Меҳнат кодексига киритилаётган янги нормалар Таклиф этилаётган нормалар Афзалликлари 1. Янги таҳрирдаги Меҳнат кодекси биринчи бўлимининг биринчи Амалдаги Меҳнат кодексида меҳнат қонунчилигининг бобида меҳнат қонунчилигининг мақсади ва вазифалари ва амал амал қилиш доираси аниқ белгиланмаган. Ушбу қилиш доираси белгиланмоқда. масалани ҳал қилиш меҳнат қонунчилигининг бошқа тегишли ҳуқуқ соҳалари билан юзага келиши мумкин бўлган зиддиятларни бартараф этишга ёрдам беради. 2. Меҳнат ва у билан бевосита боғлиқ бўлган ижтимоий Ушбу тамойилларнинг Кодекс матнида муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишнинг асосий тамойиллари мустаҳкамланиши меҳнат бозоридаги доимий қуйидагилардан иборатлиги белгиланмоқда: ўзгарувчан вазиятда ходимларнинг ҳуқуқлари ва – ходимлар меҳнат ҳуқуқларининг тенглиги, меҳнат ва касб-ҳунар қонуний манфаатларига қатъи риоя қилиш имкониятини соҳасида камситишларга йўл қўймаслик; беради ҳамда Ўзбекистон Республикаси томонидан – меҳнат эркинлиги ва мажбурий меҳнатни тақиқлаш; ратификация қилинган Халқаро Меҳнат ташкилотининг – меҳнат соҳасида ижтимоий шериклик ҳамда меҳнат ҳуқуқини асосий конвенциялари қоидаларига мос келади. таъминлаш ва меҳнат мажбуриятларини бажариш кафолати; – ходимнинг ҳуқуқий ҳолатини ёмонлашишига йўл қўйилмаслик. 3. Ижтимоий-меҳнат соҳасидаги ижтимоий муносабатларни Бозор иқтисодиёти шароитида давлатнинг роли шартномавий ва локал тартибга солиш сезиларли даражада ходимлар учун ҳуқуқ ва кафолатларнинг минимал кенгайтирилмоқда, шартномавий ва локал характердаги даражасини белгилаш, ходимлар ва иш берувчиларнинг ҳужжатларнинг ўзаро нисбати белгиланмоқда. ташаббускорлигини ривожлантириш учун шартшароитларни яратиш ҳисобланади. Амалдаги Меҳнат кодекси локал ҳужжатларнинг ўзаро нисбатини белгиламайди. Баъзан ташкилотнинг жамоа шартномасида белгиланган айнан бир масала, ички меҳнат тартиби қоидалари бошқача талқин қилинади ёки бошқача нормани назарда тутади. Натижада, амалда ечимга ега бўлмаган масалалар юзага келиб чиқади. Янги таҳрирдаги Меҳнат кодекси ушбу муаммони бартараф этади. 2 Таклиф этилаётган нормалар Афзалликлари 4. Меҳнат кодексининг алоҳида моддалари ходим ва иш Меҳнат муносабатлари субъектларининг асосий ҳуқуқ берувчининг ҳуқуқ лаёқати ҳамда уларнинг ҳуқуқ ва ва мажбуриятларининг қонун ҳужжатларида мажбуриятларига бағишланган. мустаҳкамланиши ходимлар ва иш берувчилар манфаатлари мувозанатини таъминлашга қаратилган. 5. Янги Меҳнат кодексида меҳнат соҳасидаги ижтимоий Иш берувчилар, касаба уюшмалари ва ижро этувчи шерикликни тартибга солувчи нормаларга катта эътибор ҳокимият органларининг ижтимоий шериклик соҳасидаги қаратилмоқда. Ижтимоий шериклик иштирокчиларининг фаолиятига уч томонлама тамойиллар асосида бевосита мажбуриятлари ва ваколатлари, шунингдек, уларнинг жамоавий жалб этилиши меҳнат муносабатларига ҳам иқтисодий музокаралар олиб бориш тартиби белгилаб берилмоқда. фаолият тармоқлари даражасида, ҳам мамлакатнинг Давлатнинг ижтимоий шериклик (уч томонлама жамоавий ҳудудлари даражасида табақалаштирилган ва оқилона битимлар) иштирокчиси сифатидаги роли белгиланган. ёндашиш имконини беради. Республика ва алоҳида корхоналар даражасида ижтимоий-меҳнат соҳасида ходимлар, иш берувчилар ва давлат манфаатларини таъминлайди. 