarlari, xizmatlari, texnologiyalari yoki kapitalining reeksport
majburiyatlarisiz ichki bozorda sotish va foydalanish uchun mamlakatga kirishi.
Import bojxona to'lovlari, shuningdek tarifsiz usullar (miqdoriy cheklovlar,
litsenziyalash tizimi) bilan tartibga solinishi mumkin.
Statistika tomonidan hisobga olingan va import deb quyidagilar tushuniladi.
Bevosita mamlakat ishlab chiqaruvchidan yoki mamlakat vositachidan shaxsiy
iste’mol uchun, sanoat, qurilish, qishloq xo’jalgi va boshqa tashkilotlar yoki
mamlakat ichida iste’mol maqsadida ishlov berish uchun yoki undan olib chiqish
maqsadida chet el tovarlarini mamlakatga keltirish.
Erkin zona yoki omborlardan tovarlarni keltirish. Avval o’z mamlakatidan
olib chiqilgan, u yerda ishlov berilmagan tovarlarni chetdan keltirish. Bunday
import reimport deb ataladi. Reimportga auksionda sotilmagan xaridor tomonidan
yaroqsiz deb hisoblanib, konsignatsiya omboridan qaytarilgan va boshqalar.
Bojxona nazorati ostida ishlov berish uchun kiritilgan tovarlar bunda ishlov
berilgan yoki o’zgargan holatda ushbu tovardan tashkil topgan tayyor mahsulotni
ishlov berish maqsadida mamlakatga keltiriladigan tovarlar kiradi. Masalan,
sardinadan tayyorlangan konservalarni ishlab chiqarish uchun zaytun yog’ini
chetdan keltirish bunday hollarda qoida bo’yicha bojxona nazorati ostida ishlov
berish uchun tovarlarni kiritishda bojxona boji to’lovlaridan importyor ozod
qilinadi. Shuni bilish muhimki, bojxona hisobi barcha yirik kompaniyalar boshqa
mamlakatlar hududida joylashgan o’z sho’ba kompaniyalariga jo’natadigan barcha
tovarlarni eksport va import qiymatiga kiritadi. Amaliyotda faqat shu yo’l bilan
6
xalqaro Tovar almashinuviga kiritiladigan firma ichidagi almashuv xisobga
olinadi.
Demak, import bu, birinchi navbatda, boshqa mamlakatlardan olib kelingan
narsa, ikkinchidan, import qilinadigan tovarlar ichki bozorda muomalaga kiradi,
ya'ni import qiluvchining o'zi tomonidan o'z maqsadlari uchun yoki keyinchalik
sotish uchun foydalaniladi.
‘’Import‘’ so'zi qadimiy bo'lib, lotin alifbosiga asoslangan. Uni so'zma-so'z
"portga yetkazib berish" deb tarjima qilish mumkin. Qadim zamonlardan beri
dengizlar va daryolar davlatlar va shaharlar o'rtasidagi asosiy transport arteriyasi
bo'lib kelgan. Dengiz sohilidagi yoki katta daryo yaqinidagi har bir shaharning o'z
porti yoki iskala bor edi. Mahalliy tovarlar bilan kemalar va qayiqlar qo'shni
mamlakatlarga jo'natildi, bu eksport edi va ular chet elga qiziqish bilan qaytib
kelishdi. Xuddi shunday portlarga boshqa shahar va shtatlardan ham savdogarlar
kelardi.
Shunday qilib, eksport va import ming yillar davomida o'zgarmagan eng
qadimgi iqtisodiy operatsiyalardir. Bugungi kunda importning mohiyati saqlanib
qolgan, ammo Rossiya Federatsiyasi va boshqa davlatlar qonunchiligining xilmaxilligi importning gradatsiyasini joriy qiladi.
Import operatsiyalarining barcha turlari odatda ikkita katta toifaga bo'linadi:
iste'mol tovarlari va sanoat mahsulotlari importi;
xom ashyo (qayta ishlash va boshqa mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun zarur
bo'lgan mahsulotlar) va xizmatlar importi (rasm.1.1.2).
Import tasnifining yana bir turi to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita bo'linadi:
to'g'ridan-to'g'ri import bilan xaridor tovarni bevosita xorijiy ishlab chiqaruvchi
yoki distribyutordan (norezidentdan) sotib oladi; bilvosita import - bunday
operatsiyalarga ixtisoslashgan vositachi kompaniyadan tovarlar va xizmatlarni
olish; bunda tovar import qilingan mamlakat rezidentidan sotib olinadi; Ushbu
sxema xaridorga tovarni olishni osonlashtiradi va tezroq qiladi. Darhaqiqat, import
xalqaro savdo-iqtisodiy munosabatlarning muhim elementi bo'lib, mamlakatlarga
tovarlar, xizmatlar, texnologiya va kapital almashish imkonini beradi.
7
iste'mol tovarlari va
sanoat mahsulotlari
importi
Import
operatsiyalari
xom ashyo va
xizmatlar importi
Rasm 1.1.2. Import operatsiyalari (muallif tomonidan tizimlashtirilgan)
Tovarlarni portlar va marinalarga yetkazishni nazarda tutuvchi importning
tarixiy sharoiti xalqaro savdoda dengiz va daryo transportining ahamiyatini
ko‘rsatadi. Eksport va import ko'p asrlar davomida davlatlar va xalqlar o'rtasida
tovar ayirboshlashning asosiy yo'li bo'lib kelgan.
Importning zamonaviy tushunchasi bojxona to'lovlari, tarifsiz to'siqlar,
litsenziyalash va boshqa tartibga solish usullari kabi turli jihatlarni o'z ichiga oladi.
Bu mexanizmlar mamlakatlarga tovarlar importini nazorat qilish va ularning
iqtisodiy manfaatlarini himoya qilishga yordam beradi.
Import ichki bozorda mavjud bo'lmasligi mumkin bo'lgan turli xil tovar va
resurslarga kirishni ta'minlash orqali mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishida
muhim rol o'ynaydi. Importning kelib chiqishi va mohiyatini tushunish ularning
ahamiyati va butun iqtisodiyot va jamiyatga ta'sirini yaxshiroq tushunishga yordam
beradi.
Import qilinadigan mahsulotlar turiga ko'ra import ham ko'rinadigan va
ko'rinmas turlarga bo'linadi:
1.
Ko'rinadigan import - maishiy foydalanish, qayta sotish yoki qayta
ishlash uchun olingan aniq tovarlar yoki xom ashyo;
2.
Ko'rinmas savdo, ya'ni hech qanday moddiy narsalarsiz ayirboshlash -
bu transport, sug'urta, sayohat xizmatlari, chet elga pul o'tkazmalari, komissiyalar
va boshqalarni o'z ichiga olgan xizmatlar almashinuvi.
8
Agar siz butunlay global miqyosda qarasangiz, bularning barchasi boshqa
mamlakatlar valyutalarida to'langan xizmatlardir. Aslida, ko'rinmas import - bu
norezident hamkordan xizmatlarni sotib olish.
Investitsiya importini ham qisman ko'rinmas import toifasiga kiritish
mumkin. Asosan, bu kapital importi, ya'ni rezident bo'lmagan kompaniya yoki
jismoniy shaxs o'z mablag'larini milliy iqtisodiyotga kiritganda.
Importni import qilinadigan mahsulot turi, muomala usuli va tovar yoki
xizmatlar shakliga qarab turkumlash xalqaro savdo tahlilining muhim jihati
hisoblanadi.
Importni ko'rinadigan va ko'rinmas turlarga bo'lish bizga mamlakatlar
o'rtasidagi tovar va xizmatlar almashinuvining turli jihatlarini hisobga olish
imkonini beradi. Muayyan tovarlar va xom ashyo bilan bog'liq ko'rinadigan import
iqtisodiyot va ishlab chiqarish jarayonlariga bevosita ta'sir qiladi. Shu bilan birga,
mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishda ko‘zga ko‘rinmas
import, jumladan xizmatlar va investitsiyalar ham muhim o‘rin tutadi.
Investitsiya importi xorijdan kapital kirib kelishining bir shakli sifatida
milliy iqtisodiyotni rivojlantirish va yangi ish o'rinlarini yaratishga yordam berishi
mumkin. Norezidentlarning mamlakat iqtisodiyotiga kiritgan sarmoyalari ishlab
chiqarishning o‘sishi, innovatsiyalar va infratuzilmani takomillashtirishga xizmat
qilishi mumkin.
Importning turli turlarini tushunish xalqaro savdoni, uning iqtisodiyot va
jamiyatga ta'sirini chuqurroq o'rganish, shuningdek, tashqi iqtisodiy operatsiyalarni
boshqarishning samarali strategiyalarini ishlab chiqish imkonini beradi.
Reimport xalqaro savdo operatsiyalarining yana bir kichik turidir. Odatda bu
tovarlarni kelib chiqqan mamlakatga qaytarishdir. Asosiy mezon - qaytarilgan
import tovarlarni ta'mirlash yoki modernizatsiya qilishning yo'qligi. Ko'pincha
ishlab chiqarish nuqsonlari aniqlangan yoki distribyutor tomonidan sotilmagan
tovarlar qayta import qilinadi.
Import qilinadigan mahsulotlarning narx darajasiga ko'ra, demping deb
ataladigan import ham ajratiladi. Uning mohiyati shundaki, tovarlar o'rtacha bozor
9
narxidan sezilarli darajada past narxda import qilinadi. Ammo agar import qiluvchi
korxona imtiyozlarga ega bo'lsa, subsidiyalar olsa yoki boj to'lashdan ozod bo'lsa
yoki eksport qiluvchi korxona o'z tovarlari narxini mustaqil ravishda pasaytirsa,
demping importi butunlay qonuniy bo'lishi mumkin.
Davlat
tomonidan
qo'yilgan
talab
va
cheklovlarga
ko'ra,
import
litsenziyalangan va litsenziyasiz bo'linadi.
Litsenziyalangan
import
nazorat
qiluvchi
organlardan
maxsus
ruxsatnomalarni talab qiladi. Litsenziyalangan tovarlarga, masalan, farmatsevtika,
kimyoviy moddalar, shifrlash, nusxa ko'chirish va yozish qurilmalari, qimmatbaho
toshlar va metallar va boshqalar kiradi. Bundan tashqari, etkazib beruvchi bilan
shartnoma tuzishdan oldin tovarlarni import qilish uchun litsenziya olishingiz
kerak.
