O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“MAKROIQTISODIYOT”
fanidan
BYUDJETDA KAMOMADNI MOLIYALASHTIRISH VA
PROFITSITNI CHEGIRIB OLISH USULLARI
mavzusidagi
KURS ISHI
«Himoyadan o’tdi»
Baholandi __________________
«____» _____________ 2024 г.
Qabul qildi:
__________________________
__________________________
Bajardi:
II-kurs, 43-22 gurux talabasi
Jabborqulov Jaloliddin
Ilmiy raxbar:
i.f.n., dot. G.R.Mahmudova
Guliston-2024
MUNDARIJA
KIRISH..................................................................................................................... 3
I BOB DAVLAT BYUDJETINING IQTISODIY MOHIYATI VA UNING
TARKIBIY TUZILISHI ......................................................................................... 5
1.1 Davlat byudjetining iqtisodiy mohiyati va uning tarkibi ................. 5
1.2 Davlat byudjeti taqchilligi va profitsiti ............................................................. 9
1.3 Byudjet kamomadi va uni moliyalashtirish usullari................................13
II BOB O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI DAVLAT BYUDJETINI
MUVOZANATLASH MUAMMOSINI XAL ETISH YO'NALISHLARI ..... 19
2.1 Xorijiy davlatlar tajribasida davlat byudjeti muvozanatlashtirishga
erishish yo'llari .....................................................................................................................19
2.2 Byudjet profitsitini chegirib olish usullari ....................................................23
2.3 O'zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti tizimini balansini
rivojlantirish istiqbollari .................................................................................................26
XULOSA ................................................................................................................ 19
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI......................................... 32
2
KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Mavzuni dolzarbligi shundaki davlat
uchun hokimiyati organlari ixtiyoriga tushadigan va ushbu davlatning xarajatlariga
ta’sir qiladigan daromadlarni rejalashtirish kerak. Davlat byudjeti mamlakat moliya
tizimining asosiy tarkibiy qismidir.
Davlat budjeti davlatning funktsiyalari va faoliyatini moliyalashtirishning
asosiy manbayi bo‘lib, mamlakatda sodir bo‘layotgan iqtisodiy jarayonlarni tartibga
soluvchi bo‘lib xizmat qiladi. Davlat byudjeti milliy iqtisodiyot faoliyatining asosiy
manbayi bo‘lib, u ancha murakkab va ko‘p narsalarni o‘z ichiga oladi.
Byudjet munosabatlari juda xilma-xilligi bilan ajralib turadi, chunki ular
taqsimlash jarayonining turli yo'nalishlarini (iqtisodiyot tarmoqlari, jamoat faoliyati
sohalari, xalq xo'jaligi tarmoqlari, mamlakat hududlari o'rtasida) va boshqaruvning
barcha darajalarini qamrab oladi.
Dunyoda markaz va hududlar o‘rtasidagi byudjet munosabatlarida muammo
va qiyinchiliklar bo‘lmagan davlatni topish qiyin. Va davlat qanchalik katta bo'lsa,
markaz va hududlarning byudjet manfaatlarini muvozanatlash vazifasi shunchalik
dolzarb bo'ladi.
Hukumat byudjetni boshqarish tizimini takomillashtirish bo'yicha jadal ish
olib bormoqda. Va bu tizim o'z ishini hozirdan boshlashi kerak, chunki har qanday
byudjetning xarajatlari soliq to'lovchilar hisobidan amalga oshiriladi va shuning
uchun davlat moliyaviy resurslarni olishning eng oqilona usullarini topishi kerak.
Mahalliy byudjetlar mahalliy hokimliklarni o’z vazifalarini amalga oshirishda
moliyaviy dastak hisoblanib, ularning moliyaviy mustaqilligi ushbu hududlarni
rivojlantirishga bevosita tasir ko’rsatadi. Hududlarni rivojlantirish borasida fikr
yurita turib, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ” hududlarni
barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishni moliyalashtirish uchun mahalliy
byudjetlarning mablag’lari yetarli emas” deya takidlaydi1.
1
Mirziyoev Sh.M. Mamlakatimizni 2017 yilga moʼljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim yoʼnalishlariga
bagʼishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi maʼruza, Toshkent: Oʼzbekiston, 2017.
3
Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining maqsadi shundaki davlat byudjetini
muvozanatga erishish, kamomadni moliyalashtirishni va profitsitni chegirib olish
usullarini oʻrganish, xorijiy mamlakatlarning byudjet siyosatini bilan solishtirish va
O'zbekiston Respublikasi davlat byudjeti tizimini balansini rivojlantirish istiqbollari
chuqur o’rganish.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti. Tadqiqot ob’yekti davlatning byudjeti
hisoblanadi. Tadqiqot predmeti Oʻzbekiston Respublikasida byudjet muvozanatga
erishish siyosatini yuritishda kamomadni moliyalashtirish usullari.
Kurs ishining ilmiy-uslubiy asoslari. Kurs ishining ilmiy uslubiy asoslari
buyudjet kamomadi, profitsiti va ularning iqtisodiy oqibatlarini o’rganish, ta’sirini
tadqiq etish va byudjet siyosatini va uning mamlakat iqtisodiyotiga ta’sirini
namoyon bo’lishini tahlil qilish.
Kurs ishi tarkibi. Kurs ishi kirish qismi, ikkita bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar roʻyxatidan iborat. Birinchi bob "Davlat byudjetining iqtisodiy mohiyati
va uning tarkibiy tuzilishi". Bunda davlat byudjetining iqtisodiy mohiyati va uning
tarkibi, davlat byudjeti taqchilligi va profitsiti, byudjet kamomadi va uni
moliyalashtirish usullari o’rganiladi. Ikkinchi bob "O'zbekiston Respublikasi Davlat
byudjetini muvozanatlash muammosini xal etish yo'nalishlari". Bu bobda esa xorijiy
davlatlar tajribasida davlat byudjetini muvozanatlashtirishga erishish yo’llari,
byudjet profitsitini chegirib olish usullari, O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti
tizimi balansini rivojlantirish istiqbollari ko’rib chiqiladi.
Kurs ishi 33 varaq bosma matnda taqdim etilgan va foydalanilgan adabiyotlar
roʻyxati hamda xulosani oʻz ichiga oladi.
4
I BOB DAVLAT BYUDJETINING IQTISODIY MOHIYATI VA UNING
TARKIBIY TUZILISHI
1.1 Davlat byudjetining iqtisodiy mohiyati va uning tarkibi
Davlat byudjeti — davlatning muayyan vaqt uchun moʻljallangan pul
daromadlari va xarajatlari majmuyi. Davlat byudjeti davlat ixtiyoridagi pul
fondlarining taqsimlanishini bildirib, u davlat moliyasining bosh boʻgʻini
hisoblanadi. Davlat o‘z iqtisodiy funksiyalarini bajarishda moliyaviy manba sifatida
davlat budjetiga tayanadi. Jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishini shakllantirish va
rivojlantirishda davlat tomonidan tartibga solish katta rol o'ynaydi. Jamiyatning
moliya tizimi, shuningdek, unga kiritilgan davlat byudjeti davlatga ijtimoiy va
iqtisodiy siyosatni amalga oshirish imkonini beruvchi asosiy mexanizmlardan
biridir2.
Davlat budjeti milliy daromadni qayta taqsimlash hisobidan to‘planadigan va
davlat tomonidan o‘z funksiyalarini amalga oshirish uchun sarflanadigan eng yirik
markazlashtirilgan pul fondidir 3.
Iqtisodiy nuqtayi nazardan, davlat byudjeti - bu milliy daromadni (qisman
milliy boylik) milliy daromadni moliyalashtirish uchun mo'ljallangan byudjet
fondini shakllantirish va undan foydalanish munosabati bilan qayta taqsimlash
bo'yicha davlatning jismoniy va yuridik shaxslar bilan bo'lgan pul munosabatlari.
iqtisodiyot, davlat boshqaruvi, mudofaa ehtiyojlari, shuningdek, ijtimoiy-madaniy
tadbirlar.
Byudjet tufayli davlat moliyaviy resurslarni ijtimoiy va iqtisodiy
rivojlanishning muhim sohalariga jamlash imkoniyatiga ega.
Byudjet ijtimoiy rivojlanishning dastlabki bosqichlarida davlat g'aznasini
(byudjet fondini) yaratish va davlat xarajatlarini amalga oshirish uchun moddiy
boyliklar ko'rinishidagi ma'lum daromadlarni safarbar etish bilan bog'liq bo'lgan
ijtimoiy munosabatlarning maxsus tizimi sifatida paydo bo'lgan. Davlat
2
3
Ananyeva M.V.. Iqtisodiyot va biznes: nazariya va amaliyot.Darslik. T: Adolat- 2019.
