O’ZBEKISTON RESРUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR
VAZIRIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
“Himoyaga ruxsat berildi”
“Ma’lumotlarni
uzatish
tarmoqlari va tizimlari” kafedra
mudiri: Hasanov D
____________________
«____»_________2024 y.
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Mavzu: “Tarmoq vositalariaro ma’lumotlarni uzatish tarmog’ini tashkil etish
usullari”
Bitiruvchi : _______________
Abdug’aniyev Sh
(imzo)
Ilmiy rahbar : ______________
(f.i.sh)
______________
(imzo)
Taqrizchi: _______________
imzo)
HFX:
(f.i.sh)
_________________________
(f.i.sh)
_______________
_____________
(imzo)
(f.i.sh)
1
Toshkent – 2024
O’ZBEKISTON RESРUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR
VAZIRIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
Fakultet Telekomunikatsiya texnologiyalari
Kafedra Ma’lumotlarni uzatish tarmoqlari va tizimlari
«T AS DIQ L AYMAN»
“Ma’lumotlarni uzatish tarmoqlari
va tizimlari” kafedra mudiri:
Hasanov D_____________
2024 yil. «_____» __________
Bitiruv malakaviy ishini bajarishga
T О PS HI RIQ
Abdug’aniyev Sherzod
1. Bitiruv ishi mavzusi: Tarmoq vositalariaro ma’lumotlarni uzatish tarmog’ini
tashkil etish usullari ”
2. Univеrsitеt buyrug’i bilan tasdiqlangan:« »
2024y. № 1314
3. Ishni tо’liq bajarish uсhun bеrilgan vaqt:________________
4. Ishning bоshlang’iсh ma’lumоtlari: Internеt rеsurslar, mavzu yuzasidan
adabiyоtlar.
5. Hisоb tushuntirish matni mundarijasi: Tarmoq vositalariaro ma’lumotlarni
uzatish tarmog’ini tashkil etish usullari, Hayot faoliyati xavfsizligi va ekologiya.
Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar.
6. Grafik matеriallar rо’yxati: Miсrosoft OffiсeРower
Рoint
ilovasida
tayyorlangan slaydlar
7. Tоpshiriq bеrilgan kun:
Rahbar _________________
Tоpshiriq оldi _______________
2
8. Bitiruv malakaviy ishining har-bir bо’limida
bajariladigan ishlarga
maslahatlar.
Imzo
Boʻlim
Rahbar F.I.O
Topshiriq berdi
Kirish
Urazimbetova A.K.
1-bob
Urazimbetova A.K.
2-bob
Urazimbetova A.K.
3-bob
Urazimbetova A.K.
4-bob
Abdullayeva S.M.
Xulosa
Urazimbetova A.K.
Topshiriq oldi
9. Bitiruv malakaviy ishni bajarish grafigi.
№
1
BMI boʻlimlarining nomlari
Bajarish
muddati
Bajarilganligi
haqida rahbar
imzоsi
Kirish masalaning qoʻyilishi
Korxonalarda qo’llaniladigan tarmoqlar
2.
ishlashi va arxitekturasi
3.
Tarmoq protokollari va standartlari
Tarmoq vositalariaro ma’lumotlarni uzatish
4
usullari va xavfsizligi
5
Hayоt faоliyati xavfsizligi
6
Xulоsa
7
Fоydalanilgan adabiyоtlar rо’yxati
8
Dastlabki himoya
Bitiruvсhi ____________________
«______» ________________ 2024 y.
(imzо)
Rahbar _____________________
«______» _______________ 2024 y.
(imzo)
3
MAZMUNNOMA
Ushbu bitiruv malakaviy ishida tarmoq vositalariaro ma’lumotlarni uzatish
tarmog’ini tashkil etish usullari o’rganilgan. Ma’lumotlarni uzatish tarmoqlari
zamonaviy axborot texnologiyalari infratuzilmasining ajralmas qismi bo’lib, ular
turli tarmoq qurilmalari o’rtasida tezkor va ishonchli ma’lumot almashinuvini
ta’minlaydi. Bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi tarmoq vositalariaro
ma’lumotlarni uzatishning samarali usullarini aniqlash va tarmoq samaradorligini
oshirishga qaratilgan texnologiyalarni tahlil qilishdir.
ANNOTATION
In this final qualification work, the methods of establishing a network of data
transmission between network devices are studied. Data transmission networks are
an integral part of modern information technology infrastructure, they provide fast
and reliable data exchange between different network devices. The main goal of the
final qualification work is to identify effective methods of data transfer between
network devices and to analyze technologies aimed at increasing network efficiency.
АННОТАЦИЯ
В данной дипломной работе изучаются методы организации сети
передачи данных между сетевыми устройствами. Сети передачи данных
являются неотъемлемой частью современной инфраструктуры
информационных технологий, они обеспечивают быстрый и надежный обмен
данными между различными сетевыми устройствами. Основная цель
дипломной работы – выявление эффективных методов передачи данных
между сетевыми устройствами и анализ технологий, направленных на
повышение эффективности сети.
4
MUNDARIJA
KIRISH.....................................................................................................................6
I.BOB.KORXONALARDA
QO’LLANILADIGAN
TARMOQLAR
ISHLASHI VA ARXITEKTURASI.......................................................................8
1.1. Lokal tarmoq (LAN).......…………………………………………………........8
1.2.Korxonalarda tuziladigan tarmoq arxitekturasi……………..............................17
1.3.Lokal tarmoqning ishlash tamoyillari va qo’llanilishi…………..………..........26
II.BOB. TARMOQ PROTOKOLLARI VA STANDARTLARI.......................37
2.1. OSI modeli va uning tarmoqlarda qo’llanilishi. ………………………...........37
2.2. TCP/IP protokollari, ularning tuzilishi va funksiyalari …...............................45
2.3. HTTP, FTP, DNS va ularning vazifalari …………................….………........49
III BOB. TARMOQ VOSITALARIARO MA’LUMOTLARNI UZATISH
USULLARI........................................................................................................... 59
3.1. Analog va raqamli uzatish usullari, ularning afzalliklari va kamchiliklari .......59
3.2. Simli va simsiz uzatish usullari...……...........................……………......…....63
3.3. Optik tolali aloqa texnologiyasi va uning afzalliklari ………….....................67
IV BOB. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI...............................................74
4.1.Mehnat sharoitlarini tashkil qilish omillari.......................................................74
4.2. Xavfsizlik va favqulotdagi holatlar..................................................................78
4.3.Sog’lom yashash va turmush tarzi shakillantirishi muammolari......................83
XULOSA…………………………………………………………………....…....86
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………...….....…......87
5
KIRISH
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 5-oktabrdagi “Raqamli
O’zbekiston – 2030” PF-6079-son qarori bilan yaratilgan. Mamlakatimizda
iqtisodiyotni faollashtirish, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini
barcha soha va tarmoqlarga, birinchi navbatda, davlat boshqaruvi, sog’liqni saqlash
va qishloq xo’jaligiga keng joriy etish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda. Xususan, elektron hukumat tizimini takomillashtirish, mahalliy
dasturiy mahsulotlar va axborot texnologiyalari bozorini yanada rivojlantirish,
respublikaning barcha hududlarida IT-parklar tashkil etish, shuningdek, sohani
malakali kadrlar bilan ta’minlashga qaratilgan 220 dan ortiq ustuvor loyihalar
amalga oshirilmoqda.
Darhaqiqat bugungi kunda har qanday davlatning rivojlanishi, uning jahon
hamjamiyatida tutgan o’rni ushbu mamlakatda Axborot – Komunikatsiya
Texnologiyalari xizmatlarining rivojlanish darajasi, aholining turli guruhlari
tomonidan ulardan foydalanishdagi imkoniyatlariga bevosita bog’liq desak,
mubolag’a bo’lmaydi.
Mavzuning dolzarbligi va ahamiyati: Kompyuter tarmoqlari va tizimlari
bugungi dunyoda muhim mamlakat hayotining katta bo’limi hisoblanadi, shuning
uchun, ularning samaradorligini oshirish va yaxshiroq ishlaydigan tizimlarni joriy
etishkompyuter texnologiyalari zamonaviy texnologiyalar va innovatsiyalarni
yaxshiroq ishlatilishiga olib keladi, shuning uchun bu sohada rivojlanish va
innovatsiyalarni taʼminlash zamonaviy dunyodagi yuqori sifatli tizim va
mahsulotlarni
ishlab
chiqishga
qaratilgan
eng
muhim
masalalardan
biridir.Shuningdek, tarmoq vositalariaro ma’lumotlarni uzatish tarmog’ini tashkil
etish usullarini ishlab chiqish istagida, ta’lim olish va tajriba shartdir, shuning uchun
mutaxassislar mexanizm va usullar tahlilini tushunish va monitoring tizimini
tuzishlari kerak.
6
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi.
Bitiruv mаlаkаviy ishini bаjаrish vа qо’yilgаn mаsаlаni yechish uchun
quyidаgi vаzifаlаrni bаjаrish lоzim:
- OSI modeli va uning tarmoqlarda qo’llanilishi;
- TCP/IP protokollari, ularning tuzilishi va funksiyalari;
- HTTP, FTP, DNS va ularning vazifalari;
- analog va raqamli uzatish usullari, ularning afzalliklari va kamchiliklari;
- simli va simsiz uzatish usullari;
- optik tolali aloqa texnologiyasi va uning afzalliklari;
- ma’lumotlarni uzatish xavfsizligi.
Bitiruv malakaviy ishi kirish, to’rtta bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.
Birinchi bobda korxonalarda qo’llaniladigan tarmoqlar ishlashi va
arxitekturasi tahlil qilingan.
Ikkinchi bobda tarmoq protokollari va standartlari ko’rsatib o’tilgan.
Uchinchi bobda tarmoq vositalariaro ma’lumotlarni uzatish usullari va
xavfsizligi tahlil qilingan.
To’rtinchi bobda hayot faoliyati xavfsizligi va ekologiya masalalariga
qaratilgan bo’lib,mehnat sharoitlarini tashkil qilish omillari, xavfsizlik va
favqulotdagi holatlar, sog’lom yashash va turmush tarzi shakllantirishdagi
muammolar masalalari aks ettirilgan.
Xulosada bitiruv malakaviy ishining natijalari va tadqiqot xulosalari
keltirilgan.
7
I BOB. KORXONALARDA QO’LLANILADIGAN TARMOQLAR
ISHLASHI VA ARXITEKTURASI
1.1. Lokal tarmoq
Mahalliy tarmoq - bu bino, ofis yoki uy kabi bir jismoniy joyda bir-biriga
ulangan qurilmalar to’plami. LAN kichik yoki katta bo’lishi mumkin, u bitta
foydalanuvchi bilan uy tarmog’idan tortib, ofis yoki maktabdagi minglab
foydalanuvchilar va qurilmalarga ega korporativ tarmoqgacha.
O’lchamidan qat’i nazar, LAN ning yagona belgilovchi xususiyati shundaki,
u bitta cheklangan hududda joylashgan qurilmalarni birlashtiradi. Aksincha, keng
tarmoq (WAN) yoki metropolitan tarmoq (MAN) kattaroq geografik hududlarni
qamrab oladi. Ba’zi WAN va MAN’lar ko’plab LANlarni bir-biriga ulaydi.
LAN kabellar, kirish nuqtalari, kalitlar, marshrutizatorlar va boshqa
komponentlarni o’z ichiga oladi, bu qurilmalarga ichki serverlar, veb-serverlar va
boshqa mahalliy tarmoqlarga keng tarmoqli tarmoqlar orqali ulanish imkonini
beradi.
Virtualizatsiyaning yuksalishi, shuningdek, tarmoq ma’murlariga katta
infratuzilma o’zgarishlarisiz tarmoq tugunlarini mantiqiy guruhlash va tarmoqlarini
bo’lish imkonini beruvchi virtual LANlarning rivojlanishiga turtki berdi.
Masalan, buxgalteriya hisobi, AT-ni qo’llab-quvvatlash va ma’muriyat kabi bir
nechta bo’limlari bo’lgan ofisda har bir bo’limning kompyuterlari mantiqiy ravishda
bir xil kalitga ulanishi mumkin, ammo ular alohida bo’lgandek harakat qilish uchun
segmentlarga bo’linishi mumkin.
8
1.1-rasm. LAN tarmog’i
LANning afzalliklari. LANning afzalliklari birgalikda tarmoqqa ulangan har
qanday qurilmalar guruhidagi bilan bir xil. Qurilmalar bitta Internet ulanishidan
foydalanishi, fayllarni bir-biri bilan almashishi, umumiy printerlarda chop etishi va
bir-biridan foydalanishi va hatto ularni boshqarishi mumkin.
LAN
tarmoqlari
muassasalarida
1960-yillarda
(masalan,
NASA)
kollejlar,
foydalanish
universitetlar
uchun,
va
tadqiqot
birinchi
navbatda,
kompyuterlarni boshqa kompyuterlarga ulash uchun ishlab chiqilgan. Ethernet
texnologiyasi (1973, Xerox PARC da), uni tijoratlashtirish (1980) va
standartlashtirish (1983) ning rivojlanishidan keyingina LANlar keng qo’llanila
boshlandi.
Tarmoqqa ulangan qurilmalarning afzalliklari har doim yaxshi tushunilgan
bo’lsa-da, Wi-Fi texnologiyasi keng tarqalgunga qadar LAN deyarli barcha turdagi
muhitda odatiy holga aylandi. Bugungi kunda nafaqat korxonalar va maktablar
LAN, balki restoranlar, qahvaxonalar, do’konlar va uylardan ham foydalanmoqda.
Simsiz ulanish LANga ulanishi mumkin bo’lgan qurilmalar turlarini ham sezilarli
darajada kengaytirdi. Endi kompyuterlar, printerlar va telefonlardan tortib aqlli
televizorlar, stereolar, dinamiklar, yorug’lik, termostatlar, deraza pardalari, eshik
qulflari, xavfsizlik kameralari va hattoki kofe qaynatgichlar, muzlatgichlar va
o’yinchoqlar kabi deyarli hamma narsani “ulash” mumkin.
LANlarning har xil turlari:
Umuman olganda, yetita turdagi LAN mavjud.
1. Mijoz/server LAN: Markaziy serverga ulangan bir nechta qurilmalardan
(mijozlardan) iborat. Server fayllarni saqlash, ilovalarga kirish, qurilmaga kirish va
tarmoq trafigini boshqaradi. Mijoz ilovalarni yoki Internetni ishga tushiradigan yoki
unga kiradigan har qanday ulangan qurilma bo’lishi mumkin. Mijozlar serverga
kabellar yoki simsiz ulanishlar orqali ulanadi.
Odatda,
ilovalar
to’plami
LAN
serverida
saqlanishi
mumkin.
Foydalanuvchilar tarmoq yoki AT ma’muri tomonidan o’qish va yozish huquqiga
ega bo’lgan LAN serverida ishlaydigan ilovalar orqali ma’lumotlar bazalari,
9
elektron pochta, hujjatlarni almashish, chop etish va boshqa xizmatlarga kirishlari
mumkin. Katta biznes, hukumat, tadqiqot va ta’lim tarmoqlari uchun o’rta
o’lchamdagi aksariyat tarmoqlar mijoz/serverga asoslangan LAN hisoblanadi.
2. Peer-to-peer LAN: Markaziy serverga ega emas va mijoz/server LAN kabi
og’ir ish yuklarini bajara olmaydi va shuning uchun ular odatda kichikroq bo’ladi.
Peer-to-peer LANda har bir qurilma tarmoqning ishlashida teng taqsimlanadi.
Qurilmalar manbalar va ma’lumotlarni simli yoki simsiz ulanishlar orqali kalit yoki
routerga ulashadi. Aksariyat uy tarmoqlari peer-to-peer hisoblanadi.
3. Token ring LAN:Arxitektura dizayni asosida siz LANlarni token ring yoki
token avtobus toifalariga ajratishingiz mumkin. Birinchisida, barcha qurilmalar
ulanganda halqa shaklida joylashgan. Token har bir ulangan qurilmaga uning
talablari
asosida
tayinlanadi.
U
1984
yilda
IBM
tomonidan
Ethernet
texnologiyasihali rivojlanishning dastlabki bosqichida bo’lgan korporativ muhitda
foydalanish uchun taqdim etilgan.
1.2-rasm. LAN turlari
4. Token avtobus LAN:Token shinasining LAN tarmog’ida ulangan tugunlar
daraxtga o’xshash topologiyada joylashtirilgan va tokenlar chapga yoki o’ngga
10
uzatiladi. Odatda, u token ring LAN muhitiga qaraganda yaxshiroq o’tkazish
qobiliyatini ta’minlaydi.
5. Simli LAN:Simli LAN, ehtimol, bugungi kunda ishlatiladigan eng keng
tarqalgan LAN turidir. Tokenlar o’rniga optik tolali (yoki kabel variantlari) orqali
ma’lumotlarni uzatish uchun elektron to’lqinlardan foydalanadi. Simli LAN juda
ishonchli va markaziy serverning ishlashiga qarab juda tez bo’lishi mumkin. Biroq,
u portativlik va moslashuvchanlikka to’sqinlik qilishi mumkin, ayniqsa qurilmalar
soni aniq bo’lmagan muhitda.
6. Simsiz LAN:Simsiz LAN odatda uy sharoitida hisoblash qurilmalari,
taqiladigan qurilmalar, aqlli qurilmalar va boshqalarni ulash uchun ishlatiladi, ammo
simsiz LAN uchun yirik korporativ bozor ham mavjud bo’lib, IDC ma’lumotlariga
ko’ra yiliga 10,3% ga o’sadi. Ushbu turdagi LAN ma’lumotlarni uzatish uchun
radiochastotadan foydalanadi, bu esa uni xavfsizlik xavflariga moyil qilishi mumkin.
Shuningdek, u batareya quvvatini talab qiladi va simsiz qurilma qayerda
joylashganiga qarab o’zgaruvchan ishlash ko’rsatishi mumkin.
7. Bulut bilan boshqariladigan LAN:Bulutli boshqariladigan LAN bu simsiz
LANning o’ziga xos turi bo’lib, unda markazlashtirilgan bulut platformasi tarmoqni
ta’minlash, siyosatni amalga oshirish, kirishni boshqarish va tarmoq ishlashi va
xavfsizligining boshqa jihatlarini boshqarish uchun ishlatiladi. Heterojen tarmoq
muhitida bulut bilan boshqariladigan LAN boshqaruvni soddalashtiradi, bu esa uni
korporativ foydalanish uchun moslashtiradi. Market Research Future tadqiqotiga
ko’ra, 2025 yilga kelib bulutli boshqariladigan LAN global miqyosda 1,18 milliard
dollardan oshadi.
Ko’plab korxonalar taqsimlangan ofislarga o’tishlari va bulutga ko’proq
bog’liqlik qilishlari sababli, ularning katta hajmdagi ma’lumotlarga samarali kirish
va uzatish qobiliyati har doim eng muhim bo’lib qoladi. Bu nafaqat almashish uchun
katta fayllarga ega bo’lgan korxonalar uchun, balki video konferentsiya uchun aniq
ulanishga bog’liq bo’lganlar uchun ham amal qiladi.
Sekin ma’lumotlar ulanishi yoki noto’g’ri ma’lumotlarni boshqarish amaliyoti
sizning biznesingizga ta’sir qilishi mumkin, bu nafaqat samaradorlikka, balki
11
ma’lumotlar xavfsizligingizga ham xalaqit beradi. Agar xodimga fayllarni
zaxiralash juda uzoq vaqt talab qilsa yoki jarayon juda murakkab bo’lib qolsa, ular
bu vazifani bajarishdan qochishlari mumkin. Xuddi shunday, agar vazifani bajarish
uchun juda uzoq vaqt kerak bo’lsa, uni to’xtatib qo’yish va hech qachon tugatmaslik
ehtimoli ko’proq.
O’z tarmoqlari orqali ma’lumotlar oqimini yaxshilashga intilayotgan
korxonalar ikkita narsaga e’tibor qaratishlari mumkin: ularning tarmoq
samaradorligi va ma’lumotlarni boshqarish usullari. Agar bu sizni tashvishga
solayotgan bo’lsa, buni qanday boshlashingiz mumkin.
Simli ulanishdan foydalaning. Wi-Fi tarmoqlari qanchalik qulay bo’lishidan
qat’iy nazar, ular Internet orqali katta fayllar bilan ishlaydigan har bir kishi uchun
hali ham sezilarli kamchiliklarga ega. Ular nafaqat sekinroq, balki ular kamroq
barqaror. Ularning tezligi va kuchi ko’pincha marshrutizatorga yaqinligi, signalni
buzishi mumkin bo’lgan narsalar yoki ma’lum bir vaqtda tarmoqdagi odamlar
soniga bog’liq.
Ethernet kabellari kamroq ko’chma, lekin to’g’ridan-to’g’ri ulanish tezlik va
barqarorlik darajasini ta’minlaydi, bu esa savdoni foydali qilishi mumkin.
Tarmoq muammolarini qidiring. Tarmoq ma’murlari tirbandlik nuqtalarini
aniqlash uchun ma’lumotlar trafigini kuzatishi kerak. Bu bitta tarmoq nuqtasi orqali
harakatlanadigan katta miqdordagi trafikni o’z ichiga olishi mumkin. Misol uchun,
ko’pchilik korxonalar kunning ma’lum vaqtlarida, masalan, tushlikdan keyin o’z
tarmog’ida ko’proq trafikni boshdan kechirishadi.
Siz boshqa yo’riqnoma qo’shish yoki biznes funktsiyalari uchun ahamiyatiga
qarab vazifalarga turli darajadagi shoshilinchliklarni belgilash orqali ushbu yuqori
talab davrlariga moslashish uchun tarmog’ingizni optimallashtirishingiz mumkin.
Xizmat sinfiga qarab operatsiyalarga ustuvorlik bering. Hamma vazifalar bir
xil emas. Ba’zi vazifalar shoshilinchroq; boshqalar ko’proq barqarorlikni talab
qiladi. Ushbu turli talablarni qondirish uchun siz ma’lum xizmat sinflariga turli
ustuvorlik darajalarini belgilashingiz mumkin. Bu eng muhim funksiyalarning
o’tkazish qobiliyatiga ko’proq kirishini kafolatlaydi.
12
Masalan, VoIP barqaror, past kechikishli ulanishni ta’minlash uchun ma’lum
miqdordagi tarmoqli kengligi talab qiladi. Xuddi shunday, katta ma’lumotlar
bazasiga doimiy kirishga muhtoj bo’lgan xodimlar elektron pochtaga kirishga
muhtoj bo’lganlarga qaraganda ko’proq ustuvor kirishga muhtoj bo’lishi mumkin.
Avtomatlashtirilgan ish yuklarini soatdan keyin rejalashtirish. Katta tarmoqli
kengligi talab qiladigan ba’zi vazifalar kun davomida tarmoqni sekinlashtirishi
mumkin. Bu tizim yangilanishlari yoki katta hajmdagi ma’lumotlarning zaxira
nusxalarini o’z ichiga olishi mumkin. Ularni kamroq faoliyat soatlarida rejalashtirish
orqali siz kun bo’yi biznesning uzluksiz ishlashini ta’minlaysiz.
Zaxira nusxalari ushbu turdagi ma’lumotlarni zaxiralash uchun asosiy
nomzoddir. Ma’lumotlarning to’liq zaxira nusxasi katta resurslarni talab qilishi
mumkin. Agar sizga kundan-kunga ko’proq zahira nusxasi kerak bo’lsa, kun
davomida eng so’nggi foydalanilgan yoki o’zgartirilgan fayllarning qisman zaxira
nusxasini ishga tushirishingiz mumkin, keyin esa tunda to’liq zaxira nusxasini ishga
tushirishingiz mumkin.