Shunga ko'ra, litsenziyasiz import tovarlarni Rossiya Federatsiyasi hududiga
olib kirishda cheklovlar yo'qligini nazarda tutadi.
Eksport-import operatsiyalari davlat organlari tomonidan qattiq tartibga
solinadi. Agar korxona bevosita mahsulot import qilsa, u tashqi iqtisodiy
shartnoma tuzishi, bitim pasporti, bojxona deklaratsiyasi, tovar va transport
deklaratsiyasini rasmiylashtirishi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda
qo‘shimcha hujjatlar taqdim etishi shart.
Ammo ba'zida bojxona to'lovlari, soliqlar va boshqa xarajatlarni kamaytirish
maqsadida importchilar hujjatlarda noto'g'ri ma'lumotlarni ko'rsatadilar. Masalan,
qimmatbaho kiyimlar o'rniga tikuv uchun xom ashyo (mato va aksessuarlar), butun
qurilma o'rniga ular uchun ehtiyot qismlar ko'rsatiladi va hokazo. Bojxona
xarajatlarini kamaytirishning yana bir varianti tovar narxini bozordagi o'rtacha
qiymatdan
sezilarli
darajada
pastroq
ko'rsatishdir.
Noto'g'ri
ma'lumotni
ko'rsatishning yana bir usuli - bu mahsulot ishlab chiqarilgan mamlakatni noto'g'ri
ko'rsatish, ya'ni uni ko'proq afzalliklarga ega bo'lganiga almashtirish. Biz sizni
bunday firibgarlikdan ogohlantiramiz. Bunday sxemalardan foydalanish xavfi
qanday? Avvalo, bojxona xizmati tomonidan yukning hujjatlarga mos kelmasligi
aniqlansa, import qiluvchi korxona jarima va to‘liq boj to‘lashi kerak bo‘ladi.
10
Noqonuniy deb hisoblangan import operatsiyalarining yana bir formati
parallel import deb ataladi. Operatsiyaning mohiyati shundaki, tovarlar etkazib
beruvchining intellektual mulk huquqiga ega bo'lmagan mamlakatga import
qilinadi. Misol uchun, bir tadbirkor Xitoyning mashhur brendidan markali
krossovkalar partiyasini sotib oldi. U bu krossovkalarni kompaniya do'konida sotib
olgan, mahsulot qalbaki emas. Biroq, bunday krossovkalarni Rossiyaga faqat
ishlab chiqaruvchining o'zi yoki uning vakolatli distribyutori olib kirishi mumkin.
Shunday qilib, tadbirkorimiz mualliflik huquqi egasining haqiqiy ruxsatisiz
tovarlarni import qiladi va bu bilan tovar belgisiga bo'lgan mutlaq huquqni buzadi.
Va bu hodisani soxta mahsulotlar importiga tenglashtirish mumkin. Demak,
tadbirkor uchun xavflar: tovar qalbaki deb tan olinishi, musodara qilinishi va
import qiluvchining o'zi jarimaga tortilishi mumkin.
Ko'rib turganingizdek, eksport va import mavzusi savdo mavjud bo'lgan
vaqtgacha mavjud. Sotuvchilar va xaridorlar o'rtasidagi munosabatlar xalqaro
shartnomalar va milliy qonunlar bilan tartibga solinadi va import tushunchasini
xorijdan tovarlar yetkazib berishdan ko'ra kengroq talqin qilish mumkin.
Importning turli jihatlari, jumladan, qayta import, demping, litsenziyalangan va
litsenziyasiz import, kulrang import va parallel import haqida ma'lumot mavjud.
Bular xalqaro savdoning muhim jihatlari bo‘lib, tovarlarni import qilish bilan
bog‘liq murakkabliklar va xavflarni ta’kidlaydi.
Barcha import talablari va cheklovlarini to'g'ri topshirish va ularga rioya
qilish korxonalar uchun jarimalar, tovarlarni musodara qilish va boshqa salbiy
oqibatlarning oldini olish uchun juda muhimdir. Qonun va axloqiy biznes
standartlariga rioya qilish mumkin bo'lgan muammolarni oldini olishga yordam
beradi.
Shuningdek, tovarlarni olib kirish bilan bog'liq hujjatlardagi ma'lumotlarning
to'g'riligi va ishonchliligi uchun javobgarlikni unutmaslik kerak. Noqonuniy
amaliyotlar, masalan, noto'g'ri ma'lumotlar yoki intellektual mulk huquqlarini
buzish jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Import qonunlari va qoidalariga
rioya qilish kompaniya obro'sini saqlab qolishga va jarimalar va huquqiy
11
muammolardan qochishga yordam beradi. Biznesni barcha talab va standartlarga
rioya qilgan holda halol va mas'uliyat bilan olib borish muhimdir.
Tovarlar eksporti va importi summasi tashqi savdo aylanmasi yoki tashqi
tovar aylanmasini tashkil etadi. Biror bir mamlakat boshqa mamlakatda ishlab
chiqarilgan tovarni o‘z iste’moli uchun emas, balki uchinchi mamlakatga qayta
sotish uchun xarid qilgan taqdirda reeksport ro‘y beradi. Reeksport bilan reimport
uzviy bog‘liq. Reimport iste’molchi mamlakatdan reeksport tovarni sotib olishni
bildiradi.
Eksport va importning harakatida ham multiplikatsiya samarasi mavjud
bo‘lib, bu omilni hisobga olish o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada taniqli
iqtisodchi olimlardan J. Keyns, R. Kan, F. Maxlup, P. Samuelson va boshqalar
tashqi savdo multiplikatori to‘g‘risidagi nazariy asoslami yaratishda katta hissa
qo‘shdilar. xalqaro savdo faqat eksportdan iborat bo‘lmay, balki o‘z ichiga
importni ham oladi. Agar eksportdan olingan daromadning bir qismi importga
sarflansa, u holda mamlakatning ichki xarid qobiliyati pasayadi. Import jamg‘arma
singari boy berilgan imkoniyat sifatida amal qiladi, shuning uchun u matematik
ifodalarda manfiy ishora bilan qo‘llaniladi. Importni jamg‘arish funksiyasiga
o‘xshagan holda tahlil qilish mumkin. Buning uchun importga so‘nggi qo‘shilgan
moyillik tushunchasini kiritib olamiz. Bu moyillik import hajmi o‘zgarishining
daromad o‘zgarishiga nisbati orqali ifodalanishi mumkin.
1.2. Importga qarshi nuqtai nazarlar va global savdoga ta’siri
Importlar, qarshi nuqtai nazarlar va global savdoga katta ta'sir qiladi.
Importlar, mamlakatlarga xizmat qiladigan va ularning iqtisodiy faoliyatini o'z
ichiga olgan maxsulotlar va xizmatlardir. Importlar, mamlakatning iqtisodiy
rivojlanishiga olib kelgan maxsulotlarga va xizmatlarga erishishiga yordam beradi.
Bu esa, mamlakatning iqtisodiy taraqqiyoti va inqirozga ta'sir qiladi. Qarshi nuqtai
nazarlar esa, importlar mamlakatning mahsulotlariga qarshi ravishda bo'lishi
mumkinligi bilan bog'liqdir. Agar importlar mahsulotlar va xizmatlarni o'z ichiga
olgan mamlakatning mahsulotlariga zarar keltiradigan holatda bo'lsa, bu qarshi
12
nuqta sifatida ko'rsatiladi. Bu esa, mamlakatning iqtisodiy faoliyatini zarar
ko'rsatishi mumkin.
Tariflarni import qilishning bir necha muammolari mavjud:
1. Mahsulotlar import qilgan mamlakatlar o'rtasida savdo munosabatlari va
savdo janglari yuzasidan kuchli tariflar va to'g'riyo'rlar muammosi bo'ladi.
2. Import tariflari mamlakatning iqtisodiy siyosati va sanoati uchun
muhimdir, chunki bu tariflar import mahsulotlarning narxini oshirib, o'z
mamlakatning mahsulotlariga qo'shimcha chegirmalar beradi.
3. Bazi insonlar import tariflarini qo'llashni qo'lga kiritishadi, chunki bu
tariflar import mahsulotlarni osonroq yoki arzonroq sotib olishni qiyinlashtiradi.
Import tariflarini kiritishga qarshi nuqtai nazarlar esa quyidagilar bo'lishi
mumkin:
1. Import tariflari import mahsulotlarni osonroq kirishini to'xtatishi va
mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini cheklashiga olib kelishi mumkin.
2. Import tariflari import mahsulotlarni osonroq kirishini to'xtatishi va
mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini cheklashiga olib kelishi mumkin.
3. Import tariflari import mahsulotlarni osonroq kirishini to'xtatishi va
mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini cheklashiga olib kelishi mumkin.
Import tariflari bilan bog'liq qarshi nuqtai nazarlar shuningdek, import
mahsulotlarni sotishga to'siq vaqt talab etadi va bu import mahsulotlarning
narxlarini oshiradi. Bu esa iste'molchilarga yoqimliroq narxlarda mahsulotlarni
taqdim etishga olib keladi.
Mamlakatga import mahsulotlari kiritilishing salbiy jihatlari quyidagilardan
iborat:
1. Import mahsulotlari kiritish jarayoni uzun va murakkab bo'lishi mumkin,
shuning uchun to'liq yagona muvaffaqiyatli kiritish uchun vaqt va resurslar
sarflanishi kerak.
2. Import mahsulotlari kiritishda import tovarlarining sifatini va qiymatini
tekshirish, importni amalga oshirish uchun kerakli litsenziyalarni olish, import
13
mahsulotlarini depozitga qo'yish va boshqalar kabi qonun va tartibotlarga rioya
qilish lozim.
3. Import mahsulotlarini kiritish jarayoni xaridorlar uchun muddati vaqtli
bo'lishi mumkinligi, tovarlarni xarid qilish va import qiluvchi bilan muzokaralarni
o'tkazish kerakligi.
4. Import mahsulotlarini kiritishda valyuta kurslarining o'zgarishi, import
mahsulotlarining sifati va narxlari, import qiluvchi kompaniya bilan kontrakt
shartlari va boshqa faktorlar bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2022-yilning yanvar—
oktabr oylarida O‘zbekiston importida yuqori ulushga ega bo‘lgan hamkor
davlatlar quyidagi jadvalda keltirilgan(jadval 1.2.1).