6. Ўзбекистоннинг “Электрон ҳукумат” тизимига кирувчи Ягона Ушбу талабнинг киритилиши меҳнат шартномаларининг миллий меҳнат тизимида барча тузилган меҳнат шартномаларини мажбурий тузилишини, шаффофлигини, уларнинг бажарилиши (ва уларга киритилган ўзгартиришларни) мажбурий рўйхатдан ва назоратини таъминлайди. Шунингдек, иш берувчилар ўтказиш бўйича талаблар белгиланмоқда. ва ходимлар томонидан қоғоз кўринишдаги меҳнат шартномаларини йўқотиш ҳолатларининг олди олинади. 7. Муддатли меҳнат шартномасини тузиш асослари сезиларли Амалдаги Меҳнат кодексида муддатли меҳнат даражада кенгайтирилмоқда. Муддатли меҳнат шартномаси шартномасини тузиш учун фақат учта асос мавжуд. Янги муддати бир марталик узайтириш ҳуқуқи билан 5 йилдан 3 йилгача Меҳнат кодексида муддатли меҳнат шартномасини тузиш қисқартирилган. учун 19 та асослар белгиланган. Ушбу асосларнинг кенгайиши бизнес юритиш, корхоналарнинг динамик тузилмасини қуриш учун янада мослашувчан имкониятларни келтириб чиқаради ва иш берувчиларнинг тез ўзгарувчан бозор шароитларига тезкор мослашиш имконини беради. Муддатли меҳнат шартномасининг амал қилиш муддати халқаро амалиётга мувофиқ белгиланмоқда. 3 Таклиф этилаётган нормалар Афзалликлари 8. Ишга қабул қилиш босқичлари, жумладан, ишга кириш тартиблари белгилаб олинмоқда, тегишли ишга даъвогарлар орасидан малакалироқ ишчиларни танлашда иш берувчининг имкониятлари кенгайтирилиб, “қайта ишга жойлаштириш” масаласи ҳал этилмоқда. Айрим тоифадаги ходимлар (раҳбарлар, бош бухгалтерлар) учун синов муддати 3 ойдан 6 ойгача узайтирилган. 9. Янги Меҳнат кодексида айрим иш берувчилар ва ходимлар (педагогика, тиббиёт) мажбурий тиббий кўрикдан ўтиш харажатларидан озод қилинмоқда. Ишга қабул қилиш тартибини аниқ тартибга солиш бир томондан иш берувчига энг яхши, энг малакали ходимни танлаш ҳуқуқини, шу жумладан танлов асосида танлаш ҳуқуқини амалга оширишга имкон беради, бошқа томондан, меҳнат фаолиятида камситишларга йўл қўймасликка имкон беради. 10. Иқтисодий сабабларга кўра меҳнат шартномасини ўзгартириш ва бекор қилишнинг соддалаштирилган тартиблари жорий этилмоқда, меҳнат шартномасини бекор қилиш асослари соддалаштирилмоқда. “Ходимнинг пенсия ёшига етганлиги муносабати билан иш берувчининг ташаббуси билан меҳнат шартномасини бекор қилиш” асоси чиқариб ташланмоқда (амалдаги Меҳнат кодексининг 100моддаси иккинчи қисмининг 7-банди). Ходимни бошқа иш берувчига хизмат сафарига юбориш тартиби белгиланмоқда, бу эса доимий иш жойидаги меҳнат шартномасининг амал қилишини тўхтатиб туришни ва ходим ишга юборилган ташкилот билан муддатли шартнома тузишни назарда тутади. Амалдаги Меҳнат кодексида ходимларни тиббий кўрикдан ўтказиш (ишга қабул қилишдаги ва диспансердаги тиббий кўрикдан ўтиш) харажатлари иш берувчи томонидан тўланади ва шунинг учун кўплаб иш берувчилар бу талабни эътиборсиз қолдирадилар ёки бу харажатлар ходимлар томонидан қопланади. Ушбу нормаларнинг жорий этилиши норасмий бандлик доирасини сезиларли даражада қисқартиради. Айнан меҳнат шартномаларини ўзгартириш ва бекор қилишнинг мураккаб ҳуқуқий тартиблари иш берувчиларнинг уларни тузишдан бош тортиш сабабларидан бири ҳисобланади. Меҳнат муносабатларини тугатишни ҳуқуқий тартибга солишдаги мавжуд камчиликлар бартараф этилади. Хусусан, амалдаги Меҳнат кодекси меҳнат шартномасини томонларнинг келишуви билан бекор қилиш имкониятини назарда тутади. Бироқ, шу асосда меҳнат шартномасини бекор қилиш тартиби белгиланмаган. Янги Меҳнат кодекси қонунчиликдаги бу бўшлиқни бартараф этади. 