Tizim yangilanishlari haqida ham shunday deyish mumkin. Yangilanishlarni
boshqarish dasturi darhol bajarilishi kerak bo’lgan eng muhim xavfsizlik
yangilanishlari va tongning kichik soatlariga qadar kutish mumkin bo’lgan to’liq
tizim yangilanishlari o’rtasida farq qilishi mumkin.
Uskuna va dasturiy ta’minotingizni tekshiring. Operatsiyalaringiz har safar
sekinlashganda tarmoqqa e’tibor qaratish oson bo’lsa-da, sizning uskunangiz
haqiqiy aybdor bo’lishi mumkin. Bu eski modemlar va marshrutizatorlarni
anglatishi mumkin, lekin bu sizning kompyuteringiz uskunasini yoki hatto uning
dasturiy ta’minotini ham anglatishi mumkin.
Modemlar va marshrutizatorlarni qayta ishga tushirishga arziydi, bu trafikni
tozalaydimi yoki yo’qmi. Keyin kompyuterlaringizni ko’rib chiqing, ular hali ham
samarali ishlov berish tezligida ishlayaptimi yoki yo’qmi. Agar sizning
kompyuterlaringiz sezilarli darajada sekinlashgan bo’lsa yoki ular muntazam
ravishda muzlay boshlagan bo’lsa, ularni almashtirish vaqti keldi.
13
Xuddi shunday, eski dasturiy ta’minot tizimingizda tiqilib qolishi mumkin
bo’lgan xatolarga olib kelishi mumkin. Eng yomon holatda, sekin tarmoq zararli
dastur mavjudligini ko’rsatishi mumkin. Resurslaringizni tarmoqli kengligiga
qo’yishdan oldin sekin ishlash sababini to’g’ri tashxislash juda muhimdir.
Biroq, agar siz past o’tkazish qobiliyati tarmog’ingiz sekinlashishiga sabab
bo’layotganini aniqlasangiz, yangilanish vaqti bo’lishi mumkin. Axir, tarmoqli
kengligi Internet orqali ma’lumotlaringizni uzatish tezligiga kelganda cheklovchi
omillardan biridir. Ofisingiz uchun qanday tarmoqli kengligi bo’lishidan qat’i nazar,
siz tarmoqdagi hamma bilan baham ko’rgan narsadir.
Kichik korxonalarning mahalliy tarmoqlarida kompyuter texnologiyalarining
samaradorligini turli usullar va ko’rsatkichlar orqali baholash mumkin. Quyida shu
usullar haqida ko’rib chiqamiz:
1. Tarmoq monitoringi vositalari:
- Tarmoq trafigini, tarmoqli kengligidan foydalanish va kechikish haqida
ma’lumotlarni to’plash uchun tarmoq monitoringi vositalaridan foydalaning.
- Ommabop vositalarga Wireshark, Nagios va PRTG Network Monitor
kiradi.
2. Benchmarking:
- Muayyan apparat komponentlari (masalan, serverlar, marshrutizatorlar,
kalitlar) ish faoliyatini baholash uchun benchmark testlarini o’tkazish.
- Uskuna va ilovalaringizga tegishli standartlashtirilgan taqqoslash
vositalaridan foydalaning.
3. Imkoniyatlarni rejalashtirish:
- Kelajakdagi o’sishni taxmin qiling va shunga mos ravishda tarmoq
hajmini rejalashtiring.
- Foydalanuvchilar soni, qurilmalar va kutilayotgan ma’lumotlar trafigi
kabi omillarni ko’rib chiqing.
14
4. Uskuna samaradorligini baholash:
- Serverlar va tarmoq kalitlari kabi alohida apparat komponentlarining
ishlashini baholash.
- Mumkin bo’lgan qiyinchiliklarni aniqlash uchun protsessordan
foydalanish, xotiradan foydalanish va disk kiritish-chiqarishni kuzatib boring.
5. Foydalanuvchi tajribasi monitoringi:
- Yakuniy foydalanuvchilarning tarmoq unumdorligi bilan bog’liq tajribasi
bo’yicha fikr-mulohazalarini to’plash.
- So’rovlar o’tkazing yoki foydalanuvchi nuqtai nazaridan ilovalarning
javob berish qobiliyatini kuzatuvchi vositalardan foydalaning.
6. Energiya samaradorligi:
- Tarmoq infratuzilmasi, shu jumladan serverlar va tarmoq uskunalarining
energiya samaradorligini hisobga olish.
- Iloji bo’lsa, quvvatni tejash funksiyalarini qo’llang.
7. Doimiy tekshiruvlar va ko’rib chiqishlar:
- samaradorlik bilan bog’liq muammolarni aniqlash va hal qilish uchun
tarmoq infratuzilmasining muntazam auditini o’tkazish.
- Zarur bo’lganda tarmoq dizayni va konfiguratsiyalarini ko’rib chiqing va
yangilang.
8. Hujjatlar:
- Tarmoq arxitekturasi, konfiguratsiyalari va ishlash ko’rsatkichlarining
to’liq hujjatlarini saqlang.
- Vaqt o’tishi bilan tarmoq infratuzilmasidagi o’zgarishlar va
yangilanishlarni hujjatlash.
15
9. Ta’lim va ko’nikmalarni rivojlantirish:
- Tarmoqni boshqarish uchun mas’ul bo’lgan IT xodimlarining eng yangi
texnologiyalar
va
ilg’or
tajribalar
bo’yicha
yaxshi
o’qitilganligini
va
yangilanganligini ta’minlash.
Ushbu usullarni yondashuvingizga kiritish orqali siz kichik korxonalarning
mahalliy tarmoqlarida kompyuter texnologiyalari samaradorligini tizimli ravishda
baholashingiz va yaxshilashingiz mumkin. Muntazam monitoring va samaradorlik
ko’rsatkichlariga
asoslangan
tuzatishlar
samarali
va
ishonchli
tarmoq
infratuzilmasini saqlashga yordam beradi.
Tarmoq samaradorligi biznes muvaffaqiyatining asosiy komponentidir.
Yuqorida aytib o’tganimizdek, o’z tarmog’i bo’ylab katta ma’lumotlar talablarini
qondira olmaydigan biznes ma’lumotlar shoh bo’lgan biznes muhitida omon qolish
uchun kurashadi. Tarmoq boʻylab maʼlumotlar uzatishni yaxshilashga yordam
berish xodimlarning yanada samarali ishlashiga yordam beradi.
1.3-rasm. LAN tarmoqning tashkilot uchun qo’llanilishi
Har bir tashkilot yoki korxonaning xavfsiligi taminlash katta ahamiyatga ega.
Shuningdek konfidensial ma’lumotlarning yoqolishi yoki boshqa buzg’unchi shaxs
tomonidan o’g’irlanilishini oldini olish maqsadida kiberxavfsizlik nuqtai nazaridan
16
jiddiq qarashimiz kerak kiber hujumlarga bardosh bera oladigan tarmoq qurilishi
maqsadga muvofiq bo’ladi.
1.2.Korxonalarda tuziladigan tarmoq arxitekturasi
LANning asosiy arxitektura komponentlari. Endi biz mahalliy tarmoq nima
ekanligini va uning har xil turlarini bilganimizdan so’ng, o’rtacha LAN muhitini
tashkil etuvchi turli arxitektura komponentlarini o’rganishga ruxsat bering.
1.4-rasm. LAN arxitekturasining asosiy komponentlari
1. Umumiy internet: bu LAN orqali kirish mumkin bo’lgan narsa. Odatda,
markazlashtirilgan server umumiy Internetdan ma’lumotlar paketlarini va mijoz
qurilmalaridan kirish so’rovlarini oladi. Keyin u simli yoki simsiz vosita orqali turli
ulangan tugunlarga ma’lumotlarni uzatishni yoqish orqali ushbu so’rovlarni hal
qiladi. Texnik jihatdan, mahalliy tarmoq umumiy Internetga ulanmasdan mavjud
bo’lishi mumkin - masalan, shaxsiy ma’lumotlar almashinuvi yoki shaxsiy intranet
xostingidan foydalanish uchun. Biroq, Internetga kirish LANni qabul qilishning
asosiy sabablaridan biridir.
2. Simli oxirgi foydalanuvchi qurilmalari: O’rtacha LAN muhiti simli va
simsiz qurilmalarning aralashmasiga ega bo’ladi. Esda tutingki, biz oxirgi
foydalanuvchi qurilmalari, masalan, noutbuklar, ish stoli kompyuterlari, aqlli
17
televizorlar, aqlli monitorlar, hamkorlik uskunalari, yig’ilish xonalari tizimlari va
boshqalar haqida gapiramiz. Ushbu qurilmalarda Ethernet porti bo’ladi, u orqali siz
mahalliy tarmoqqa to’g’ridan-to’g’ri qurilmaning o’ziga ulashingiz mumkin. Simli
oxirgi foydalanuvchi qurilmalari odatda yuqori tezlikdagi internetga ulanish, yuqori
sifatli media oqimlari va tezkor ishlov berishdan foydalanadi.
3. Mobil oxirgi foydalanuvchi qurilmalari: Mobil oxirgi foydalanuvchi
qurilmalari chekilgan kabel o’rniga Wi-Fi orqali ulanadigan qurilmalarga ishora
qiladi. Shuni yodda tutingki, bir xil qurilma simli yoki mobil variant sifatida ikki
baravar ko’payishi mumkin. Masalan, qurilma qayerda joylashganligi va sizga kerak
bo’lgan unumdorlikka qarab, qurilmadagi chekilgan port orqali yoki Wi-Fi orqali
noutbukni LAN tarmog’iga ulashingiz mumkin. Ushbu toifaga taqiladigan
buyumlar, aqlli maishiy texnika, aqlli qurilish komponentlari, noutbuklar,
smartfonlar va mustahkamlangan portativ qurilmalar kiradi.
4. Markazlashtirilgan server: Markazlashtirilgan server, ehtimol, LAN
muhitida, ayniqsa, korporativ ilovalar uchun eng muhim komponent hisoblanadi.
Korxonalar serverlarni IBM, Cisco, HPE va boshqalar kabi sotuvchilardan sotib
olishlari yoki ijaraga olishlari mumkin. LAN serverlarini mahalliy telekom
operatoringizdan ham olishingiz mumkin . Yoki siz barcha qurilmalaringizni boshqa
joyda joylashgan serverga ulangan bir yoki bir nechta modemlarga ulashni
tanlashingiz mumkin. Bu odatda iste’molchi ilovalari uchun to’g’ri keladi, chunki
turar joy yoki serverni saqlash uchun hech qanday xarajat yo’q. Boshqa tomondan,
o’z hududida joylashgan LAN serverlari bo’lgan korxonalar tezroq tezlik va katta
o’tkazish qobiliyatiga ega.
5. Tarmoq kalitlari: Tarmoq kommutatori mahalliy tarmoqning muhim
komponentidir. U markazlashtirilgan serverga ulangan qurilmalar o’rtasida
ma’lumotlar paketlari va tarmoq resurslari qanday taqsimlanishini boshqaradi. Ko’p
portli tarmoq kalitiga bir nechta Ethernet kabellarini ulashingiz mumkin. Kalit
tarmoq siyosatlarini amalga oshiradi, shunda unumdorlik har bir ulangan oxirgi
foydalanuvchi qurilmasi uchun optimallashtiriladi. LAN muhiti uchun ikkita turdagi
kalitlarni ko’rib chiqishingiz mumkin - boshqariladigan va boshqarilmaydigan.
18
Boshqariladigan
kalitlar
sizga
ko’proq
boshqaruvni
ta’minlaydi,
ammo
boshqarilmaydigan kalitlarga texnik xizmat ko’rsatish arzonroq va osonroq bo’lishi
mumkin.
6. Wi-Fi router: Wi-Fi router endi mahalliy tarmoqlarning asosiy komponenti
hisoblanadi, chunki usiz simsiz LANni amalga oshirish mumkin emas. Router
modemingizga ulangan bo’lib, u tarmoq signallarini qabul qila oladi va uni mobil
oxirgi foydalanuvchi qurilmalaringiz qayta ishlay oladigan simsiz signallarga
aylantiradi. So’nggi yillarda Wi-Fi routerlarni modem bilan bir xil apparat qobig’iga
ulash odatiy holdir, chunki faqat simli tarmoqlar endi kamdan-kam uchraydi. Router
bilan birga unumdorlikni oshirish uchun Wi-Fi kengaytirgichlari, kirish nuqtalari,
Wi-Fi kuchaytirgichlari va analizatorlar kabi komponentlarni o’rnatishingiz
mumkin. Ushbu komponentlarning barchasi iste’molchi darajasida ham, korxona
darajasida ham mavjud.
7. Modem: Modem mahalliy tarmoq uchun ajralmas komponent hisoblanadi,
chunki bu simlar va kabellar orqali uzatiladigan analog signallarni raqamli formatga
aylantiradi. An’anaviy modemlar mustaqil qurilmalar bo’lib, siz bir uchida kiruvchi
ulanishni, ikkinchi tomondan esa chiquvchi kabelni ulashingiz mumkin. Biroq, bu
yondashuvning bir nechta zamonaviy muqobillari mavjud. Siz analog signallarni
raqamli signalga aylantiradigan va simsiz uzatishga tayyorlaydigan modem + router
qurilmasini xarid qilishingiz mumkin. Tarmoq kalitini modem funksiyasi bilan ham
birlashtira olasiz. Cisco va Dell kabi kompaniyalar korporativ foydalanish uchun
kuchli, mustaqil kabel modemlarini ishlab chiqarishda davom etmoqda.
8. Xavfsizlik devori qurilmasi (ixtiyoriy): Xavfsizlik devori ma’lum turdagi
trafikni cheklash orqali oxirgi foydalanuvchi qurilmalari va serverlarini tarmoq bilan
bog’liq xavfsizlik hujumlaridan himoya qiladi. Bugungi kunda ko’pchilik oxirgi
foydalanuvchi qurilmalari o’rnatilgan xavfsizlik devori dasturiy ta’minoti bilan
ta’minlanadi va siz qo’shimcha dasturlarni internetdan yuklab olishingiz ham
mumkin. Bozorda mavjud bo’lgan ba’zi ilg’or yo’riqnoma tizimlari xavfsizlik
devori qobiliyatini ham o’z ichiga oladi. Ixtiyoriy ravishda, siz LAN komponenti
sifatida apparat xavfsizlik devori qurilmasini amalga oshirishni tanlashingiz
19
mumkin. U oxirgi foydalanuvchi qurilmalariga keladigan barcha ma’lumotlar
trafigini tartibga solish uchun yo’riqnoma va tarmoq kaliti o’rtasida yoki kalit va
markaziy server o’rtasida joylashgan.
Korxona tarmog’i har qanday zamonaviy o’rta va yirik tashkilotlarning
asosidir. Ushbu murakkab infratuzilmani qurish, saqlash, boshqarish va xavfsizligini
ta’minlash qiyin va qimmat va biznes operatsiyalarining uzluksiz ishlashi uchun
juda muhimdir. Shuning uchun korxona tarmog’i nima ekanligini, u nimadan
iboratligini va kelajakda qanday ko’rinishini bilish juda muhimdir.
Korxona tarmog’i - bu korxonaning aloqa asosi bo’lib, u kompyuterlarni va
tegishli qurilmalarni bo’limlar va ishchi guruhlar tarmoqlari bo’ylab ulashga yordam
beradi, tushunish va ma’lumotlarga kirishni osonlashtiradi. Korxona tarmog’i aloqa
protokollarini qisqartiradi, tizim va qurilmalarning o’zaro ishlashini osonlashtiradi,
shuningdek, ichki va tashqi korxona ma’lumotlarini boshqarishni yaxshilaydi.
Korxona tarmog’i quyidagilardan iborat:
1.5-rasm. Oxirgi nuqta qurilmalari
Oxirgi nuqta - bu ulangan tarmoq bilan aloqa qila oladigan masofaviy
hisoblash qurilmasi. Yakuniy nuqtalarga misollar quyidagilar:
­ ish stoli kompyuterlari;
­ noutbuklar;
­ smartfonlar;
20
­ planshetlar;
­ serverlar;
­ ish stantsiyalari;
­ narsalar interneti (IoT) qurilmalari.
2) Tarmoq qurilmalari: Tarmoq qurilmasi- bu kompyuter tarmog’idagi
apparatlar o’rtasidagi o’zaro ta’sir/muloqotni olish uchun zarur bo’lgan jismoniy
qurilma. Bu erda har qanday korporativ tarmoqda topiladigan umumiy tarmoq
qurilmalari ro’yxati keltirilgan:
1.6-rasm. Tarmoq qurilmalari
­ hub;
­ oʻzgartirish;
­ router;
­ ko’prik;
­ gateway;
­ modem;
­ takrorlovchi;
­ kirish nuqtasi.
21
3) Aloqa protokollari: Aloqa protokollari - bu hisoblash tizimlarida yoki ular
o’rtasida xabar almashish uchun zarur bo’lgan raqamli xabar formatlari va qoidalar
to’plami. Eng mashhur aloqa protokollaridan ba’zilari:
­ fayl uzatish protokoli (FTP);
­ transmissiyani boshqarish protokoli/Internet protokoli (TCP/IP);
­ foydalanuvchi Datagram Protocol (DP);
­ gipermatnni uzatish protokoli (HTTP);
­ pochta bo’limi protokoli (POP3);
­ internet xabarlariga kirish protokoli (IMAP);
­ oddiy pochta uzatish protokoli (SMTP).
4) Mahalliy tarmoqlar (LAN): LAN - bu bino, ofis yoki uy kabi bir jismoniy
joyda ulangan qurilmalar yig’indisidir. LAN katta yoki kichik bo’lishi mumkin,
lekin bitta cheklangan hududda joylashgan bo’lishi kerak.
5) Keng hududiy tarmoqlar (WAN): Eng oddiy ko’rinishida WAN - bu birbiri bilan aloqa qiladigan LANlar yig’indisi, boshqacha qilib aytganda; bu tarmoqlar
tarmog’idir. Aksariyat korporativ tarmoqlarda keng geografik masofalarga, hatto
boshqa qit’alarga ham cho’zilgan WAN mavjud. Internet dunyodagi eng katta WAN
hisoblanadi.
Yuqorida sanab o’tilganlardan tashqari, korporativ tarmoq tashkilot
foydalanuvchilari, filiallari yoki hamkorlari o’rtasida aloqa yoki ma’lumot
almashish imkonini beruvchi ko’plab boshqa komponentlarni o’z ichiga olishi
mumkin. Bitta tashkilotning korporativ tarmog’ida turli xil operatsion tizimlar va
ilovalar bilan ishlaydigan yuzlab yoki minglab (yoki undan ko’p) so’nggi nuqtalar
osongina bo’lishi mumkin.
6) Bulutli tarmoq: Aksariyat korporativ tarmoqlar xizmatlarni ham saytdagi
serverlar, ham saytdan tashqari bulutli tarmoqlar orqali oladi. Techopedia bulutli
tarmoqni quyidagicha tavsiflaydi:
Bu (bulutli tarmoq) ba’zi yoki barcha tarmoq operatsiyalarini bulutga
asoslangan tarmoqqa o’tkazishni nazarda tutadi. Tarmoq resurslari ommaviy,
xususiy yoki gibrid bulutli platformada joylashtirilgan. Tarmoq resurslari virtual
22
marshrutizatorlar, tarmoqli kengligi, virtual xavfsizlik devori, har qanday tarmoqni
boshqarish dasturi va boshqalar bo’lishi mumkin.
Korxona tarmog’ining afzalliklari
Korxona tarmog’ining afzalliklari juda ko’p va ularni ta’kidlab bo’lmaydi. Korxona
tarmog’i:
­ viruslar va zararli dasturlarni aniqlash uchun kiruvchi ma’lumotlarni
skanerlaydi va shu bilan xavfsizlikni oshiradi;
­ korporativ resurslar ustidan yuqori darajadagi nazoratni ta’minlaydi (ya’ni,
texnik xizmat ko’rsatish va foydalanish xarajatlarini kamaytirish);
­ muntazam ishlashni osonlashtiradi va tezlashtiradi, shuning uchun
unumdorlikni oshiradi;
­ katta
ma’lumotlar
to’plamlarini
boshqarishga
yordam
beradigan
virtualizatsiyani ta’minlaydi;
­ bir nechta odamlarga loyihada masofadan va bir vaqtning o’zida hamkorlik
qilish imkonini beradi;
­ yaxshilangan ovoz sifati, qo’ng’iroqlarni yo’naltirish va tarmoq
boshqaruvini ta’minlash orqali yaxshilangan xizmat sifatini (QOS) taklif qiladi;
­ tashkiliy o’sish, masshtabni kengaytirish va yangi xizmatlarni ishga
tushirish kabi o’zgaruvchan ehtiyojlarga tezda moslasha oladi;
­ foydalanuvchilar va bulut o’rtasida uzluksiz ulanishni ta’minlaydi.
Xavfsizlik
Hamkorlik
Moslashuvchanlik
Bulut
Tejamkorlik
1.7-rasm. Korxona tarmog’i afzalliklari
Korxona tarmog’i tendentsiyalari. Korxona tarmoqlari 2021 yilda barqaror
rivojlanmoqda. Stiv Glazgoga ko’ra, global IT xizmatlarini boshqarish
kompaniyasi direktori, Wavestone:
23
Tarmoqlar va telekommunikatsiyalar sohasida. Rivojlanayotgan biznes
muammolarini hal qilish uchun bir qator muhim yechimlar mavjud. Ularning
aksariyati o’zaro bog’liq va tashkilotlar ushbu imkoniyatlarni baholash va ulardan
foydalanish uchun ko’p yillik strategiya va qo’llab-quvvatlovchi yo’l xaritasini
ishlab chiqishi kerak.
Keling, korporativ tarmoq tendentsiyalari va innovatsiyalarini ko’rib
chiqaylik:
Yetakchi tadqiqot va maslahat kompaniyasi Gartner SASEni quyidagicha
ta’riflaydi:
Secure access service edge (SASE) - bu xavfsiz va tezkor bulutni
o’zgartirishni ta’minlash uchun xavfsizlik va tarmoq ulanishi texnologiyalarini
yagona bulutli platformaga o’tkazishni belgilaydigan xavfsizlik tizimi. SASE
tarmogʻi va tarmoq xavfsizligi konvergentsiyasi biznesni raqamli oʻzgartirish,
chekka hisoblash va ishchi kuchining harakatchanligi muammolariga javob beradi.
Muxtasar qilib aytganda, SASE arxitekturasi chekka tarmoq texnologiyalari uchun
qo’shimcha xavfsizlik darajasini ta’minlaydi.
Avtomatlashtirish. Murakkab tarmoqlar avtomatlashtirishga muhtoj va o’rta
va yirik korxonalar bu texnologiyalardan tobora ko’proq foydalanmoqda.
Avtomatlashtirish ko’plab jihatlarni qamrab oladi, masalan:
­ monitoring;
­ telemetriya;
­ ilova dasturlash interfeyslari (API);
­ orkestratsiya;
­ hodisa korrelyatsiyasi;
­ sun’iy intellekt (AI);
­ avtomatik kuzatish.
SD-WAN. Korxonalar dasturiy ta’minot bilan aniqlangan keng maydon
tarmoqlariga (SD-WAN) o’tishmoqda. SD-WAN virtual WAN infratuzilmasi
boʻlib, u tashkilotlarga WAN boʻylab maʼlumotlar trafigini xavfsiz va oqilona
yoʻnaltirish uchun koʻp protokolli yorliqli kommutatsiya (MPLS), uzoq muddatli
24
evolyutsiya (LTE) va keng polosali internet kabi har qanday transport xizmatlaridan
foydalanish imkonini beradi.
5G ulanishi. Tashkilotlar yangi 5G texnologiyasidan foydalanishni
boshladilar. 5G ulanishi foydalanuvchi tajribasini sezilarli darajada yaxshilaydi va
ma’lumotlarni uzatishning yuqori tezligini taklif etadi.
WiFi 6 va 6e. WiFi 6 va 6e standartlari WiFi 5 dan taxminan 30 foizga tezroq.