Jadval 1.2.1.
O’zbekiston importida yuqori ulushga ega mamlakatlar2
Xitoy
5.3 milliard
Rossiya
4.9 milliard
Qozog’iston
2.6 milliard
Koreya
1.9 milliard
Turkiya
1.4 milliard
Germaniya
789 million
Hindiston
530 million
Braziliya
461.5million
Import tarkibida eng katta ulush, mashinalar va transport asbob-uskunalari
(31,6 foiz), sanoat tovarlari (19,3 foiz) hamda kimyoviy vositalar va shunga
o‘xshash mahsulotlar (13,9 foiz) hisobiga to‘g‘ri keldi.
Tovarlar importi dinamikasi tahliliga ko‘ra, 2022-yilning yanvar—oktabr
oylarida import qilingan tovarlar hajmi, o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 3,5
mlrd dollarga ko‘paydi va 22,5 mlrd dollarini tashkil etdi. Xizmatlar importi esa
2,1 mlrd dollarga yetdi.
2
https://www.stat.uz
14
Importning eng katta hajmi 2022-yilning mart oyida qayd etilib, 2,7 mlrd
dollarni tashkil etdi. 2021-yilning shu oyiga nisbatan 862,8 mln dollarga kamaydi.
2022-yil oktabr oyida import hajmi 2,6 mlrd dollarni tashkil etdi va 2021-yilning
shu davriga nisbatan 12,6 foizga ko‘paydi.
Avvalroq yil boshidan beri O‘zbekistonning tashqi savdosi qanday
o‘zgargani ma’lum qilingani haqida xabar berilgandi. Ho’sh, O‘zbekiston
rivojlanishi uchun «importni cheklash kerak»mi?
O‘zbekiston Respublikasining to‘lov balansi ma’lumotlariga ko‘ra, joriy
yilning I yarim yilligi yakunlari bo‘yicha tovarlar bo‘yicha tashqi savdo aylanmasi
16,9 mlrd. dollarni tashkil etgan. Shundan eksport hajmi 6,9 mlrd. dollar va import
hajmi 10 mlrd. dollarga teng. Shu munosabat bilan, savdo balansining defitsiti 3,1
mlrd. dollarni tashkil etgan.
Ko‘pchilikda shunday tushuncha borki, mamlakat rivojlanishi uchun
«eksportni ko‘paytirib, importni cheklash kerak». Sodda qilib aytganda, «biz
kamroq sotib olib, ko‘proq sotishimiz kerak», «mahalliy korxonalarimiz, biz
import qilganimizdan ko‘ra, ko‘proq eksport qilishi kerak» va h.k. Tashqi savdo
balansining saldosi salbiy bo‘lishi, ya’ni importning eksportdan ko‘p bo‘lishi
ko‘pchilikni qo‘rqitadi.
Oxirgi paytlarda mahalliy korxonalarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida, biz
tinimsiz importni «bo‘g‘ib» kelayapmiz. Jumladan, turli vazirlik va idoralar
tomonidan importni har tomonlama cheklash uchun tarif va notarif choralar
qo‘llanmoqda. Go‘yoki, biz shu yo‘l bilan, ya’ni raqobatni kamaytirib, mahalliy
korxonalarga
o‘zini-o‘zi
o‘nglab
olib,
raqobatbardosh
bo‘lishiga
zamin
yaratayapmiz. Afsuski, unday emas, aksincha ularni raqobatbardoshligini
kamaytirayapmiz.
Sababini quyidagicha nazariy jihatdan ko‘rib chiqishimiz mumkin. Mahalliy
korxonalar eksportini ko‘paytirish uchun ularning mahsulotini raqobatbardosh
bo‘lishini ta’minlashimiz kerak. Ma’lumki, agar import kamaysa, valyutaga
bo‘lgan talab kamayib, valyuta kursining tushishiga va so‘mning qadri oshishiga
olib keladi. Bu esa eksport qilinayotgan mahsulotlarning raqobatbardoshligini
15
kamaytiradi. Ya’ni, mahalliy korxonaning 1 dollarga eksport qilayotgan mahsuloti,
valyuta kursining tushishi, deylik 9400 so‘mdan 8000 so‘mga tushishi orqali 1,175
dollarga ko‘payishiga olib keladi. Shu orqali mahalliy korxonalar eksport
qilayotgan
mahsulotlarining
raqobatbardoshligining
kamayishiga,
bu
esa
mamlakatda eksport hajmining kamayishiga sabab bo‘ladi.
Natijada, mamlakat iqtisodiyotida importni qanchalik darajada cheklovini
amalga oshirish, eksportni ko‘paytirish uchun davlatga shunchalik darajada ko‘p
resurs talab etilishiga olib keladi. Import tarifini qancha oshirish yoki turli
cheklovlarni (standartlashtirish, sertifakatlashtirishga doir va boshqa qo‘shimcha
tartib-taomillar)ni joriy qilish orqali biz eksportga shuncha soliq joriy etgan
bo‘lamiz.
O‘z navbatida, importning o‘sishi tabiiy jarayon bo‘lib, ya’ni arzon
tovarlarning ko‘payishi aholining ushbu tovarlarga bo‘lgan ehtiyojini ortishiga olib
keladi.
O‘zbekiston Respublikasi to‘lov balansi ma’lumotlariga muvofiq, qisqa
muddatga xorijga mexnat faoliyatini amalga oshirish maqsadida chiqqan
O‘zbekiston fuqarolari tomonidan olingan ish haqi 2019 yilning I yarim yilligida,
1,4 mlrd. dollarni tashkil qildi. O‘zbekistonga o‘tkazilgan shaxsiy transfertlar
miqdori esa 2,4 mlrd.dollarni tashkil etgan.
Shu bilan birga, mamlakat iqtisodiyotiga chet el valyutasi oqiminining yana
boshqa
manbalari,
ya’ni
xorijdagi
migrantlarning
pul
o‘tkazmalari
va
boshqalarning ko‘payishi tabiiy ravishda import hajmini oshiradi. Yuqorida
aytilganidek, mamlakatda horijiy valyuta hajmining ortishi uning kursi tushishiga
olib keladi. Natijada, tovarlar eksportiga rag‘bat kamayadi. Biz ushbu muammoni
ham import hajmini keskin oshirish bilan qoplashimiz lozim bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasi to‘lov balansi ma’lumotlariga ko‘ra, 2019-yilning
II-choragida to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning sof kirib kelishi keskin
o‘sishni ko‘rsatib, uning hajmi 923 mln. dollarga yetdi (joriy yilning I-choragiga
nisbatan 4 baravarga ko‘paygan). Ushbu ko‘payish to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar
hajmining ortishi bilan bog‘liq bo‘lgan.
16
Shuningdek, boshqa jihatdan, mamlakatimizga horijiy investitsiyani kirib
kelishi ham import hajmini oshiradi va mantiqan, agar biz savdo balansidagi
difitsitni qisqartirish uchun kurashadigan bo‘lsak, import hajmini kamaytirish
uchun xorijiy investitsiyani cheklab turishimizga to‘g‘ri keladi, degan xulosa qilish
mumkin.
Demak, tashqi savdo balansidagi defitsit biz, aynan O‘zbekiston, ya’ni
rivojlanayotgan davlat uchun «qo‘rqinchli» hisoblanmaydi. Importni ko‘payishi
bizning mahsulotlarimiz raqobatdosh bo‘lishiga imkon beradi. O‘zbekistonning
rivoji uchun savdo balansidagi defitsitni qisqartirish uchun kurashish emas, balki
xorijiy sarmoyani kirib kelishini ta’minlash lozimdir, zero xorijiy sarmoyalar bu
yangi infratuzilma, yangi texnologiya, mashina va uskunalar deganidir3.
Import va eksport - bu xalqaro bozorning bir qismiga aylanishingiz mumkin
bo'lgan ikki turdagi yirik biznes faoliyati. Eng yaxshi variantni yoki manbani
tanlash haqida gap ketganda, barcha shaxslar bir nechta omillarni tahlil qilishlari
kerak. Shu bilan birga, ular mablag'lar, resurslar va boshqa ko'p narsalar
mavjudligini tekshirishlari kerak. Ikkala holatda ham sizning rolingiz boshqacha
bo'ladi. Bugun biz import bilan bog'liq ba'zi muhim faktlarni muhokama qilamiz.
Import – kirish ya’ni , agar siz boshqa davlatdan tovarlar sotib olsangiz, ularni o'z
mintaqangizda olib kelsangiz va sotsangiz, bu harakat yo'nalishi import deb
hisoblanadi. Bunday vaziyatda siz birinchi navbatda xaridor bo'lasiz. Hukumatning
import bo'yicha qarorlari va nuqtai nazariga e'tibor qaratadigan bo'lsak, hech kim
yoqotmaydi. Buning asosiy sababi shundaki, import mamlakat iqtisodiyotiga ta'sir
qiladi, bu erda eksport kuchayishiga yordam beradi. Barcha muhim omillarni
chuqur tushunish va foydali qaror qabul qilish uchun siz yaqinlashib kelayotgan
fikrlarga e'tibor qaratishingiz kerak.
Importning afzalliklari va kamchiliklari mavjud. Afzalliklari quyidagilardan
iborat:
1. Yaxshiroq foyda hamma odamlar biznesda ko'p foyda qidiradi. Bunday
maqsadga erishish uchun barcha kompaniyalar muntazam ravishda harakat
3
https://strategy.uz
17
qiladilar va ko'p pul ishlashlari mumkin. Barcha kompaniyalar foyda olish tezligini
va bir nechta imtiyozlardan foydalanishlari mumkin bo'lgan biznes imkoniyatini
tanlashni xohlashadi. Agar foyda haqida gapiradigan bo'lsak, unda mahsulot yoki
mahsulot tannarxi kabi bir nechta omillarni ko'rib chiqishimiz kerak.
2. Yaxshi sifat barcha mijozlar faqat sifatli mahsulotlarni qidirmoqda. Hech
kim o'z mehnati bilan ishlab topgan pulini sifat darajasi pastroq narsalarni sotib
olishga sarflashni xohlamaydi. Bu erda siz tanlagan bo'lishingiz kerak. Ba'zi
hollarda, ayrim mahsulotlarning haqiqiy hududi yoki bazasi sizning mamlakatingiz
emas. Sizning mamlakatingizda noto'g'ri ishlab chiqarilganligi sababli xaridorlar
doimo ushbu turdagi mahsulotlar bilan sifat muammolariga duch kelishlari
mumkin.