Astaxova K.H ..Zamonaviy iqtisodiyotning dolzarb masalalari.Maqola.T: Moliya-2019.
5
byudjetining mohiyati uning bajaradigan funktsiyalarida ochib beriladi.. Shunday
qilib, davlat byudjetining asosiy funktsiyalari quyidagilardan iborat:
1) byudjet fondini shakllantirish;
2) byudjet mablag'laridan foydalanish;
3) byudjet mablag'larini shakllantirish va ulardan foydalanishni nazorat qilish.
Birinchi funktsiyani byudjet daromadlari bajaradi. Byudjet daromadlari - bu
davlat hokimiyati organlari ta'sis sub'ektlarining davlat hokimiyati organlari va
mahalliy o'zini o'zi boshqarish organlari ixtiyorida bo'lgan bepul va qaytarib
olinmaydigan mablag'lar. Bularga quyidagilar kiradi:
– davlat mulkidan (korxonalardan) olingan daromadlar;
– tadbirkorlik sub’ektlari (ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni ishtirokchilari –
yuridik va jismoniy shaxslar) daromadlaridan olinadigan soliqlar;
- kreditlar,
– qog‘oz pul muomalasidan olingan daromadlar.
Byudjet daromadlari tarkibi beqaror. Bu davlat rivojlanishining o'ziga xos
iqtisodiy sharoitlariga bog'liq. Byudjet daromadlari tarkibidagi o'zgarishlar iqtisodiy
jarayonlar bilan bog'liq bo'lgan o'zgarishlarni aks ettiradi. Masalan, soliqlar va
kreditlar o'rtasidagi nisbatning ikkinchisining ulushini oshirishga qarab o'zgarishi
ishlab chiqarishning aniq pasayishini, iste'mol va jamg'arish o'rtasidagi nisbatning
o'zgarishini aks ettiradi 4.
Davlat budjeti moliyaviy balans sifatida ikki qismdan iborat bo‘lib, bu
qismlarni sodda qilib daromadlar va xarajatlar deb atash mumkin. Davlat budjeti
daromadlari soliq va soliq bo‘lmagan tushumlar hisobiga shakllansada,
makroiqtisodiy tahlilda u soliqlar hisobigagina shakllanadi deb qaraladi.
Davlat budjeti xarajatlari tarkibida iqtisodiyotga xarajatlar, markazlashgang
investitsiyalarni moliyalashtirish, ijtimoiy himoya, ijtimoiy soha, davlat boshqaruv
va sud idoralarini moliyalashtirish moddalari mavjud.
Davlat budjet xarajatlarini (davlat xarajatlari va transfert to‘lovlari)
ko‘paytirish yoki qisqartirish orqali mamlakat iqtisodiyotiga aralashadi.Davlat
4
Burganov R.A..Iqtisodiyotni barqarorlashtirish asoslari.Darslik.M.: Infra-M- 2018
6
byudjetining ikkinchi funksiyasi budjetning aniq maqsadli xarajatlariga tegishli.
Davlat xojalik yurituvchi subyekt bo`lib, takror ishlab chiqarish jarayonining barcha
boshqa ishtirokchilarining iqtisodiy manfaatlarini hisobga oladi va shuning uchun
byudjet xarajatlari butun iqtisodiyotni qoplaydi. Byudjet xarajatlari tarkibi byudjet
mablag'lari tarkibiga qaraganda tez-tez o'zgarib turadi. Harbiy va ijtimoiy
ehtiyojlarga sarflangan xarajatlar o'rtasidagi nisbatning birinchisi foydasiga
o'zgarishi iqtisodiy ishlab chiqarishning pasayish tendentsiyasidan dalolat beradi.
Davlat byudjetining nazorat funksiyasi nazorat qilish uchun sharoit
yaratishdan iborat. Bu funksiya birinchi yoki ikkinchi funksiya bilan bir vaqtda
mavjud. Nazorat funktsiyasi davlatga barcha iqtisodiy jarayonlarga samarali ta'sir
ko'rsatish imkonini beradi . Bozor iqtisodiyoti sharoitida byudjet davlatda sodir
bo'ladigan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning maxsus tartibga soluvchisi rolini
o'ynaydi.
Davlat byudjeti davlat moliyasini tartibga solishning asosiy usuli va
vositasidir. Unda yalpi ichki mahsulotning davlat hududlari, aholining ijtimoiy
qatlamlari, iqtisodiyot tarmoqlari o‘rtasida taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi,
uning iqtisodiy rivojlanish strategiyasi, moliya siyosati va bozor mexanizmi
ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi.
Inqiroz sharoitida bozor mexanizmining samaradorligi sezilarli darajada
kamayadi. Binobarin, davlat moliyaviy qayta taqsimlash jarayoniga yanada ko'proq
aralashadi.
Davlat byudjetining o‘rni shundan iboratki, u o‘z mablag‘laridan mohirona
foydalangan holda jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlarini rivojlantirishga, ilmiytexnikaviy taraqqiyotni tezlashtirishga muhim ta’sir ko‘rsatish dastagi bo‘lib xizmat
qiladi. Bu mamlakat aholisining turmush darajasini oshirishga qaratilgan davlatning
iqtisodiy siyosatini amalga oshirishda muhim rol o'ynaydi 5.
Ko'pgina demokratik mamlakatlarda davlat byudjetini tuzish hukumatga, uni
qabul qilish va tasdiqlash esa qonun chiqaruvchi oliy organlarga yuklangan.
5
Karanets S.M..Byudjet taqchilligi va uni tartibga solish.O’quv qollanma.T: Moliya- 2010.
7
Byudjet Konstitutsiya yoki mamlakatlarning ayrim milliy qonunlari bilan
belgilanadigan turli davrlar uchun tuzilishi mumkin. Davlat byudjetini tuzishning
asosiy tamoyillari quyidagilardir (1.1.1-rasm).
Byudjet tizimining darajalari o'rtasida daromadlar va
xarajatlar qismlarini farqlash
Byudjet darajalarining
Davlat byudjetini
Byudjetning ochiqligi
mustaqilligi
tuzish tamoyillari
va shaffofligi
Byudjet
Yagona byudjet tizimi
ko'rsatkichlarining ishonchliligi
1.1.1-rasm . Davlat byudjetini tuzish tamoyillari (muallif tomonidan
tizimlashtirilgan)
Byudjet
mablag'laridan
samarali
foydalanish,
davlat
byudjetini
shakllantirishning muvofiqligi va dolzarbligi uchun davlat byudjet hisobini
ta'minlaydi, uning asoslari amaldagi qonun hujjatlarida belgilanadi. Shunday qilib,
davlat byudjeti moliya tizimining yetakchi bo‘g‘ini va asosiy moliyaviy kategoriyasi
hisoblanadi. U davlatning asosiy daromadlari va xarajatlarini birlashtiradi. Byudjet
asosiy moliyaviy kategoriyalarni (soliqlar, davlat xarajatlari, davlat kreditlari)
ularning faoliyatida birlashtiradi.
Davlat budjetining tarkibi - bu davlat mablag‘lari fondini shakllantirish rejasi,
ya’ni davlat daromadlari va xarajatlari hajmi, kelib tushish va foydalanish
muddatlariga ko‘ra bir-biri bilan kelishilgan holda belgilanadi6 ( 1.1.2- rasm)
6
. Sokolov I. A.. Iqtisodiyot masalalari.O’quv qo’llanma.T:Moliya-2019.
8
1.1.2- rasm. Davlat byudjeti tarkibi (muallif tomonidan tizimlashtirilgan)
Davlat byudjeti bir-biri bilan bog'liq bo'lgan ikki qismdan iborat. Bu daromad
va xarajatlar qismidir. Byudjet faoliyatini ta'minlash uning daromadlarini
rejalashtirishdan boshlanadi. Ular kelgusi yil uchun xarajatlarga mos kelishi kerak.
1.2 Davlat byudjeti taqchilligi va profitsiti
Muhim moliyaviy oqimlar davlat byudjeti orqali o'tadi. Bu muhim iqtisodiy
ko'rsatkichlarning, masalan, investitsiyalar, pul bazasi, inflyatsiya, valyuta kursi,
davlat qarzi, ishlab chiqarish hajmi, real daromad, ishsizlik darajasi, foiz stavkasi
shaklanishiga bevosita ta'sir qiladi.
Davlat byudjeti, agar uning daromadlari xarajatlari teng bo'lsa, muvozanatli
hisoblanadi. Bu holat juda kam uchraydi. Rossiyada, boshqa ko'plab mamlakatlarda
bo'lgani kabi, xarajatlar daromaddan biroz oshadi. Bu holat byudjet taqchilligi deb
ataladi.