Tezlik shoh va bu texnologiya issiq. Wi-Fi sanoati boʻyicha oʻtkazilgan tadqiqotga
koʻra, 2025-yilga borib faqat WiFi 6 ning AQSh daromadi 180 million dollardan
koʻproq boʻladi.
1.8-rasm. WiFi 6 va 6e
Boshqariladigan
tarmoq
xizmatlari.
Ko’pgina
tashkilotlar
tarmoq
xizmatlarini taqdim etishning yangi modellaridan foydalanishni boshlaydilar,
masalan, Networking as a Service (NaaS), bu ularga obuna orqali ularni to’g’ridanto’g’ri sotib olish o’rniga, ilg’or korporativ tarmoq strategiyalarini qo’llash imkonini
beradi.
Sun’iy intellekt va mashinani o’rganish. AI va ML korporativ tarmoqning
ko’rinishi va nazoratini oshirish uchun tobora ko’proq foydalanilayotgan ilg’or
texnologiyalardir.
25
Nolinchi ishonchli tarmoqqa kirish. Zero Trust Network Access (ZTNA) va
Software-Defined
Perimeter
(SDP)
kabi
yangi
texnologiyalar
keng
ommalashmoqda. Ushbu texnologiya tarmoq xavfsizligini sezilarli darajada
oshiradi.
Gartner ZTNA ni quyidagicha ta’riflaydi: ZTNA - ilova yoki ilovalar to’plami
atrofida identifikatsiya va kontekstga asoslangan, mantiqiy kirish chegarasini
yaratuvchi mahsulot yoki xizmat. Ilovalar topilmaydi va ishonchli broker orqali bir
qator nomli ob’ektlarga kirish cheklangan.
Yakunlab, yakunida; qo’shmoq. Har bir korxona o’ziga xos ish jarayoni,
jarayonlar, mijozlar talablari, logistika va hokazolarni hal qiladigan noyob tarmoq
yechimini ishlab chiqishi kerak. Korxona tarmoqlari samaradorlikni oshiradi,
resurslarni nazorat qiladi, mahsuldorlikni oshiradi va xarajatlarni kamaytiradi.
To’g’ri tarmoq turi tashkilotning o’sishi va muvaffaqiyati uchun muhimdir.
1.3. Lokal tarmoqning ishlash tamoyillari va qo’llanilishi
Tarmoq tamoyillari. Hukumat tarmoqlari raqamli xizmatlarni taqdim etish
imkonini beruvchi platformani tashkil qiladi. Yaxshi tarmoq dizayni foydalanuvchi
tajribasini yaratishi kerakki, tarmoq shaffof, moslashuvchan va hamma joyda, sifat,
tezlik, xavfsizlik, nazorat va narxning to’g’ri muvozanati bilan.
Ushbu tamoyillar dizaynerlarga hukumat bo’ylab tarmoqlarni loyihalashda
foydalanuvchilariga ushbu tajribani taqdim etishga yordam beradi. E’tibor bering,
bu o’zboshimchalik bilan bajarilishi kerak bo’lgan qoidalar to’plami emas, balki
printsiplardir. Dizaynerlar yaxshi asos bo’lgan joyda ulardan chetga chiqishlari
mumkin.
Biz
foydalanuvchilarga
murojaat
qilganda,
biz
davlatning
oxirgi
foydalanuvchilarini nazarda tutamiz - uni sotib oluvchilar yoki xizmat
ko’rsatuvchilar emas, balki undan foydalanadigan shaxslar. Quyidagi diagrammada
ushbu tamoyillar uchun kontekst ko’rsatilgan.
26
1.9-rasm. Davlat foydalanuvchilari ulanishi mumkin bo’lgan turli tarmoqlar
1-tamoyil: Foydalanuvchi ehtiyojini tushuning. Asosiy tarmoq talablaringizni
tushuning:Turli tarmoqlar juda boshqacha xususiyatlarga ega. Diagrammada biz
diapazonning bir chetida ko’ramiz - ba’zi foydalanuvchilar xizmatlarga eng yuqori
sig’imli statsionar tarmoqlar orqali kirishadi, boshqalari esa cheklangan tarmoqli
kenglikdagi mobil aloqa orqali xizmatlarga masofadan kirishadi.
­ foydalanuvchilaringiz qanday biznes xizmatlariga bog’liq;
­ ularga kirish uchun qaysi tarmoq xizmatlariga tayanadi;
­ ehtiyojlaringizni turli tarmoqlarda hujjatlashtiring;
­ tarmoqli kengligi;
­ mavjudligi;
­ chidamlilik;
­ xizmat ko’rsatish klassi (cos);
­ xizmat sifati (qos);
­ narx.
Rouming foydalanuvchi bazasi uchun tarmoqlarni loyihalash:Hukumat
tobora ko’proq taqsimlanmoqda, sizning bo’limingizdagi odamlar uyda yoki boshqa
hukumat binolarida ishlaydi. Ushbu foydalanish holati tarmoq dizaynining
27
markazida bo’lishi kerak. Faqat o’z uyingizda ishlaydigan “tarmoq” yechimlarini
loyihalash xodimlarning harakatchanligini cheklaydi va sizning korporativ
siyosatingizga zid keladi.
Foydalanuvchi idroki tarmoq shaffof, moslashuvchan va hamma joyda
bo’lishi kerak.
Dizayn xizmatlariga o’zingizning bo’limingizdan ko’ra kengroq kirish
mumkin:Kengroq foydalanuvchilar bazasi kirishi mumkin bo’lgan dizayn
xizmatlari. Bu boshqa davlat idoralari va korporativ hamkorlar bo’lishi mumkin.
Qo’shimcha mijoz dasturiy ta’minotisiz foydalanish mumkin bo’lgan va boshqa
hukumat binolaridan foydalanish mumkin bo’lgan vositalarni ishlab chiqing. Bu
Internet, PSN yoki boshqa umumiy davlat tarmoqlaridan xizmatga kirish imkonini
beradi.
Sayt tarmog’ini almashish uchun saytni baham ko’radigan tashkilotlar uchun
dizayn:Davlat binolarini ko’p ijaraga olish ko’paymoqda. Saytdagi tarmoqlarni
almashishni rag’batlantirish uchun saytdagi barcha turli tashkilotlar uchun asosiy
tarmoq talablarini tushuning. Tarmoqni har bir joy uchun eng yaxshi narxda kim
etkazib bera olishini tushuning va xarajatlarni taqsimlash uchun adolatli jarayonga
ega bo’ling.
Mobil ma’lumotlarni (3G, 4G) muqobil ma’lumotlarni uzatish mexanizmi
sifatida ko’rib chiqing:Tarixiy jihatdan, mobil aloqa cheklangan funktsiyalar
to’plamini taqdim etgan. Bu hozir oʻzgarmoqda va 4G xizmati asosiy yoki zaxira
xizmat sifatida foydalanuvchi ehtiyojlarini qondira oladigan holatlar boʻlishi
mumkin.
Foydalanuvchilaringizni qo’llab-quvvatlash imkoniyatiga ega bo’ling:Olayotganingizning haqiqiy ishlashi va mavjudligini tekshiring. Xizmatingiz
yomonlashgan yoki haddan tashqari yuklanganda tayyor bo’ling. Bu atrofida
biznesingizning barqarorligini rejalashtiring. O’rinbosar sifatida keraksiz xizmat
kafolatlarini xarid qilmang.
2-tamoyil:
Maʼlumotlaringizni
himoya
foydalaning, tarmoqqa ishonmang.
28
qilish
uchun
xizmatlardan
­ tarmoqlaringizni kim boshqaradi;
­ qaysi tashkilotlar va yurisdiktsiyalar sizning ma’lumotlaringizga kirish
huquqiga ega;
­ tarmog’ingizni kim bilan baham ko’ryapsiz;
­ tranzitni himoya qilish bo’yicha etarli ma’lumotlaringiz bormi;
Ushbu tamoyil siz iste’mol qilishingiz mumkin bo’lgan har qanday ko’p
ijarachili bulut xizmatlarida qanday qilib ajratishga erishilganligini bilishga
o’xshaydi.
Xavfsizligingiz uchun aniq strategiya ishlab chiqing. Xavfsizlik va nazorat
tahdidlar to’g’risida to’g’ridan-to’g’ri xabardor bo’lishi va xavflarni boshqarish
bo’yicha kengroq yondashuvingizni qo’llab-quvvatlash uchun mo’ljallangan
bo’lishi kerak.
Zamonaviy xavfsizlik mahsulotlari keng imkoniyatlarni taklif qilsa-da, ular
befarqlik bilan yoqilmasligi kerak. Tekshirishlar ishlashga salbiy ta’sir ko’rsatishi
va keraksiz to’siqlarni keltirib chiqarishi mumkin. Har bir variantni yoqish yoki
o’chirish uchun aniq sabab bo’lishi kerak.
Xizmatlarni iloji boricha xizmatga yaqinroq himoya qilishni loyihalash: Marshrutlashdan xavfsizlik mexanizmi sifatida foydalanish davlat tarmoqlarining
murakkabligini sezilarli darajada oshirdi va moslashuvchanlikni sezilarli darajada
kamaytirdi. Buning o’rniga, foydalaning:
­ imkon qadar xizmat chegarasiga kirishni boshqarish mexanizmlari
­ xizmatlaringizga kirishni xohlaydiganlar uchun aniq texnik mexanizmlar
va biznes jarayonlari
­ tarmoq xususiyatlariga ta’sir qilmasdan, xavfsizlik devori qoidalari va
kirishni boshqarish ro’yxati kabi ko’rib chiqish va o’zgartirish oson bo’lgan kirishni
boshqarish vositalari
Marshrutlarni sukut bo’yicha nashr qiling: Bulutli xavfsizlik tamoyillaridan
foydalangan holda qurilmalaringiz va xizmatlaringizni himoyalang. Tarmoqlaringiz
PSN kabi tashqi tarmoqlarga duch kelganda, tarmoq marshrutlash maʼlumotlarining
eng keng toʻplamini nashr eting, shu bilan birga tegishli resurslarni oddiy
29
konfiguratsiyani oʻzgartirish orqali ularga erishish mumkin boʻlgan tarzda
guruhlanganligiga ishonch hosil qiling. Bu boshqa bo’limlarning mavjud
xizmatlarga osongina ulanishini ta’minlaydi.
Ishlash qobiliyatini pasaytirmasdan shifrlash: Ishlash va narx uchun eng
maqbul nuqtada shifrlashni amalga oshiring. Ilova shifrlash tarmoq shifrlashdan
ko’ra yaxshiroq optimallashtirilgan, kamroq infratuzilmani talab qiladi va
foydalanuvchi uchun tekshirish osonroq. Bu, ayniqsa, ovoz va video kabi tarmoqli
kengligi intensiv bo’lgan peer-to-peer aloqalari uchun to’g’ri keladi. Agar kerak
bo’lsa, umumiy tarmoqlarda alohida fuqarolar bilan aloqalarni himoya qilish uchun
ilovalarni shifrlash ham kengaytirilishi mumkin.
Tarmoqlaringizni himoya qiling: Tarmoqlaringiz nima qilayotganini bilish
uchun ko’nikma va vositalarga ega bo’ling, shunda siz tarmoqdagi faollik
o’zgarganda asosli tushuntirishlarsiz payqashingiz mumkin. Tekshirish:
­ siz foydalanadigan tarmoqlarning har biri o’zini qanday himoya qiladi;
­ qanday tahdidlar ko’rib chiqiladi;
­ sizning tarmoqlaringiz ulardan qanday himoya qiladi.
Tarmoqqa ulanishda siz foydalanadigan tarmoqlarni himoya qilish uchun o’z
muhitingizda boshqaruv elementlarini qo’llang. Tarmoq provayderlari tomonidan
talab qilinadigan barcha boshqaruv elementlarini qo’llang. PSN-ga ulanishlar PSNga mos kelishi kerak.
Xavfsizlik darajasini oshiring: Quyidagilarga ishonch hosil qiling:
­ ma’lumotlaringizni himoya qilish uchun biron bir komponentga
tayanmang;
­ xavfsizlik vositalaridan, shuningdek, mahalliy funksiyalardan foydalaning;
­ qattiq yoki tormozlovchi boshqaruvlarga nisbatan qayerda qayd qilish va
ogohlantirish yanada samaraliroq (yoki qo’shimcha) yumshatishni taklif qilishi
mumkinligini ko’rib chiqing.
3-tamoyil: O’zaro ishlash va moslashuvchanlik uchun dizayn. Ochiq
standartlardan foydalaning:Ma’lumotlar tarmoqlari turli xil tarmoq trafigini
tashiydi. Xizmatlarni tanlashda ular nashr etilgan standartlardan foydalanishiga
30
ishonch hosil qiling. Tarmoq qatlamida bir qator xususiy standartlar va yondashuvlar
mavjud va agar sizda aniq mutaxassis talabi bo’lmasa, sanoat standartidan
foydalanish kerak.
Tovarlangan xizmatlardan maksimal darajada foydalanish:
­ o’zgaruvchan
ehtiyojlaringizni
qondirish
uchun
o’zgartirishni
osonlashtiring;
­ kerakli narsani, kerak bo’lganda sotib oling;
­ provayderlarning
standart
tijorat
shartlaridan
foydalangan
holda
tarmoqlarni boshqa xizmatlardan alohida tanlang;
­ o’zingizning WAN mulkingizni minimallashtiring - iloji boricha
infratuzilmani baham ko’ring.
Ma’lumotlar tarmoqlaridan foydalanishni birlashtirish va IP-ga asoslangan
texnologiyalarga o’tish:Deyarli barcha zamonaviy texnologiyalar ma’lumotlar
tarmog’iga tayanadi. Mumkin bo’lgan hollarda, barcha xizmatlarga turli
tarmoqlardan kirish mumkin bo’lishi kerak va shuning uchun muayyan maqsadlar
uchun maxsus tarmoqlardan farqli ravishda bir xil tarmoq xizmatlaridan foydalanish
kerak. Bu xarajatlarni sezilarli darajada kamaytiradi va xizmatlarni boshqalar bilan
baham ko’rishni ancha osonlashtiradi.
PBX
telefoniya
xizmatlari
kabi
IP-ga
asoslangan
bo’lmagan
texnologiyalardan foydalanilganda, iloji boricha tezroq IP tarmog’iga asoslangan
zamonaviyroq alternativaga o’ting.
Chidamlilikni loyihalashdan tashqari, tashkilotingizni bir nechta tarmoqlarga
to’g’ridan-to’g’ri ulanishga majbur qiladigan echimlardan qochishingiz kerak.
DNS nomlarini e’lon qiling: DNS yozuvlarini iloji boricha kengroq nashr
eting. Bu eng keng doiradagi odamlarga xizmatni topish imkonini beradi va uning
nomini bilishga asoslangan cheklovlardan qochadi. Xavfsizlik mexanizmi sifatida
DNS yozuvlariga kirishni cheklashdan saqlaning. Xizmatning domen nomi yoki IPmanzilini bilish xizmatga kirish imkoniyati bilan bir xil emas.
Hukumatlararo kirish uchun texnik to’siqlarni olib tashlang:Hukumat
tomonidan dastlab alohida davlat tashkilotlari tomonidan joylashtirilgan jismoniy
31
aktivlarga (masalan, atrof-muhit monitoringi uskunalari) kirishga talab ortib
bormoqda. Kirish nazorati qo’llanilishi kerak bo’lsa-da, bunday aktivlarni
bo’lishishga to’sqinlik qiladigan har qanday keraksiz texnik cheklovlarni bartaraf
etishga harakat qiling.
­ boshqa davlat tashkilotlariga tegishli qurilmalardan kengroq foydalanish
imkoniyatini ko’rib chiqing
­ iloji bo’lsa, spetsifikatsiyalar va joylashtirishlarda ipv6 dan foydalaning
­ NAT dan xavfsizlik vositasi sifatida foydalanishni cheklang va buning
o’rniga imkon qadar muqobil kirishni boshqarish mexanizmlaridan foydalaning
NAT kabi vositalar tarixan manzil boʻshliqlarining chegaralanganligi va
shaxsiy IP tarmoqlarini yaratishga imkon berish uchun ishlatilgan. Bu odatiy
amaliyot bo’lsa-da, xizmatlarni bir-biriga ulashda murakkablikni sezilarli darajada
oshiradi.
Tarmoq qurilmalari: Tarmoq qurilmalari, shuningdek, tarmoq uskunasi
sifatida ham tanilgan, kompyuter tarmog’idagi apparat vositalarining bir-biri bilan
bog’lanishi va o’zaro ta’sirini ta’minlaydigan jismoniy qurilmalardir. Masalan,
Repeater, Hub, Bridge, Switch, Routers, Gateway, Brouter va NIC va boshqalar.
1. Repeater - Repeater jismoniy qatlamda ishlaydi. Uning vazifasi signalni bir
xil tarmoq orqali uzatish uzunligini uzaytirish uchun signal juda zaif yoki buzilgan
bo’lishidan oldin signalni bir xil tarmoq orqali qayta tiklashdir. Repetitorlar haqida
ta’kidlash kerak bo’lgan muhim jihat shundaki, ular nafaqat signalni kuchaytiradi,
balki uni qayta tiklaydi. Signal zaiflashganda, ular uni asta-sekin nusxa ko’chiradilar
va uni asl kuchga qarab ulanadigan yulduz topologiyasi konnektorlarida qayta
tiklaydilar. Bu 2 portli qurilma.
2. Hub - Hub asosan ko’p portli takrorlagichdir. Hub turli tarmoqlardan
keladigan bir nechta simlarni birlashtiradi, masalan, turli stantsiyalarni bog’laydigan
yulduz topologiyasidagi ulagich. Hublar ma’lumotlarni filtrlay olmaydi, shuning
uchun ma’lumotlar paketlari barcha ulangan qurilmalarga yuboriladi. Boshqacha
qilib aytganda, Hub orqali ulangan barcha xostlarning to’qnashuv domeni bitta
32
bo’lib qoladi. Bundan tashqari, ular samarasizlik va isrofga olib keladigan
ma’lumotlar paketlari uchun eng yaxshi yo’lni topish uchun aqlga ega emaslar.
Hub turlari. Faol markaz: Bular o’zlarining quvvat manbaiga ega bo’lgan va
tarmoq bilan birga signalni tozalash, kuchaytirish va uzatishi mumkin bo’lgan
markazlardir. U takrorlovchi sifatida ham, simlarni ulash markazi sifatida ham
xizmat qiladi. Ular tugunlar orasidagi maksimal masofani kengaytirish uchun
ishlatiladi.
Passiv markaz: Bu tugunlardan simlarni va faol markazdan quvvat manbaini
yig’adigan
markazlar.
Ushbu
markazlar
signallarni
tozalamasdan
va
kuchaytirmasdan tarmoqqa uzatadi va tugunlar orasidagi masofani kengaytirish
uchun foydalanilmaydi.
Intelligent Hub: U faol markaz kabi ishlaydi va masofadan boshqarish
imkoniyatlarini o’z ichiga oladi. Ular, shuningdek, tarmoq qurilmalariga
moslashuvchan ma’lumotlar tezligini ta’minlaydi. Shuningdek, u administratorga
hub orqali o’tayotgan trafikni kuzatish va markazdagi har bir portni sozlash imkonini
beradi.
3. Ko’prik. ko’prik ma’lumotlar havolasi qatlamida ishlaydi. Ko’prik - bu
manba va maqsadning MAC manzillarini o’qish orqali tarkibni filtrlash funksiyasini
qo’shadigan takrorlagich. Bundan tashqari, u bir xil protokolda ishlaydigan ikkita
LANni o’zaro ulash uchun ishlatiladi. U bitta kirish va bitta chiqish portiga ega,
shuning uchun uni 2 portli qurilmaga aylantiradi.
Ko’priklar turlari . Shaffof ko’priklar: Bu ko’prik bo’lib, unda stansiyalar
ko’prik mavjudligidan mutlaqo bexabar, ya’ni tarmoqdan ko’prik qo’shilganmi yoki
o’chirilmaganmi, stansiyalarni qayta konfiguratsiya qilish kerak emas. Ushbu
ko’priklar ikkita jarayondan foydalanadi, ya’ni ko’prikni yo’naltirish va ko’prikni
o’rganish.
Manba marshrutlash ko’prigi: Ushbu ko’priklarda marshrutlash operatsiyasi
manba stantsiya tomonidan amalga oshiriladi va ramka qaysi marshrutni kuzatishni
belgilaydi. Xost maqsad uchun barcha mumkin bo’lgan yo’llardan foydalangan
33
holda butun tarmoq bo’ylab tarqaladigan kashfiyot ramkasi deb ataladigan maxsus
ramkani yuborish orqali ramkani kashf qilishi mumkin.
4. Switch. Kommutator buferli ko’p portli ko’prik bo’lib, uning
samaradorligini (ko’p sonli portlar kamroq trafikni nazarda tutadi) va unumdorligini
oshirishi mumkin bo’lgan dizayndir. Kommutator ma’lumotlar havolasi qatlami
qurilmasidir. Kommutator ma’lumotlarni uzatishdan oldin xatolarni tekshirishni
amalga oshirishi mumkin, bu esa uni juda samarali qiladi, chunki u xatosi bo’lgan
paketlarni yo’naltirmaydi va yaxshi paketlarni tanlab faqat to’g’ri portga
yo’naltirmaydi. Boshqacha qilib aytganda, kalit xostlarning to’qnashuv domenini
ajratadi, lekin translyatsiya domeni bir xil bo’lib qoladi.
Switch turlari:
­ boshqarilmaydigan kalitlar: Bu kalitlar oddiy plagin va o’ynatish dizayniga
ega va ilg’or konfiguratsiya imkoniyatlarini taklif qilmaydi. Ular kichik tarmoqlar
uchun yoki kattaroq tarmoqqa kengaytirish sifatida foydalanish uchun javob beradi;
­ boshqariladigan kalitlar: Bu kalitlar VLAN, QoS va havolalarni
birlashtirish kabi ilg’or konfiguratsiya variantlarini taklif qiladi. Ular kattaroq,
murakkabroq tarmoqlar uchun mos keladi va markazlashtirilgan boshqaruvga imkon
beradi;
­ aqlli kalitlar: Bu kalitlar boshqariladigan kalitlarga o’xshash xususiyatlarga
ega, lekin odatda sozlash va boshqarish osonroq. Ular kichik va o’rta o’lchamdagi
tarmoqlar uchun javob beradi;
­ layer 2 kalitlari: Ushbu kalitlar OSI modelining Data Link qatlamida
ishlaydi va bir xil tarmoq segmentidagi qurilmalar o’rtasida ma’lumotlarni uzatish
uchun javobgardir;
­ layer 3 kalitlari: Bu kalitlar OSI modelining Tarmoq sathida ishlaydi va
turli tarmoq segmentlari o’rtasida ma’lumotlarni yo’naltirishi mumkin. Ular Layer
2 kalitlariga qaraganda ancha rivojlangan va ko’pincha kattaroq, murakkabroq
tarmoqlarda qo’llaniladi;
34
­ PoE kalitlari: Bu kalitlar Ethernet orqali quvvat imkoniyatiga ega, bu ularga
tarmoq qurilmalarini ma’lumotlarni uzatuvchi bir xil kabel orqali quvvat bilan
ta’minlash imkonini beradi;
­ gigabit kalitlari: Bu kalitlar an’anaviy Ethernet tezligidan tezroq bo’lgan
Gigabit Ethernet tezligini qo’llab-quvvatlaydi;
­ rakka o’rnatilgan kalitlar: Bu kalitlar server rakiga o’rnatilishi uchun
mo’ljallangan va ma’lumotlar markazlarida yoki boshqa yirik tarmoqlarda
foydalanish uchun javob beradi;
­ ish stoli kalitlari: Bu kalitlar ish stolida yoki kichik ofis muhitida
foydalanish uchun mo’ljallangan va odatda rafga o’rnatilgan kalitlarga qaraganda
kichikroqdir;
5. Marshrutizatorlar(Router) - IP manzillari asosida ma’lumotlar
paketlarini yo’naltiruvchi kalit kabi qurilma. Router asosan tarmoq sathi qurilmasi
hisoblanadi. Routerlar odatda LAN va WAN tarmoqlarini ulaydi va dinamik
ravishda yangilanadigan marshrutlash jadvaliga ega bo’lib, ular asosida ma’lumotlar
paketlarini yo’naltirish bo’yicha qaror qabul qiladi. Router u orqali ulangan
xostlarning translyatsiya domenlarini ajratadi.