3. Ishlab chiqarish tannarxini qisqartirish agar biz biznes va xarajatlar
omillari haqida gapiradigan bo'lsak, unda ishlab chiqarish eng katta rol o'ynaydi.
Barcha kompaniyalar ishlab chiqarish tannarxini osongina kamaytirish va yaxshi
foyda marjasi bilan mahsulot sotishning eng yaxshi usulini aniqlashga harakat
qiladilar. Mahsulotni ishlab chiqarish narxi bir qancha omillarga bog'liq, masalan:
•
operatsion xarajatlari;
•
ish haqi;
•
xom ashyo tannarxini hisoblash;
•
oraliq mahsulot narxi.
Ba'zan siz o'z mamlakatingizda xom ashyoni boshqa mamlakatlarga
qaraganda qimmatroq narxlarda olishingiz mumkin. Bunday sharoitlarda siz aqlli
bo'lishingiz va bunday narsalarni tezda import qilishga harakat qilishingiz kerak.
Bu erda mamlakatlar o'zlarining yaxshi kelajagi uchun boshqa mamlakatlar
bilan yaxshi munosabatlarni saqlab qolishlari kerak. Import bu yerda har ikki
turdagi talablarni bajarishda foydalidir, masalan, muhim va ilg'or resurslarni olish,
yaxshi munosabatlar o'rnatish va hokazo. Tadbirkor sifatida siz bozorda osongina
mustahkam qo'rg'on qurishingiz mumkin, shuningdek, yaxshi aloqalarga ega
bo'lishingiz mumkin. xalqaro biznes sanoatining katta qismi.
18
Bu barcha mamlakatlarning hukumat organlari importga nisbatan eksportni
ko'proq rag'batlantirishining asosiy sababidir. Bu yerda, deyishingiz mumkin,
tovarlarni import qilish biznes va foyda nuqtai nazaridan kompaniya uchun foydali
bo'lishi mumkin, ammo mamlakatga kelganda, unday emas.
Agar mamlakatga eksportga nisbatan import juda ko'p bo'lsa - bu o'sha
mamlakatdan chet elga jo'natilgan mahsulotlar - bu mamlakatning savdo balansini
buzishi va uning valyutasini qadrsizlantirishi mumkin. Mamlakat valyutasining
qadrsizlanishi mamlakat fuqarolarining kundalik hayotiga katta ta'sir ko'rsatishi
mumkin, chunki valyutaning qiymati mamlakatning iqtisodiy ko'rsatkichlari va
yalpi ichki mahsulotini (YaIM) eng katta belgilovchi omillardan biridir. Import va
eksportning tegishli balansini saqlash mamlakat uchun juda muhimdir.
Mamlakatning import va eksport faoliyati mamlakat yalpi ichki mahsulotiga,
valyuta kursiga, inflyatsiya darajasiga va foiz stavkalariga ta'sir qilishi mumkin.
Mamlakatning import va eksport faoliyati uning yalpi ichki mahsuloti, valyuta
kursi, inflyatsiya darajasi va foiz stavkalariga ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Import darajasining o‘sishi va savdo defitsitining o‘sishi mamlakat valyuta
kursiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Kuchsiz milliy valyuta eksportni rag'batlantiradi va importni qimmatroq
qiladi; aksincha, kuchli milliy valyuta eksportga xalaqit beradi va importni
arzonlashtiradi. Yuqori inflyatsiya, shuningdek, materiallar va ishchi kuchi kabi
kirish xarajatlariga bevosita ta'sir ko'rsatish orqali eksportga ta'sir qilishi mumkin.
Yalpi ichki mahsulotga ta'siri.
Yalpi ichki mahsulot (YaIM) mamlakatning umumiy iqtisodiy faoliyatining
keng ko'lamli o'lchovidir. Import va eksport YaIMni hisoblashning xarajatlar
usulining muhim tarkibiy qismidir. YaIM formulasi quyidagicha:
YaIM=C+I+G+(X−M)
Bu yerda:
C = Iste'molchining tovarlar va xizmatlarga sarflagan xarajatlari
I = biznes kapitaliga investitsiya xarajatlari
G=Davlatning davlat tovarlari va xizmatlariga harajatlari
19
X=Eksportlar
M = Import
Ushbu tenglamada eksport minus import (X - M) sof eksportga teng. Eksport
importdan ko'p bo'lsa, sof eksport ko'rsatkichi ijobiy bo'ladi. Bu mamlakatda savdo
profitsiti borligini ko'rsatadi. Eksport importdan kam bo'lsa, sof eksport
ko'rsatkichi salbiy bo'ladi. Bu mamlakatda savdo kamomadi borligini ko'rsatadi.
Savdo profitsiti mamlakatda iqtisodiy o'sishga yordam beradi. Eksport
ko'proq bo'lsa, bu mamlakatdagi zavod va sanoat ob'ektlaridan yuqori darajadagi
mahsulot mavjudligini, shuningdek, ushbu zavodlarning ishlashini saqlab qolish
uchun ish bilan ta'minlangan odamlarning ko'pligini anglatadi. Agar kompaniya
yuqori darajadagi tovarlarni eksport qilsa, bu ham iste'mol xarajatlarini
rag'batlantiradigan va iqtisodiy o'sishga hissa qo'shadigan mamlakatga mablag'lar
oqimiga tenglashadi.
1.3. Importda tarif siyosati va uning mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri
Xalqaro savdoning davlat boshqaruvi instrumentlari o ‘z xususivatiga ko‘ra
tarif-bojxona tarifmi qo‘llashga asoslangan va notarif - boshqa barcha usullarga
bo‘linadi. Boshqaruvning notarif usullari miqdoriy va yashirin proteksionizm
usullariga bo‘linadi. Savdo siyosatining alohida instrumentlari ko‘pincha, importni
cheklash yoki eksportni rag‘batlantirish zarurati tug‘ilganda qo‘llaniladi.
Importga ta'riflar mamlakatning iqtisodiy siyosati va sanoati uchun
muhimdir va import qilinadigan mahsulotlarni osonroq kirishini to'xtatishi va
mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini cheklashiga olib kelishi mumkin.
Oʻzbekiston Respublikasida import mahsulotlariga qoʻyilgan tariflar
Oʻzbekistonning iqtisodiy siyosati va savdo munosabatlari boʻyicha belgilanadi.
Import mahsulotlariga qoʻyilgan tariflar mamlakatning importni cheklash, oʻz
mahsulotlarini himoya qilish va sanoat sektorini rivojlantirish maqsadida
belgilanadi.4
4
https://lex.uz/ru
20
Oʻzbekiston Respublikasida import mahsulotlariga qoʻyilgan tariflar
Oʻzbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari va qarorlariga asosan belgilanadi. Bu
tariflar import mahsulotlarining tovarni olib kiritish jarayonida to'lovga tortiladigan
summani ifodalaydi. Tariflar import mahsulotlari uchun qoʻyilgan bo'lishi
mumkin, shuningdek, import mahsulotlarining xususiyatlari, turu va mamlakatning
iqtisodiyoti bilan bog'liq bo'lishi mumkin5.
Import mahsulotlari uchun qoʻyilgan tariflar Oʻzbekiston Respublikasi Xalq
ta'limi vazirligi yoki Oʻzbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi tomonidan
belgilanadi. Bu tariflar oʻzaro savdo munosabatlari va mamlakatning iqtisodiyoti
uchun muhimdir. Import mahsulotlariga qoʻyilgan tariflar mamlakatning
iqtisodiyotining rivojlanishiga va xorijiy savdo munosabatlari bilan bog'liqdir.
5
https://www.norma.uz
21
II BOB OʻZBEKISTON RESPUBLIKASIDA XALQARO BOZOR
SIYOSATINI YURITISHDA IMPORT TARIFLARINING AHAMIYATI
2.1. Xorijiy davlatlarda importga tariflarning qo’llanilishi
Xorijiy davlatlarda importga ta'riflar odatda import qilingan maxsulotlarga
qo'llaniladi. Bu ta'riflar import maxsulotlarini mamlakatga kiritish jarayonida
to'lanishi kerak bo'lgan soliq turi hisoblanadi. Ta'riflar, import qilingan
maxsulotning qiymatiga, turi va xilma-xilligiga qarab o'zgaradi.
Xorijiy davlatlarda importga ta'riflar odatda import qilingan maxsulotning
qiymati yoki kilogrami bo'yicha belgilanadi. Ta'riflar, import qilingan maxsulotni
mamlakatga kiritish uchun to'lanishi kerak bo'lgan soliq miqdori hisoblanadi.
Ta'riflar mamlakatlar o'rtasidagi savdo munosabatlari va iqtisodiy faoliyatni
tartibga solish uchun muhimdir.
Xorijiy davlatlar importga ta'riflarni o'zgartirish orqali import va eksportni
tartibga solishni, iqtisodiy rivojlanishni va mamlakatlar o'rtasidagi savdo
munosabatlarni rag'batlantirishni maqsad qilishadi. Ta'riflar, import qilingan
maxsulotlarning narxini oshirish yoki pastlash orqali mamlakatning iqtisodiy
faoliyatini tartibga solishga yordam beradi.
Katta mamlakat uchun import tarifi faqat ichki ishlab chiqarishni himoyalash
vositasi bo‘lib qolmasdan, tashqi bozor bilan savdo shartini yaxshilab olish
vositasi hamdir. Darhaqiqat, katta mamlakat importni qisqartirsa, bu
tovarning
asosiy xaridori bo‘lganligi sababli eksportyor mamlakat ushbu tovar narxini
pasaytirishga majbur bo‘ladi. Eksport tovarlari narxi o’zgarmagan holda import
tovarlar narxining pasayishi importyor mamlakat uchun savdo shartining
yaxshilanishiga olib keladi va katta iqtisodiyotli mamlakat import bojini joriy
qilishdan sof foyda ko’rmasligi mumkin.