Byudjet taqchilligining sabablari quyidagilardan iborat:
- ijtimoiy ishlab chiqarishning marjinal xarajatlarining o'sishi;
- ijtimoiy ishlab chiqarishning pasayishi;
- mudofaa xarajatlarining oshishi;
- "bo'sh" pullarni ommaviy chiqarish,
9
- qabul qilingan ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish uchun oshirilgan
xarajatlar;
- iqtisodiyotning "soya" sektorining o'sishi va boshqalar.
Byudjet taqchilligining paydo bo'lishi hukumatdan uni qisqartirish bo'yicha
chora ko'rishni talab qiladi. Biroq, bu muammoni hal qilish ikki sababga ko'ra juda
qiyin 7.
Birinchi sabab, davlat xarajatlari (hajmi jihatidan juda katta) ijtimoiy zarur,
uni kamaytirish juda qiyin, chunki bu jamiyatda ommaviy norozilikni keltirib
chiqarishi mumkin.
Ikkinchi sabab byudjetni to'ldirishning yangi manbalarini topishning qiyinligi
bilan bog'liq. Masalan, soliq yukining oshishi mamlakatdagi tadbirkorlik faoliyatiga
salbiy ta’sir ko‘rsatadi va iqtisodiyotning yashirin (jinoiy) sektorining o‘sishiga
yordam beradi 8.
Davlat byudjeti taqchilligi yuzaga kelgan taqdirda uni iqtisodiyot uchun
minimal yo'qotishlar bilan qoplashda muammolar yuzaga keladi. Soliq yukining
ortishi. Bu yo'l iste'mol va investitsiyalarning kamayishiga olib keladi. Bundan
tashqari, bozor sig‘imi qisqarib, iqtisodiy o‘sish sekinlashmoqda. Davlat byudjeti
xarajatlarini qisqartirish. Bu yo'l har doim ham amalga oshirilmaydi, chunki davlat
xaridlarining pasayishi etkazib beruvchilarni daromaddan mahrum qiladi. Ularning
xo‘jaligini rivojlantirish imkoniyati yo‘q. Bu iqtisodiyotdagi turg'unlikni
kuchaytiradi 9.
Byudjet taqchilligini davlat qarziga aylantirish. Bu quyidagi sabablarga ko'ra
sodir bo'ladi:
- davlatning milliy banklarga kredit so'rovlari;
- kreditni xorijiy davlatlardan olayotganda uni tashqi qarzga aylantirish.
Byudjetni tuzishda byudjet taqchilligining teskari holati - profitsit, ya'ni
daromadlarning xarajatlardan oshib ketishi juda kam uchraydi. Ortiqcha bo'lishi
mumkin, agar:
7
Larionov I.K..Iqtisodiyot nazariyasi.Darslik. M.: Dashkov- 2019.
Lixota U.A.. Davlat byudjeti va uning vazifalari.Maqola.M: Dashkov- 2019.
9
Sarantsev N.V..Davlat byudjeti kamomadining sabablari.O’quv qo’llanma.M: Infra-M- 2019.
8
10
- byudjetni ijro etish jarayonida xarajatlarni tejashga erishiladi;
-xarajatlar
mamlakatning
ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishi
ehtiyojlarini
qondirishiga qaramay, rejalashtirilgan daromad miqdori dastlab xarajatlar
miqdoridan oshib ketganda;
– budjet balanslangan yoki taqchil bo‘lsa-da, lekin byudjet ijrosi jarayonida
haqiqatda olingan daromad budjet to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan
daromadlar miqdoridan oshib ketgan bo‘lsa.
Daromadning xarajatlardan oshib ketishining sabablari quyidagilardan iborat:
- jahon bozorlaridagi qulay sharoitlar (bunday profitsit qisqa muddatli, chunki
vaziyat tez o'zgaradi va shu tarzda olingan daromadlar tezda tugaydi);
- jahon bozorlarida turli turdagi energiya resurslari narxining oshishi;
- soliq ortiqcha;
– iqtisodiy o‘sish (barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar hajmi va sotish
hajmining o‘sishi). Byudjetni tuzishda byudjet taqchilligining teskari holati profitsit, ya'ni daromadlarning xarajatlardan oshib ketishi juda kam uchraydi.
Ortiqcha bo'lishi mumkin, agar:
- byudjetni ijro etish jarayonida xarajatlarni tejashga erishiladi;
- harajatlar mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi ehtiyojlarini
qondirishiga qaramay, rejalashtirilgan daromad miqdori dastlab xarajatlar
miqdoridan oshib ketganda;
– budjet balanslangan yoki taqchil bo‘lsa-da, lekin byudjet ijrosi jarayonida
haqiqatda olingan daromad budjet to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan
daromadlar miqdoridan oshib ketgan bo‘lsa.
Daromadning xarajatlardan oshib ketishining sabablari quyidagilardan iborat:
- jahon bozorlaridagi qulay sharoitlar (bunday profitsit qisqa muddatli, chunki
vaziyat tez o'zgaradi va shu tarzda olingan daromadlar tezda tugaydi);
- jahon bozorlarida turli turdagi energiya resurslari narxining oshishi;
- soliq ortiqcha;
– iqtisodiy o‘sish (barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar hajmi va sotish
hajmining o‘sishi).
11
Davlat
byudjetining
profitsiti
-
bu
xarajatlar
ustidan
byudjeti
daromadlarining ortiqcha ko'rsatadigan ko'rsatkich hisoblanadi. Boshqa so'zlar
bilan aytganda - tadbirkorlik sub'ektlarining iqtisodiy faoliyat natijasida mamlakat
savdo profitsit erishish. Defitsiti byudjet - Davlat byudjetining eng qulay shartversiyasi. Biroq, bu ko'rsatkich haqiqiy muvozanat emas tez-tez erishish mumkin.
Va natijada - davlat keyinchalik soliq qarzi paydo bo'lishiga sabab bo'ladi byudjet
kamomadi, bor. Ma'lumki, byudjet tuzilishi davlat, viloyat, shahar va jamlama
byudjetlar yig'indisi hisoblanadi. Va bu bo'linish bo'lsa, ularning amalga oshirish
natijalarini batafsil tahlil amalga oshiruvchi hisobga olish kerak. Shunday qilib,
davlat darajasida bir muvozanatli byudjet mintaqaviy va ko'pchilik salbiy saldosi
qamrab olmaydi mahalliy byudjetlar.
Davlat byudjeti profitsiti har doim ijobiy va salbiy taxminlar nuqtai nazaridan
ko'rib kerak. bor byudjet mablag'laridan samarali va iqtisodiy foydalanish natijasida
bu ko'rsatkich va shunday aniq yuz foiz moliyalashtirish taqaladi, agar shunday
bo'lsa, bu hodisa, albatta, ijobiy bo'ladi. etarli darajada yuqori daromadlari qulay
muhitda joriy iqtisodiy vaziyat, bir natijasida hosil yoki hukumat uchun
xarajatlarning tejamkorlik kamomadi orqali olingan bo'lsa - u ijobiy narsa sifatida
qabul qilinishi mumkin emas.
Olingan profitsit asosida daromadi hisobi davlat byudjetining qariyb yarim
davlat barqarorlashtirish fondi, darajasida yaratilgan. Bu davlat innovatsion
faoliyatini mustahkamlash, asosiy fondlarni mamlakat, modernizatsiyalash
(yangilash) investitsiyalarni jalb qilish uchun foydalanishingiz mumkin, degan
ma'noni anglatadi sog'liqni moliyalashtirish va ijtimoiy sohani. Davlat byudjeti
profitsiti har doim ijobiy va salbiy taxminlar nuqtai nazaridan ko'rib kerak. bor
byudjet mablag'laridan samarali va iqtisodiy foydalanish natijasida bu ko'rsatkich va
shunday aniq yuz foiz moliyalashtirish taqaladi, agar shunday bo'lsa, bu hodisa,
albatta, ijobiy bo'ladi. etarli darajada yuqori daromadlari qulay muhitda joriy
iqtisodiy vaziyat, bir natijasida hosil yoki hukumat uchun xarajatlarning tejamkorlik
12
kamomadi orqali olingan bo'lsa - u ijobiy narsa sifatida qabul qilinishi mumkin
emas10.
Shunday qilib, davlat byudjeti davlat daromadlari va xarajatlarining
jamlangan balansidir. Byudjet ijrosi bosqichi natijalariga ko‘ra, davlat byudjeti
muvozanatlashgan bo‘lishi yoki budjet profitsiti yoki taqchilligi yuzaga kelishi
mumkin, bu esa u yoki bu salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
1.3 Byudjet kamomadi va uni moliyalashtirish usullari
Davlat byudjeti xarajatlari va uning daromadlari har doim ham bir-biriga mos
kelavermaydi. Agar xarajatlar daromadlardan ko'p bo'lsa, hukumat byudjet
taqchilligiga duch keladi. Qarama-qarshi holat, ya'ni daromadlarning xarajatlardan
oshib ketishi byudjet profitsiti yoki profitsiti deb ataladi.