4 Таклиф этилаётган нормалар Афзалликлари Ходимнинг пенсия ёшига етганлиги муносабати билан иш берувчининг ташаббуси билан меҳнат шартномасини бекор қилиш каби асос (жорий таҳрирдаги 100-модда иккинчи қисмининг 7-банди) Ўзбекистон Республикаси томонидан ратификация қилинган Халқаро Меҳнат ташкилоти 111-сонли конвенциясининг Меҳнат ва бандлик соҳасида камситишларни тақиқлаш тамойилига зид бўлганлиги сабабли чиқариб ташланмоқда. 11. Ишдан бўшатиш нафақасини иш берувчида ишлаган иш Халқаро тажриба ва Халқаро Меҳнат ташкилотининг стажига қараб дифференциациялашган миқдори белгиланмоқда. “Иш берувчининг ташаббуси билан меҳнат муносабатларини тугатиш тўғрисида”ги 158-сон Конвенциясини ҳисобга олган ҳолда амалдаги Меҳнат кодекси мазкур иш берувчида 20 йил ишлаган ва қисқа муддат (масалан, бир ой ёки ҳатто бир неча кун) ишлаган ходимнинг меҳнат шартномаси бекор қилинганда бир хил миқдорда ишдан бўшатиш нафақаси тўланишини назарда тутади. Масаланинг бундай ечимини адолатли деб бўлмайди. Бу хорижий тажриба ва халқаро меҳнат стандартларига мос келмайди. 12. Ходимларнинг шахсий маълумотларини ҳимоя қилишга Ахборот-коммуникация технологиялари соҳасидаги бағишланган нормалар киритилмоқда. замонавий тенденциялар, шу жумладан “Ягона миллий меҳнат тизими” миллий маълумотлар базаси ҳисобга олинган. Ушбу нормаларнинг амалга оширилиши ходимларнинг шахсий маълумотлари дахлсизлигига бўлган қонуний ҳуқуқларини тўлиқ ҳимоя қилиш имконини беради. 5 Таклиф этилаётган нормалар Афзалликлари 13. Иш берувчи томонидан иш вақти режимининг турли хил вариантларини белгилаш механизмлари (сменали иш, мослашувчан иш режими, иш кунини қисмларга бўлиш ва бошқалар), шунингдек иш вақтини ҳисобга олишнинг ҳар хил турларидан фойдаланиш (кундалик, ҳафталик ёки умумлаштирилган иш вақти ҳисоби). 14. Дам олиш кунини давлат байрамлари (ишланмайдиган байрам кунлари) кунларига тўғри келган тақдирда кўчириш қоидаси киритилмоқда. Бу иш берувчиларга ишлаб чиқаришнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, иш вақти тартиби ва ҳисобининг энг самарали вариантларини қўллаш имконини беради. 15. Меҳнат таътилининг минимал давомийлиги календарь кунларда (15 иш куни ўрнига 21 календарь куни) белгиланмоқда. 16. Битта ташкилотда кўп йиллик иш стажи учун қўшимча таътил бериш тартиби жорий этилган (қўшимча таътил ходимнинг ташкилотдаги тўлиқ ҳар 5 йиллик иш стажи учун 2 кунга, лекин жами 8 кундан ортиқ бўлмаган муддатга кўпайтирилган). 17. Қисман иш ҳақи билан таътил бериш тартиби белгиланмоқда. 