Katta mamlakat hukumati ichki ishlab chiqaruvchilarni xorijiy inqirozdan
himoya qilish maqsadida importga boj joriy qiladi. Boj natijasida tovarning jahon
narxi tushadi. Lekin bu tovarni ichki narxi boj miqdoriga (t) Pw dan Pw+t ga mos
ravishda o’zgaradi . Jami taklif chizig‘i yuqoriga — yangi Sd+w+t darajaga oshadi
22
Taklifning yangi darajasida ichki talab va jami taklif G nuqtada
muvozanatga keladi. Natijada ichki ishlab chiqarish Q 1Q2 gacha ortib, ichki talab
Q5Q4 gacha kamayadi, import esa Q1Q5 dan Q2Q4 gacha qisqaradi.
Katta mamlakat misolida daromad samarasi ichki daromad va savdo sharti
samarasiga ajraladi. Ichki daromad samarasi daromadning ichki iste’molchilardan,
savdo sharti samarasi esa daromadning xorijiy ishlab chiqaruvchilardan davlat
budjeti foydasiga qayta taqsimlanishini bildiradi.
Ko‘plab mamlakatlar, cheklangan resurs bazasiga va tor ichki bozorga ega
bo‘lib, o‘zlarining ichki iste’moli uchun zarur bo‘lgan barcha tovarlami yetarli
samaradorlik bilan ishlab chiqarish holatida bo‘lmaydi. Bunday mamlakatlar uchun
import kerakli tovarlami olishning asosiy yo‘li hisoblanadi.
Import eksportdan farq qilib chet ellik ishlab chiqaruvchilardan tovarlar
(xizmatlar) sotib olib, ularni mamlakatga keltirishni bildiradi. Bunda mamlakat
ichida ishlab chiqarish xarajatlari tashqaridan sotib olingan chog‘dagi xarajatlardan
yuqori bo‘lgan tovarlar import qilinadi. Tashqi savdo samaradorligini hisoblashda
mazkur mamlakat tomonidan import qilish hisobiga muayyan tovarlarga bo‘lgan
o‘z ehtiyojining tezlik bilan qondirilishi hamda bunday tovarlami mamlakat ichida
ishlab chiqarilgan chog‘da sarflanishi lozim bo‘lgan resurslaming tejalishi
natijasida olinuvchi iqtisodiy naf e’tiborga olinadi.
O‘zbekiston umumiy tashqi savdo aylanmasida YeOII davlatlarining ulushi
25,4% ni tashkil etadi. O‘zbekistonning YeOII davlatlari bilan tashqi savdo
aylanmasi 2023-yilda 15,9 milliard dollarni, shundan eksport mahsulotlari hajmi
5,6 milliard dollarni, import mahsulotlari hajmi esa 10,4 milliard dollarni tashkil
qildi.
2023 yilda O‘zbekistonning boshqa davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi
umumiy 62,6 milliard dollarni tashkil etdi va 2022-yilning shu davriga nisbatan
12,1 milliard dollarga yoki 23,9% ga o‘sdi(rasm 2.1.1).
23
Rasm 2.1.1. 2021-2023 yillarda O'zbekistonning YEOII mamlakatlari
bilan tashqi savdo aylanmasi o'sishi6
2.2. Proteksionizm siyosati va proteksionistik tamoyillar
Xalqaro savdoda ishtirok etish har bir mamlakat uchun milliy ishlab
chiqaruvchilami tashqi raqobatdan himoya qilish vazifasini dolzarb qilib qo‘yadi.
Bu vazifa mamlakatlaming savdo siyosati orqali amalga oshadi. Jahon amaliyotida
bu siyosatning proteksionizm (tashqi ta’sirdan himoyalash) va fritrederlik (savdoga
to‘liq erkinlik berish) kabi shakllari keng tarqalgan.
Proteksionizmning klassik va zamonaviy ko‘rinishlari farqlanadi. Klassik
yoki qattiq proteksionizm siyosatining nazariy asosini merkantilizm tashkil etib,
uning asosiy belgilari quyidagilardan iborat:
- tovarlar importini cheklash;
- eksportni har tomonlama qo‘llab-quwatlash;
- chetdan keluvchi tovarlarga yuqori boj to‘lovlari o‘matish orqali milliy
ishlab chiqarishni himoyalash;
- tovarlaming ma’Ium turlari bilan savdo qilishga davlat monopoliyasining
o'matilishi va h.k.
Zamonaviy proteksionizmning ham asosiy maqsadi ichki bozorda milliy
ishlab chiqamvchilar uchun nisbatan qulay sharoitlar yaratish hamda ulami xorijiy
6
https://oz.sputniknews.uz/
24
ishlab chiqaruvchilar raqobatidan himoyalash hisoblanadi, biroq uning usul va
vositalari o‘zining moslashuvchanligi bilan klassik proteksionizmdan farq qiladi.
Erkin savdo yo'lida juda ko‘p to‘siqlar mavjud bo‘ladi. Ulaming asosiylari
quyidagilar:
1)
boj to‘lovlari. Boj to‘lovlari import tovarlarga aksiz soliqlari
hisoblanadi, u daromad olish maqsadida yoki himoya uchun kiritilishi mumkin;
2)
import kvotalari. Import kvotalari yordamida ma’lum bir vaqt
oralig‘ida import qilinishi mumkin bo‘lgan tovarlaming maksimal hajmi
o‘matiladi;
3)
tarifsiz to‘siqlar. Tarifsiz to‘siqlar tarkibiga litsenziyalash tizimi,
mahsulot sifatiga standartlar qo‘yish yoki oddiy ma’muriy taqiqlashlar kiradi;
4)
eksportni ixtiyoriy cheklash. Eksportni ixtiyoriy cheklash savdo
to‘siqlarining nisbatan yangi shakli hisoblanadi. Bu holda chet el firmalari
o‘zlarining ma’lum mamlakatga eksportini ixtiyoriy ravishda cheklaydi.
Davlatning tashqi savdoga aralashish miqyosiga qarab tashqi savdo siyosati
proteksionistik va erkin savdo xarakteriga ega bo’linadi (jadval 2.2.1).
Dunyoning turli mamlakatlari o'z savdo siyosatlarini amalga oshirish uchun
turli dastaklardan foydalanadilar. Notarif cheklashlaming o'rtacha darajasiga,
odatda, u yoki bu cheklashga oid import yoki eksportning qiymat ulushi sifatida
qaraladi. Bunda ulaming natija berish darajasiga tuzatish kiritiladi.
Bir so‘z bilan aytganda, mamlakat xalqaro savdo siyosatining u yoki bu
dastaklarini qo‘llash haqida qaror qabul qilar ekan, odatda, ulaming birgalikda
ta’sir ko‘rsatishi va joriy vaziyatga ta’sirini, davlat ichkarisida va undan tashqarida
kutilayotgan istiqbollami baholaydi.
Tovarlami eksport va import qilishga oid turli cheklashlar tanlab
litsenziyalash yuqori darajada samarali miqdoriy cheklovlar sanaladi. Avtomatik
litsenziyalash moslanuvchan kvotalar kam samara beruvchi cheklovlar tarkibiga
kiradi.
25
Jadval 2.2.1.
Tashqi savdo siyosati dastaklarining guruhlanishi7
Erkin savdo munosabatlari, talab va taklif asosida rivojlanadigan erkin savdo
davlatning eng kam aralashuvi siyosatini aks ettiradi.
Proteksionizm - tarif va notarif instrumentlami qo’llash bilan yoki ichki
bozorni xorijiy raqobatchilardan himoya qilish davlat siyosatidir. Qaysi siyosat
afzal, degan savol iqtisodchilaming doimiy bahslashuviga olib keladi. Milliy
sanoat rivojlanishiga imkon beruvchi proteksionizm afzalmi yoki milliy ishlab
chiqarish ustuvorliklarini xalqaro ustuvorliklar bilan qiyosiy taqqoslash imkonini
beruvchi savdo erkinligimi?
Tarixning turli davrlarida tashqi savdo amaliyoti goh u tomonga, goh bu
tomonga ustuvorlik berib kelgan, to‘g‘ri, u hech qachon ekstremal shakllardan
birontasini qabul qilmagan. XX asrning 50—60-yillarida xalqaro iqtisodiyot uchun
proteksionizmdan tashqi savdoni yanada erkinlashtirish tomoniga qaytish xos
bo‘lgan bo‘lsa, 70-yillaming boshidan teskari tamoyil ko‘zga tashlandi 7
Kireyev A.P. “Xalqaro iqtisodiyot: tovarlar harakati va ishlab chiqarish omillari”. 2 qism , T.:Adolat .2000
26
mamlakatlar o‘z ichki bozorlarini tarif va notarif dastaklar yordamida xorijiy
raqobatdan himoya qilishni boshladilar.
Zamonaviy proteksionizm nisbatan tor sohalarda — qishloq xo‘jaligi,
to’qimachilik, kiyim-kechak va po‘lat tarmoqlarida keng qo‘llaniladi.
Proteksionistik tamoyillar rivojlanishining quyidagi shakllarini ajratish
mumkin:
- selektiv proteksionizm — ayrim mamlakatlar yoki tovarlar guruhiga
nisbatan qo‘llaniladi;
-
tarmoq
proteksionizmi
—
muayyan
tarmoqlami,
avvalo
agrar
proteksionizm doirasida qishloq xo'jaligini himoyalaydi;
- jamoaviy proteksionizm — mamlakatlar birlashmalari tomonidan ushbu
birlashmaga kirmaydigan mamlakatlarga nisbatan qo‘llaniladi;
- yashirin proteksionizm - ichki iqtisodiy siyosat usullari yordamida amalga
oshiriladi(rasm 2.2.1).
Proteksionizm turlari
selektiv
tarmoq
jamoaviy
yashirin
Rasm 2.2.1. Proteksionizm turlari(muallif tomonidan tizimlashtirilgan)
Proteksionizm siyosati—ichki bozorni turli xil iqtisodiy cheklovlar
yordamida tashqi bozordan himoyalash siyosati. Proteksionizm siyosati olib
borilganda, erkin savdo yoʻlida juda koʻp toʻsiqlar mavjud boʻladi. Boj
toʻlovlari import tovarlarga aksiz soliqlari hisoblanadi, u daromad olish maqsadida
yoki himoya uchun kiritilishi mumkin.
Import kvotalari yordamida maʼlum bir vaqt oraligʻida import qilinishi
mumkin boʻlgan tovarlarning maksimal hajmi oʻrnatiladi. Taʼrifsiz toʻsiqlar
27
deyilganda litsenziyalash tizimi, mahsulot sifatiga standartlar qoʻyish yoki oddiy
maʼmuriy taqiqlashlar tushuniladi.