Birlamchi va umumiy davlat byudjeti taqchilligini farqlash odatiy holdir.
Birlamchi defitsit - bu davlat qarzi bo'yicha foizlar to'lovlari miqdoriga
kamaytirilgan davlat byudjetining umumiy taqchilligi. Birlamchi ortiqcha analogiya
bilan aniqlanadi.
Shuningdek, davlat byudjetining haqiqiy, tarkibiy va tsiklik taqchilligini
farqlash odatiy holdir.
Haqiqiy taqchillik - bu davlatning haqiqiy (haqiqiy) daromadlari va xarajatlari
o'rtasidagi salbiy farq.
Tarkibiy taqchillik - bu to'liq bandlikka mos keladigan milliy daromad
darajasi uchun hisoblangan davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari o'rtasidagi
farq. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, qonun chiqaruvchi tomonidan qabul
qilingan joriy soliq tizimi va davlat xarajatlari bo'yicha iqtisodiyot to'liq bandlikda
bo'lganida, bu farq mavjud bo'ladi.
Tsikllik taqchillik - bu davlat byudjetining haqiqiy va tarkibiy taqchilligi
o'rtasidagi farq. Tsikl taqchilligi biznes siklidagi iqtisodiy faoliyatning tebranishlari
natijasidir. Shu bilan birga, soliq tushumlari va davlat xarajatlaridagi o'zgarishlar
avtomatik ravishda sodir bo'ladi.
10
https://uz.delachieve.com/davlat-byudjeti-profitsiti
13
Byudjet taqchilligi va byudjet profitsiti (ortiqchaligi) ning grafik tasviri
(1.3.1-chizma)
1.3.1-chizma. Davlat xarajatlari, soliq tushumlari va davlat byudjeti
taqchilligi11
G - davlat xarajatlari;
T - soliq tushumlari; Y - daromad.
E nuqtada muvozanatli byudjet mavjud, ya'ni soliq tushumlari davlat
xarajatlariga teng (T = G).
Faraz qilaylik, mamlakatda mutanosib soliq tizimi mavjud. Daromad solig'i
stavkasi 20% yoki 0,2. Demak, agar Y = 0 bo'lsa, u holda T = 0; Y = 1000 milliard
dollar bo'lsa, soliq tushumlari, ya'ni T bo'ladi: Y x 0,2 = 1000 milliard dollar x 0,2 =
200 milliard dollar Agar daromad 1500 milliard dollar bo'lsa, soliq tushumlari 1500
milliard x 0,2 = 300 milliard dollar bo'ladi, va boshqalar.
Aytaylik, haqiqiy Y = 600 milliard dollar, keyin T = 600 milliard dollar x 0,2
= 120 milliard dollar; G = 200 milliard dollar bilan, haqiqiy byudjet taqchilligi (T G) = 120 milliard dollar - 200 milliard dollar = -80 milliard dollar).
Ammo agar bir xil soliq stavkasi va G darajasi bilan daromad 1200 milliard
dollarni tashkil etsa, yaʼni toʻliq bandlikka toʻgʻri kelsa, u holda davlat byudjeti
taqchilligi boʻlmaydi: T = 1200 x 0.2 = 240 milliard dollar; G = 200; T - G = 240 200 = 40 milliard dollar (byudjet profitsiti).
11
Borisov E.F..Iqtisodiyot nazariyasi.O’quv qo’llanma.T:Moliya-2019.
14
Tsiklik tanqislik nima? Eslatib o'tamiz, u haqiqiy va tarkibiy kamchiliklar
o'rtasidagi farqni ifodalaydi. Bizning misolimizda bu bo'ladi: -80 - (+40) = -120.
Darhaqiqat, agar to'liq bandlik sharoitida davlat byudjeti profitsitga ega bo'lsa,
haqiqiy taqchillik qanday qilib -80 qiymatiga etadi? Shubhasiz, iqtisodiy vaziyat
omillariga ko'ra, tadbirkorlik faolligining pasayishi natijasida daromadning
pasayishi soliq tushumlarining kamayishiga olib keladi.
Fiskal siyosat va byudjet taqchilligini tahlil qilganda, avvalgi tahlillardan
ma'lum bo'lgan "oqish-in'ektsiya" yondashuviga e'tibor qaratish lozim.
Ilgari biz tenglikni ko'rib chiqdik S ("oqish") = I ("in'ektsiya"). Shu bilan
birga, biz hukumatning fiskal siyosati bilan bog'liq bo'lgan "oqish" va "in'ektsiya"
dan ajratib oldik.
Ammo davlat ham davlat xarajatlarini amalga oshirishini, ham soliq yig'ishini
hisobga olsak, biz bu erda ham oqish-in'ektsiya usulini qo'llashimiz mumkin.
Allaqachon ma'lum bo'lgan turlarga boshqalar qo'shiladi, biz hozir ularni hisobga
olamiz. Demak, jamg’armalar (S) va sof soliqlar (T), ya’ni soliqlar minus transfertlar
makroiqtisodiy darajadagi daromadlar va xarajatlar aylanishida “oqish” hisoblanadi.
Investitsiyalar (I) va davlat xarajatlari (G) "in'ektsiya" dir.
Shunday qilib, agar makroiqtisodiy muvozanat sharoitida "oqish" miqdori
"in'ektsiya" miqdoriga teng bo'lishi kerak bo'lsa, biz quyidagilarni olamiz:
S + T = I + G (1)
U holda S - I = G - T, ya'ni S va I o'rtasidagi ijobiy farq davlat byudjeti
taqchilligiga (G-T) teng bo'ladi.
Agar bu tenglamani quyidagicha ifodalasak
S = I + (G-T), (2)
keyin, aniqki, jamg'armalarning doimiy hajmi bilan taqchillikning oshishi
investitsiyalarning kamayishiga olib kelishi kerak.
Bu tenglamalar shuni ko'rsatadiki, agar iqtisodiyotda davlat taqchilligi mavjud
bo'lsa, S ga I teng kelmaydi. Hukumat jamg'armalarning bir qismini taqchillikni
moliyalashtirish uchun ishlatadi.
15
Byudjet taqchilligi qanday moliyalashtiriladi? Bu erda biz alohida oila yoki
uy xo'jaligining byudjeti bilan taqqoslashimiz mumkin. Agar ma'lum vaqt oralig'ida,
masalan, bir yil ichida uy xo'jaligining xarajatlari uning daromadidan oshib ketgan
bo'lsa, unda oilaviy byudjet taqchilligi mavjud. Uni qanday qoplash kerak? Siz
mulkning bir qismini sotishingiz yoki qarz olishingiz mumkin, ya'ni kreditga
murojaat qilishingiz mumkin.
Uy xo'jaligi o'z taqchilligini qoplash uchun pul chop eta olmaydi yoki
qo'shnilariga soliq to'lay olmaydi. Ammo makroiqtisodiy darajada byudjet
taqchilligiga duch kelgan hukumat uni qoplashning boshqa imkoniyatlariga ega.
Iqtisodiy nazariya byudjet taqchilligini moliyalashtirishning ikkita asosiy
usulini ko'rib chiqadi:
1) yangi pul muomalasi yoki moliyalashtirishning emissiya usuli;
2) kreditlar (ichki va/yoki tashqi), bu odatda byudjet taqchilligini
moliyalashtirishning emissiyasiz usuli deb ataladi.
Muayyan ma'noda byudjet taqchilligi faqat kreditlar hisobidan qoplanadi,
deyishimiz mumkin, chunki bu holatlarning birinchisida biz G'aznachilik (Moliya
vazirligi) tomonidan mamlakat Markaziy bankidan olingan qarzlarni ko'ramiz. Axir,
ko'plab mamlakatlar hukumatlari uchun yangi pullarni chop etish yoki oddiy tilda
aytganda, "matbaa mashinasini bosish" ga murojaat qilish mumkin emas. Shunday
qilib, Qo'shma Shtatlarda davlat byudjeti taqchilligini yangi banknotlarni chop etish,
ya'ni
"senyoraj"
deb
ataladigan
pul
mablag'laridan
foydalanish
orqali
moliyalashtirish qonuniy ravishda ta’qiqlangan . Shuning uchun Markaziy bankdan
qarz olishda pul massasining ko'payishi boshqacha tarzda sodir bo'ladi. Keling, buni
batafsil ko'rib chiqaylik. Demak, Moliya vazirligi Markaziy bankdan (MB) unga
davlat qimmatli qog‘ozlarini sotish orqali ma’lum miqdorda qarz oladi. Buning
evaziga Markaziy bank Moliya vazirligining joriy hisobidagi summani oshiradi.