18. Иш берувчи томонидан хизмат текширувларини ўтказиш ва ишдан четлаштириш тартиби тартибга солинмоқда. Дам олиш кунларидан ва ишланмайдиган байрам кунларидан ходимларнинг оқилона фойдаланиши мақсадида дам олиш кунлари Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони билан бошқа кунларга кўчирилиши мумкин. Халқаро Меҳнат ташкилотининг 1970 йилдаги “Ҳақ тўланадиган таътиллар тўғрисида”ги 132-сонли конвенциясига мувофиқ, ҳеч қандай ҳолатда таътил бир йиллик ишда уч ҳафтадан кам бўлиши мумкин эмас. Бундан ташқари, шуни таъкидлаш керакки, амалдаги Меҳнат кодексида белгиланган меҳнат таътилининг минимал муддати (15 иш куни) постсовет ҳудудида шаклланган барча мамлакатларга нисбатан энг қисқа муддат ҳисобланади. Дунёнинг аксарият мамлакатларида меҳнат таътилининг давомийлиги ходимнинг маълум бир ташкилотдаги иш стажидан келиб чиқиб ўрнатилиши белгиланган. Бу экстремал вазиятларда, шу жумладан пандемияга қарши чораларни амалга оширишда мослашувчанликни таъминлайди. Ушбу механизм меҳнат шартномаси тарафлари ўртасида интизомий жазо чораларини қўллашнинг қонунийлиги масаласида юзага келиши мумкин бўлган низоларни камайтиришга ёрдам беради. 6 Таклиф этилаётган нормалар Афзалликлари 19. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг асосий тушунчалари ва механизмларига (“меҳнатга ҳақ тўлашнинг энг кам миқдори”, “иш ҳақи таркиби”, “иш ҳақи тизимлари”, “рағбатлантириш ва компенсация тўловлари”, “туман коэффициентлари бўйича устамалар” ва бошқалар) аниқлик киритилмоқда. Бир томондан, ушбу қоидалар ходимлар ва иш берувчилар учун меҳнатга ҳақ тўлаш механизмларини янада тушунарли қилади, бошқа томондан, ишлаб чиқариш муаммоларини ҳал қилиш учун энг мос келадиган меҳнатга ҳақ тўлаш тизимини танлаш имкониятларини кенгайтиради. Бу ўртача иш ҳақини ҳисоблаш тартибини сезиларли даражада соддалаштиради, уни янада тушунарли қилади ва ҳозирда юзага келган хатоларни бартараф этиш имконини беради. Хорижий давлатлар (Германия, Франция, Россия Федерацияси ва бошқалар) тажрибасини ҳисобга олган ҳолда, ушбу норма иш берувчининг асосий мажбуриятларидан бири бўлган - ходимга ўз вақтида ҳақ тўлашни амалга оширишига ёрдам беради. Амалдаги Меҳнат кодексида меҳнатни нормалаш, касбий стандартлар бўйича ҳеч қандай қоидалар мавжуд эмас. Амалдаги Меҳнат кодексида корхонада ходимларни тайёрлаш ёки уларни турли муассасаларда малака оширишга юборишни тартибга солувчи нормалар мавжуд эмас. Ушбу ҳуқуқий бўшлиқ иш берувчи томонидан ходимларнинг ҳуқуқлари бузилишига олиб келади. Қолаверса, тажрибани кўпроқ тажрибали ишчилардан камроқ тажрибага эга бўлган ишчиларга ўтказиш учун қонуний асослар мавжуд эмас. 20. Ўртача иш ҳақи миқдорини аниқлашнинг ягона тартиби ўрнатилмоқда (ўртача иш ҳақи миқдорини ҳисоблашнинг барча ҳолатлари учун). 21. Иш берувчининг иш ҳақини кечиктириш учун жавобгарлиги (кечиктирилган ҳар бир кун учун қайта молиялаш ставкасининг 10 фоизи миқдорида) белгиланмоқда. 22. Меҳнат меъёрларини ишлаб чиқиш, жорий алмаштириш ва қайта кўриб чиқиш тартиби белгиланмоқда. этиш, 23. Ишлаб чиқаришда ўқитиш, қайта ўқитиш, қайта тайёрлаш ва малакасини оширишнинг ҳуқуқий механизмлари белгиланмоқда. “Ишлаб чиқаришда ўқитиш шартномаси” институти жорий этилмоқда. 