Eksportni
ixtiyoriy
cheklash.
Eksportni
ixtiyoriy
cheklash
savdo
toʻsiqlarining nisbatan yangi shakli hisoblanadi. Bu holda chet el firmalari
oʻzlarining maʼlum mamlakatga eksportini ixtiyoriy ravishda cheklaydi.
Proteksionizm (lotincha: protectio -panalash,)–davlatning ichki bozorni chet
el raqobatidan himoya qilish va tovar ishlab chiqaruvchilarning tashqi bozorga
chiqishini ragʻbatlantirishga qaratilgan iqtisodiy siyosati. Yevropada kapitalning
dastlabki jamgʻarilishi davri (XVI-XVIII asrlar)da paydo boʻldi va yuzaga
kelayotgan sanoatni rivojlantirishga yordam koʻrsatdi. Oʻsha davrda proteksionizm
import sanoat mahsulotlari uchun yuqori boj va oʻz sanoat mahsulotlari uchun
eksport mukofotlari belgilashda yaqqol koʻrinadi. Ayni paytda tanqis xom ashyo
importi uchun bojlar bekor qilingan holda, shunday muhim xom ashyo va
mahsulotlar
uchun
eksport
bojlari
joriy
qilingan.
Dastlabki
bosqichda
proteksionizm mamlakatlarni industriyalashtirishga xizmat qilgan va ijobiy rol
oʻynagan. I va II jahon urushi yillarida va, ayniqsa, 1929—1933-yillardagi jahon
iqtisodiy tangligi davrida Proteksionizm siyosati kuchaydi. Urushdan keyingi
yillarda
iqtisodiyotning
mamlakatlarda
oʻta
baynalminallashuvi
proteksionizmdan
voz
sharoitlarida
kechish
va
rivojlangan
tashqi
savdoni
erkinlashtirishga oʻtish yuz berdi, lekin jahon iqtisodiyotida Proteksionizm hamon
davlat tomonidan tartibga solishning taʼsirchan quroli boʻlib qolmoqda. Jahonda
iqtisodiy integratsiyaning borishi jamoaviy Proteksionizmni paydo etdi (Yevropa
Ittifoqi OPEK va boshqalar). Rivojlangan mamlakatlarda oʻz fermerlarini koʻllabquvvatlash va ichki oziq-ovqat bozorini himoya qilishga qaratilgan agrar
Proteksionizm keng qoʻllaniladi. Jahon savdo tashkiloti proteksionizm tadbirlarini
bir qadar cheklashga qaratilgan siyosat olib boradi. Bu tashkilotga aʼzo
mamlakatlar bojxona boji miqdorini import qilinadigan tovarlar qiymatining 10%
dan oshirmaslik tartibiga rioya qilishlari kerak. Jahon xoʻjaligida globallashuv
jarayonlari milliy bozorlarning jahon bozoriga integratsiyalashuviga olib
kelmoqda. Milliy bozorlarning erkinlashtirilishi milliy iqtisodiyotning yuksalishini
28
taʼminlaydi va proteksionizm siyosatining ahamiyatini pasaytiradi. Oʻzbekistonda
ham tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solishda proteksionizm siyosati
qoʻllaniladi. Bu siyosat asosida import oʻrnini bosuvchi va eksportbop mahsulotlar
ishlab chiqarishni ragʻbatlantirish, eksport toʻlovlarini kamaytirish, ichki bozorni
sifatli tovar bilan taʼminlash, tashqi savdoni mamlakat iqtisodiyoti manfaatlariga
toʻla boʻysundirish strategiyasi turadi.
Proteksionizm siyosati, bir mamlakatning o'zining iqtisodiy faoliyatini
himoya qilish maqsadida import maxsulotlariga ta'riflar va cheklovlar qo'yish
orqali tadbirkorlikni himoya qilishni maqsad qiladi. Proteksionizm siyosati, o'z
mamlakatidagi sanoat va korxonalarini yengillash, ish o'rinlari va ishchilarini
himoya qilish, importdan kelib chiqqan maxsulotlar bilan mamlakatning
mahsulotlarini solishtirishni maqsad qiladi.
Proteksionistik tamoyillar esa, proteksionizm siyosatini amalga oshirish
uchun qabul qilingan qo'llanmalardir. Bu tamoyillar import maxsulotlariga
qo'yiladigan ta'riflar, cheklovlar, import kvotalari, import kontingentlari va boshqa
cheklovlar orqali importni cheklashni va mamlakatning iqtisodiy faoliyatini
himoya qilishni maqsad qiladi.
Proteksionizm siyosati va proteksionistik tamoyillar mamlakatning iqtisodiy
faoliyatini tartibga solish, sanoat va korxonalarini yengillash, ish o'rinlari va
ishchilarini himoya qilish uchun muhimdir. Ularning amalga oshirilishi
mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga va savdo munosabatlari bo'yicha o'zining
strategik maqsadlarni amalga oshirishiga yordam beradi.
2.3. O’zbekiston Respublisida amalga oshirilayotgan importga tariflar va
proteksionizm siyosatining qo’llanilishi
Zamonaviy jahon xo’jaligi intensiv integratsion jarayonlarni qamrab olgan
yagona jahon bozorini vujudga keltirishga qaratilgan, tovarlar va xizmatlar, moliya
soxasida erkinlikni vujudga keltirishga yunaltirilganligi bilan ajralib turadi. Bu
an’ana tashki iqtisodiy aloqalarda tovar moddiy boyliklarini moliyaviy vositalarni
erkin aylanishini talab qiladi. Xalqaro mexnat taqsimoti, jahon bozoridagi raqobat
29
mamlakatlrning ichki bozorlarini tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanishiga
sharoit va imkoniyatlar yaratmoqda. UzR Makroiktisodiyot va statistika
vazirligining belgilashiga ko’ra, eksport qilinadigan xizmatlarga xorijiy yuridik va
jismoniy shaxslar bilan tuzilgan shartnomalarga muvofik belgilangan tartibda
Respublikaning xo’jalik yurituvchi sub’ektlari tomonidan kursatiladigan xizmatlar
kiradi. Tashki savdoda xizmatlar savdosi katta o’rin tutadi. Xizmatlar xam tovardir,
biroq ko’pincha ashyolashtirilgan shaklga ega emas va tovarlardan bir qator
mezonlari bilan farq qiladi. Xizmatlar - boshqa shaxslar extiyojlarini qondirishga
yunaltirilgan tadbirkorlik faoliyati bulib, mexnat xuquqiga oid munosabatlar
asosida amalga oshiriladigan faoliyat bilan mustasno.
Xizmatlar oldi-sotdisi bo’yicha asosiy tashqi savdo bitimlariga transport
xizmatlari, injiniring, ijara munosabatlari, turistik xizmatlari eksport- importiga
doir operatsiyalar, informatika va boshqarishni takomillashtirish soxasidagi
konsultatsiya xizmatlari, sug’urtalash va bir qator boshqa xizmatlar kiradi.
Xizmatlarning tashki savdosi «ko’zga ko’rinmaydigan eksport» deb xam ataladi.
Eksport - import operatsiyalari bevosita yoki bilvosita bulishi, ya’ni tovar soxiblari
yoki vositachilar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Vositachilar sifatida
brokerlar, dilerlar, komissionerlar, konsignatorlar, ulgurji xaridorlar, sanoat
agentlari, faoliyat kursatishi mumkin.
Eksport-import
operatsiyalaridan
tashkari
tashqi
iqtisodiy
faoliyat
amaliyotida tovarlarni sotish uchun tashki savdoning savdo, auksion va birja
singari maxsus shakllaridan xam foydalaniladi. Xar biri eksport yoki import uchun
pul summasini olish yoki to’lash bilan yakunlanadigan tovarlarni sotishga doir
odatdagi eksport-import bitimlari bilan bir katorda tashki iktisodiy faoliyatda tovar
ayirboshlash operatsiyalari yoki mukobil kompensatsion savdo xam keng
kullaniladi. Mukobil savdo tovarlarni sotishga doir operatsiyalarni uz ichiga olib,
bunda eksportchilarning import kiluvchilar maxsulot bir kismini yoki eksport
kilinayotgan tovarlar bir kismini xarid kilishga mukobil majburiyatlari kuzda
tutiladi. Xilma-xil bulgan mukobil bitimlarni tashkiliy - xukukiy asos yoki
kompensatsiya koidasiga boglik xolda uch guruxga ajratish mumkin: valyutasiz
30
asosda tovar ayirboshlash bitimlari (barter), pul asosida savdo kompensatsiya
bitimlari va sanoat kompensatsiya bitimlari. Xalqaro kreditlash, xalkaro
sugurtalash, xalkaro bank xizmatini kursatish moliyaviy tashki iktisodiy alokalar
shakllari xisoblanadi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va jaxon
iktisodiyotida fan-texnika tarakkiyoti ishla chikarishga oid va investitsion tashki
iktisodiy alokalarning paydo bulishi va chukurlashishiga olib keldi. Tashki savdo
alokalari moliyaviy alokalar bilan boglanadi, zero moliya savdo paydo bulishi
bilan va savdo xosilasi sifatida paydo buladi.