Ikkinchisi bu mablag'larni sarflaydi, shuning uchun ular tijorat banklari hisoblariga
tushadi. Shunday qilib, ularning zaxiralari ko'payadi va banklar o'z kreditlarini
kengaytiradi.
16
Binobarin, pul massasi, xususan, pul agregati Ml o'sadi. Pul massasining
o'sishi cheklar muomalasining o'sishi hisobiga sodir bo'ladi. Davlat qarzini
monetizatsiya qilishning aniq ta'siri bor. To'liq bandlikka yaqinlashayotgan
sharoitlarda bu inflyatsiya narxlarining oshishi xavfiga olib keladi. Shuning uchun
davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirishning birinchi usuli ko'pincha inflyatsiya
deb ataladi.
Ammo emissiyaga murojaat qilmasdan defitsitni qanday qoplash mumkin?
Defitsitni moliyalashtirishning inflyatsion bo'lmagan usuli bormi? Buning uchun
kredit bozorida Markaziy bankdan emas, balki tijorat banklari va aholidan qarz olish
kerak. Binobarin, davlat o'z obligatsiyalarini joylashtirish (davlat va tijorat
banklariga sotish) orqali kredit bozorida xususiy sektor bilan raqobatga kirishadi.
Endi xususiy investorlarning kreditga bo'lgan talabidan tashqari, davlat talabi ham
qo'shiladi. Shuning uchun pul massasi o'zgarishsiz qolishi sharti bilan foiz stavkalari
oshadi. Agar foiz stavkalari oshsa, xususiy investitsiyalar kamayadi. Uzoq muddatli
tovarlarni sotib olish bilan bog'liq iste'mol xarajatlari ham kamayadi - axir, iste'mol
krediti qimmatlashadi.
Natijada, davlat xususiy qarz oluvchilarni kredit bozoridan chiqarib yuboradi,
defitsitni moliyalashtirishning bu usuli bilan davlat xarajatlari oshadi, lekin ma'lum
miqdorda kamayadi.
Bu
siqib
chiqarish
effektining
mohiyati:
tadbirkorlik
faoliyatini
rag'batlantirishga qaratilgan fiskal kengayish foiz stavkalarining oshishiga olib
keladi va davlat xarajatlari xususiy investitsiya xarajatlarini (yoki yalpi talabning
boshqa tarkibiy qismlarini) siqib chiqaradi.
Davlat taqchilligini moliyalashtirish uchun ichki qarz olishning uzoq muddatli
oqibatlari jiddiy bo'lishi mumkin. Ular, shuningdek, inflyatsiya oqibatlari bilan to'la.
Yalpi taklifning qisqarishi doimiy va undan ham ko'proq o'sib borayotgan talab
umumiy narx darajasiga bosimni keltirib chiqaradi. Ikkinchidan, yangi kreditlarning
ko'payishi davlat byudjeti xarajatlarining asosiy qismi davlat kreditlari bo'yicha
foizlarni to'lashga yo'naltirilishiga olib kelishi mumkin. obligatsiyalar. Uchinchidan,
davlatning ichki va tashqi qarzlarga xizmat ko'rsatishga qodir emasligi milliy
17
valyuta qiymatining pasayishiga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, soliq-byudjet
va pul-kredit siyosati o'rtasida chambarchas bog'liqlik mavjud degan xulosaga kelish
mumkin. Byudjet taqchilligi va uni qoplash usullari fiskal va pul-kredit choralarini
puxta muvofiqlashtirish zaruriyatini keltirib chiqaradi 12.
12
Borisov E.F..Iqtisodiyot nazariyasi.O’quv qo’llanma.T:Moliya-2019.
18
II BOB O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI DAVLAT BYUDJETINI
MUVOZANATLASH MUAMMOSINI HAL ETISH YO'NALISHLARI
2.1 Xorijiy davlatlar tajribasida davlat byudjeti muvozanatlashtirishga
erishish yo'llari
Davlat byudjeti quyidagi holatga ega bo'lishi mumkin:
1) Balanslangan byudjet - byudjet daromadlari uning xarajatlariga teng
bo'lganda;
2) defitsit - xarajatlar daromaddan oshib ketganda;
3) profitsit - daromadlar byudjet xarajatlaridan oshib ketganda;
Byudjet taqchilligi - bu ma'lum bir yilda byudjet xarajatlari uning
daromadlaridan oshib ketadigan miqdor. Zamonaviy dunyoda o'z tarixida bir
vaqtning o'zida byudjet taqchilligiga duch kelmagan davlat yo'q.
Kamchilikning sabablari boshqacha bo'lishi mumkin:
– ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligining pastligi, uning pasayishi;
– byudjyet xarajatlarining noratsional tuzilishi (katta harbiy xarajatlar, yirik
davlat investitsiyalar, “ko‘tarilgan” ijtimoiy dasturlar);
- favqulodda vaziyatlar (urushlar, tabiiy ofatlar, tabiiy ofatlar) va boshqalar.
Ko'pincha taqchillik iqtisodiy rivojlanishga katta davlat investitsiyalarini
kiritish zarurati bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Bunda u ijtimoiy jarayonlarning
inqirozli kechishini emas, balki ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibida progressiv
o'zgarishlarni ta'minlash istagini aks ettiradi. Jon Keyns ijtimoiy taraqqiyotning
muayyan bosqichlarida davlat xarajatlarining daromaddan tezroq o'sishiga imkon
berish imkoniyatini ham asoslab berdi.
Biroq taqchillik iqtisodiyotdagi inqirozli hodisalarni, uning tanazzulini,
moliya-kredit munosabatlarining samarasizligini, hukumatning mamlakatdagi
moliyaviy ahvolni nazorat ostida ushlab turishga qodir emasligini aks ettirishi
mumkin. Bunday holda, taqchillik nihoyatda xavotirli hodisa bo‘lib, iqtisodiyotni
barqarorlashtirish va uni moliyaviy sog‘lomlashtirish bo‘yicha shoshilinch va
samarali iqtisodiy chora-tadbirlar ko‘rishni taqozo etadi.
19
Byudjet siyosati - davlatning byudjet daromadlari va xarajatlarini, shuningdek
byudjet taqchilligini boshqarish bo'yicha chora-tadbirlari. Iqtisodiyotda davlat
byudjet siyosatining quyidagi tushunchalari ma’lum.
Birinchi kontseptsiyaning asosini yillik balanslangan byudjet tashkil etadi.
Yaqinda bunday byudjet moliya siyosatining maqsadi deb hisoblanar edi, bu esa
mamlakat iqtisodiy rivojlanishining barqarorligini ta'minlashi kerak edi. Ammo
byudjetning bunday holati davlatning moliyaviy siyosati samaradorligini istisno
qiladi yoki sezilarli darajada kamaytiradi. Masalan, uy xo'jaliklari daromadlari
pasayganda, iqtisodiyot uzoq vaqt ishsizlikni boshdan kechiradi. Shu bilan birga,
soliq tushumlari avtomatik ravishda kamayadi. Agar byudjet siyosatining maqsadi
har yili muvozanatli byudjetga ega bo'lish bo'lsa, u holda hukumat soliq stavkalarini
oshirishi, davlat xarajatlarini qisqartirishi yoki ikkalasining kombinatsiyasidan
foydalanishi kerak. Ushbu chora-tadbirlarning natijasi yalpi talabning yanada
qisqarishi va shuning uchun ishlab chiqarishning sezilarli darajada pasayishi va
ishsizlikning oshishi bo'ladi. Byudjetni har yili muvozanatlash istagi inflyatsiyani
ham rag'batlantirishi mumkin, bunda pul daromadlarining oshishi soliq tushumlarini
ham oshiradi.
Davlat daromadlari xarajatlardan oshib ketmasligini ta'minlash uchun davlat
soliq stavkalarini kamaytirishi, davlat xarajatlarini oshirishi yoki ikkalasining
kombinatsiyasidan foydalanishi kerak. Buning oqibati faqat inflyatsiya darajasining
oshishi bo'ladi.
Fiskal siyosatning ikkinchi kontseptsiyasining asosini har yili emas, balki
iqtisodiy tsikl davomida balanslangan byudjet tashkil etadi, ya'ni davlat kontrtsiklik
tartibga solishni amalga oshiradi va shu bilan birga byudjetni muvozanatlashtirishga
intiladi. Inqiroz davrida soliqlar kamayadi va davlat xarajatlari ko'payadi, ya'ni
vaqtinchalik byudjet taqchilligi yuzaga keladi. Kengayish jarayonida soliqlar oshadi
va davlat xarajatlari kamayadi. Olingan byudjet profitsiti turg'unlik davrida
shakllangan kamomadni qoplash uchun ishlatilishi mumkin.