7 Таклиф этилаётган нормалар Афзалликлари 24. Алоҳида бўлим – ишчиларнинг айрим тоифалари, шу жумладан оилавий мажбуриятлари бўлган шахслар, ёшлар, ногиронлиги бўлган шахслар, оғир ва ноқулай меҳнат шароитида ишлайдиган ишчилар, чет эл фуқароларининг меҳнатини тартибга солишнинг ўзига хос хусусиятларига бағишланган. Айрим тоифадаги ходимлар меҳнатини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишнинг ўзига хос хусусиятлари деганда айрим тоифадаги ходимлар учун меҳнат тўғрисидаги қонунчиликнинг умумий қоидалари қўлланилишини қисман чекловчи ёхуд қўшимча қоидаларни белгилаш тушунилади. Амалдаги Кодекс асосан анъанавий саноат тармоқларидаги йирик корхоналарга қаратилган бўлиб, у ҳозирги замон талабларига жавоб бермайди ва кичик бизнесда банд бўлган шахслар ва ЯТТ меҳнатини ҳуқуқий тартибга солиш хусусиятларини белгиламайди. Айрим тоифадаги ходимлар меҳнатини тартибга солишнинг ўзига хос хусусиятларига бағишланган алоҳида бўлим зарур табақаланишни таъминлайди, инвестиция муҳитини яхшилайди ва норасмий банд бўлганлар сонини камайтиради. COVID-19 пандемияси ишнинг янги шаклини, айнан масофадан ишлаш ва касаначиликни тартибга солиш зарурлигини кўрсатди. Бу кўринишдаги ишлаш тартиблари узлуксиз ишлаш давом этаётган глобаллашув шароитида тобора оммалашиб бормоқда. Ушбу фаолият турларини қонун даражасида ҳуқуқий тартибга солишнинг мавжуд эмаслиги муайян шароитларда ишлайдиган ходимларнинг ҳуқуқлари кўп маротаба бузилишига олиб келади. Таклиф этилган қоидалар ушбу ҳуқуқий бўшлиқни тўлдиради. 25. Масофавий тартибда ишловчи ходимлар, касаначилар, мавсумий ишчилар, вахта усулида ишловчи ходимлар, шунингдек, алоҳида тармоқ (транспорт, соғлиқни сақлаш, таълим, профессионал спорт) ходимларининг меҳнатини ҳуқуқий тартибга солишнинг хусусиятлари кўзда тутилган. 8 Таклиф этилаётган нормалар Афзалликлари 26. Меҳнат кодекси микрофирмалар ва якка тартибдаги Ўзбекистон Республикасида хусусий тадбиркорлик тадбиркорлардаги ишларнинг хусусиятларини тартибга солиш ривожланиб бораётгани, микрофирмалар сонининг нормаларини ўз ичига олмоқда. кўпайиши, якка тартибдаги тадбиркорлар томонидан ёлланма меҳнатдан фойдаланиш кўлами кенгаётганини ҳисобга олиб, ушбу соҳаларда ишчилар билан меҳнат шартномасини тузиш ва бекор қилиш тартиби сезиларли даражада соддалаштирилди, меҳнат муносабатларини шартномавий тартибга солиш имкониятлари кенгайтирилди. Ушбу чора-тадбирлар норасмий бандликнинг қисқаришига ва ишбилармонлик муҳитининг яхшиланишига олиб келади. 27. Меҳнат ҳуқуқларининг ўзини-ўзи ҳимоя қилиш, индивидуал Ушбу механизмларнинг жорий этилиши ходимларнинг ва жамоавий меҳнат низоларини музокаралар ва ярашув тартиб- меҳнат ҳуқуқларини ҳимоя қилиш самарадорлигини таомиллари ва воситачилик йўли билан ҳал этиш механизмлари оширади. ўрнатилмоқда. 28. Янги Меҳнат кодексида “Давлат ижтимоий суғуртаси” бўлими Меҳнат кодексининг амалдаги таҳририда ушбу бўлим мавжуд эмас, чунки давлат суғуртаси мустақил ҳуқуқ соҳасига асосан ҳавола нормаларини ўз ичига олади. Давлат тегишли. ижтимоий суғуртаси бўйича муносабатлар Меҳнат кодексининг тартибга солиш предметига киритилмаган, лекин махсус қонун ҳужжатлари билан тартибга солинади ва алоҳида соҳанинг предметини ташкил этади. Айни пайтда Ўзбекистон Республикасининг “Давлат ижтимоий суғуртаси тўғрисида”ги қонуни лойиҳаси ишлаб чиқилмоқда.