1.10-rasm. Kichik tarmoq tuzilishi
6. Gateway - Gateway, nomidan ko’rinib turibdiki, turli tarmoq modellarida
ishlashi mumkin bo’lgan ikkita tarmoqni ulash uchun o’tish joyidir. Ular bir
35
tizimdan ma’lumotlarni olib, ularni sharhlaydigan va boshqa tizimga o’tkazadigan
messenjer agentlari sifatida ishlaydi. Shlyuzlar protokol konvertorlari deb ham
ataladi va har qanday tarmoq sathida ishlashi mumkin. Shlyuzlar odatda kalitlarga
yoki marshrutizatorlarga qaraganda murakkabroq. Shlyuz, shuningdek, protokol
konvertori deb ataladi.
7. Brouter - U ko’prik yo’riqnomasi sifatida ham tanilgan - bu ko’prik va
yo’riqnoma xususiyatlarini birlashtirgan qurilma. U ma’lumotlar uzatish sathida
ham, tarmoq sathida ham ishlashi mumkin. Router sifatida ishlagan holda, u
tarmoqlar bo’ylab paketlarni yo’naltirishga qodir va ko’prik sifatida ishlaydi,
mahalliy tarmoq trafigini filtrlash qobiliyatiga ega.
8. NIC - NIC yoki tarmoq interfeysi kartasi kompyuterni tarmoqqa ulash
uchun ishlatiladigan tarmoq adapteri. LAN o’rnatish uchun kompyuterga
o’rnatilgan. U chipda yozilgan noyob identifikatorga ega va u kabelni unga ulash
uchun ulagichga ega. Kabel kompyuter va router yoki modem o’rtasidagi interfeys
vazifasini bajaradi. NIC kartasi 2-qavatli qurilma bo’lib, u tarmoq modelining
jismoniy va ma’lumotlar ulanishi qatlamlarida ishlaydi.
36
III BOB. TARMOQ VOSITALARIARO MA’LUMOTLARNI UZATISH
USULLARI VA XAVFSIZLIGI
2.1. Analog va raqamli uzatish usullari, ularning afzalliklari va kamchiliklari
OSI Modeli (Open System Interconnection) — kompyuter tizimlarining lokal
va global tarmoqdagi bir-biri bilan oʻzaro taʼsirlashish funksiyalarini tavsiflovchi va
standartlashtiruvchi konseptual modeldir.Ushbu model 1984 yilda Internet orqali
ma’lumotlarni
uzatishning
yagona
standarti
ustida
ishlagan
xalqaro
standartlashtirish tashkiloti (ISO) muhandislari tomonidan taklif qilingan.
Lekin xozirgi kunda TCP/IP modeli amalda ko’proq qo’llaniladi shunga
qaramasdan OSI modeli ta’lim maqsadlarida ya’ni tarmoq tamoyillarini har
tomonlama tavsiflash qanday ishlashini tushuntirish uchun mashhur tarmoq modeli
bo’lib qolmoqda.OSI modelini o’rganish tarmoqda sodir bo’layotgan jarayonlarni
tushunishga imkon beradi.
OSI modeli bir-biriga bog’liq va bir-birini to’ldiradigan 7 ta qatlamdan
iboratdir. Har bir qatlam, tarmoq kommunikatsiyasining maqsad va vazifalarini
bajarish uchun kerakli protokollarni amalga oshiradi.Quyidagi 7 ta qatlamdan iborat:
1.Fizik qatlam (Physical Layer)
2.Ulanish qatlami (Data Link Layer)
3.Tarmoq qatlami (Network Layer)
4.Transport qatlami (Transport Layer)
5.Sessiya qatlami (Session Layer)
6.Taqdimot qatlami (Presentation Layer)
7.Ilova qatlami (Application Layer)
Qatlamlar boshqa qatlamlar qanday tuzilganligi haqida hech narsa bilmaydi.
Bu abstraktsiya deb ataladi.
37
2.1. rasm OSI modeli va uning qatlamlari.
Eng
pastki
qatlam
ma’lumotlarning
jismoniy
ko’rinishi,
ya’ni
ma’lumotlarning simlar yoki radio to’lqinlar orqali uzatilishi uchun
javobgardir va eng yuqori qatlam ilovalarning tarmoq bilan o ’zaro ta’siri
uchun javobgardir va eng yuqori qatlam esa dasturlarning tarmoq bilan o ’zaro
ta’siri uchun javobgardir.
Pastki qatlam «kabel turi» yoki «konnektor turi» kabi tushunchalar bilan,
yuqori qatlam esa HTTP yoki API kabi tushunchalar bilan ishlaydi.
Har bir qatlamni batafsil ko’rib chiqamiz.
OSI modelining 1-qatlami —Fizik qatlam (Physical Layer)
38
Birinchi qatlam elektr impulslari yoki radioto’lqinlar ko’rinishidagi jismoniy
signallarni almashish uchun javobgardir.Ushbu bosqichda ma’lumotlar
bitlarga kodlanadi va simlar yoki radio signallari orqali uzatiladi.
2.2. rasm Ma’lumotlar qurilmalar o’rtasida signallar ko’rinishida uzatiladi.
Fizik qatlamdagi eng mashhur protokol bu Ethernet hisoblanadi.Turli xil
kompyuterlar bir xil tarmoqqa ulanganda, ular ko’pincha Ethernet protokoli
bilan boshqariladi. Bu turli xil qurilmalar o’rtasida ma’lumot almashish
imkonini
beruvchi
qoidalar
to’plamidir.Unga
qo’shimcha
ravishda Bluetooth, Wi-Fi shunga uxshash qurilmalar o’rtasida ma’lumot
almashish imkonini beruvchi protokollar mavjud.
Hulosa qilib aytganda fizik qatlamda ma’lumotlar olinadi va sim(kabel)
bo’ylab uzatiladi.
OSI modelining 2-qatlami Ulanish qatlami (Data Link Layer)
Fizik qatlamning tepasida ulanish qatlami(Data link Layer) joylashgan.Bu
qatlamning vazifasi olingan ma’lumotlarning yaxlitligini tekshirish va
xatolarni tuzatishdir.Bu qatlam oldingisiga(Fizik qatlamga) qaraganda
«aqlliroq»:u turli xil kuchlanish amplitudalari turli bitlarga — nol va birlarga
mos kelishini tushunadi.Ulanish qatlami signallarni bitlarga kodlashi va ularni
keyingi bosqichga uzatadi.
Pastki qatlamdan olingan ma’lumotlar freymlarga yoki qismlarga bo’linadi.
Har bir freym quyidagi ma’lumotlaridan iborat bo’ladi
jo’natuvchining
manzili va qabul qiluvchining manzili va shuningdek jo’natilayotgan
ma’lumotlarning o’zidan.
39
OSI modelining 3-qatlami — Tarmoq qatlami (Network Layer)
Ushbu qatlam tarmoq ichida kompyuterlar o’rtasidagi ma’lumotlarni
yo’naltirish(routing) uchun javobgardir.Bu qatlamda «routerlar» va «IP
manzillar» kabi atamalar paydo bo’ladi.
2.3. rasm Routerlar.
Routing. Odatda router Wi-Fi routerlar hisoblanadi
Routerlar turli tarmoqlarga bir-biri bilan aloqa qilish imkonini beradi. Ular bir
qurilmadan boshqasiga bog’lanish uchun MAC manzillaridan foydalanadilar.
Tarmoq qatlamida ma’lumotlar paketlar deb ataladi.Bunday paketlar Ulanish
qatlamidagi(OSI model 2-Layer) freymlarga o’xshaydi, lekin qabul qiluvchi
va
jo’natuvchining
boshqa
manzillaridan
ya’ni IP-
manzillaridan foydalanadi.
Ikkala qurilmaning (jo’natuvchi va qabul qiluvchining) IP-manzilini olish
uchun ARP (address resolution protocol)protokoli mavjud. U MAC-ni IPmanzilga va aksincha o’zgartirishi mumkin.
40
2.4. rasm Paketlar.
Paketlar shunday ko’rinishga ega
OSI modelining 4-qatlami — Transport qatlami (Transport Layer)
Nomidan ko’rinib turibdiki, ushbu qatlamda ma’lumotlar tarmoq orqali
uzatiladi.Bu qatlamda ikkita asosiy protokol TCP va UDP hisoblanadi.Ular
ma’lumotlarning qanday uzatilishi uchun javobgardir.
TCP (Transmission Control Protocol)-bu ma’lumotlarni to’g’ri shaklda
etkazib berishni kafolatlaydigan protokol. U har bir ma’lumotni qattiq nazorat
qiladi, lekin UDP ga qaraganda ancha sekinroq.
Misol uchun, ijtimoiy tarmoqqa kirganingizda login va parolingizni
kiritganingizda, barcha login va paroldagi belgilar ma’lum bir ketma-ketlikda
va tuliq borishi juda muhimdir.Agar paroldagi yoki logindagi ba ’zi belgilar
yo’qolsa yoki o’zgartirilsa, siz o’z profilizga kira olmaysiz.
2.5. rasm Tarmoqqa kirish strukturasi
41
TCP protokilidan foydalanish zaruratiga misol. Ma’lumotlar to’g’ri shaklda kelishi
muhim.
Ammo video yoki audioda kichik yo’qotishlar muhim emas, lekin
ma’lumotlarni
uzatish
tezligi
muhimdir.Xuddi
shunday
vazifalar
uchun UDP(user datagram protocol) protokoli yaratilgan.UDP bitlarning
yaxlitligini tekshirmaydi, uning vazifasi ma’lumotlarni bir qurilmadan
ikkinchisiga imkon qadar tezroq yetkazish hisoblanadi.
TCP protokolida ma’lumotlar segmentlarga bo’linadi.Har bir segment
paketning bir qismidir.Segmentlar tarmoq orqali axborotni uzatish uchun
uning o’tkazish qobiliyatini hisobga olgan holda kerak.
Misol uchun, agar siz 100 Mbit / s tarmoqli kengligi bo’lgan kompyuterdan
ma’lumotni 10 Mbit / s tarmoqli kengligi bo’lgan smartfonga o’tkazsangiz,
ma’lumotlar eng sekin qurilmaga yig’ilib qolmaslik uchun segmentlarga
bo’linadi.
2.6. rasm Paketning segmentlarga bo’linishi.
Shuningdek segmentlarga ajratish paketning ishonchlilik darajasini yaxshilash
uchun ham muhim ahamiyatga ega.Bitta katta paket yo’qolishi yoki noto’g’ri
qabul qiluvchiga yuborilishi mumkin.Kichik paketlar bunday xatolar xavfini
kamaytiradi va ularning sonini tekshirishga imkon beradi.Agar biron bir
segment manzilga yetkazib berilmasa, TCP protokoli uni jo’natuvchidan yana
so’rashi mumkin.Shu tarzda paketning ishonchlilik darajasi ta’minlanadi.
UDP — da ma’lumotlar datagramlarga bo’linadi-bu paket bilan bir xil, faqat
datagramlar avtonomdir.Ya’ni bu nima diganiki har bir datagramda qabul
qiluvchiga yetib borishi uchun kerak bo’lgan barcha ma’lumotlar mavjud
42
bo’ladi.Shuning uchun ular tarmoqdan mustaqil bo’lib, turli yo’nalishlar va
har qanday tartibda yetkazib berilishi mumkin.
TCP
UDP
Ma’lumotlarni ketma-ket uzatadi
Ma’lumotlarni tasodifiy tartibda uzatadi
Xatolarni kuzatib boradi
Ma’lumotni tekshirmasdan yuboradi
Sekin ishlaydi
Tez ishlaydi
Matn va fotosuratlar uchun ishlatiladi
Video va audio uchun ishlatiladi
TCP va UDP protokollari farqi
OSI modelining 5-qatlami — Sessiya qatlami (Session Layer)
Ushbu va undan yuqori qatlamlarda ma’lumotlar biz ko’rib kunikkan oddiy
shaklga ega bo’ladi — masalan,JPEG yoki MP3 fayllar yoki video fayllar
ko’rinishida.Ushbu qatlamlarda tarmoqning vazifasi ma’lumotni odamlar
uchun tushunarli shaklda taqdim etish va uni foydalanuvchi qandaydir tarzda
«tegishi» mumkin bo’lgan shaklga o’tkazishdir.
Sessiya qatlami ulanishlarni yoki seanslarni boshqaradi.Oddiy misol qilib
— Telegram,Whatsap yoki Zoom orqali qo’ng’irog’larni amalga oshirishni
keltirish
mumkin.Boshqa
odamga
qo’ng’iroq
qilayotganingizda,
kompyuterlaringiz o’rtasida audio va video ma’lumotlar uzatilishi mumkin
bo’lgan aloqa o’rnatiladi.Agar aloqa uzilib qolsa, sizning qo’ng’iroqingiz ham
o’zilib qoladi.Bunday xolat bilan barchamiz tanishmiz )).
Sessiya qatlamida ulanishning to’g’ri o’rnatilishi va saqlanishi juda
muhimdir.Ya’ni,
protokol
mexanizmlari
ikkala
suhbatdoshning
ham
qo’rilmalari zarur kodeklarga ega ekanligini va qurilmalar orasidagi sig nal
mavjudligini tekshirishi kerak.
43
2.7. rasm Zoom orqali qo’ng’iroqni amalga oshirish.
OSI modelining 6-qatlami — Taqdimot qatlami (Presentation Layer)
Ushbu qatlamda ma’lumotlar formatlari o’zgartiriladi.Masalan, olingan
ma’lumotlar GIF yoki MP4 faylga aylanishi mumkin.Xuddi shu narsa teskari
tartibda ham ishlaydi ya’ni: foydalanuvchi faylni boshqa shaxsga yuborganda,
ma’lumotlar avval bitlarga aylantiriladi va siqiladi, so’ngra transport
qatlamiga yuboriladi.
Taqdimot qatlamida kodlash va siqishdan tashqari, zarurat bo’lganda
ma’lumotlar shifrlanishi ham mumkin.
2.8. rasm Bir qurilmadan boshqasiga ma’lumotlarni yuborishning odatiy jarayoni
OSI modelining 7-qatlami — Ilova qatlami (Application Layer)
OSI modelining oxirgi qatlami — Ilova qatlami hisoblanadi.Bu qatlamda hech
qanday
muammosiz
Internetga
ulanishga
«slujba»lari mavjud.
44
yordam
beradigan
tarmoq
Ilova qatlami butun OSI modeli uchun grafik interfeysga o’xshaydi — uning
yordamida foydalanuvchi o’zi bilmagan holda boshqa qatlamlar bilan o’zaro
aloqada bo’ladi.Ushbu interfeys tarmoq interfeysi deb ataladi.
Eng
mashhur
tarmoq
interfeyslari HTTP, HTTPS, FTP va SMTP.Bu
qatlamda «qurilmalar» vazifasini dasturlar: Zoom, Telegram, brauzerlar va
boshqalar bajaradi.
2.9. rasm Misol uchun, HTTP orqali brauzerlar veb-sahifalarni so’raydi va javoban
HTML sahifalarni oladi.
OSI Modelining kamchiliklari
Yetti qatlamli OSI modeli eskirgan deb hisoblanadi.OSI modeli yaratilgan
vaqtida u barcha joriy standartlarni qo’llab-quvvatlagan, Bugungi kunda endi
bu muammo yanada aniqroq ko’rinmoqda.Shuning uchun zamonaviy
kompaniyalar TCP/IP modeliga e’tibor qaratmoqda.Modelning yana bir
kamchiligi — kam rivojlangan texnologiya.OSI protokollari bir-birini
takrorlaydi, funktsiyalarni taqsimlanishi biroz g’alati.
OSI modeli yopiq model hisoblanadi.U asosan
Fransiya, AQSh va
Angliyadagi telekommunikatsiya kompaniyalari tomonidan ishlatilgan.Shu
bilan bir vaqtda, TCP/IP model stegi ochiq model sifatida ishlab chiqildi, bu
butun dunyo bo’ylab ishlab chiquvchilarning e’tiborini tortdi.
2.2. TCP/IP protokollari, ularning tuzilishi va funksiyalari
Network Access Layer - Ushbu qatlam OSI modelidagi Data Link Layer va
Physical Layer kombinatsiyasiga mos keladi. Uskuna manziliga e’tibor qaratiladi va
ushbu qatlamda mavjud bo’lgan protokollar ma’lumotlarni fizikaviy uzatishga
imkon beradi.
45
Biz shunchaki ARP-ning Internet-qatlam protokoli ekanligi haqida gaplashdik,
ammo uni Internet Layer yoki Network-ga kirish qatlami protokoli sifatida e’lon
qilishda ziddiyat mavjud. U 2-qavat protokollari bilan qamrab olingan 3-qavatda
yashovchi sifatida tavsiflanadi.
Internet Layer - Ushbu qatlam OSI ning Tarmoq sathining funktsiyalariga
parallel. U butun tarmoq orqali ma’lumotlarning mantiqiy uzatilishi uchun mas’ul
bo’lgan protokollarni belgilaydi. Ushbu qatlamda joylashgan asosiy protokollar:
IP - Internet Protocol degan ma’noni anglatadi va u paketlar sarlavhalaridagi
IP-manzillarga qarab, manba xostidan manzil xostiga paketlarni etkazib berish
uchun javobgardir. IP-ning ikkita versiyasi mavjud:
IPv4 va IPv6. IPv4 - bu veb-saytlarning aksariyati hozirda foydalanadigan vebsayt. Ammo IPv6 o’sib bormoqda, chunki IPv4 manzillari soni foydalanuvchilar
soni bilan taqqoslaganda cheklangan.
ICMP - Internet Control Message Protocol degan ma’noni anglatadi. U IPdatagramlarda joylashgan bo’lib, xostlarni tarmoq muammolari haqida ma’lumot
bilan ta’minlash uchun javobgardir.
ARP - manzilni hal qilish protokoli. Uning vazifasi ma’lum bo’lgan IPmanzildan xostning apparat manzilini topishdir. ARP bir necha turga ega: teskari
ARP, proksi-server, Gratuitous ARP va teskari ARP.
Host-to-Host Layer - Ushbu qatlam OSI modelining transport qatlamiga
o’xshaydi. U oxir-oqibat aloqa va ma’lumotlarni xatosiz etkazib berish uchun
javobgardir. U yuqori qatlamli dasturlarni ma’lumotlarning murakkabligidan
himoya qiladi. Ushbu qatlamda mavjud bo’lgan ikkita asosiy protokol:
Transmission Control Protocol (TCP) - Ma’lumki, so’nggi tizimlar o’rtasida
ishonchli va xatosiz aloqa ta’minlanadi. U ma’lumotlarning ketma-ketligini va
segmentatsiyasini amalga oshiradi. Shuningdek, u tanib olish xususiyatiga ega va
oqimlarni boshqarish mexanizmi orqali ma’lumotlar oqimini boshqaradi. Bu juda
46
samarali protokol, ammo bunday xususiyatlar tufayli juda ko’p qo’shimcha
xarajatlar mavjud. Qo’shimcha xarajatlarning oshishi narxning oshishiga olib keladi.
User Datagram Protocol (UDP) - Boshqa tomondan, bunday xususiyatlar
mavjud emas. Agar sizning arizangiz ishonchli transportni talab qilmasa, bu juda
foydali bo’lganligi sababli, bu o’tish protokoli. Ulanishga yo’naltirilgan protokol
bo’lgan TCP dan farqli o’laroq, UDP ulanmaydi.
Application Layer - Ushbu qatlam OSI modelining eng yaxshi uchta qatlami
funktsiyalarini bajaradi: Application, Presentation and Session Layer. U tugundan
tugunga qadar aloqa qilish uchun javobgardir va foydalanuvchi interfeysi
xususiyatlarini boshqaradi. Ushbu qatlamda mavjud bo’lgan ba’zi protokollar:
HTTP, HTTPS, FTP, TFTP, Telnet, SSH, SMTP, SNMP, NTP, DNS, DHCP, NFS,
X Window, LPD. Ushbu protokollar haqida bir oz ma’lumot olish uchun Ilova
qatlamidagi protokollarni ko’rib chiqing. Bog’langan maqolada keltirilgan
protokollardan tashqari:
HTTP va HTTPS - HTTP gipermatnli uzatish protokoli degan ma’noni
anglatadi. U World Wide Web tomonidan veb-brauzerlar va serverlar o’rtasidagi
aloqalarni boshqarish uchun ishlatiladi. HTTPS HTTP-Secure degan ma’noni
anglatadi. Bu HTTP-ning SSL (Secure Socket Layer) bilan birikmasi. Bu brauzerda
anketalarni to’ldirish, tizimga kirish, autentifikatsiya qilish va bank operatsiyalarini
amalga oshirish zarur bo’lgan hollarda samarali bo’ladi.
SSH - SSH Secure Shell degan ma’noni anglatadi. Bu Telnet-ga o’xshash
terminal emulyatsiyasi dasturi. SSH-ni ko’proq afzal qilishining sababi shifrlangan
ulanishni saqlab turish qobiliyatidir. TCP / IP ulanishi orqali xavfsiz seansni
o’rnatadi.
NTP - NTP tarmoq vaqt protokoli degan ma’noni anglatadi. Bu bizning
kompyuterimizdagi soatlarni bitta standart vaqt manbasiga sinxronlashtirish uchun
ishlatiladi. Bu bank operatsiyalari kabi holatlarda juda foydali. NTP mavjud
bo’lmasdan quyidagi holatni taxmin qiling. Siz tranzaktsiyani amalga oshirgan deb
47
taxmin qiling, u erda kompyuteringiz soat 14:30 da o’qiydi, server esa uni 14:28 da
yozadi. Sinxronizatsiya qilinmasa, server juda yomon ishdan chiqishi mumkin.
OSI modeli va TCP / IP modelini taqqoslash
TCP / IP protokollari to’plamini tashkil etuvchi protokollarni OSI mos yozuvlar
modeli nuqtai nazaridan ham tavsiflash mumkin. OSI modelida tarmoqqa kirish
darajasi va TCP / IP modelining dastur qatlami ushbu qatlamlarda bo’lishi kerak
bo’lgan alohida funktsiyalarni tavsiflash uchun qo’shimcha ravishda bo’linadi.
Tarmoqqa kirish sathida TCP / IP protokoli to’plami fizik muhit orqali
uzatishda qaysi protokollardan foydalanilishini aniqlamaydi; u faqat Internetqatlamdan jismoniy tarmoq protokollariga uzatishni tavsiflaydi. OSI 1 va 2
qatlamlari ommaviy axborot vositalariga kirish uchun kerakli protseduralarni va
tarmoq orqali ma’lumotlarni yuborish uchun jismoniy vositalarni muhokama qiladi.
OSI Layer 3, tarmoq qatlami to’g’ridan-to’g’ri TCP / IP Internet-qatlamiga
xaritalaydi. Ushbu qatlam Internet tarmog’i orqali xabarlarni yo’naltirish va
yo’naltirish protokollarini tavsiflash uchun ishlatiladi.
OSI Layer 4, transport qatlami to’g’ridan-to’g’ri TCP / IP Transport qatlamiga
xaritalaydi. Ushbu qatlam ma’lumotlarning manbalari va manzillari o’rtasida
buyurtma qilingan va ishonchli etkazib berilishini ta’minlaydigan umumiy xizmatlar
va funktsiyalarni tavsiflaydi.