Moliya - pul oqimida, pullarning uzluksiz boradigan oborotida yuzaga
keladigan munosabatlar tizimidir. Boshkacha kilib aytganda, moliya-pul fondlari
shakllanishi va ulardan foydalanishda xamda pul mablag’lari oboroti paytida
yuzaga keladigan pul munosabatlari tizimidir. Moliya uchta funksiyani bajaradi: fondlarni shakllantirish va naqd pul mablag’larini olish; pul fondlari va naqd pul
mablag’laridan foydalanish; pul fondlari va naqd pul mablaglarini shakllantirish va
ulardan foydalanish ustidan nazorat qilish. Tashqi iqtisodiy aloqalarda ilmiy,
texnik, iqtisodiy xamkorlik, ilmiy, madaniy ayirboshlash va sport tadbirlari borgan
sari keng tarqalmoqda. Eksportga maxsulot ishlab chiqaradigan va sotadigan,
shuningdek, import tovarlarini xarid qiladigan va qayta ishlaydigan xamda tashqi
iqtisodiy
aloqalarning
boshqa
shakllarini
amalga
oshiradigan
tarmoqlar,
birlashmalar, korxonalar, firmalarning jamuljami mamlakatning tashqi iqtisodiy
majmuasini tashkil etadi. Tashqi iqtisodiy majmua uchta asosiy qismdan tashkil
topadi: tovarlarni xorijdagi iste’molchilarga yetkazib berish, shuningdek xorijda
ishlab chiqarilgan maxsulotning kelib tushishi bilan band bo’lgan xo’jalik
yurituvchi sub’ektlar; ishlab chiqarish faoliyati eksportga maxsulot va xizmatlarni
ishlab chikarishga yunaltirilgan xujalik yurituvchi sub’ektlar, shuningdek import
tovarlari va xizmatlarining iste’molchilari xisoblangan korxonalar; boshkaruv
qarorlarini qabul qilish, kadrlarni tayyorlash, ilmiy tadqiqotlar, axborot bilan
ta’minlash va xokazolar vositasida tashqi iqtisodiy alokalarni ro’yobga chiqarishni
ta’minlaydigan
tashkilot
va
muassasalar.
Tashqi
iqtisodiy
majmuani
rivojlantirishning xozirgi bosqichi faoliyatning ishlab chiqarish va savdo turlarini
31
bevosita, barqaror va uzoq muddatga birlashtirish xamda majmuani dinamik va
muvozanatlashtirilgan ilmiy ishlab chiqarish tijorat tizimiga aylantirishni nazarda
tutadi. Eksport saloxiyatini oshirish, qo’shma tadbirkorlikning turli shakllariga
kiritish, raqobat qiluvchi ishlab chiqarishlarning mavjudligi, tashqi iqtisodiy
faoliyatni amalga oshirishda mintaqalar, korxonalar, barcha xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarning mustaqilligini oshirish Uzbekiston tashqi iqtisodiy majmuasini
muvaffaqiyatli rivojlantirish shartlari xisoblanadi. Xar qanday davlatning tashki
iktisodiy faoliyati jaxon xujaligining faoliyat kursatishi bilan boglangan va
mukarrar ravishda nafakat milliy xukukiy me’yorlar, balki xalkaro xukuk
standartlari bilan xam tartibga solinadi. Tabiiyki, milliy xukuk reglamentatsiyalari
bilan xalkaro iktisodiy xukuk urtasida muayyan ziddiyatlar mavjud. Tashki
iqtisodiy alokalar nafakat tovarlar, xizmatlarni ayirboshlash, balki kushma
tadbirkorlikni tashkil etish uchun sarmoyalarni olib chikish va olib kirish, ishchi
kuchini olib utish yuli bilan xam ruyobga chikariladi.
Sarmoyani olib chiqish – muntazam ravishda daromad olish yoki boshqa
iqtisodiy va siyosiy foydalarga erishish maqsadida pul yoki tovar shaklidagi
qiymatni xorijga olib o’tishdir. Sarmoyani olib chiqishning moxiyati moliyaviy
yoki moddiy resurslar bir qismini bir mamlakatdagi milliy iqtisodiy oborot
jarayonidan olish va uni boshqa mamlakatlardagi ishlab chiqarish jarayoniga
kiritishdan iborat. Sarmoyani bir mamlakatdan boshka mamlakatga olib o’tish
avvalo olib chiqayotgan mamlakat ichki iqtisodiy rivojlanishining uning tashqi
savdosi usishi bilan taqqoslaganda ildam borishi bilan bog’langan. Lekin shu bilan
birga tashqi iqtisodiy faoliyat shakli sifatida sarmoyani olib kirish va olib chiqish
o’zaro bog’langan va quyidagi xolatlar tufayli bir-birini shartlaydi: sarmoyani
tovar shaklida olib chikish mashinalar, uskunalar, ishlab chikarish uchun butlovchi
buyumlarni etkazib berishnianglatadi; sarmoyani olib chiqish asosan kreditor
mamlakatda tovar xaridi uchun taqdim etiladigan kreditlardir. Agar tashqi savdo
xajmlari ko’paysa, demak, sarmoyani olib o’tish o’sgan, ya’ni sarmoya eksporti
tovarlarni xorijga olib chiqishni rag’batlantirish vositasiga aylangan. Milliy xuquq
xujjatlarni davlatlararo shartnomalarga muvofik tarzda muayyan darajada bir
32
xillashtirish xozirgi bosqichda ushbu muammoning eng maqbul yechimi
xisoblanadi. Ya’ni xalqaro xuquqning qoida va me’yorlari amaliyotda milliy konun
xujjatlari orkali ruyobga chiqariladi. O’zgartirish jarayonlarining keskinligi
Uzbekiston milliy qonun xujjatlarini xalqaro standartlarga keltirish jarayonida
muayyan murakkabliklarni yuzaga keltirdi. Ushbu vazifa izchillik bilan, bir necha
bosqichlarda xal etib borildi. Tashqi iqtisodiy faoliyat soxasiga taalukli qonun
xujjatlari va me’yoriy xujjatlarning ko’pligini e’tiborga olib, Uzbekistonning jaxon
iqtisodiy tizimiga kirishi xususiyatlarini ko’rib chiqamiz.
Mamlakatimizda iqtisodiy isloxotlarni erkinlashtirish va chuqurlashtirish
jarayoni tashqi iqtisodiy faoliyatni xukukiy boshkarish strategiyasining uziga
xosliklarini xamda xam mintakaviy miqyosda, xam aloxida mamlakatlar darajasida
savdo-iqtisodiy xamkorligining tegishli ustuvorliklarini belgilab berdi. 2000 yil
boshida mamlakatimiz dunyoning 38 davlati bilan savdo-iktisodiy xamkorlik
tug’risidagi kelishuvlarni, 35 davlat bilan esa sarmoya kiritishni rag’batlantirish va
ximoyalash to’g’risidagi kelishuvlarni imzoladi. Bu urinda xam xukukiyshartnomaviy bazani shakllantirishda songa emas, balki sifatga e’tibor karatildi,
ya’ni xar bir kelishuv Uzbekistonning milliy manfaatlaridan va sherik davlatning
uziga xosliklaridan kelib chikib tayyorlandi. Uzbekistonning AQSH bilan ko’p
qirrali xamkorligining xuquqiy bazasini takomillashtirish jarayoni jadal olib
borildi, xozir 20 dan ortik uzaro kelishuv va shartnomalar amal qilmokda, ular
qatorida kapital qo’yilmalarni rag’batlantirish va ximoya qilish xaqidagi kelishuv
xam bor. Amerika qit’asi davlatlar ichida AQSH dan tashqari katta sarmoya
resurslariga va texnologik imkoniyatlarga ega bulgan Kanada bilan shartnomaviyxuquqiy munosabatlarning rivojlanayotganligini aloxida ta’kidlash kerak. Evropa
Ittifoki mamlakatlari bilan munosabatlarni rivojlantirish Uzbekiston Respublikasi
tashki iktisodiy strategiyasining ajralmas kismi xisoblanadi.
Uzoq muddatli. xalqaro va umumtanolingan tamoyillari asosiga qurilgan
uzaro xo’jalik xamkorligini ta’minlovchi Evropa Ittifoqi bilan iqtisodiy alokalarni
xuquqiy ta’minlash orqali o’z strategik manfaatlariga erishish maqsadida
Uzbekiston kator ikki tomonlama shartnomalardan tashqari sherikchilik va
33
xamkorlik tugrisida kelishuv shaklida savdo-iktisodiy xamkorlik tugrisidagi
umumiy kelishuvni xam imzolagan, u 1998 yil iyunida kuchga kirgan. Uni amalga
oshirish uchun Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining qarori va
Uzbekiston Respublikasi bilan Evropa xamjamiyati va unga a’zo davlatlar
urtasidagi sherikchilik va xamkorlik tugrisidagi kelishuvni amalga oshirish buyicha
2000-2005 yillarga muljallangan Uzbekiston Respublikasi Xukumatining asosiy
tashkiliy chora-tadbirlari umumiy dasturi kabul kilindi.
MDX
mamlakatlari
bilan
munosabatlar
xam
jadal
riovjlanmoqda.
Xamdo’stlik mamlakatlari bilan munosabatlari ilgari mavjud bo’lgan iqtisodiy
aloqalarning tabiiy davomi xisoblanadi. Xozirgi vaqtda MDX mamlakatlari bilan
aloqalar madaniy savdo-sotiq olib borishga to’siq bulayotgan moliyaviy
imkoniyatlarning cheklanganligi tufayli murakablashmokda. «Tadbirkorlik va
tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari tugrisida» gi konunlar shular jumlasidandir.
Shu munosabat bilan 2000 yilning may oyida mamlakat xukumati tomonidan
Uzbekiston Respublikasining «Tashki iktisodiy faoliyat tugrisida» gi Konun yangi
taxrirda kabul kilindi, unda bu soxada keyinchalik konun yaratish faoliyati uchun
asos buladigan tashki iktisodiy faoliyatning konseptual asoslari anik belgilab
berildi. Konunning yangi taxririda tashki iktisodiy faoliyatni boshkarishning
ma’muriy usullaridan iktisodiy usullarining ustuvorligi metodologik tamoyil
sifatida anik belgilandi xamda davlat va uning organlarini tashki iktisodiy faoliyat
sub’ektlari ishiga noqonuniy aralashishlari man kilindi. Konunning yangi taxriri
moddalari mamlakat konunchiligida yuz bergan uzgarishlarni, tashki savdo
rejimini erkinlashtirish vazifalarni xamda boshka taxririy tuzatishlar va
qo’shimchalarni xisobga olib yangilandi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat moxiyatidan kelib chiqib, yangi taxrirda tashqi
iqtisodiy faoliyat turlariga aniklik kiritildi. Konunchilikni qullash amaliyotida
malakali ishlatish uchun qonundagi asosiy atamalar va tushunchalarning talqini
berildi, ular xalkaro xuquqiy definitsiyalar bilan mos keladi. Yangi taxrirdagi
qonunga erkinlashtirish talablariga mos yangi qoidalar kiritildi, masalan, tashki
iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining o’z xukuk va manfaatlariga tegishli
34
axborotlarga ega bulish, xorijiy jismoniy shaxslarning Uzbekiston xududida
korxonalar ochish xuquqi, tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining xakamlikni
va qullaniladigan qonunchilikni tanlash xuquqi. Tashki iqtisodiy faoliyat
sub’ektlarini tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligida ruyxatga olish talabi chikarib
tashlandi. Davlat organlarining vakolatlari qisqa va noaniq belgilangan qonunning
eski taxriridan farqli ularok, yangi taxrirda tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarish
uchun ma’sul bo’lgan Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va Tashqi
iqtisodiy aloqalar vazirligining asosiy vakolatlari aniq belgilangan. Mamlakatning
iqtisodiy mustaqilligi va xavfsizligi ximoya qilish ustuvorligi konsepsiyasini
rivojlantira borib, jaxon amaliyotida qabul qilingan va GATT/JST bitimlarida
kiritilgan ximoyaning aniq chora usullari nazarda tutilgan - ximoya, kompensatsiya
va antidemping choralari, olib kelinadigan tovarlarga texnik, fitosanitar, ekologik
talablar, eksport-importni taqiqlash va cheklash choralari.