Fiskal siyosatning uchinchi konsepsiyasi byudjet emas, balki iqtisodiyot
muvozanatini ta’minlashga asoslanadi. Shu bilan birga, iqtisodiyot ham barqaror
20
profitsitni, ham barqaror byudjet taqchilligini boshdan kechirishi mumkin, ya'ni
iqtisodiyotning barqarorligi va uning barqaror rivojlanishi asosiy vazifa, byudjet
balansi esa ikkinchi darajali.
Uzoq vaqt davomida Rossiya byudjet siyosati birinchi kontseptsiyaga
asoslangan edi: byudjet taqchilligi talabi majburiy edi. Ayni paytda mamlakat
hukumati ko‘proq ikkinchi kontseptsiya qoidalariga e’tibor qaratgan – iqtisodiy tsikl
davomida byudjet balansini ta’minlash.
Har qanday davlat byudjet taqchilligini to'liq qoplamasa, qisman
kamaytirishga intiladi: davlat ssudalari - byudjet taqchilligini qoplashning bunday
usuli inflyatsiyaning oshishiga olib kelmaydi va pul muomalasining barqarorligini
ta’minlaydi. Ko'pgina mamlakatlarda kreditlar soliqlar kabi daromadning doimiy
elementiga aylandi.
Davlat kreditlari quyidagi yo'llar bilan berilishi mumkin:
– davlat qimmatli qog‘ozlarini o‘z va chet el valyutasida chiqarish- GKO
(davlat qisqa muddatli obligatsiyalari), KO (g‘aznachilik majburiyatlari), milliy
valyutadagi davlat obligatsiyalari, OFZ (Federal zayom obligatsiyalari), davlat
jamg‘arma ssudalari, oltin sertifikatlar, yevroobligatsiyalar va boshqalar;
– ham mahalliy banklardan, ham tashqi kreditorlardan (boshqa davlatlar,
xalqaro xususiy banklar, xalqaro moliya tashkilotlari, masalan, Xalqaro valyuta
jamg‘armasi – XVF, Jahon banki guruhi – Jahon banki, Yevropa tiklanish banki –
YeTTB va boshqalar) qarz mablag‘larini jalb qilish;
– boshqa darajadagi byudjetlardan olingan kreditlar.
Qattiqroq soliqqa tortish bu soliqlarning ko'payishi byudjet daromadlarining
oshishiga olib kelishi mumkin, ammo kelajakda bu chora xo'jalik yurituvchi
sub'ektlarning
iqtisodiy
faolligiga
ta'sir
qilishi,
tadbirkorlik
faoliyatini
rag'batlantirilishini kamaytirishi va ayrim tadbirkorlarni iqtisodiyotning "soya"
sektoriga olib borishi va shu boisdan ham 2000 yil 2010 yilgi daromadlarning
oshishiga olib kelishi mumkin. iqtisodiy o'sishni cheklovchi omil bo'lishi. Pul
emissiyasi byudjyet taqchilligini qoplashning eng tezkor usuli, lekin ayni paytda eng
21
inflyatsion hisoblanadi. Fiat pullarning muomalaga chiqarilishi deyarli har doim
inflyatsiyaning oshishiga olib keladi.
Sekvestrlash - budjet xarajatlari moddalarini ma'lum bir moliyaviy yil ichida
ma'lum miqdorga mutanosib ravishda qisqartirish (ko'pincha har oy). Ushbu chora
joriy ta'sirga ega.
Barqarorroq samaraga erishish uchun iqtisodiyotni yaxshilash uchun turli xil
iqtisodiy siyosatlardan foydalanish kerak. Byudjet profitsiti - bu byudjetning davlat
daromadlari uning xarajatlaridan oshib ketgan holati. Davlat byudjeti profitsitining
asosiy sabablari quyidagilardan iborat:
– mamlakatda iqtisodiy o‘sish, chunki bu holda soliqqa tortish tizimini
o‘zgartirmagan holda ham byudjet daromadlarining asosiy qismini tashkil etuvchi
soliq tushumlari sezilarli darajada oshishi mumkin;
– ma’lum bir mamlakatning asosiy eksport ob’y ekti hisoblangan tovarlar
uchun qulay jahon bozori sharoiti;
– iqtisodiyotning “soya” sektorini qisqartirish.
Agar byudjet profitsiti iqtisodiy o'sish natijasida yuzaga kelsa, u holda davlat
qo'shimcha daromadlardan turli maqsadlarda foydalanishi mumkin va bu
iqtisodiyotda inflyatsiya jarayonlarini keltirib chiqarmaydi. Jahon bozoridagi qulay
sharoitlardan kelib chiqqan byudjet profitsiti pul muomalasini ortiqcha pul massasi
bilan to'ldirishi mumkin, shuning uchun uni to'g'ri ishlatish haqida savol tug'iladi.
Odatda, byudjet profitsitini boshqarish quyidagi chora-tadbirlarni o'z ichiga oladi:
-byudjet xarajatlarining ayrim moddalarining ko'payishi;
– boshqa shtatlarga yoki boshqa darajadagi byudjetlarga kredit berish;
– barqarorlashtirish (zaxira) fondini tashkil etish.
2.2 Byudjet profitsitini chegirib olish usullari
Budjet profitsiti — muayyan davrda byudjet daromadlarining byudjet
harajatlaridan ortiq boʻlgan summasi. Ortiqchalik tashkilot yoki hukumat
sarflaganidan ko'proq pul olganligini anglatadi, bu muhim moliyaviy va iqtisodiy
oqibatlarga olib kelishi mumkin. U ma'lum bir davrda xarajatlardan ko'ra ko'proq
22
daromadga ega. Xoh kompaniya yoki firma, xoh jismoniy shaxs, xoh davlat bo'lsin,
har kimda byudjet profitsiti bo'lishi mumkin. Federal zaxira bankining fiskal siyosati
sarflaganidan ko'ra ko'proq pul ishlab chiqarganda byudjet profitsiti yuzaga
keladi(2.2.1-rasm).
2.2.1-rasm. Budjet profitsiti (muallif tomonidan tizimlashtirilgan)
Budjet profitsiti, shuningdek, jamg'arma deb ataladi, kelajakda foydalanish
uchun zaxira sifatida ishlatiladi. U xaridlarni amalga oshirish, qarzlarni to'lash yoki
kelajak uchun saqlash uchun ishlatilishi mumkin. Bu bilan nuqtai nazarlari
Byudjetning profitsiti shaharni obodonlashtirish uchun ishlatilishi mumkin,
masalan, bog'larni yoki yaqin atrofdagi yo'llarni jonlantirish va hokazo. Hukumat
ushbu ortiqcha davlatdan to'g'ri foydalanishi kerak, chunki byudjet profitsiti qaytaqayta amalga oshirilmaydi. Bundan tashqari, byudjet profitsiti har doim ham sog'lom
iqtisodiyot belgisi emas. Bunga ko'pincha soliq narxlarini ayblash orqali erishish
mumkin, bu esa oxir-oqibat iqtisodiyotning yomonlashishiga olib keladi.
Bundan tashqari, infratuzilmani rivojlantirish uchun foydalaniladigan byudjet
profitsiti kelajakda yaxshi iqtisodiy sharoitlarga olib kelishi mumkin, chunki u
ko'plab mamlakatlarni investitsiyalar uchun jalb qiladi va bu oxir-oqibatda iqtisodiy
rivojlanishga olib keladi. Byudjet profitsiti sog'lom iqtisodiyot belgisidir; biroq
ayrim hollarda soliq narxlarini oshirish orqali byudjet profitsitiga erishish mumkin.
Prognozga ko‘ra, 2024-yilda davlat budjetining daromadlari 270,4 trillion
so‘mni, davlat maqsadli jamg‘armalariga o‘tkazmalarni hisobga olgan holda
xarajatlar 312,9 trillion so‘mni tashkil etadi(2.2.2-rasm).
23
2.2.2-rasm. 2024-yilgi respublika byudjeti daromadlari tarkibi
(mird so'm, prognoz) 13
Soliqlarning ko'payishi natijasida hosil bo'lgan byudjet profitsiti kambag'al
iqtisodiyotning sababiga aylanadi, chunki odamlar o'zlari tanlagan tovarlarni sotib
olish erkinligiga ega emaslar. Natijada tovarlarga talab pasayib, iqtisodiyotning
yomonlashuviga olib keladi. Bu yerda buni tushunish muhimdir Byudjet Bu
shunchaki hujjat yoki fayl bo'lib, u davr mobaynida kutilayotgan daromad yoki
xarajatlar haqida gapiradi. Bu jismoniy shaxs yoki korxona amalga oshirishni
rejalashtirgan tejash va xarajatlarning umumiy ko'rinishi. Byudjetlashtirish - bu
byudjetni ishlab chiqish uchun daromadlar va xarajatlarni hisoblash jarayoni.