TCP / IP dastur qatlami oxirgi foydalanuvchi dasturlarining turli xil
funktsiyalarini ta’minlaydigan bir qator protokollarni o’z ichiga oladi. OS, 5, 6 va 7
qatlamlari modeli dasturiy ta’minotni ishlab chiquvchilari va sotuvchilari uchun
tarmoqlarda ishlaydigan mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun mos yozuvlar sifatida
ishlatiladi.
48
2.3. HTTP, FTP, DNS va ularning vazifalari
Kompyuter tarmoqlaridagi amaliy qatlam protokollari tarmoq orqali oxirgi
foydalanuvchi ilovalari o’rtasidagi aloqani tartibga soluvchi standartlar va qoidalar
to’plamidir. Ushbu protokollar turli xil ilovalar darajasidagi aloqa turlarini,
jumladan, fayllarni uzatish, elektron pochta, masofaviy terminal ulanishlari va vebsahifalarni
ko’rishni
funksionallikni
qo’llab-quvvatlash
ta’minlaydi.
Kompyuter
uchun o’ziga xos
tarmoqlaridagi
xizmatlar va
amaliy
qatlam
protokollariga misollar HTTP, FTP, SMTP, DNS, Telnet, SSH, NFS, SNMP, DHCP
va RIP. Ushbu standartlashtirilgan protokollardan foydalanish turli platformalarda
ishlaydigan ilovalar o’rtasida o’zaro hamkorlikni ta’minlaydi va ilovalarning tarmoq
orqali samarali muloqot qilishini ta’minlaydi. Ushbu maqolada biz kompyuter
tarmoqlaridagi ushbu amaliy qatlam protokollarini qisqacha muhokama qilamiz
Ilova qatlami
Ilova qatlami yetti qavatli OSI (Ochiq tizimlar oʻzaro aloqasi) modelidagi eng yuqori
qatlam boʻlib, u oxirgi foydalanuvchi ilovalariga ilovaga xos aloqa xizmatlarini
taqdim etish uchun javobgardir. Ushbu xizmatlar ilovalar bir-biri bilan muloqot
qilish uchun foydalanadigan usullarni belgilaydigan Ilova sathi protokollari va
APIlar tomonidan taqdim etiladi.
Ilova qatlamining asosiy vazifasi oxirgi foydalanuvchi ilovalari va asosiy aloqa
infratuzilmasi o’rtasidagi interfeysni ta’minlashdan iborat. U ilovalarga xabarlarni
yuborish va qabul qilish, resurslarga kirish va boshqa operatsiyalarni asosiy aloqa
texnologiyalari tafsilotlarini bilmasdan amalga oshirish imkonini beradi.
Ilova sathining protokollari
Kompyuter tarmoqlarida amaliy qatlam protokollari tarmoq orqali oxirgi
foydalanuvchi ilovalari o’rtasidagi aloqani tartibga soluvchi standartlar va qoidalar
to’plamidir. Fayl uzatish, elektron pochta, masofaviy terminal ulanishlari va vebsahifalarni ko’rish kabi turli xil ilovalar darajasidagi aloqalarni qo’llab-quvvatlash
49
uchun ushbu protokollar tomonidan maxsus xizmatlar va funksionallik taqdim
etiladi.
Kompyuter tarmoqlaridagi amaliy qatlam protokollari ro’yxati
Bu erda kompyuter tarmoqlarida tez-tez ishlatiladigan amaliy qatlam protokollari
ro’yxati keltirilgan
1) HTTP
HTTP - bu Internet orqali ma’lumotlarni uzatish uchun keng qo’llaniladigan dastur
darajasidagi protokol. U World Wide Web tomonidan qo’llaniladi va u Internet
uchun ma’lumotlar almashinuvining asosidir.
HTTP Internet orqali ma’lumotlarni uzatish uchun qoidalar va standartlar to’plamini
belgilaydi. Bu veb-brauzerlar kabi mijozlarga veb-serverlar kabi serverlarga
so’rovlar yuborish va javoblarni olish imkonini beradi. HTTP so’rovlari usul, URI
va sarlavhalar to’plamini o’z ichiga oladi va ular yuborilayotgan ma’lumotlar
bo’lgan foydali yukni ham o’z ichiga olishi mumkin. HTTP javoblari holat kodi,
sarlavhalar to’plami va qaytariladigan ma’lumotlar bo’lgan foydali yukni o’z ichiga
oladi.
HTTP bir nechta muhim xususiyatlarga ega bo’lib, uni Internet orqali ma’lumotlarni
uzatish uchun mashhur tanlovga aylantiradi. Misol uchun, u fuqaroligi yo’q, ya’ni
har bir so’rov va javob alohida tranzaksiya sifatida ko’rib chiqiladi va server oldingi
so’rovlar haqida hech qanday ma’lumotni saqlamaydi. Bu uni amalga oshirishni
osonlashtiradi va bu yanada yaxshi miqyoslilikka imkon beradi. HTTP ham
kengaytirilishi mumkin, ya’ni yangi sarlavhalar va usullar paydo bo’lganda yangi
talablarni qondirish uchun qo’shilishi mumkin.
HTTP keng doiradagi ilovalar va xizmatlar, jumladan veb-saytlar, API va oqim
xizmatlari tomonidan qo’llaniladi. Bu ma’lumotlarni uzatishning ishonchli va
samarali usuli bo’lib, u internetning ortib borayotgan talablari uchun moslashuvchan
va kengaytiriladigan yechim ekanligini isbotladi.
50
2) FTP
FTP yoki File Transfer Protocol - bu Internet kabi TCP-ga asoslangan tarmoq orqali
fayllarni bir xostdan ikkinchisiga o’tkazish uchun ishlatiladigan standart tarmoq
protokoli. FTP katta fayllar yoki fayllar guruhlarini uzatish, shuningdek, Internetdan
dasturiy ta’minot, musiqa va boshqa raqamli kontentni yuklab olish uchun keng
qo’llaniladi.
FTP mijoz-server arxitekturasida ishlaydi, bu erda mijoz FTP serveriga ulanishni
o’rnatadi va keyin serverdan fayllarni yuklashi yoki yuklab olishi mumkin. Mijoz va
server uzatishni boshlash, ma’lumotlarni uzatishni boshqarish va ulanishni to’xtatish
uchun xabar almashadi. FTP faol va passiv rejimlarni qo’llab-quvvatlaydi, ular
mijoz va server o’rtasida ma’lumotlar ulanishining o’rnatilishini belgilaydi.
FTP odatda xavfsiz protokol hisoblanadi, chunki u kirish ma’lumotlarini va fayllar
tarkibini aniq matnda uzatadi, bu esa uni tinglash va buzishga qarshi himoyasiz
qiladi. Shu sababli, ma’lumotlarni uzatishni ta’minlash uchun SSL/TLS shifrlashdan
foydalanadigan SFTP (Secure FTP) dan foydalanish tavsiya etiladi.
3) SMTP
SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) - elektron pochta (elektron pochta)
xabarlarini bir serverdan boshqasiga uzatish uchun standart protokol. U elektron
pochta mijozlari (Microsoft Outlook, Gmail, Apple Mail va boshqalar) tomonidan
elektron pochta xabarlarini yuborish uchun va pochta serverlari tomonidan ularni
qabul qilish va saqlash uchun foydalaniladi. SMTP quyidagi bosqichlarni o’z ichiga
olgan elektron pochta xabarlarining haqiqiy uzatilishi uchun javobgardir:
Mijoz serverga ulanadi va xavfsiz ulanishni o’rnatadi.
Mijoz qabul qiluvchining elektron pochta manzilini serverga yuboradi va
yuboriladigan xabarni aniqlaydi.
51
Server qabul qiluvchining elektron pochta manzili to’g’ri yoki yo’qligini va
jo’natuvchi elektron pochta xabarlarini yuborish uchun tegishli ruxsatga ega
ekanligini tekshiradi.
Server xabarni qabul qiluvchining elektron pochta serveriga yuboradi, u xabarni
qabul qiluvchining kirish qutisiga saqlaydi.
Qabul qiluvchining elektron pochta mijozi xabarni serverdan oladi va uni
foydalanuvchiga ko’rsatadi.
4) DNS
DNS “Domen nomlari tizimi” degan ma’noni anglatadi va u domen nomlarini IP
manzillariga tarjima qiladigan Internetning muhim tarkibiy qismidir. Domen nomi bu “google.com” kabi odamlar tomonidan o’qilishi mumkin bo’lgan belgilar qatori
bo’lib, ularni osongina eslab qolish mumkin, IP manzil esa kompyuterlar internet
orqali bir-biri bilan muloqot qilish uchun foydalanadigan raqamlar va nuqtalar
to’plamidir.
DNS tizimi domen nomlarini IP manzillar bilan taqqoslaydigan ierarxik,
taqsimlangan
ma’lumotlar
bazasi.
Veb-brauzeringizga
domen
nomini
kiritganingizda, kompyuteringiz DNS-serverga so’rov yuboradi, so’ngra tegishli IPmanzilni qaytaradi. Brauzer ushbu IP-manzildan siz kirmoqchi bo’lgan veb-sayt
joylashgan serverga so’rov yuborish uchun foydalanishi mumkin.
DNS bir qator afzalliklarga ega. Bu odamlarga IP manzillarni eslab qolish o’rniga
oson eslab qoladigan domen nomlaridan foydalangan holda veb-saytlar va boshqa
internet resurslariga kirish imkonini beradi. Bundan tashqari, veb-sayt egalariga
domen nomiga ta’sir qilmasdan o’z serverlarining IP-manzilini o’zgartirishga imkon
beradi, bu esa veb-saytlarini saqlash va yangilashni osonlashtiradi.
DNS butun dunyo bo’ylab serverlar tarmog’i tomonidan qo’llab-quvvatlanadi va
uning to’g’ri va dolzarb bo’lishini ta’minlash uchun doimiy ravishda yangilanadi va
saqlanadi. Ushbu serverlar tizimi yuqorida ildiz DNS serverlari va pastda mahalliy
52
DNS serverlari bilan ierarxiyaga ajratilgan. DNS so’rovi amalga oshirilganda, u
to’g’ri IP manzil topilmaguncha bir serverdan boshqasiga uzatiladi.
5) Telnet
Telnet - bu o’tmishda Internet orqali masofaviy kompyuter tizimlariga kirish uchun
keng qo’llanilgan protokol. Bu foydalanuvchiga masofaviy tizimga kirish va uning
buyruq qatori interfeysiga xuddi masofaviy tizim klaviaturasida o’tirgandek kirish
imkonini beradi. Telnet birinchi keng qo’llaniladigan masofaviy kirish
protokollaridan biri bo’lib, u ayniqsa asosiy kompyuterlar va vaqt taqsimlash
tizimlari davrida mashhur edi.
Telnet OSI modelining amaliy qatlamida ishlaydi va mijoz-server arxitekturasidan
foydalanadi. Odatda foydalanuvchi kompyuterida ishlaydigan mijoz dasturi
masofaviy tizimda ishlaydigan Telnet serveriga ulanishni o’rnatadi. Keyin
foydalanuvchi serverga buyruqlar yuborishi va javoblarni qabul qilishi mumkin.
Telnet o’tmishda keng qo’llanilgan bo’lsa-da, u asosan SSH (Secure Shell) kabi
xavfsizroq protokollar bilan almashtirildi. Telnet xavfsiz protokol hisoblanmaydi,
chunki u barcha ma’lumotlarni, jumladan, parollarni ham oddiy matnda yuboradi.
Bu uni tinglash va ushlash uchun himoyasiz qiladi. Bundan tashqari, Telnet
ma’lumotlarni uzatish uchun hech qanday shifrlashni ta’minlamaydi, bu esa uni
“o’rtadagi odam” hujumlariga qarshi himoyasiz qiladi.
Bugungi kunda Telnet asosan tarmoq xizmatlarini tuzatish va sinovdan o’tkazish
uchun ishlatiladi va odatda kundalik foydalanish uchun masofaviy tizimlarga kirish
uchun ishlatilmaydi. Buning o’rniga, ko’pchilik foydalanuvchilar SSH kabi
kuchliroq xavfsizlik va shifrlashni ta’minlaydigan protokollar yordamida masofaviy
tizimlarga kirishadi.
6) SSH
SSH (Secure Shell) - kompyuterga masofadan kirish va buyruqlarni bajarish uchun
ishlatiladigan xavfsiz tarmoq protokoli. U odatda boshqaruv va texnik xizmat
ko’rsatish maqsadida serverlarga masofadan kirish uchun ishlatiladi, lekin u xavfsiz
53
fayllarni uzatish va tarmoq ulanishlarini tunnel qilish uchun ham ishlatilishi
mumkin.
SSH yordamida siz masofaviy kompyuterga xavfsiz ulanishingiz va buyruqlarni
xuddi uning oldida o’tirgandek bajarishingiz mumkin. Tarmoq orqali uzatiladigan
barcha ma’lumotlar shifrlangan bo’lib, bu nozik ma’lumotlarning yuqori darajadagi
xavfsizligini ta’minlaydi. Bu uni serverlarga, ayniqsa internet kabi himoyalanmagan
tarmoq orqali xavfsiz kirish uchun foydali vositaga aylantiradi.
SSH Windows, Linux, macOS va UNIX kabi turli platformalarda ishlatilishi
mumkin. U tizim ma’murlari, ishlab chiquvchilari va boshqa IT mutaxassislari
tomonidan masofaviy serverlarni xavfsiz boshqarish va vazifalarni avtomatlashtirish
uchun keng qo’llaniladi.
Masofaviy kompyuterlarga xavfsiz kirishni ta’minlashdan tashqari, SSH tarmoq
ulanishlarini xavfsiz tunnel qilish uchun ham ishlatilishi mumkin, bu sizga
shifrlangan kanal orqali uzoq tarmoqqa xavfsiz ulanish imkonini beradi. Bu
masofaviy tarmoqdagi resurslarga kirish yoki tarmoq cheklovlarini chetlab o’tish
uchun foydali bo’lishi mumkin.
7) NFS
NFS “Tarmoq fayl tizimi” degan ma’noni anglatadi va u kompyuterga tarmoq orqali
fayllar va kataloglarni almashish imkonini beruvchi protokoldir. NFS 1980-yillarda
Sun Microsystems tomonidan ishlab chiqilgan va hozirda Internet Assigned
Numbers Authority (IANA) tomonidan qo’llab-quvvatlanadi.
NFS kompyuterga fayl tizimini tarmoq orqali boshqa kompyuter bilan almashish
imkonini beradi, bu esa masofaviy kompyuterdagi foydalanuvchilarga fayllar va
kataloglarga xuddi o’z kompyuterlari uchun mahalliy kabi kirish imkonini beradi.
Bu foydalanuvchilarga masofaviy tizimlardagi fayllar va kataloglar bilan xuddi
yoqilgandek ishlash imkonini beradi.
o’z kompyuterlari, fayllarni oldinga va orqaga nusxalash shart emas.
54
NFS OSI modelining amaliy qatlamida ishlaydi va mijoz-server arxitekturasidan
foydalanadi. O’zining fayl tizimini baham ko’radigan kompyuter NFS serveri va
umumiy fayllarga kiruvchi kompyuter NFS mijozidir. Mijoz serverga fayllar va
kataloglarga kirish uchun so’rovlar yuboradi va server so’ralgan ma’lumotlar bilan
javoblarni yuboradi.
NFS korporativ muhitda keng qo’llaniladi va ko’plab operatsion tizimlarda,
jumladan Linux, Unix va macOSda qo’llaniladi. Bu kompyuterlar uchun tarmoq
orqali fayllarni almashishning oddiy va samarali usulini ta’minlaydi va ayniqsa bir
nechta foydalanuvchi bir xil fayl va kataloglarga kirishi kerak bo’lgan muhitlar
uchun foydalidir.
8) SNMP
SNMP (Simple Network Management Protocol) - routerlar, kalitlar, serverlar va
printerlar kabi tarmoq qurilmalarini boshqarish va monitoring qilish uchun
ishlatiladigan standart protokol. U tarmoq boshqaruvi uchun umumiy asosni taqdim
etadi va tarmoq ma’murlariga tarmoq qurilmalarini markaziy joydan kuzatish va
boshqarish imkonini beradi.
SNMP tarmoq qurilmalariga o’zlarining ishlashi va holati haqida tarmoq boshqaruv
tizimiga (NMS) ma’lumot berishga imkon beradi, bu esa keyinchalik ushbu
ma’lumotlardan tarmoqning sog’lig’i va ishlashini kuzatish uchun foydalanishi
mumkin. Ushbu ma’lumotlar hisobotlarni yaratish, tendentsiyalarni aniqlash va
muammolarni aniqlash uchun ham ishlatilishi mumkin.
SNMP mijoz-server modeli yordamida ishlaydi, bunda tarmoq boshqaruv tizimi
mijoz, tarmoq qurilmalari esa server vazifasini bajaradi. Mijoz SNMP so’rovlarini
serverlarga yuboradi, ular so’ralgan ma’lumotlarga javob beradi. Ma’lumotlar
boshqaruv axborot bazasida (MIB) saqlanadi, bu SNMP yordamida kuzatilishi va
boshqarilishi mumkin bo’lgan ob’ektlarning ma’lumotlar bazasi.
SNMP katta tarmoqlarni boshqarish va monitoring qilishning moslashuvchan va
kengaytiriladigan usulini taqdim etadi va u keng tarmoq qurilmalari va sotuvchilar
55
tomonidan qo’llab-quvvatlanadi. Bu tarmoq ma’murlari uchun muhim vosita bo’lib,
korporativ tarmoqlarda va xizmat ko’rsatuvchi provayder tarmoqlarida keng
qo’llaniladi.
9) DHCP
DHCP “Dynamic Host Configuration Protocol” degan ma’noni anglatadi va bu
tarmoqdagi qurilmalarga IP manzillarini dinamik ravishda belgilash uchun
ishlatiladigan tarmoq protokoli. DHCP qurilmalarga IP manzillarni belgilash
jarayonini avtomatlashtirish uchun ishlatiladi, bu tarmoq ma’murining har bir
qurilmaga IP manzillarini qo’lda belgilash zaruratini yo’q qiladi.
DHCP OSI modelining amaliy qatlamida ishlaydi va mijoz-server arxitekturasidan
foydalanadi. DHCP serveri mavjud IP-manzillar to’plamini boshqarish va ularni
so’ralganda tarmoqdagi qurilmalarga tayinlash uchun javobgardir. Odatda
qurilmaning tarmoq interfeysiga o’rnatilgan DHCP mijozi tarmoqqa qo’shilganda
IP-manzil uchun translyatsiya so’rovini yuboradi. Shundan so’ng DHCP serveri
mijozga IP-manzilni tayinlaydi va unga tarmoq maskasi, standart shlyuz va DNS
serverlari kabi tarmoq haqida ma’lumot beradi.
DHCP protokoli bir qancha afzalliklarni beradi. Bu IP manzillarini boshqarish uchun
ma’muriy qo’shimcha xarajatlarni kamaytiradi, chunki DHCP server IP manzillarni
avtomatik ravishda tayinlaydi va boshqaradi. Shuningdek, u IP manzillarini
boshqarishning moslashuvchan usulini taqdim etadi, chunki kerak bo’lganda DHCP
server IP manzillarini turli qurilmalarga osongina qayta tayinlashi mumkin. Bundan
tashqari, DHCP IP manzillari va tarmoq konfiguratsiyasini markazlashtirilgan
tarzda boshqarish usulini taqdim etadi, bu esa tarmoq konfiguratsiyasiga o’zgartirish
kiritishni osonlashtiradi.
DHCP bugungi kunda ko’pgina tarmoqlarda keng qo’llaniladi va Windows, Linux
va macOS kabi ko’plab operatsion tizimlar tomonidan qo’llab-quvvatlanadi. U
ko’pgina IP tarmoqlarining muhim komponenti bo’lib, odatda tarmoq aloqasi uchun
56
to’liq yechimni ta’minlash uchun TCP/IP va DNS kabi boshqa tarmoq protokollari
bilan birgalikda ishlatiladi.
10) RIP
RIP (Routing Information Protocol) - bu tarmoq ichida marshrutlash ma’lumotlarini
tarqatish uchun foydalaniladigan masofaviy vektorli marshrutlash protokoli. Bu IP
(Internet Protocol) tarmoqlarida foydalanish uchun ishlab chiqilgan eng qadimgi
marshrutlash protokollaridan biri bo’lib, u hali ham kichik va o’rta o’lchamli
tarmoqlarda keng qo’llaniladi. RIP tarmoqdagi marshrutizatorlar o’rtasida
marshrutlash ma’lumotlarini almashish orqali ishlaydi. Har bir marshrutizator vaqtivaqti bilan o’z marshrutlash jadvalini yuboradi, unda o’zi biladigan tarmoq
yo’nalishlari va har bir manzilga masofa (hop sonida o’lchanadi) ro’yxati keltirilgan.
Routerlar ushbu ma’lumotlardan o’zlarining marshrutlash jadvallarini yangilash va
ma’lum bir manzilga eng yaxshi yo’lni aniqlash uchun foydalanadilar.
RIP oddiy va tushunarli operatsiyaga ega, bu uni tushunish va sozlashni
osonlashtiradi. Shu bilan birga, u sekin yaqinlashish vaqti va cheklangan miqyoslilik
kabi ba’zi cheklovlarga ega. Katta tarmoqlarda RIP sekin va samarasiz bo’lishi
mumkin, shuning uchun u ko’pincha OSPF (Open Shortest Path First) yoki EIGRP
(Enhanced Interior Gateway Routing Protocol) kabi ilg’or marshrutlash protokollari
bilan almashtiriladi.
Cheklovlarga qaramay, RIP o’zining soddaligi va tarmoq qurilmalarining keng
doirasi bilan mosligi tufayli hali ham kichik va o’rta tarmoqlarda keng qo’llaniladi.
Bundan tashqari, u odatda zaxira sifatida ishlatiladi.
asosiy marshrutlash protokoli ishlamay qolganda marshrutlash protokoli.
Ilova qatlami zamonaviy kompyuter tarmoqlarining muhim qismi bo’lib, ilovalar va
asosiy aloqa infratuzilmasi o’rtasida yuqori darajadagi interfeysni ta’minlaydi. Bu
ilovalarga oxirgi foydalanuvchi uchun shaffof bo’lgan tarzda aloqa qilish va
resurslarga kirish imkonini beradi va ilovalarni ishlab chiqish va joylashtirish uchun
moslashuvchan va o’zaro hamkorlik asosini ta’minlaydi.
57
Kompyuter tarmoqlarida eng ko’p qo’llaniladigan amaliy qatlam protokollaridan
ba’zilari:
o HTTP (Hypertext Transfer Protocol) - veb-sahifalarni va boshqa veb-ga
asoslangan tarkibni uzatish uchun ishlatiladi.
o FTP (File Transfer Protocol) - kompyuterlar o’rtasida fayllarni uzatish uchun
ishlatiladi.
o SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) - elektron pochta xabarlarini yuborish
uchun ishlatiladi.
o DNS (domen nomlari tizimi) - domen nomlarini IP manzillarga ajratish uchun
ishlatiladi.
o Telnet - boshqa kompyuterlarga masofaviy terminal ulanishlari uchun
ishlatiladi.
o SSH (Secure Shell) - xavfsiz masofaviy terminal ulanishlari va xavfsiz
fayllarni uzatish uchun ishlatiladi.
o NFS (Tarmoq fayl tizimi) - tarmoq orqali fayllar va kataloglarni almashish
uchun ishlatiladi.
o SNMP (Simple Network Management Protocol) - tarmoq qurilmalarini
boshqarish va monitoring qilish uchun ishlatiladi.
o DHCP (Dynamic Host Configuration Protocol) - tarmoqdagi qurilmalarga IP
manzillarini avtomatik belgilash uchun ishlatiladi.
o RIP (Routing Information Protocol) - tarmoqdagi marshrutizatorlar o’rtasida
marshrutlash ma’lumotlarini almashish uchun ishlatiladi.