Bu
xozirgi
bosqichda
Uzbekistonda
iqtisodiy
islohotlarni
amalga
oshirishning muxim yo’nalishlaridan biri - mamlakat eksport saloxiyatini
rivojlantirish, mamlakat iqtisodiy manfaatlari talab qilganda cheklashlarni joriy
qilish uchun muximdir. U tashqi iqtisodiy faoliyat soxasida bazaviy qonun
xisoblanadi.
35
XULOSA
Import mamlakatlar o'rtasida tovar va xizmatlar almashinuvini osonlashtirish
orqali jahon iqtisodiyotida hal qiluvchi rol o'ynaydi. Bunda biz importning
ta'riflarini ko'rib chiqamiz va ularni xalqaro savdoga kiritishning afzalliklari va
kamchiliklarini o'rganamiz.Import - sotish yoki foydalanish uchun chet eldan
mamlakatga olib kelingan tovarlar va xizmatlar. Ular xalqaro savdoning muhim
tarkibiy qismi bo'lib, davlatlarga ichki bozorda mavjud bo'lmagan mahsulotlarga
kirish yoki mahalliy ishlab chiqarishni xorijiy tovarlar bilan to'ldirish imkonini
beradi.
Import
iste'mol
tovarlari
va
xomashyodan
tortib,
mashina
va
texnologiyagacha bo'lgan keng turdagi narsalarni o'z ichiga oladi. Xulosa qilib
aytadigan bo'lsak, import xalqaro savdoning muhim jihati bo'lib, afzalliklari va
kamchiliklariga ega. Import tovarlarning xilma-xilligini ta'minlasa, raqobatni
rag'batlantirsa va ixtisoslashuv orqali iqtisodiy o'sishni rag'batlantirsa-da, ular
savdo taqchilligi, ish o'rinlarining ko'chishi va xorijiy manbalarga qaramlik kabi
muammolarga ham duch keladi. Importning afzalliklari va kamchiliklarini
muvozanatlash mamlakatlar o'zlarining savdo strategiyalarini optimallashtirish va
global miqyosda barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta'minlash uchun juda muhimdir.
Import sohasidagi takliflar tovarlar va xizmatlar importining samaradorligi,
samaradorligi va ta'sirini oshirishga qaratilgan keng ko'lamli tashabbuslarni o'z
ichiga olishi mumkin. Import sohasida ko'rib chiqilishi mumkin bo'lgan ba'zi
takliflarimiz:
1.
Bojxona
rasmiylashtiruvini
modernizatsiya
qilish:
bojxona
rasmiylashtiruvining ilg‘or texnologiyalari va soddalashtirilgan jarayonlarini joriy
etish tovarlarni import qilish vaqtini va xarajatlarini sezilarli darajada qisqartirishi
mumkin. Hujjatlarni rasmiylashtirish, tekshirish va rasmiylashtirish uchun
avtomatlashtirilgan tizimlarni joriy etish savdoni osonlashtirishni kuchaytirishi va
importchilar uchun ma'muriy yuklarni kamaytirishi mumkin.
2. Savdo kelishuvlari: asosiy savdo hamkorlari bilan muzokaralar olib borish
va qulay savdo shartnomalarini tuzish tariflarni pasaytirishga, bojxona tartibtaomillarini soddalashtirishga va import qilinadigan tovarlarning bozorga kirish
36
imkoniyatini oshirishga olib kelishi mumkin. Mavjud savdo shartnomalarini
kengaytirish yoki yangilarini shakllantirish imkoniyatlarini izlash ham importerlar,
ham eksportchilar uchun foydali bo'lishi mumkin.
3. Importni rag‘batlantirish dasturlari: importni rag‘batlantirish dasturlarini
ishlab chiqish va amalga oshirish mahalliy korxonalarga xalqaro bozorlarga
osonroq kirishda yordam beradi. Bozor tadqiqotlari, savdo missiyalari, eksportni
moliyalashtirish va savdo yarmarkalari kabi sohalarda yordam ko‘rsatish jahon
bozorida mahalliy mahsulot va xizmatlarning raqobatbardoshligini oshirishi
mumkin.
4. Tariflarni uyg'unlashtirish: mamlakatlar bo'ylab tarif tuzilmalarini
uyg'unlashtirish import jarayonini soddalashtirishi va adolatli savdo amaliyotini
rivojlantirishi mumkin. Tarif tasniflari, stavkalari va imtiyozlarini moslashtirish
savdo to'siqlarini kamaytirishi, rioya qilishni rag'batlantirishi va import
jarayonlarida shaffoflikni oshirishi mumkin.
5. Ta’minot zanjirini diversifikatsiya qilish: importchilarni bir nechta
mamlakatlardan
tovarlarni
xarid
qilish
orqali
o‘z
ta’minot
zanjirlarini
diversifikatsiya qilishga undash bitta yetkazib beruvchi yoki bozorga haddan
tashqari bog‘liqlik bilan bog‘liq xavflarni kamaytirishi mumkin. Diversifikatsiya
strategiyalarini ilgari surish ta'minot zanjirining barqarorligini oshirishi va
uzilishlarga nisbatan zaiflikni kamaytirishi mumkin.
6. Bojxona talablariga rioya qilish va salohiyatni oshirish: bojxona xodimlari
va importchilar uchun treninglar va salohiyatni oshirish dasturlarini taqdim etish
import qoidalariga rioya qilishni yaxshilashi va savdoni osonlashtirishni
kuchaytirishi mumkin. Bojxonani modernizatsiya qilish, kadrlar tayyorlash va
texnologiyalarga sarmoya kiritish chegara xavfsizligini oshirish, kontrabandani
kamaytirish va rasmiylashtirish jarayonini tezlashtirishi mumkin.
7. Ekologik va ijtimoiy muvofiqlik: import qilinadigan tovarlarga ekologik
va ijtimoiy muvofiqlik standartlari va talablarini joriy etish barqaror amaliyot va
axloqiy manbalarni targ‘ib qilishi mumkin. Import qiluvchilarni atrof-muhitni
muhofaza qilish qoidalari, mehnat standartlari va axloqiy me'yorlarga rioya
37
qilishga undash teng sharoit yaratishi va mas'uliyatli savdo amaliyotini
rivojlantirishi mumkin.
Ushbu takliflar import sohasidagi asosiy muammolar va imkoniyatlarni hal
qilishga, savdoni osonlashtirishga, bozorga kirishga, xalqaro savdo faoliyatida
muvofiqlik va barqarorlikka ko'maklashishga qaratilgan. Maqsadli siyosat va
tashabbuslarni amalga oshirish importning afzalliklarini optimallashtirishga
yordam beradi, shu bilan birga savdodagi potentsial xavf va to'siqlarni
minimallashtiradi.
38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I.
Normativ hujjatlar
1. "O‘zbekiston Respublikasi bojxona hududiga olib kiriladigan tovarning
bojxona qiymatini aniqlash tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida"gi qonun
160-son , 2022yil
2. “O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kirilayotgan tovarlarga nisbatan
tarif kvotalarini qo‘llash tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi qonun
780-son, 2021 yil.
O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Karimov I.A. “Bizning bosh
maqsadimiz jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modemizatsiya
va isloh etishdir”. Т.: « 0 ‘zbekiston», 2005 yil.
II. O’quv qo’llanmalar
3.
Abdullayev
R.,
Astashev
A
“Xususiy
moliyalashtirishni
kengaytirishda O'zbekistonda davlat sektori”, 102-son .T.:Adolat .2009 yil.
4.
Andrianov A.Y., Valdaitsev S.V., Vorobiev P.V. “Investitsiyalar:
tadqiqotlar”.T.: Moliya 2007 yil.
5.
Fedyasheva
G.
“O'zbekistonning
innovatsion
salohiyatini
rivojlantirish iqtisodiyotni modernizatsiya qilish shartlari. Bozor va pul-kredit”
T.:Cho’lpon 2011 yil.
6.
Frolova E.V. “Jahon moliya bozori: Creedan oldin va keyin”.
T.:Moliya 2010 yil.
7.
Ivanov N., Goffe N., Monusova G. “Jahon iqtisodiyoti va xalqaro
munosabatlar”.T.:Sharq 2010 yil.
8.
Ivanova N. “Innovatsion soha: kelajak konturlari. Dunyo iqtisodiyoti
va xalqaro munosabatlar”, 8-son.T.:Sharq 2000 yil.
9.
Ivasenko A.G., Nikonova Y.I. “Xorijiy investitsiyalar”. T.:Adib 2011
10.
Kireyev A.P. “Xalqaro iqtisodiyot: tovarlar harakati va ishlab
yil.
chiqarish omillari”. 2 qism , T.:Adolat 2000yil.
39
11.
Kondratov D. “Xalqaro savdo uchun evro istiqbollari: ijobiy va salbiy
tomonlari”.T.:Iqtisodchi, 2011 yil.
12.
Puzakova E.P. “Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar”.
T.: Feniks, 2004 yil.
13.
Sokolov V. Jahon tovar savdosining rivojlanish tendentsiyalari 1990-
2008 yillar Jahon iqtisodiyoti va xalqaro munosabatlar.T.:TDIU 2011 yil.
III.
Internet saytlar
15.https://strategy.uz
16.https://lex.uz/ru
17.https://www.norma.uz
18.https://oz.sputniknews.uz
19. https://www.stat.uz
40