Mamlakat iqtisodiyoti biznes siklining o‘sish bosqichidan o‘tganda byudjet
profitsiti bo‘lishi to‘g‘ri. Boshqa tomondan, turg'unlik davrida talab avtomatik
ravishda pasayadi va past o'sish va byudjet taqchilligi ehtimoli ko'proq bo'ladi.
Shunday qilib, agar hukumat tanazzul davrida byudjet profitsitini ishlab chiqarishga
13
“O'zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti to'g'risida”gi qonun, 2024.
24
harakat qilsa, u yuqori soliqlarni va kam xarajatlarni tanlashi kerak. Biroq, bu
turg'unlikni yanada kuchaytiradi. Shuning uchun iqtisod tiklanguncha kutish to'g'ri
bo'lardi. Bu avtomatik fiskal stabilizatorlarni yaxshilaydi, bu esa yuqori o'sishni
ta'minlaydi va natijada mamlakatga yuqori daromad solig'i tushumlarini yo'naltiradi.
Byudjet profitsitidan foydalanish. Byudjet profitsitidan foydalanish butunlay
kimning byudjet profitsiti borligiga bog'liq. Byudjet profitsiti firma, hukumat yoki
jismoniy shaxs tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Byudjet profitsitidan bir
necha usulda foydalanish mumkin.
Agar ular byudjet profitsitiga erishsa, hukumat variantlarini ko'rib chiqing.
Hukumat byudjet profitsitiga erishgandan so'ng soliqlarni kamaytirishi mumkin.
Bundan tashqari, u ortiqcha mablag'ni moliyalashtirish va yangi dasturlarni ishga
tushirish uchun ishlatishga qaror qilishi mumkin. Ular, shuningdek, ko'proq xorijiy
kompaniyalarga mamlakatga sarmoya kiritish va oxir-oqibat iqtisodiy o'sishga
yordam beradigan yaxshi biznes infratuzilmasini yaratish uchun foydalanishlari
mumkin. Bundan tashqari, hukumat ortiqcha mablag'ni qarzlarini kamaytirish uchun
ishlatishi mumkin. Biznes haqida gapirganda, u ortiqcha bilan kurashish uchun turli
rejalarga ega bo'ladi. Korxonalar joriy operatsiyalarga sarmoya kiritish orqali o'z
faoliyatini kengaytirish uchun ortiqcha mablag'dan foydalanishi mumkin yoki
bozorda yangi mahsulotlarni kengaytirish uchun ham foydalanishi mumkin. Bundan
tashqari, boshqa biznes amaliyotlari va hozirgilariga berilish orqali biznes
integratsiyasini mashq qilish mumkin. Bundan tashqari, tadbirkorlik sub'ekti o'z
egasiga aktsiyalarga sarmoya kiritishi yoki ortiqcha foydani dividend sifatida
to'lashi mumkin. Bundan tashqari, agar mavjud bo'lsa, ular biznes qarzlarini
to'lashlari mumkin.
2.3 O'zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti tizimini balansini rivojlantirish
istiqbollari
Mamlakatimizda taqchillikning ortishiga sabab bo‘layotgan omillardan yana
biri bu muayyan sohalarga berilayotgan subsidiyalar va imtiyozlar bo‘lishi mumkin.
2024 yilda Davlat budjeti jami xarajatlarining qariyb 50 foizi yoki 151,5 trillion
25
so‘mi ta’lim, sog‘liqni saqlash, aholini ijtimoiy muhofaza qilish, fan, madaniyat va
sportni rivojlantirish, ehtiyojmandlarni uy-joy bilan ta’minlash va boshqa ijtimoiy
tadbirlarga yo‘naltiriladi (2.3.1-rasm).
2.3.1- rasm. 2024 yilda byudjet mablag‘ining taqsimlanishi (trillion so‘m) 14
O‘zbekiston
Respublikasi
Korrupsiyaga
qarshi
kurashish
agentligi
maʼlumotlariga ko‘ra, 2022-yil I chorak holatiga ko‘ra mamlakatimizda jami 44 183
ta xo‘jalik yurituvchi subyekti soliq imtiyozlaridan foydalangan bo‘lib, ular uchun
qo‘llanilgan umumiy soliq imtiyozlari 9 trln. so‘mdan ziyod mablag‘ni tashkil etgan
va ularning 93,5 foizi qo‘shimcha qiymat solig‘i (QQS) hissasiga to‘g‘ri keladi.
Ko‘rinib turibdiki, agar bunday imtiyozlar mavjud bo‘lmaganda 2022-yil I
chorakning o‘zida yillik byudjet daromadlarining 4.5 foizi miqdoridagi qo‘shimcha
daromadlar shakllangan bo‘lar edi15.
Shu bilan birga, soliq siyosatining asosiy yo‘nalishlari belgilanadi, ularga
muvofiq
asosiy
soliq
stavkalari
o‘zgarishsiz
14
“O'zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti to'g'risida”gi Qonun, 2024.
15
https://proreforms.uz/uz/publications/budjet-taqchilligi
26
qoladi.
Davlat
maqsadli
jamg‘armalarining daromadlari va xarajatlari (budjetlararo transfertlardan tashqari)
55,2 trillion so‘m va 85,8 trillion so‘m miqdorida rejalashtirilgan.
Energetika sohasining o‘ziga subsidiya ajratish bo’yicha O‘zbekiston
dunyoda yetakchi davlatlardandir. 2020-yilda bu sohaga yo‘naltirilgan subsidiyalar
miqdori 3.8 mlrd. AQSH dollari yaʼni mamlakat YAIMning 6.6 foizini tashkil etgani
juda taʼsirlidir. Xalqaro energiya agentligining tahminlariga ko‘ra bu sohaga bo‘lgan
subsidiyalar 2020-yilga kelib avvalgi yillardan pasaygan bo‘lsada, lekin keyingi
yillarda bu mablag‘ ortgan bo‘lishi mumkin.
2023-yilgi davlat byudjetining xarajatlar tarkibida tabiiy gazni sotib olish va
sotish o‘rtasidagi zararlarni qoplash uchun subsidiyalar miqdori 14 200 mlrd so‘mni
yaʼni umumiy byudjet xarajatlarining 5.5 foizini tashkil etishi reja qilinganligi
“Fuqarolar uchun byudjetnashri”ning 2023-yilgi sonida ko‘rsatilmoqda16.
Dunyo mamlakatlarining tajribalaridan kelib chiqib O‘zbekistonda ham
byudjet taqchilligini kamaytirishga maʼlum bir xarajatlarni kamaytirish, samarasiz
ishlayotgan subsidiya va imtiyozlarni bekor qilish va biznes yuritish muhitini yanada
osonlashtirib, yangi tadbirkorlik subyektlarini yaratgan holda soliq tushumini
oshirish orqali erishish mumkin. Xususan, huquqiy hujjatlar loyihalari muhokamasi
portali orqali taqdim etilayotgan “O‘zbekiston – 2030” strategiyasi to‘g‘risida»gi
Farmon loyihasining “Fiskal barqarorlikni taʼminlash va davlat majburiyatlarini
samarali boshqarish” maqsadi doirasida konsolidatsiyalashgan byudjet taqchilligini
2024-yilda yalpi ichki mahsulotga nisbatan 3 foizdan va kelgusi yillarda 2 foizdan
past bo‘lgan miqdorda bo‘lishini taʼminlash ham maqsad qilib olingani bejiz emas,
byudjet taqchilligi past miqdorda bo‘lsa davlat qarzining keskin oshish xavfi ham
past darajada bo‘ladi.
Maʼlumot uchun: O‘zbekistonda 2021-yilda qator imtiyozlarning jami hajmi
51 trln so‘mni tashkil qilgan. Natijada shu yili 170 mingta yangi tadbirkorlik
subyekti ochilgan, 500 mingdan ziyod ish o‘rni yaratilgan17.
16
17
http://fayllar.org/mavzu-davlat-byudjeti-profitsitining-negativ-oqibatlari
https://lex.uz/ru
27
YaIMning
6,8
foizi
miqdoridagi
energetika
sohasiga
berilayotgan
subsidiyalarni kamaytirish, Misr davlatida 2011-yildagi siyosiy beqarorlik tufayli
yuzaga kelgan, va 2013-yilda 14 foizga (YAIMga nisbatan) ko‘tarilgan byudjet
taqchilligini kamaytirish uchun asosiy vositalardan biri edi. Bu islohotni amalga
oshirish uchun hukumat 2013-yildan boshlab ayrim korxonalar uchun tabiiy gaz va
uy xo‘jaliklari uchun elektr energiyasi narxlarini oshirdi. 2014-yilda esa bu sohaga
ajratilayotgan subsidiyalar 6,2 mlrd dollarga qisqarishi eʼlon qilindi va kelgusi yilda
energetika sohasiga 20 mlrd dollar emas balki 14 mlrd dollar miqdoridagi
subsidiyalar ajratilishi belgilandi va bunday ko‘rilayotgan choralardan asosiy
maqsad byudjet taqchilligi ni 2015-yilga kelib YIMning 10 foiziga tushirish edi.