Ushbu protokollar oxirgi foydalanuvchi ilovalariga maxsus xizmatlarni taqdim etish
uchun mo’ljallangan va ular to’liq aloqa yechimini ta’minlash uchun asosiy
transport va tarmoq sathi protokollari bilan birgalikda ishlaydi. Standartlashtirilgan
Ilova sathi protokollaridan foydalanish turli platformalarda ishlaydigan ilovalar
oʻrtasida oʻzaro hamkorlikni taʼminlaydi va ilovalarning tarmoq orqali samarali
muloqot qilishiga yordam beradi.
58
III BOB. TARMOQ VOSITALARIARO MA’LUMOTLARNI UZATISH
USULLARI VA XAVFSIZLIGI
3.1. Analog va raqamli uzatish usullari, ularning afzalliklari va
kamchiliklari
Hozirgi dunyoda axborot nafaqat muvaffaqiyat, balki omon qolishning
kalitidir. Signallar axborotni bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga uzatish vositasidir.
Demak, bu ishlarni hech kimning kasbiy sohasi bilan chegaralamaydi. Har bir sanoat
segmenti ma’lumotlarni uzatishni talab qiladi.
Ishlab chiqarish, elektronika, texnologiya va hokazolarda signal muhandislari
uchun ish imkoniyati mavjud. Analog vs Digital ilovasi misoli uchun quyidagi
rasmga qarang.
3.1. rasm Analog va raqamli dastur misoli
Raqamli va analog signallarning xususiyatlarini tushunish
Analog va raqamli signallar ma’lumotni bir nuqtadan yoki apparatdan boshqa
nuqtaga yoki apparatga o’tkazadigan ikkita turdagi signaldir.
Keling, analog va raqamli o’rtasidagi farqni batafsil tushunamiz:
Analog signal:
59
o Bu uzluksiz signal bo’lib, ma’lum vaqt oralig’ida cheksiz qiymatlarga
ega bo’lishi mumkin.
o Ularni ma’lum vaqt oralig’ida amplituda yoki chastota yordamida
aniqlash mumkin.
o Analog signallar o’tgan sayin zaiflashadi. Uzatish vaqtida uzatish sifati
yomonlashadi, chunki shovqinlar juda ko’p shovqin hosil qiladi.
o Shovqin shovqinini kamaytirish uchun bir necha oddiy qadamlar
buralgan qisqa signal simlaridan foydalanishdir. Elektr mashinalari va
boshqa elektr jihozlarini simlardan uzoqroq tutish kerak. Differensial
kirishlardan foydalanish ikkita sim uchun umumiy shovqinni
kamaytirishga yordam beradi.
o Analog signallarni kuchaytirgichlar yordamida kuchaytirish mumkin,
lekin ular shovqinni ham kuchaytiradi.
o Barcha real hayot signallari analogdir.
o Biz ko’rgan ranglar, biz chiqaradigan va eshitadigan tovushlar, biz his
qiladigan issiqlik hammasi Analog signallar shaklida. Harorat, tovush,
tezlik, bosim tabiatan analogdir.
o Analog yozish texnikasi analog signallarni saqlash uchun ishlatiladi.
Ushbu audio signallarni saqlaydigan yozuv keyinroq tinglanishi
mumkin.
o Sim va lenta yozish kabi elektron texnika ba’zi misollardir. Ushbu
usulda signallar to’g’ridan-to’g’ri ommaviy axborot vositalarida
fonograf yozuvidagi fizik teksturalar yoki magnit yozuvning magnit
maydon kuchining tebranishlari sifatida saqlanadi.
Quyidagi diagrammada x o’qi vaqt jadvali va Y o’qi signalning
kuchlanishidir. X o’qidagi a nuqta va b nuqta orasidagi vaqt oralig’i o’rtasida
kuchlanish qiymati x nuqtadagi qiymat va Y o’qidagi y nuqta o’rtasida bo’ladi. X
nuqta va Y nuqta orasidagi kuchlanish qiymatlari soni cheksiz, ya’ni a va vaqt b
o’rtasidagi har bir kichik oraliqda olinadigan kuchlanish qiymati cheksizdir.
60
Analog signallar ma’lum bir vaqt oralig’ida cheksiz qiymatlarni ushlaydi deb
aytilishining sababi shu.
Yuqoridagi analog soat tasvirida vaqt 12 soat. 8 daqiqa va 20 soniya. Biroq,
agar soniyaning qo’li hali 20 soniya chizig’iga etib bormagan bo’lsa, 20 soniyadan
kamroq va 15 soniyadan ko’proq vaqtni aytishimiz mumkin. Shunday qilib, bu soat
aslida vaqtni nano va mikro-nano soniyalarda ham ko’rsatadi. Ammo u
kalibrlanmagani uchun biz uni o’qiy olmaymiz.
Analog signal to’lqini:
3.2. rasm Analog signal to’lqini
Raqamli signallar:
o Ma’lumotni olib boring, lekin bu signallar doimiy emas, balki
ehtiyotkor.
o Raqamli to’lqinlarda signallar vaqtning aqlli qiymati uchun aniqlanadi.
Barcha aqlli vaqt signallari analog signallarning kichik to’plamidir.
o Uzoqdan qaralganda, raqamli to’lqin ham silliq va uzluksiz ko’rinadi,
lekin yaqin joylarda kichik ehtiyotkorlik bilan qadamlarni ko’rish
mumkin.
61
o Raqamli to’lqinning har qanday kichik diapazoni uchun har qanday
ikkita nuqtadan cheksiz nuqtalar bo’lishi mumkin, lekin faqat
cheklangan qiymatlar.
o Shunday qilib, raqamli signallar ikkilik kodlash mumkin bo’lgan
cheklangan turli xil qiymatlarni o’z ichiga oladi, ya’ni 0 va 1. Ular
ma’lumotlarni ikkilik shaklda olib yuradilar.
o Raqamli signallar asosan shovqin tufayli sifatga ahamiyatsiz ta’sir
ko’rsatishi sababli aloqada qo’llaniladi.
o Raqamli signallar ham o’tgan sayin zaiflashadi va raqamli
regeneratorlar yordamida kuchaytirilishi mumkin. Qayta tiklangan
raqamli to’lqinlar shovqinsiz, sifatliroq bo’lishi mumkin.
o Yuqoridagi raqamli soat tasvirida vaqt 9 soat. 24 min. Ammo bu soat
vaqtni soniyalarda ko’rsatmaydi, chunki belgilangan ma’lumotlar
oralig’i bir daqiqadir. Shunday qilib, soniyalar orasidagi qiymatlar
ushlanmaydi.
Analog signal afzalligi:
o Analog signalning asosiy afzalligi ulardagi cheksiz ma’lumotlardir.
o Ma’lumotlar zichligi juda yuqori.
o Ushbu signallar kamroq tarmoqli kengligidan foydalanadi.
o Analog signallarning yana bir afzalligi aniqlikdir.
o Analog signallarni qayta ishlash oson.
o Ular arzonroq.
o Analog signalning kamchiliklari:
o Eng katta kamchilik shovqin tufayli buzilishdir.
o Etkazish tezligi sekin.
o Transmissiya sifati past.
o Ma’lumotlar osongina buzilishi mumkin va shifrlash juda qiyin.
o Osonlik bilan ko’chma emas, chunki analog simlar qimmat.
o Sinxronizatsiya qilish qiyin.
62
Raqamli signalning afzalliklari:
o Raqamli signallar ishonchli va shovqin tufayli buzilishlar ahamiyatsiz.
o Ular moslashuvchan va tizimni yangilash osonroq.
o Ularni tashish oson va arzonroq.
o Xavfsizlik yaxshiroq va shifrlanishi va osongina siqilishi mumkin.
o Raqamli signallarni tahrirlash, manipulyatsiya qilish va sozlash
osonroq.
o Ular yuklash muammosisiz kaskadlanishi mumkin.
o Ular kuzatuv xatolaridan xoli.
o Ular magnit muhitda osongina saqlanishi mumkin.
3.2. Simli va simsiz uzatish usullari
Simli Aloqa:
Simli aloqa — bu elektr signal orqali ma’lumotlarni uzatish va qabul qilish
usuli. Uzoq masofalarda (shaharlararo) va yaqin masofalarda (shahar ichidagi)
bo’lib turadi.
Telefon aloqasi: Axborotlar tovush orqali uzatiladi va eshitib qabul qilinadi.
Telefonlar, shartli belgilar yoki harf-raqamlar tarzida yozib olib, eshittiruvchi
apparatlar yordamida uzatiladi.
Telegraf aloqasi: Qabul qiluvchi va uzatuvchi qurilmalar orasidagi
qo’zg’almas tasvirlar (fotosuratlar, chizmalar, rasmlar) yoki qo’zg’aluvchan
tasvirlar tarzida ma’lumotlar uzatiladi.
Faksimial aloqa: Ma’lumotlar qo’zg’almas tasvirlar (fotosuratlar, chizmalar,
rasmlar) orqali uzatiladi.
Televideniye: Ma’lumotlar qo’zg’aluvchan tasvirlar tarzida uzatiladi.
Simsiz Aloqa:
Simsiz aloqa — elektr signal orqali ma’lumotlarni sim orkali uzatish va qabul
qilish usuli. Uzoq masofalarda ishlaydi va tezlik ancha yuqori.
Wi-Fi: Uyali radiokanallar orqali ma’lumotlar uzatiladi. Uyali qurilmalar,
aqlli uy tizimlarini jihozlash va gadjetlar bilan sinxronlashtirish imkonini beradi.
63
Bluetooth: Shaxsiy tarmoqlar, sichqonchalar va klaviaturalardan foydalanish
simli hamkasblarga qaraganda ancha qulay. Ma’lumotlar uzatish tezligi ancha
yuqori.
Simli va Simsiz Tarmoqlar:
Simli tarmoq: Kabellar orqali ma’lumotlar uzatiladi. Simli tarmoq ko’pincha
radioaloqa bilan birga qo’llanadi. Uzoq masofalarda ishlaydi, lekin aloqadan oldin
aloqa o’rnatish kerak. Har ikki tomonning aloqa rejimi yarim dupleks bo’lib, aloqa
vaqtida tarmoq qatlami ostida xatolik ehtimoli juda yuqori. Simli tarmoqning xato
ehtimoli juda kichik, shuning uchun tarmoq qatlamida bunday murakkab
mexanizmga ega bo’lishning hojati yo’q.
Simsiz tarmoq: Uyali radiokanallar orqali ma’lumotlar uzatiladi. Simsiz aloqa
o’rnatish oson, aloqa vaqtida tarmoq qatlami ostidagi protokolga qayta uzatish
mexanizmi avtomatik ravishda ishlaydi. Simsiz aloqa quvvat sarfi tufayli batareya
uchun sinovdir. Simsiz tarmoqlar ma’lumotlar o’z muhitda amalga oshiriladi va
paketlarni olish va uzatish oson va xavfsiz.
Simli Uzatish Usullari
Ethernet Kabeli
 Tezlik va Barqarorlik: Ethernet kabeli yuqori tezlikda ma’lumotlarni
uzatadi va juda barqaror hisoblanadi. Bu kabel orqali gigabit va hatto
10 gigabit tezlikda ma’lumotlarni uzatish mumkin.
 Kechikish: Kam kechikish bilan ajralib turadi, bu esa real vaqtda talab
qilinadigan ilovalar uchun juda muhimdir (masalan, o’yinlar yoki video
konferensiyalar).
 Xavfsizlik: Fizik ulanishni talab qilganligi sababli, signalni ushlab olish
va ma’lumotlarni o’g’irlash ehtimoli kam.
Koaksial Kabel
 Qo’llanilishi: Koaksial kabellar asosan kabel televideniyesi va internet
xizmatlari uchun ishlatiladi.
64
 Signal
Kuchaytirish:
Uzun
masofalarda
signal
kuchaytirish
imkoniyatiga ega, bu esa katta masofalar bo’ylab ma’lumotlarni
uzatishda foydali.
 EMI Ta’siri: Elektromagnit shovqinlarga nisbatan chidamli.
Optik Tolali Kabel
 Tezlik: Juda yuqori ma’lumot uzatish tezligini ta’minlaydi, odatda
terabit tezlikda.
 Masofa: Uzoq masofalar uchun ideal, ba’zi hollarda yuzlab
kilometrlarni qamrab olishi mumkin.
 EMI Chidamliligi: Elektromagnit shovqinlarga butunlay chidamli, bu
esa sanoat va shahar muhitida muhim.
Simsiz Uzatish Usullari
Wi-Fi
o Qo’llanilishi: Wi-Fi asosan uy va ofis tarmoqlarida keng qo’llaniladi.
o Standartlar: 802.11a/b/g/n/ac/ax kabi standartlar mavjud bo’lib, har biri
turli tezlik va diapazon imkoniyatlarini taqdim etadi.
o Diapazon: Tipik Wi-Fi routerlari 30-50 metr ichida samarali ishlaydi,
lekin signal kuchaytirgichlar yordamida diapazon kengaytirilishi
mumkin.
Bluetooth
o Masofa: Odatda 10 metr ichida ishlaydi, lekin ba’zi versiyalari
(masalan, Bluetooth 5.0) 100 metrgacha yetishi mumkin.
o Qo’llanilishi: Kichik masofalar uchun mos, masalan, naushniklar,
klaviaturalar va boshqa periferiya qurilmalari uchun.
o Energiyatejamkorlik: Kam energiya sarfi bilan ajralib turadi.
Mobil Ma’lumotlar Tarmoqlari (4G/5G)
o Qo’llanilishi: Mobil qurilmalar orqali internetga ulanish uchun
ishlatiladi.
65
o Tezlik: 4G tarmoqlari yuqori tezlikda (100 Mbit/s gacha), 5G esa juda
yuqori tezlikda (1 Gbit/s va undan yuqori) ma’lumotlarni uzatadi.
o Qamrov: Keng qamrov hududlari, shaharlardan qishloqlargacha.
NFC (Near Field Communication)
o Masofa: Juda qisqa masofalarda ishlaydi, odatda 4 sm gacha.
o Qo’llanilishi: Asosan to’lov tizimlari va tez ulanish talab qilinadigan
boshqa xizmatlar uchun ishlatiladi.
o Xavfsizlik: Tez va xavfsiz ulanishni ta’minlaydi.
Simli va simsiz uzatish usullari solishtirish
66
3.3. Optik tolali aloqa texnologiyasi va uning afzalliklari
Optik tolalar, ma’lumotlarni uzatishda foydalaniladigan bir tur optik aloqa
qurilmalaridir. Ushbu texnologiya yorug’lik impulslaridan foydalanadi va
ma’lumotlarni nihoyatda tez tezlikda uzatish uchun idealdir. Optik tolalar qo’llanish
sohalarida telekommunikatsiyadan tibbiyot va muhandislikka qadar keng doirasini
o’z ichiga oladi.
Optik tolalar qanday ishlaydi? Ushbu texnologiya yorug’lik impulslarini yupqa,
moslashuvchan tolalar orqali o’tkazish orqali ishlaydi. Optik tola orqali o’tadigan
yorug’lik tola ichida uzluksiz aks ettiriladi, bu signalni degradatsiyasiz uzoq
masofalarga uzatish imkonini beradi.
Optik tolali kabelning boshqa turdagi kabellardan afzalligi nimada? Optik tolalar
an’anaviy kabellardan ko’ra tezroq uzatish tezligini ta’minlaydi. Ularning
elektromagnit shovqinlarga qarshi immuniteti bor va katta hajmdagi ma’lumotlarni
olib yurishi mumkin .
Optik tolalar telekommunikatsiyada ma’lumotlarni uzoq masofalarga uzatish uchun
ishlatiladi. Bundan tashqari, ulardan mahalliy tarmoqlarda (LAN), video kuzatuv
tizimlarida va tibbiy va harbiy ilovalarda ham foydalaniladi. Optik tolali aloqa,
yuqori tezlikdagi internet, kompyuter tarmoqlari va sanoat efirga ma’lumotlarni
minimal shovqin bilan uzatish uchun juda qulaydir.
Optik tolalar, ma’lumotlarni uzatishda yuqori tezlik va minimal shovqin talab
qiladigan bir texnologiyadir. Uzluksiz va degradatsiyasiz ma’lumot uzatish
imkonini beradi, shuningdek, katta masofalarda ishlaydi. Bu, telekommunikatsiya,
internet, tibbiyot, sanoat va boshqa sohalar uchun muhimdir. Optik tolalar, aloqa
texnologiyalarining kelajakdagi rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Sizning
talablaringiz va maqsadingizga qarab, optik tolali aloqani tanlash mumkin!
Optik aloqa bu axborot yorug’lik nuri ko’rinishida optik tola bo’ylab yoki ochiq fazo
atmosferada uzatiladigan aloqadir. Axborot tola orqali uzatilsa, tolali optik aloqa
tizimi, ochiq atmosferada uzatilsa, ochiq optik aloqa tizimi deyiladi. Ochiq optik
67
aloqa tizimlarida nurlanish manbalari elektromagnit to’lqinlarni ochiq fazoga
nurlantiradi, bunda nurlanishni tarqalish yo’nalishi faqatgina antennaning yo’nalish
diagrammasi bilan aniqlanadi. Ochiq optik aloqa tizimlarining uzatuvchi muhiti o’z
navbatida uch turga bo’linadi: atmosfera, kosmik va suv osti aloqa muhitlari.
Atmosfera ochiq optik aloqa tizimlarida to’lqinlarni tarqalish xarakteristikasi yetarli
darajada ob-havo sharoitlariga bog’liq.
Atmosfera va suv osti uzatish muhitlarining fizik bir turda emasligi va ularning
tarkibidagi begona zarrachalarni uzatilayotgan nurlanish to’lqini bilan o’zaro
ta’sirda bo’lishidan elektromagnit to’lqinlar buziladi.
Zarracha o’lchamlarining to’lqin uzunligi bilan taqqoslanadigan darajada yoki katta
bo’lishi buzilishlarni oshiradi. Shu sababli atmosfera buzilishlari optik diapazonda
turli xarakterga ega. Shu tarzda uzatish muhitlarini taxlil qilish, aloqa tizimlarini
loyihalashtirishda yuzaga keladigan eng muhim masala hisoblanadi. To’lqinlarni
tarqalish yo’nalishiga tushib qoladigan zarrachalar asosan optik nurlanishni yutadi
va sochadi. Bu omillarni ta’sir darajasi muhit turiga (suv osti, toza havo, turbulent
atmosfera va boshqalar) bog’liq.
Optik aloqa tizimining asosiy yo’nalishi tolali optik aloqa tizimi hisoblanadi. Chunki
hozirgi vaqtda yuqori darajadagi uzatish xarakteristikalariga ega bo’lgan yorug’lik
uzatgichlar ishlab chiqilgan. Ammo axborotlarni ochiq fazoda, atmosferada
uzatishga asoslangan ochiq optik aloqa tizimlari ham, radio optik aloqa uchun
ajratilgan chastotalarni to’ldiruvchi vosita sifatida qiziqishlarni namoyon etadi.
Tolali optik aloqa tizimlarida elektromagnit nurlanishlarni tarqalish yo’lini tashkil
etish uchun maxsus optik yorug’lik uzatgichlar-optik tolalar qo’llaniladi. Tolali
optik aloqa tarmog’i bu tugunlar orasi optik aloqa liniyalari orqali bog’langan aloqa
tarmog’idir. Axborotni tolali optik aloqa liniyalari orqali uzatish mis kabellar va
boshqa uzatish muhitlariga qaraganda bir qancha afzalliklarga ega.
Optik aloqa, uning afzalliklari va qo’llanilish sohalari
68
Shu afzalliklari tufayli tolali optik aloqa tizimidan nafaqat telefon aloqasini tashkil
etishda, balki televideniyada, ovoz eshittirishlarini uzatishda, hisoblash texnikasida,
transport vositalarida va boshqa sohalarda keng foydalanilmoqda. Tolali optik aloqa
tizimlarida uzatish muhiti sifatida qo’llaniladigan optik tolalarning afzalliklari.
O’tkazish oralig’ining kengligi. Bu tashuvchi chastotasining juda yuqoriligi 1014 _
1015 Gs bilan tushuntiriladi. Bitta optik tola bo’ylab sekundiga bir necha terabit
axborotlar oqimini uzatish imkoniyati mavjud. O’tkazish oralig’ining kengligi tolali
optik aloqaning mis va boshqa axborot uzatish muhitlaridan ustun turuvchi eng
muhim afzalligidir. Optik tolada yorug’lik signallarining kam so’nishi. Hozirgi
kunda ko’plab kompaniyalar tomonidan ishlab chiqarilayotgan optik tolalar 1 kanal
kilometr hisobida 1,55 mkm to’lqin uzunligida 0,2-0,3 dB/km so’nishga ega.
Shovqin sathini kichikligi optik tolaning o’tkazish qobiliyatini oshiradi. Shovqindan
yuqori darajada himoyalanganligi. Optik tola dielektrik materiallar – kvars, ko’p
tarkibli shisha, polimerlardan tayyorlanganligi uchun u elektromagnit nurlanishni
induksiyalash xususiyatiga ega atrofidagi mis kabelli tizim va elektr qurilmalarning
(elektr uzatish liniyalari, elektrodvigatelli uskuna va boshqalar) tashqi elektromagnit
shovqinlariga ta’sirchan emas. Yengilligi, hajmi va o’lchamlarining kichikligi.
Optik kabellar mis kabellar bilan solishtirilganda ancha yengil va hajmi kichik.
Masalan, 900 juftli 7,5 sm diametrli mis telefon kabeli 0,1sm diametrli bitta optik
tola bilan almashtirilishi mumkin. Agar optik tola bir necha himoya qobiqlaridan
iborat va bron po’lat lenta bilan qoplangan bo’lsa, bunday tola diametri 1,5 sm ga
teng bo’ladi, bu esa ko’rilayotgan mis kabel diametridan bir necha marta kichik.
Yong’indan himoyalanganligi. Optik tolada uchqun hosil bo’lmasligi kimyoviy,
neftni qayta ishlovchi korxonalarda, portlash va yong’in xavfi mavjud bo’lgan
binolarda xavfsizlikni oshiradi. Iqtisodiy jihatdan samaradorligi. Optik tola kvarsdan
ishlab chiqariladi. Uning asosini tabiatda keng tarqalgan kremniy ikki oksidi SiO2
tashkil etadi. Demak tolali optik kabellarni ishlab chiqarish uchun noyob rangli
metal sarflanmaydi. Mis va qo’rg’oshinning dunyoviy zahiralari chegaralangan
hozirgi vaqtda noyob bo’lmagan maxsulotga o’tish kabelli aloqa texnikasining
kelgusi rivojlanishi uchun muhim omil hisoblanadi. Natijada optik kabellarning
69
narxi mis kabellarga nisbatan arzonlashadi. Masofaviy elektr ta’minotga ega
ekanligi. Ba’zi hollarda tarmoq tugunlarining masofaviy elektr ta’minoti talab
etiladi. Buni optik tola orqali amalga oshirib bo’lmaydi. Bu holda optik tola bilan
birgalikda mis o’tkazish elementi bilan jihozlangan aralash kabellardan foydalanish
mumkin. Bunday kabellar ko’pgina mamlakatlarda keng qo’llaniladi. Yangi turdagi
optik tolalarning (siljigan dispersiyasi nolga teng bo’lmagan), keng polosali kvant
optik kuchaytirgichlarning yaratilishi to’liq optik tizim va optik traktlarni qurish
imkoniyatini yaratmoqda.
Optik tolali kabel – bu yuqorida ko’rib chiqilgan ikki kabel turlaridan tubdan
farqlanuvchi kabel. Bu kabel turida axborot elektr signali ko’rinishda emas, yorig’lik
ko’rinishida uzatiladi. Bu turdagi kabelning asosiy elementi – shaffof shisha tola
bo’lib, u orqali yorug’lik juda katta masofalarga (o’nlab kilometrgachan) kam
(sezilarsiz) so’nish bilan uzatiladi.
Optik tolaning tuzilishi juda oddiy bo’lib u koaksial elektr kabel tuzilishiga
o’xshash, faqat markaziy mis sim o’rniga bu kabel turida ingichka (diametri 1 – 10
mkm atrofida) shisha tola ishlatilgan, ichki ximoya qoplama o’rniga esa, yorug’likni
shisha tola tashqarisiga tarqatmaydigan shisha yoki plastik qoplamadan
foydalanilgan.
Bu xolda biz ikki modda chegarasidan xar xil sinish koefitsentli to’liq ichki qaytish
xolatiga ega bo’lamiz (shisha qoplamaning sinish koefitsenti markaziy tolaning
sinish koefitsentiga nisbatan ancha kam). Kabelda sim to’qma yo’q, chunki tashqi
elektromagnit to’siqlardan ximoya kerak emas. Ammo bazi xollarda tashqi mexanik
tasirdan saqlash uchun sim to’qima bilan o’raladi. Bunday kabelni bazi xolda yuqori
darajada ximoyalangan (bronevoy) deb xam ataladi, u simli to’qima ichida bir necha
optotolali kabellardan tashkil topgan xamda umumiy PVX qoplamaga olingan
bo’lishi mumkin.
Optik tolali kabel to’siqlardan ximoyalanish va uzatilayotgan axborotni sir bo’lib
qolish ko’rsatgichlari yuqoridarajaga egaligi bilan ajralib turadi. Xech qanday tashqi
elektromagnit to’siq nurli signalni o’zgartira olmaydi, signalni o’zi esa xech qanday
70
elektromagnit nurlanish xosil qilmaydi. Tarmoqdan ruxsat etilmagan axborotni olish
uchun kabelga mexanik ulanish amalda mumkin emas, chunki bunday ulanish
tufayli kabelni butunligi buzilib ishga yaroqsiz bo’lib qoladi. Nazariy jixatdan
bunday kabelni signal o’tkazish yo’lagi 1012 Gts gachan etadi, boshqa turdagi elektr
kabellarga qaraganda bu juda xam yuqori ko’rsatgich. Optik tolali kabel narxi yil
sayin arzonlashib xozirgi vaqtda taxminan ingichka koaksial kabel narxi bilan
tenglashib qolgan. Biroq bu xolda maxsus optik qabul qiluvchi va uzatuvchi
qurilmalardan foydalanish kerak. Bu qurilmalar yorug’lik signalini elektr signaliga
va teskariga o’zgartirib berishi uchun xizmat qiladi. Bunday qurilmalar tarmoq
narxini sezilarli darajada oshirib yuboradi.
Maxalliy tarmoqlarda foydalaniladigan chastotada optotoladagi signalning so’nishi
odatda taxminan 5 dB/km tashkil qiladi, past chastotali elektr kabel ko’rsatgichiga
to’g’ri keladi. Optik tolali kabelda signalni kabel orqali uzatish chastotasi oshishi
bilan signalni so’nishi juda kam bo’ladi. Yuqori chastotada (ayniqa 200 MGts dan
yuqori) uning ustunligi shubxsiz va xech qaysi elektr kabel turi raqobat qila olmaydi.
Lekin optik tolali kabelning xam bazi bir kamchiligi mavjud.
Ulardan eng asosiysi – yig’ish (montaj) ishlarining murakkabligi. Razemlarni
o’rnatishni mikron aniqlikda amalga oshirish lozim, shisha tolani uzish aniqligi va
uzilgan yuzani shafoflash aniqligidan razemdagi signalning so’nish ko’rsatgichi
judayam bog’liq. Raz’emlarni o’rnatish uchun kavsharlanadi (svarka) yoki maxsus
gel yordamida yopishtiriladi. Gelning yoriglik sinish koeffitsenti shisha tolaning
yorig’liq sinish koefitsentiga teng bo’ladi. Xar qanday xolatda xam bu ishlarni
amalga oshirish uchun maxsus moslamalar va yuqori malakali mutaxassislar
kerakdir. Shuning uchun optotolali kabellar turli uzunlikda va uchlariga kerakli
turdagi razem o’rnatilgan xolda savdoga chiqariladi.
Optik tolali kabellarda signalni ikkinchi yo’nalishga xam ayirish imkoni bo’lsa xam
(buning uchun maxsus 2–8 kanallarga taqsimlovchi moslamalar ishlab chiqariladi),
odatda bu kabellarni bir tomonga axborot uzatish uchun ishlatiladi. Ya’ni bitta
uzatuvchi va bitta qabul qiluvchi qurilma oralig’ida. Xar qanday taqsimlanish
71
oqibatda yorug’lik signalini ilojsiz so’nishga olib keladi va agarda ko’p kanalga
taqsimlanilsa, u xolda yorug’lik tarmoq oxirigacha etib bormasligi xam mumkin.
Elektr kabeliga qaraganda optik tolali kabelning mustaxkamligi va egiluvchanligi
kam (ruxsat etilgan egilish radiusi 10–20 sm atrofini tashkil etadi). Ionlashgan
nurlanish xam unga tez tasir qiladi, chunki shisha tola shaffofligi kamayib signalning
so’nishi oshib boradi. Keskin temperaturaning o’zgarishiga xam sezgir, sababi
bunday o’zgarish tasirida shisha tola dars ketishi mumkin. Xozirgi vaqtda
radiatsiyaga chidamli shishadan optik kabellar ishlab chiqarilmoqda, tabiiyki,
ularning narxi qimmatdir. Optik tolali kabellar shuningdek mexanik tasirga xam
sezgir (urilish, ultratovush) bu xolatni mikrofon effekti deb xam yuritiladi. Bu tasirni
kamaytirish uchun yumshoq tovush yutuvchi qobiqdan foydalaniladi. Optik tolali
kabellarni faqat «yulduz» va «xalqa» topologiyalarda qo’llanilidi. Bu xolda xech
qanday moslash va erga ulash muammosi mavjud emas. Kabel tarmoq
kompyuterlarini ideal ravishda galvanik ayirish xolatini taminlaydi. Extiml
kelajakda kabellarni bu turi elektr kabellarni siqib chiqaradi yoki ko’p qismini siqib
chiqaradi. Planetamizda mis zaxiralari kamayib borayapti lekin shisha ishlab
chiqarish uchun xom ashyo esa zaruridan ortiq.
Optik tolali kabellarni ikki turi mavjud:
o ko’p modali yoki multimodli kabel, ancha arzon lekin sifati past;
o bir modali kabel, narxi ancha qimmat, lekin yaxshi texnik ko’rsatgachlarga
ega.
Bu tur kabellarni asosiy farqi shuki, ularda yorug’lik nuri turli tartibda o’tadi.
Bir modli kabellarda xamma nur bir xil yo’ldan o’tish natijasida ularning xammasi
qabul qilish qurilmasiga bir vaqtda etib keladi va signalning tuzilishi o’zgarmaydi.
Bir modli kabelning markaziy tola diametri 1,3 mkm atrofida bo’lib va faqat 1,3
mkm to’lqin uzunligidagi yorug’likni uzatadi. Shuningdek dispersiya va signalni
so’nishi sezilarsiz darajadadir, bu esa ko’p modli kabeldan ko’ra ancha uzoq
masofaga signal uzatish imkonini beradi. Bir modli kabellar uchun lazerli uzatish va
72
qabul qilish qurilmalaridan foydalaniladi. Bu qurilmalar faqat talab qilinadigan
to’lqin uzunligidagi yorug’lik ishlatiladi. Bunday uzatish va qabul qilish qurilmalari
xozirda nisbatan qimmat va ko’p ishlatishga chidamsiz. Kelajakda bir modli kabellar
o’zining juda yaxshi ko’rsatgichlari uchun asosiy kabel bo’lib qolsa kerak.
Ko’p modli kabelda yorug’lik nurlarining yo’llari sezilarli darajada farq qilgani
uchun kabelning qabul qilish tomonida signal ko’rinishi o’zgaradi. Markaziy tola
diametri 62,5 mkm, tashqi qoplama diametri esa 125 mkm (bu bazida 62,5/125
ko’rinishda belgilanadi). Uzatish uchun lazer emas oddiy yorug’lik diodi (svetodiod)
ishlatiladi, bu esa uzatish va qabul qilish qurilmasini narxini arzonlashtiradi xamda
xizmat vaqtini bir modli kabelga nisbatan oshiradi. Ko’p modli kabelda yorug’likni
to’lqin uzunligi 0,85 mkm ga teng. Kabelni ruxsat etilgan uzunligi 2–5 km oralig’ida
bo’ladi. Xozirgi vaqtda ko’p modli kabel turi optotolali kabellar turining asosiysi,
chunki ular arzon va topish xam oson.
Optik tolali kabellarda signal tarqalishining ushlanishi elektr kabellardagi
ushlanishidan ko’p farq qilmaydi. Ko’p tarqalgan kabellarda ushlanish kattaligi 4–5
ns/m atrofidagi qiymatini tashkil qiladi.
73
IV BOB. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI
4.1 Mehnat sharoitlarini tashkil qilish omillari
Mehnat sharoitlarimehnat qilish jarayonini, уa’ni bajarilayotgan ishlarning
jadalligini ish davomida kishi gavdasining holati, asablarning psixologik zo’riqish
darajasi, organizmdagi ba’zi organlar zo’riqishini belgilovchi kishi harakatining
xususiyati va atrof-muhitning ahvoliga qarab aniqlanadi. Mehnat sharoitlarini
asosan to’rt guruh omillarga ajratish mumkin:
Birinchi guruh omillar–atrof-muhitning sanitariyagigiyena holati. Bunga
havo harorati, atrof-muhitning tozaligi (toza, changlangan, boshqa zararli moddalar
bilan ifloslangan va b.), yorug’lik hamda shovqin darajasi va boshqalar kiradi.
Ikkinchi
guruh
omillarga–mehnat
vositalari:
ishlab
chiqarishda
foydalaniladigan mashina-mexanizmlar, asbobuskunalar va moslamalar kiradi.
Uchinchi guruh omillarga – tashkiliy tadbirlar, уa’ni ish va dam olish rejimini
to’g’ri tashkil etish, mehnat taqsimoti, mehnat intizomi kabilar kiradi.
Тo’rtinchi guruh–odamlarning o’zaro munosabatlari, ishchining ish joyi va
mehnat natijalariga bo’lgan munosabatlari bilan bog’liq ijtimoiy omillarni o’z
ichiga oladi. Mehnatni to’g’ri tashkil etish kishi organizmiga ijobiy ta’sir etib, unda
yengillik va kuch-quvvatni oshiradi. Inson fiziologiyasini o’rganish esa normal ish
rejimini tashkil qilishga, mehnat qobiliyatini oshirishga va turli ishlarni
bajarayotganda ishchi qanday holatda bo’lishi zarurligini aniqlashga yordam beradi.
Мa’lumki, inson uchun ko’rish, eshitish, nafas olish, sezish va asab sistemalari
muhim a’zolar hisoblanadi. Inson 20 dan 20000 Gs chastotali tebranishgacha
bo’lgan tovush to’lqinlarini eshita oladi. Quloqning sezish qobiliyati ancha yuqori
bo’lib, 2000 Gs dan 4000 Gs gacha diapozondagi tovushlarni normal eshitadi, biroq
800 Gs dan past va 6000 Gs dan yuqoriroq chastotada sezish qobiliyati birmuncha
pasayadi.
Odam nafas olganda o’pkaga kirayotgan havo tarkibida kislorod
21%,
chiqarayotganda 16% ni tashkil qiladi. Наvо tarkibidagi zararli moddalar (gazlar,
bug’lar, chang va b.) inson uchun juda zararli bo’lib, har xil kasalliklarni keltirib
chiqaradi. Sof toza havo tarkibida 77% azot, 21% kislorod, 1% is gazi va boshqa
74
aktiv gazlar, 1% inert gazlar (argon, neon va b.) mavjud. Наvо tarkibi qanchalik
kislorodning manfiy ionlari bilan to’yingan bo’lsa, inson organizmini kislorod bilan
ta’minlanish darajasi shunchalik yaxshilanadi. Lekin ishlab chiqarish sharoitida
tabiiy sof toza havo deyarli uchramaydi. Chunki ko’pgina texnologik jarayonlar har
xil zararli moddalarni ajralib chiqishi bilan kechadi. Ish joyi xonasining havosi
tarkibidagi
ushbu
texnologiyasini
zararli
moddalarni
takomillashtirish,
yangi
me’yorlashtirish
zamonaviy
ishlab
texnika
chiqarish
vositalaridan
foydalanish, ishlab chiqarishni kompleks mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish,
germetiklashtirish orqali amalga oshiriladi.
Mehnat sharoitlarini me’yorlashtirish, ishchilar uchun sog’lom va xavfsiz ish
sharoitini ta’minlash maqsadida mehnat xavfsizligi talablari asosida standartlar
ishlab chiqilib, ular ma’lum bir tizimga solingan.
Ishlab chiqarishda yuz beradigan baxtsiz hodisalarning oldini olishga
qaratilgan tadbirlardan biri – sodir bo’lgan baxtsiz hodisalarni to’g’ri .tekshirish va
tahlil qilish, ularning sabablarini aniqlash hamda olingan ma’lumotlar asosida
tegishli tadbirlar ishlab chiqishdan iboratdir. Shu nuqtayi nazardan O’zbekiston
Rеspub-likasi Vazirlar Mahkamasining 1997-уil 6-iyundagi 286-sonli qaroriga
asosan «Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligining
boshqa zararlanishini tekshirish va hisobga olish» to’g’risida Nizomi qabul qilind
Mehnat qonunlariga rioya etilishini nazorat qilish. Mehnat muhofazasi
bo’yicha qonunlarga, ishlab chiqarish sanitariyasi va xavfsizlik texnikasi qoida va
me’yorlariga rioya etmaslik ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarning asosiy
sabablari hisoblanadi. Shu sababli, mehnat qonunlari va mehnat sharoitlarini doimiy
nazorat qilib borish taqozo etiladi va bu ishni davlat hamda jamoat nazorat organlari
olib boradi.
Davlat nazorat organlari quyidagilardan iboratdir:«O’zsanoat kontexnazorat» davlat qo’mitasi –ishlab chiqarishda ishlar bexatar olib borilishini, unda
ishlatiladigan texnikalar, uskunalar va jihozlarning texnik holatini, ulardan
foydalanish qoidalarining bajarilishini, shuningdek, yuk ko’tarish-tushirish mashina
75
va mexanizmlari, bosim ostida ishlovchi qozon va sig’imlardan foydalanish hamda
portlatish ishlarini bexatar olib borilishini nazorat qiladi.
Davlat yong’in nazoratiishlab chiqarish binolari va inshoot-larida yong’in
xavfsizligini yuqori darajada bo’lishini nazorat qiladi.
Davlat sanitariya nazoratikorxonalar va tashkilotlar tomonidan sanitariyagigiyena me’yorlariga va qoidalariga rioya qilish, shuningdek, zaharlanish hamda
kasb kasalligining oldini olish tadbirlarining bajarilishi ustidan nazorat qiladi.
Davlat sanitariya nazorati viloyat, shahar, tuman sanitariya epidemiologiya
stansiyalari tomonidan amalga oshiriladi.
Davlat energetika nazoratielektr va issiqlik yordamida ishlovchi uskuna va
qurilmalaridan foydalanish ishlarini bexatar olib borilishini nazorat qiladi. Davlat
nazorat organlaridan tashqari kasaba uyushmalarining texnik inspektorlari ham
nazorat ishlarini olib boradi. Mehnat bo’yicha texnik inspektorlar ishlab chiqarishda
ro’у bergan avariya va baxtsiz hodisalarni tekshiradi hamda sud-tergov ishlari uchun
xulosa yozib beradi, shuningdek, baxtsiz hodisalarni hisobga olib boradi. Bundan
tashqari, ular mehnat muhofazasi bo’yicha ish sharoitlarini yaxshilash borasida
tuzilgan bitim va jamoa shartnomalarining bajarilishini ham nazorat qiladi. Kasaba
uyushmalari tomonidan mehnat muhofazasi holatini nazorat qilib borish uchun
jamoatchi inspektorlar ham saylanadi. Ushbu jamoatchi inspektorlarga maxsus
guvohnoma beriladi va kasaba uyushmalarining umumiy yig’ilishlarida ularning
hisobotlari tinglanadi.
Mehnat
sharoitlarini
yaxshilash
uchun:
ishlab
chiqarish
madaniyatiniyuksaltirish, ishlab chiqarishga yangi texnologiyalar va yangi
texnikalarni joriy etish;
– xavfsizlik texnikasi holatini yaxshilashga yo’naltirilgan ratsionalizatorlik
va ixtirochilik ishlarini keng уo’lga qo’yish;
– xavfsizlik
texnikasi
holatini
yaxshilashga
уo’naltirilgan
musobaqalar tashkil etish;
– ish joylari, sanitar vagon-uychalar va boshqa ishlab chiqarish binolarini
yangi zamonaviy shamollatish hamda isitish qurilmalari bilan jihozlash.
76
Mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasi bo’yicha o’qitish hamda targ’ibot
ishlarini olib borish uchun:
– barcha ishchilar va injener-texnik xodimlarni xavfsizlik texnikasi bo’yicha
o’qitish, уo’riqnomalar o’tish va bilimlarini sinovdan o’tkazish;
– mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasi bo’yicha maxsus xonalar
tashkil etish;
– mehnat muhofazasi bo’yicha seminarlar tashkil etish;
– yangi joriy etilgan texnik vositalardan foydalanish bo’yicha уo’riqnoma va
qo’llanmalar ishlab chiqish.
Yuqorida keltirilgan tadbirlar majmui korxonaning ishlab chiqarish sohasiga
bog’liq holda kerakli qo’shimchalar bilan to’ldirilishi yoki o’zgartirilishi mumkin.
Ushbu tadbirlarni amalga oshirish uchun rejalashtirilgan mablag’larni
quyidagi tartibda taqsimlash maqsadga muvofiq hisoblanadi:
- ishlab chiqarishda sodir bo’lgan baxtsiz hodisalarning oldini olish uchun –
40%;
- kasallanishning oldini olish uchun – 20%;
- mehnat sharoitini yaxshilash uchun – 30%;
- mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasi bo’yicha o’qitish hamda
targ’ibot ishlarini olib borish uchun – 10%.
Korxona ma’muriyati kasaba uyushmasi qo’mitasi va yuqori tashkilotlarning
roziligi bilan sarflanadigan mablag’larni bir guruh tadbirlardan ikkinchisiga
o’tkazishi mumkin. Bu tadbirlar uchun ko’zda tutilgan mablag’larni boshqa
tadbirlar uchun sarflash taqiqlanadi. Mehnatni muhofaza qilishni moliyaviy
ta’minlash davlat tomonidan, shuningdek, mulk shaklidan qat’iy nazar jamoa
birlashmalari, korxonalarning ixtiyoriy badallari hisobiga amalga oshiriladi.
Mehnatni muhofaza qilish uchun tegishli budjetlardan alohida qayd bilan
ajratiladigan budjet mablag’laridari (Respublika va mahalliy) boshqaruv hamda
nazorat idoralarini saqlash, ilmiy- tadqiqot ishlarini moliyaviy ta’minlash, mehnatni
muhofaza qilishga oid davlatning aniq maqsadga qaratilgan dasturlarini bajarish
uchun foydalaniladi. Har bir korxona mehnatni muhofaza qilish uchun zarur
77
mablag’larni jamoa shartnomasida belgilangan miqdorda ajratadi. Korxonalarning
xodimlari ana shu maqsadlar uchun qandaydir qo’shimcha chiqim qilmaydilar.
Korxonalar o’zining хо’jalik, tijorat, tashqi iqtisodiy va boshqa faoliyatidan
keladigan foyda (daromad), shuningdek, o’zga manbalar hisobiga mehnatni
muhofaza qilishning markazlashtirilgan fondlarini tashkil etish huquqiga ega.
Mehnatni muhofaza qilish fondiga qaratiladigan foydaga soliq solinmaydi.
Mehnatni muhofaza qilishga mo’ljallangan mablag’larni boshqa maqsadlarda
ishlatish mumkin emas .
Mehnat
sharoitlarini
sog’lomlashtirish
hamda
ishlab
chiqarishni
yuksaltirishga уo’naltirilgan sanitariya-gigiyena, oldini olish va davolash
tadbirlarini ishlab chiqadi.
Mehnat sharoitlari mehnat qilish jarayonini, уa’ni bajarilayotgan ishlarning
jadalligini ish davomida kishi gavdasining holati, asablarning psixologik zo’riqish
darajasi, organizmdagi ba’zi organlar zo’riqishini belgilovchi kishi harakatining
xususiyati va atrof-muhitning ahvoliga qarab aniqlanadi.
4.2 Xavfsizlik va favqulotdagi holatlar
Xavfsizlik texnikasi to’g’risida umumiy ma’lumotlar.Mehnat muhofazasining
asosiy vazifalaridan biri, ishchilarga xavfsiz ish sharoitini yaratib berishdan
iboratdir. Xavfsiz ish sharoiti, уa’ni mehnat xavfsizligi – bu ishlab chiqarish
sharoitida ishchilarga barcha xavfli va zararli omillar ta’siri bartaraf etilgan mehnat
sharoiti holatidir. Ishlab chiqarishdagi jarohatlanishlar ishlab chiqarish sharoitida
ko’pgina fizik va kimyoviy omillar ta’sirida yuz beradi. Bunday xavfli omillarni
yuzaga
kelishi
texnologik
jarayonning
xususiyatiga,
ish
jihozlarining
konstruksiyasiga, mehnatni tashkillashtirish darajasiga va shu kabi bir qancha
omillarga bog’liq bo’ladi. Xavfli omillar yuzaga kelish xususiyatiga bog’liq holda
aniq va yashirin bo’lishi mumkin.Aniq xavf ko’zga ko’rinarli tashqi belgilari bilan
tavsiflanadi. Masalan, mashinaning harakatlanuvchi qismi, ko’tarilgan yuk va b.
Yashirin xavf mashina, mexanizmlar va ish jihozlarida yashirin nuqsonlar,
nosozliklar bo’lishi bilan xususiyatlanib, ma’lum bir sharoitda xavfli holatga,
halokatga olib keladi. Yashirin xavflarga ish joyining tartibsizligi, iflosligi,
78
xavfsizlik talablariga javob bermasligi, ish jihozlari va moslamalardan noo’rin,
уa’ni boshqa maqsadlarda foydalanish, uzilgan elektr simlari, ishchining xato va
noto’g’ri harakati kabilar ham kiradi. Ishlab chiqarishda jarohatlanishlarning oldini
olish – bu murakkab muammo hisoblanib, birinchi navbatda mashina va
mexanizmlarni loyihalash bosqichida xavfsizlik talablariga katta e’tibor berishni
talab etadi.
Xavfsizlikni ta’minlovchi texnik vositalar.Ishlab chiqarishda xavfsizlikni
ta’minlash asosan quyidagi tadbirlar yordamida amalga oshiriladi:
а) texnikalarni xavfsizlik talablari asosida loyihalash
va tayyor lash;
b) xavfdan himoyalanishning muhandis-texnik
vositalaridan foydalanish;
c) xavfsiz texnologik jarayonlarni tatbiq etish;
d) ishchilarni xavfsizlik texnikasi bo’yicha malakali o’qitish;
e) xavfsiz ish joyi va ish sharoitini tashkillashtirish.
Yuqorida ta’kidlangan tadbirlar amalda birgalikda qo’llanilgаndаginа ijobiy
natijalarga to’liqroq erishiladi. Vaholanki, ushbu tadbirlarni ishlab chiqish, birinchi
navbatda xavfning turini, uning kelib chiqish sabablarini o’rganishni talab etadi.