Soliq tushumlarini oshirish. 2008-yilda Xitoy investorlarga bo‘lgan soliq
tanafusslarni bekor qilgan va bu yangi daromadlarni shakllanishiga olib kelgan.
2015-yilda Braziliyada kuzatilgan inqiroz mamlakatdagi byudjet taqchilligini
YaIMga nisbatan 7.2 foizga ko‘tarib yubordi va bu taqchillikni kamaytirish hamda
soliq tushumlarini oshirish maqsadida hukumat avtomobil sanoati uchun soliq
imtiyozlarini takomillashtiridi va soliq imtiyozlariga erishish uchun talablar qo‘ydi.
O‘zbekistonda ham yildan yilga maʼlum soliq imtiyozlarini bekor qilish
davom etmoqda, masalan 2023-yil birinchi apreldan QQS bo‘yicha 2 ta soliq
imtiyozi, bojxona boji va daromad solig‘i bo‘yicha bittadan imtiyozlar bekor
qilindi18.
Byudjet taqchilligi keskin oshgan paytda soliq tushumlarini oshirishning yana
bir izchil usulini 2010-yilda Fransiya qo‘llagan. Hukumat yangi tadbirkorlarni
ko‘paytirish maqsadida tadbirkorlik qilishga to‘siq bo‘layotgan omillarni
kamaytirish orqali – “Avtotadbirkorlik rejimi” joriy etdi, natijada 320 mingdan ortiq
tadbirkorlik subyektlari tashkil etildi va ular hukumatga 1 mlrd. yevro daromad
keltirdi. Soliq tushumlarini ko‘paytirishda mavjud soliqlarni oshirish orqali ham
amalga oshirish mumkin, lekin bu chorani amalda qo‘llash qiyin jarayon va bu xalq
orasida ko‘plab noroziliklarga ham sabab bo‘lishi mumkin. Shunday bo‘lsada,
Irlandiya hukumati 2008-yildagi moliyaviy inqiroz vujudga keltirgan katta byudjet
18
https://www.gazeta.uz
28
taqchilligi ni qisqartirish maqsadida 2013-yilda QQSni 21 foizdan 22 foizga hamda
2014-yilda 23 foizga ko‘targan va bu byudjetga qo‘shimcha 570 mln. yevro daromad
keltirgan19.
19
http://em.tiiame.uz/storage/web/source/1/elektronkutubxona
29
XULOSA
Davlat byudjeti ijtimoiy muammolarni hal etishda muhim ro’l o'ynaydi.
Bunda biz davlat byudjetining iqtisodiy kategoriya sifatidagi mazmunini ochib
berish, uning asosiy xossalari va vazifalarini belgilab berish vazifalari belgilandi;
davlat budjeti mablag‘larini shakllantirish manbalari va sarflanish yo‘nalishlarini
ko‘rib chiqamiz , o'rganamiz. Davlat byudjeti byudjet tizimining asosiy bo'g'ini
sifatida davlat tomonidan iqtisodiy va ijtimoiy tartibga solishni amalga oshirish
imkonini beruvchi muhim vositalardan biridir.
Davlat byudjeti
iqtisodiy
kategoriya
bo'lib,
davlat
mablag'larining
markazlashtirilgan fondini shakllantirish va ulardan foydalanish jarayoniga
vositachilik qiluvchi iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi . Davlat byudjeti iqtisodiy
kategoriya sifatida, bir tomondan, korxonalar, tashkilotlar va aholi o'rtasidagi
(ikkinchi tomondan, umumiy ijtimoiy mahsulot va milliy daromadni taqsimlash va
qayta taqsimlash hamda milliy daromadni shakllantirish bo'yicha) iqtisodiy
munosabatlar tizimini ifodalaydi. Markazlashgan davlat mablag'lari fondi
hisoblanadi .
Byudjetning mohiyati, har qanday iqtisodiy kategoriya kabi, uning
vazifalarida
namoyon
bo'ladi.
Importning
afzalliklari
va
kamchiliklarini
muvozanatlash mamlakatlar o'zlarining savdo strategiyalarini optimallashtirish va
global miqyosda barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta'minlash uchun juda muhimdir.
Jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida davlat byudjetining o‘rni iqtisodiy
taraqqiyotga ta’sir ko‘rsatuvchi vositadir
Byudjetda kamomadni moliyalashtirish sohasida ko'rib chiqilishi mumkin
bo'lgan ba'zi takliflarimiz:
1. Iqtisodiy samaradorlikni oshirish: yerli iqtisodiyatni rivojlantirish uchun
to'g'ri investitsiyalarni amalga oshirish, ishlab chiqarish sektorini kuchaytirish,
iste'mol resurslarini o'z ichiga qaytarish kabi qulayliklarni yaratish.
2. Soliq tizimini rivojlantirish: soliq to'lovlarini samarali jamlash uchun soliq
qadamda dasturlari va soliqlar ustidan reformalar amalga oshirish to'g'ri keladi.
Soliqlarni tez va oson ravishda to'lash imkoniyatini yaratish.
30
3. Investitsiyalarni jalb qilish: chet el investorlarini jalb qilish uchun
rivojlanayotgan sohalarga imtiyozlar va sodiqlarni taklif qilish yordamida muhim
investitsiyalarni
jalb
qilish
mumkin.
Sarmoyadorlarning
qiziqishi
uchun
rivojlanayotgan sohalar bo'ylab investitsiya konferensiyalarni tashkil etish ham
muhimdir.
4. Xalqaro kredit olish: mizojlar va moliyaviy ko'rsatkichlarga ega bo'lish
uchun xalqaro moliyaviy tashkilotlardan kredit olish yordamida yurtdan kelgan
investitsiyalarni jalb qilish imkoniyatlari oshiriladi.
5.
Kasb-hunar-talablarini
rivojlantirish:
kasb-hunar-talabalarning
o'z
mehnatlarida rivojlantirilishi va o'qishga ega bo'lish imkoniyatlarini yaratish. Bu
esa, ishlab chiqarishning kuchayib borishi va ish bilan shug'ullanayotganlar sonini
oshirishga yordam beradi.
Bu berilgan takliflar orqali O’zbekiston Respublikasi hududida byudjet
kamomadini moliyalashtirish va profitsitni chegirib olish usullarini yanada
barqarorlashtirishga erishish mumkin.
31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I.
Normativ hujjatlar
1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 2015 – 2024.
2. “O'zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti to'g'risida”gi Qonun 178son, 2024 yil. https://lex.uz/ru
II. O’quv qo’llanmalar
1.
Ananyeva M.V.. Iqtisodiyot va biznes: nazariya va amaliyot. Darslik.
T:Adolat-2019.
2.
Astaxova K.H.. Zamonaviy iqtisodiyotning dolzarb masalalari.
Maqola. T:Moliya-2019.
3.
Borisov E.F.. Iqtisodiyot nazariyasi. O’quv qo’llanma . T:Moliya-
4.
Burganov R.A.. Iqtisodiyotni barqarorlashtirish asoslari. Darslik. M.:
2019.
Infra-M-2018
5.
Ivanov N.. Goffe N., Monusova G. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro
munosabatlar. Maqola. T.:Sharq-2010.
6.
Karanets S.M.. Byudjet taqchilligi va uni tartibga solish. O’quv
qo’llanma. T:Moliya 2010.
7.
8.
Larionov I.K.. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. M.: Dashkov, 2019.
Lixota U.A.. Davlat byudjeti va uning vazifalari. Maqola. M: Dashkov,
9.
Sarantsev N.V.. Davlat byudjeti kamomadining sabablari. O’quv
2019.
qo’llanma. M: Infra-M-2019
10.
Sokolov I. A.. Iqtisodiyot masalalari. O’quv qo’llanma. T:Moliya-
2019.
III.
11.
.https://strategy.uz
12.
https://lex.uz/ru
Internet saytlar
32
13.
http://fayllar.org/mavzu-davlat-byudjeti-profitsitining-negativ-
oqibatlari
14.
https://proreforms.uz/uz/publications/budjet-taqchilligi
15.
https://www.gazeta.uz
16.
http://em.tiiame.uz/storage/web/source/1/elektronkutubxona
17.
Mirziyoev Sh.M. “Mamlakatimizni 2017 yilga moʼljallangan iqtisodiy
dasturning eng muhim yoʼnalishlariga bagʼishlangan” Vazirlar Mahkamasining
majlisidagi maʼruza matnidan, T: Oʼzbekiston- 2017 https://lex.uz/.
33