Xavfning turi va kelib chiqish sabablariga bog’liq holda xavfli faktorlardan
himoyalanish usullari ikki xil:
Faol himoyaxavfli faktorlarni hosil bo’lishini yoki uning ta’sir darajasini
kamaytirishga уo’nal-tirilgan bo’ladi;
Passiv himoyaxavfli faktorlarni insonga ta’sirini bartaraf etishga qaratilgan
tadbirlar majmuidan iborat bo’lib, u ishni tashkil etish, shaxsiy himoya vositalaridan
foydalanish, xavfsizlikni ta’minlovchi texnik vositalardan foydalanish уo’llаri
orqali amalga oshiriladi.
Xavfsizlikni ta’minlovchi texnik vositalarjumlasiga
to’siqlar, saqlash
qurilmalari, blokirovkalash moslamalari, signalizatsiya, masofadan boshqarish
jihozlari va tormoz qurilmalari kiradi. Тo’siq qurilmalari o’zining tuzilishi jihatidan
soddaligi va ishonchliligi sababli mashina va mехаnizmlarning xavfli zonalaridan
79
himoyalashda keng qo’llaniladi. Ular xavfli faktor bilan inson orasida ishonchli
to’siq hosil qilib, ishchi harakatining to’g’ri yoki noto’g’ri bo’lishiga qaramasdan
jarohatlanishdan saqlaydi. Bundan tashqari to’siqlar ish jarayonida qo’qqisdan otilib
kеtgаn metall zarralari, detal qismlari va ish jihozlaridan, ish joyini changlanish va
gazlanishdan ham saqlaydi. Тo’siqlar konstruktiv tuzilishiga va ishlatilish
funksiyasiga ko’rа doimiy yoki vaqtinchalikbo’lishi mumkin. Doimiy to’siqlar
mashina yoki mexanizmlarning ajralmas qismi hisoblanadi. Masalan, uzatmalar
qutisi, tishlashish muftasi va tormoz qurilmalarining korpuslari doimiy to’siqlar
tarkibiga kiradi. Bundan tashqari, doimiy to’siqlar qo’zg’aluvchanva qo’zg’almas
ko’rinishda ham bo’ladi. Qo’zg’almas to’siqlar ish vaqtida ishchini xavfli
faktorlardan ishonchli himoya qiladi, ular faqatgina mashinani ta’mirlash yoki unga
texnik xizmat ko’rsatish vaqtlaridagina, ya’ni mashina ishlamayotgan, xavf уo’q
bo’lgan paytlardagina yechib olinishi mumkin. Bunday to’siqlar o’rnatilgan
mashina va mexanizmlarda texnologik jarауоn borishini kuzatish mumkin emasligi
аsosiу kamchilik hisoblanadi.
Qo’zg’aluvchan to’siqlarni esa qo’shimcha
jarayonlarni, jumladan, ish asboblarini almashtirish, ishlov beriladigan buyumni
o’lchash, rostlash ishlarini bajarishda yengil yechib olish yoki boshqa tomonga surib
qo’yish mumkin bo’ladi.
Vaqtinchalik to’siqlar asosan nostatsionar ishlarni bajarishda ishlatiladi.
Qo’zg’aluvchan to’siqlarga ko’chma to’siqlar, pardalar va ekranlarni misol
qilish mumkin: Bunday to’siqlarga elektr payvandchining ish joyi to’siqlari,
quduqlar, o’ralar, chuqurliklar oldiga o’rnatilgan to’siqlar misol bo’lishi mumkin.
Тo’siqlarning tuzilishi va materiali o’rnatiladigan mexanizmning konstruktiv
xususiyatlari hamda texnologik jarayon talablariga bog’liq holda tanlanadi. Ular
quyma yoki payvand shaklda, раnjаrа yoki to’r shaklida bo’lishi mumkin.
Texnologik jarayon borishini kuzatish talab etilmaydigan xavfli zonalarga
o’rnatiluvchi to’siqlar metalldan, plastmassadan yoki yog’ochdan tayyorlanadi.
Agar texnologik jarayon talabi bo’yicha xavfli zonada bajariladigan ishni doimiy
ko’z bilan kuzatish talab etilsa, и holda u yerga o’rnatiladigan to’siqlar
80
panjarasimon, to’rsimon shaklda yoki shaffof material-lardan (organik oyna,
tripleks, pleksiglas va b.) tayyorlanadi.
Baxtsiz hodisalarni maxsus tekshirish.Quyidagi baxtsiz hodisalar maxsus
tekshiriladi: bir vaqtning o’zida ikki va undan ziyod xodimlar bilan yuz bergan
guruhiy baxtsiz hodisalar; o’lim bilan tugagan baxtsiz hodisalar; oqibati og’ir
baxtsiz hodisalar. Guruhiy o’lim bilan tugagan va oqibati og’ir baxtsiz hodisa
to’g’risida ish beruvchi darhol sxemaga binoan quyidagilarga xabar berishi kerak:
– davlat mehnat texnika nazoratchisiga; yuqori turuvchi хо’jalik organiga;
Qoraqalpog’iston Respublikasi Mehnat vazirligiga, viloyat (Toshkent shahar)
mehnat boshqarmasiga; baxtsiz hodisa yuz bergan joydagi prokuraturaga; baxtsiz
hodisaga uchragan xodimni yuborgan tashkilotga;
O’zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligiga. Guruhiy o’lim bilan tugagan
va oqibati og’ir baxtsiz hodisani viloyat (Qoraqalpog’iston Respublikasi, Toshkent
shahar) mehnat boshqarmasi buyrug’iga asosan tuzilgan komissiya maxsus
tekshiradi. Guruhiy o’lim bilan tugagan va oqibati og’ir baxtsiz hodisalar yuz
berganida 1-raqamli shakldagi dalolatnoma komissiya tomonidan maxsus tekshirish
dalolatnomasi tuzilgandan so’ng bir sutka ichida komissiya xulosalariga muvofiq
rasmiylashtiriladi.
Ikki-to’rt kishining o’limi bilan tugagan baxtsiz hodisalarni maxsus tekshirish
O’zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligi buyrug’iga asosan quyidagi tarkibdagi
komissiya tomonidan olib boriladi: rais – O’zbekiston Respublikasi (bosh) Davlat
mehnat texnika nazoratchisi; a’zolar – yuqori turuvchi xo’jalik organi rahbarlaridan
biri, ish beruvchi, kasaba uyushmasi qo’mitasi yoki korxona xodimlarining boshqa
vakillik organi raisi. «O’zsanoatkontexnazorat» davlat qo’mitasi organi nazorati
ostida bo’lgan korxona (оbyektdagi) shunga o’xshash baxtsiz hodisa O’zbekiston
Respublikasi Mehnat vazirligining Davlat mehnat texnika nazorati bilan kelishilgan
holda «O’zsanoatkontexnazorat» davlat qo’mitasi organi buyrug’i asosida tuzilgan
komissiya tomonidan yuqori turuvchi хo’jalik organi rahbari ishtirokida
tekshiriladi. Komissiya raisi qilib «O’zsanoatkon-texnazorat» davlat qo’mitasi
organi rahbarlaridan biri tayinlanadi. O’zbekiston Respublikasi (bosh) Davlat
81
mehnat texnika nazoratchisi komissiya tarkibiga kiradi. Agar baxtsiz hodisa
O’zbekiston Kasaba uyushmalari Federatsiyasi kengashiga a’zo tashkilotda yuz
bersa, u holda kasaba uyushmalarining bosh mehnat texnik nazoratchisi komissiya
tarkibiga kiritiladi. Besh va undan ziyod kishi о’lgan baxtsiz hodisalar O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori asosidatuzilgan komissiya tomonidan
tekshiriladi. Maxsus tekshirish komissiyasi 15 kun mobaynidabaxtsiz hodisani
tekshirib chiqadi, korxona (bo’linma, sex)dagi mehnatni muhofaza qilish ahvolini,
agar zarur bo’lsa, tarmoqning boshqa korxonalarida ham tekshirishni tashkil etadi,
maxsus tekshirish dalolatnomasini tuzadi. Komissiya a’zolari jabrlanuvchilar yoki
ularning oila a’zolari bilan uchrashuvlar tashkil etadilar, zarur bo’lsa tegishli
organlarga takliflar kiritadilar yoki ijtimoiy tusdagi yordam masalalarini joyida hal
qiladilar, jabrlanuvchiga yoki o’lganning oila a’zolariga ularning huquqlarini
tushuntiradilar.
Kasaba uyushmalarining (bosh) mehnat texnik nazoratchisi bu masala
bo’yicha o’zining alohida fikrini bildirishi mumkin. Davlat (bosh) mehnat texnika
nazoratchisi maxsus tekshirish komissiyasi chiqargan xulosalardan norozi bo’lsa,
shuningdek, и zarur deb hisoblangan boshqa hollarda o’z xulosasini chiqaradi.
Maxsus tekshirish tugaganidan so’ng 15 kun mobaynida (bosh) davlat mehnat
texnika
nazoratchisi
(«O’zsanoatkontexnazorat»
davlat
qo’mitasi
organi
nazoratchisi) tekshirish materiallarini:
– guruhiy o’lim bilan tugagan va oqibati og’ir baxtsiz hodisa yuz bergan
joydagi prokuraturaga yuboradi;
– maxsus tekshirishning barcha materiallari nusxalarini Qoraqalpog’iston
Respublikasi Mehnat vazirligiga, viloyat (Toshkent shahar) mehnat boshqarmasiga,
O’zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligiga hamda tegishli vazirlik (korporatsiya,
uyushma, konsern)ga, korxonaga va uning yuqori turuvchi хо’jalik organiga,
baxtsiz hodisaga uchragan xodim ishlagan tashkilotga yuboradi;
– maxsus tekshirish materiallari nusxalari «O’zsanoat-kontex-nazorat»
davlat qo’mitasi organiga (agar baxtsiz hodisa ushbu qo’mita nazorati ostidagi
korxonada yuz bersa) hamda viloyat (Qoraqal-pog’iston Respublikasi, Toshkent
82
shahar) kasaba uyushmalari kenga-shiga (agar baxtsiz hodisa O’zbekiston Kasaba
uyushmalari Federa-tsiyasi kengashiga a’zo tashkilotda yuz bergan bo’lsa)
yuboriladi. Baxtsiz hodisa yuz bergan korxona ish beruvchisi (yuqori turuvchi
xo’jalik organi rahbari) maxsus tekshirish materiallarini zudlik bilan ko’rib
chiqishga, baxtsiz hodisa kelib chiqishi sabablarini bartaraf etish to’g’risida
komissiya taklif qilgan chora-tadbirlarni bajarish haqida, mehnatni muhofaza qilish
va xavfsizlik texnikasi bo’yicha lavozimi va kasbiga oid vazifalarning
bаjarilmasligiga (buzilishiga) уo’1 qo’ygan shaxslarni javobgarlikka tortish haqida
buyruq chiqarishga majburdir.
Ish beruvchi maxsus tekshirish komissiyasi taklif qilgan chora-tadbirlarning
bajarilganligi haqida maxsus tekshirish o’tkazishni boshqargan (bosh). davlat
mehnat texnika nazoratchisiga, shuningdek, «O’zsanoatkontexnazorat» davlat
qo’mitasining оbyektlar nazorati ostida bo’lgan mahalliy organlariga yozma
ravishda axborot beradi.
4.3 Sog’lom yashash va turmush tarzi shakllantirishdagi muammolar
Salomatlik-inson kamolotining muhim tarkibiy qismlaridan biri bo’lib,
shaxsning hech kim dahl qila olmaydigan huquqi, o’z-o’zini rivojlantirish, shaxsiy
va jamiyat hayotida faol ishtirok etishi garovidir.
Sog’lom turmush tarsi muammosi – shaxsni har tomonlama rivojlantirish,
mehnat,
turmush
va
dam
olish
sohasida,
ilmiy
jihatdan
asoslangan,
ijtimoiygigiyenik faolligi kuchayib borishiga yordam beradigan, ijtimoiy gigiyenik
jihatdan
oqilona
bo’lgan
turmush
tarzini
shakllantirish
muammosidir.
Sog’lom turmush tarzini shakllantirishning milliy konsepsiyasining namunaviy
modeli respublika aholisi o’rtasida “Sog’lom turmush tarzini shakllantirish” Shu
bilan birga sog’lom turmush tarzini namunaviy modeli–odamlar o’rtasida sog’lom
munosabatlarni hamda namunaviy xulqni shakllantirish jarayonini tartibga solib
boradi va tezlashtiradi. Odamlar jamiyatda o’zlarining mavjud yashash tarzlarini,
gigiyenik xulqlarini, shuningdek, tibbiy madaniyligi va faolliklarini namunaviy
bosqich bilan qiyoslab ko’rish va unga tegishli o’zgartirishlar Sog’lom turmush
tarzini shakllantirishda “motivatsiya” omilining o’rni haqida gap yuritmoqchi
83
bo’lsak, avvalo, “motivatsiya” atamasi o’z mazmuniga ko’ra shaxsni ma’lum bir
faoliyatni bajarishga kirishishi uchun harakatga keltirish, uning muhimligini
asoslash va anglatishdan iboratdir. Jumladan, sog’lom turmush
tarzini
shakllantirishda motivatsiya omili odamlarga ularning nima uchun sog’lom turmush
tarzida yashash lozimligi, nima sababdan sog’lom turmush tarzini tanlash
kerakligini anglatishga qaratilgan.Aholi o’rtasida sog’lom turmush tarzini
shakllantirish jarayonida motivatsiya o’rnini baholashda har bir shaxsda uning
kundalik hayot faoliyatini tahlil qilish uchun zarur bo’lgan uchta asosiy elementning
mavjudligiga e’tibor qaratish lozim.
Xususan, har birshaxsda:
– sog’lom
turmush
tarzi
haqidagi
bilimlarning
mavjudligi;
sog’lom turmushrzida yashash insonni sog’lom qilishga va umrini zaytirishi
mumkinligiga qat’iy ishonchning bo’lishi;
– sog’lom turmush tarzida yashash uchun astoydil harakatning mavjud
bo’lishi kabilar kiradi.
Nazariy jahatdan olib qaralganda odamlarning kundalik hayotida bu
uchburchakturlicha variantlarda shakllangan bo’lishi mumkin. Har bir shaxsning
o’z salomatligini mustahkamlashga bo’lgan ichki ehtiyoji uning bu yo’ldagi amaliy
harakatini belgilaydi.
Shunga ko’ra barcha omillarni:
– gigiyenik jihatdan to’g’ri va asoslangan turmush tarzida, ya’ni sog’lom
turmush tarzida yashovchilarga;
– tibbiy gigiyenik jihatdan asoslanmagan, ya’ni sog’lom turmush tarzida
yashovchilarga ajratish mumkin.
Salomatlik – inson kamolotining muhim tarkibiy qismlaridan biri bo’lib,
shaxsning hech kim dahl qila olmaydigan huquqi, o’z-o’zini rivojlantirish, shaxsiy
va jamiyat hayotida faol ishtirok etishi garovidir. Ma’lumki, jamiyatimizda inson
salomatligi, jismoniy barkamolligi, sog’lom turmush tarzi madaniyatiga egaligi o’ta
muhim ijtimoiy qadriyat hisoblanadi. Millat salomatligini ta’minlash, xalq
genofondini bekamu-ko’st sog’lom turmush tarzi sog’lom turmush tarzi tufayligina
84
yetarlicha ijobiy tarzda hal etiladi. Bu esa, jamiyatning barcha ijtimoiy institutlari;
oila, o’quv-tarbiya maskanlari, mahalla hamda mustaqil ta’lim oldiga jamiyatimiz
fuqarolariga sog’lom turmush tarzi mazmuni va mohiyatini anglatish, yoshlarni
sergak va bilimdon, barkamol shaxs qilib tarbiyalash masalasini ko’ndalang qilib
qo’yadi. Sog’lom turmush tarzi bu faol mehnat, ijod og’ushida yashash, kuchli
jismoniy va ruhiy yuklamalarni, o’ta xavfli va zararli ta’sir ko’rsatuvchi omillarni
yengil ko’tara oladigan har tomonlama taraqqiy etgan shaxsning shakllanish
jarayonidir. Talabalar o’rtasidagi o’tkazilgan so’rovnomada natijalaridan kelib
chiqib, oliy o’quv yurti talabalari bo’sh vaqtini to’g’ri taqsimlash, kun tartibi, dam
olishga va mehnat tartibiga rioya etishi sog’lom turmush tarzi ko’nikmalarining
shakllanishida muhim ahamiyatga egadir. Shuning uchun sog’lom turmush tarzini
shakllantirish bo’yicha ilmiy-uslubiy tavsiyalarni ishlab chiqish maqsadga
muvofiqdir.
Sog’lom turmush tarzi to’g’ri ovqatlanish bilan chambarchas bog’liq. Jahon
sog’liqni saqlash tashkilotining ma’lumotiga ko’ra, jismoniy faollik hamda
ovqatlanish me’yor va qoidalariga amal qilmaslik, tarkibida tuz, qand, yog’ miqdori
ko’p bo’lgan taom va shirinliklarni me’yoridan ortiq iste’mol qilish, shuningdek,
yetarli darajada vitamin va minerallar iste’mol qilmaslik oqibatida yoshlarda
rasional o’sish va aqliy rivojlanishda ortda qolish, kattalarda esa yurak qon-tomir,
endokrin, xavfli o’sma kabi insonning erta o’limiga olib keluvchi qator
kasalliklarning rivojlanishiga sabab bo’ladi [3,4,6]. To’g’ri ovqatlanish qoidalariga
rioya qilasiz degan savolga atigi 23% talabalar ha deb javob berishgan bo’lsa, 60%
ba’zan, 17% talabalar esa “yo’q” deb javob berishgan.
Respublikamizda sog’liqni saqlash hamda jismoniy tarbiya va sport
sohalarini isloh qilish yuzasidan qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlarda ushbu
tizimlarni takomillashtirish barobarida aholi o’rtasida sog’lom turmush tarzini
shakllantirishga mazkur sohada davlat siyosatining muhim yo’nalishlaridan biri
sifatida ahamiyat qaratilmoqda. Jumladan, 2025 yilga qadar O’zbekiston
Respublikasi sog’liqni saqlash tizimini, jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish,
2022 yilga qadar yuqumli bo’lmagan kasalliklar profilaktikasi, aholining sog’lom
85
turmush tarzini qo’llab-quvvatlash va jismoniy faolligi darajasini oshirish
konsepsiyalari hamda sog’lom turmush tarzini keng tatbiq etish va ommaviy sportni
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari tasdiqlandi va ijroga qaratildi [1,3,4]. Talaba yoshlar o’rtasida jismoniy faollikni oshirish muhim masalalardan biridir.
Siz turli xil sport klublarida, sport zallarida, suzish havzalariga muntazam
qatnashasizmi degan savolga 14% talabalar - “muntazam tashrif buyuraman”, 27%
-”qila olmayman, chunki xohish bor, pul yetarli emas”, 44% - qila olmayman,
chunki vaqt va xohish yo’q, 15% javob bera olmayman deb takidlashgan.
Undan
tashqari,
talabalardan
insonlarda
sog’lom
turmush
tarzini
shakllantirish uchun nimalar qilish kerakligi xaqida shaxsiy fikrlari yig’ildi.
Ko’pchilik talabalar (60,0%) sog’lom turmush tarzi shakllanishida oilaning o’rni
katta ahamiyatga ega deb takidlashgan bo’lsa, 30% talabalar sog’lom turmush tarzi
uchun oilaning moliyaviy mablag’i ahamiyatga ega deb javob berishgan, 20%
talabalar sog’lom turmush tarzi
XULOSA
Ushbu ishda Tarmoq vositalariaro ma’lumotlarni uzatish tarmog’ini tashkil
etish usullari va qo’llanilishi o’rganildi va xavfsizligi ko’rib chiqildi.
Bu ishda quyidagi natijalarga erishildi:
 TCP/IP protokollari, ularning tuzilishi va funksiyalari o’rganildi;
 HTTP, FTP, DNS va ularning vazifalari ko’rib chiqildi;
 OSI modeli va uning tarmoqlarda qo’llanilishi o’rganildi;
 Simli va simsiz uzatish usullari o’rganildi;
 Optik tolali aloqa texnologiyasi va uning afzalliklari o’rganildi;
 Analog va raqamli uzatish usullari, ularning afzalliklari va kamchiliklari
bo’yichi tavsiyalar berildi;
86
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 6-iyuldagi “2022-2026-yillarda
O’zbekiston Respublikasining innovatsion rivojlanish strategiyasini tasdiqlash
to’g’risida”gi
PF-165-son
farmoni.2022-2026-yillarda
O’zbekiston
Respublikasining innovatsion rivojlanish strategiyasini amalga oshirish bo’yicha
tashkiliy chora-tadbirlar to’g’risida
2. Iqtisodiyot tarmoqlari uchun muhandis kadrlarni tayyorlash tizimini innovatsiya
va raqamlashtirish asosida tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida.
3. Малышев Р.А. Локальные вычислительные сети: Учебное пособие/ РГАТА.
– Рыбинск, 2005. – 83 с.
4. Олифер В.Г., Олифер Н.А. Компьютерные сети. Принципы, технологии,
протоколы /В.Г. Олифер, Н.А. Олифер. – СПб.: Питер, 2002.- 672 с.: ил.
5. Nigmatov X. Kompyuternыe seti i sistemы v IP telefonii. Shыmkent.2013. 240
str.
6. Abduganiev A.A. Internet asoslari.Toshkent. 2011.20 bet.
7. Abduganiev A.A. Internet muloqat vositasi. Toshkent. 2011. 21.bet.
8. Abduganiev A.A. Internetning texnik va texnologik ta’minoti. Toshkent. 2011. 23
bet.
9. Makarov N.V. «Informatika» Moskva: 2001. «Finansы i statistika» nashriyoti. 3nashr.
10. A.Tanenbaum. Computer Networks, Fourth Edition. Publisher; Prentice Hall,
2011.
11. Олифер В.Г., Олифер Н.А. Компьютерные сети. Принципы, технологии,
протоколы. Учебник. - СПб. Питер. 2016 г.
12. Musaev M.M. “Kompyuter tizimlari va tarmoqlari”. Toshkent.: “Aloqachi”
nashriyoti, 2013 yil. 394 bet. – Oliy o„quv yurtlari uchun qo„llanma.
13. Ватаманюк А. Создание, обслуживание и администрирование сетей. СПб.
Питер. 2010 – 282 с.
87
14. Гук М. Энциклопедия. Аппаратные средства локальных сетей. - СПб.:
Питер, 2002. -576 с.
15. Велихов А.В. и др. Компьютерные сети. Учебное пособие по
администрированию локальных и объедененных сетей. 3-е изд. доп. и исп. М.: Нов. Изд. дом. 2005 г.304 с.
16. Бройдо В.Л. Архитектура ЭВМ и систем. Учебник для вузов.- СПб. Питер.
2009.- 720 с.
17. Цилькер Б.Я., Орлов С.А. Организация ЭВМ и систем. Учебник для вузов.–
СПб. Питер.2004. -668.
18. Бройдо В.Л. “Вычислительные системы, сети и телекоммуникации” СПб.:Питер. 2003.
19. Олифер В.Г., Олифер Н.А. Сетевые операционные системы. - СПб. Питер.
2006 г.
20. Yormatov G’.Yo., Yuldashev O .R ., Hamrayeva A.L. Hayot faoliyati
xavfsizligi (Darslik), 2009.
21. Hayot xavfsizlik xavfsizligi va ekologik boshqaruvi (chizmalar, tushunchalar,
faktlar raqamlarda): darslik.
22. A.Nigmatov, Sh.Muxamedov, N.Xasanova. – T.: Navro’z. 2014. – 199 b.
23. Hayot faoliyati xavfsizligi: darslik / G’.Yo.Yormatov, O.R.Yo’ldashev,
A.L.mraev. – T.: Aloqachi, 2009. -348 b.
88
89