O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI Himoyaga ruxsat Kafedra mudiri ___________________ 2024 y. «___»___________ BEMOR ARAVACHASINI BINODA BOSHQARISH CHIZMASINI ISHLAB CHIQISH MAVZUSIDA BITIRUV MALAKAVIY ISHI Bitiruvchi : Rahbar: Taqrizchi: HFX bo‘yicha maslahatchi: Toshkent 2024 1 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI R va MA fakulteti, Teleradioeshittirish tizimlari kafedrasi. Yo‘nalish - 5350100 Telekommunikatsiya texnologiyalari (Teleradioeshittirish) “TASDIQLAYMAN” Kafedra mudiri _________________ 2024 y. «___»___________ Talaba (familiyasi, ismi, otasining ismi) «Bemor aravachasini binoda boshqarish chizmasini ishlab chiqish» mavzuidagi bitiruv malakaviy ishiga TOPSHIRIQ 1.Mavzu universitetning 02.1.2024 dagi №-1280 sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan. 2. Ishni himoyaga topshirish muddati : “___” ____________ 2024 y 3. Ishga oid dastlabki ma’lumotlar: Bemor aravachasini binoda boshqarish chizmasini ishlab chiqish 4. Hisoblash-tushuntirish yozmalar mazmuni (ishlab chiqiladigan masalalar ro‘yxati): Kirish. 1. Sog‘liqni saqlash sohasida tibbiy aravachalarini o‘rni, 2. Bemor aravachalarida xavfsizlik va qulaylikni ta’minlash, 3.Amaliyotda tadbiq etish va Monitoring, 4. Hayot faoliyati xavfsizligi, Xulosa. 1. Grafik materiallar ro‘yxati: slaydlar. 2. Topshiriq berilgan sana : “___” ____________ 2024 y Rahbar_______________ «___»_________2024 y. (imzo) Topshiriq oldim________________ «___»________2024 y. (imzo) 2 3.Boblar bo‘yicha maslahatchi Imzo № Bo‘lim nomi Maslahatchi Topshirdi Qabul qilindi Sog‘liqni saqlash sohasida tibbiy aravachalarini o‘rni. Bemor aravachalarida xavfsizlik va 2 qulaylikni ta’minlash. Amaliyotda tadbiq etish va Monitoring HFX vа Ekоlоgiyа bо‘yichа 1 4.Ishni bajarish grafigi № 1 Bo‘lim nomi Muddati Ilmiy rahbar imzosi Sog‘liqni saqlash sohasida tibbiy aravachalarini o‘rni. Bemor aravachalarida xavfsizlik va qulaylikni ta’minlash 3 Amaliyotda tadbiq etish va Monitoring 4 HFX vа Ekоlоgiyа bо‘yichа 2 Bitiruvchi ______________ «___» _________2024y Ilmiy rahbar ____________ «___» _________2024y 3 MAZMUNNOMA Bitiruv malakaviy ishida IoT texnologiyasi, uning qo‘llanilish sohalari hamda IoT yordamida tibbiyot aravachalarini monitoring qilish va ularning imkoniyatlari koʻrib chiqildi. Bundan tashqari simsiz texnologiya yordamida real vaqtda tibbiyot aravachlarini binoda harakatlanishini monitoring qilish uchun sensorlardan foydalanildi. Ushbu ishda IoT ga asoslangan monitoring qilish qurilmasi prototipi loyihalashtirildi, ishlab chiqildi va sinovdan o‘tkazildi. АННОТАЦИЯ Технология IoT, области ее применения, мониторинг здоровья человека с помощью IoT и их возможности были рассмотрены в выпускной квалификационной работе. Кроме того, использовались датчики для наблюдения за перемещением медицинских тележек по зданию в режиме реального времени с помощью беспроводной технологии. В рамках данной работы был спроектирован, разработан и протестирован прототип устройства мониторинга на базе Интернета вещей. ANNOTATION In this final qualification work, IoT technology, its areas of application, monitoring of human health using IoT and their possibilities were considered in the final qualification work. In addition, sensors were used to monitor the movement of medical carts in the building in real time using wireless technology. In this work, a prototype of an IoT-based monitoring device was designed, developed and tested. 4 MUNDARIJA KIRISH..................................................................................................................... 6 1. SOG‘LIQNI SAQLASH SOHASIDA TIBBIYOT ARAVACHALARINI O‘RNI ............................................................... Ошибка! Закладка не определена. 1.1. IoT Texnologiyasining qo‘llanilish sohalari ................................................... 7 1.2. IoHT Texnologiyasi ............................ Ошибка! Закладка не определена. 1.3. Tibbiyotda IoT ning ahamiyati. .......... Ошибка! Закладка не определена. 2. BEMOR ARAVACHALARIDA XAVFSIZLIK VA QULAYLIKNI TA’MINLASH. ...................................................................................................... 25 2.1. Xavfsizlik Nuqtalarini belgilash. ................................................................. 25 2.2. Qulay yo‘laklarni belgilash. .......................................................................... 27 3. AMALIYOTDA TADBIQ ETISH VA MONITORING .............................. 30 3.1. Sensorlar va IoT qurilmalari. .............. Ошибка! Закладка не определена. 3.2. Tibbiyotda Bemor aravachalarini tuzilishi.Ошибка! определена. Закладка не 3.3. Monitoring va Baholash ...................... Ошибка! Закладка не определена. 4. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI .... Ошибка! Закладка не определена. 4.1. Vibratsiya va undan saqlanish. ............ Ошибка! Закладка не определена. 4.2. O‘ta yuqori chastota diapazon kuchlanganligiОшибка! Закладка не определена. XULОSА .......................................................... Ошибка! Закладка не определена. FОYDАLАNILGАN АDАBIYОTLАR .............................................................. 76 5 KIRISH Hozirgi kunda zamonaviy axborot texnologiyalari jamiyatning barcha sohalarida keng qo‘llanilib kelinmoqda. Axborot texnologiyalarini turli sohalarga qo‘llash orqali yuqori samaradorlikka erishilmoqda. So‘nggi yillarda axborot texnologiyalari keng qo‘llanilayotgan sohalardan biri sog‘liqni saqlash sohasi hisoblanadi. Mamlakatimiz sog‘liqni saqlash sohasida axborot-kommunikatsiya infratuzilmasini modernizatsiya qilish va kengaytirish bo‘yicha ko‘rilayotgan kompleks tashkiliy-texnik choralar sog‘liqni saqlash sohasida elektron xizmatlarning sifatini yaxshilash va turlarini oshirishga imkon bermoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 25-iyuldagi “Koronavirus pandemiyasini yumshatish, aholining sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va salomatligini saqlash tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6035-son Farmoniga muvofiq: inson salomatligiga ta‘sir etuvchi xavfli omillarni boshqarish, tizimli monitoringini olib borish va tahlil qilishning yangi shakl va usullarini ishlab chiqish hamda amaliyotga joriy etish maqsad qilingan [1]. So‘nggi yillarda dunyo aholisi COVID-19 virusidan aziyat chekmoqda. Ushbu virus bilan kasallangan bemorlarning sog‘lig‘ini turli xil fiziologik parametrlarini muntazam nazorat qilib borish talab etiladi. Shuni hisobga olgan holda, ushbu bitiruv malakaviy ishda bemor aravachasini binoda boshqarish chizmasini ishlab chiqish asosiy maqsad qilib olingan. 6 1. SOG‘LIQNI SAQLASH SOHASIDA TIBBIYOT ARAVACHALARINI O‘RNI 1.1. IoT Texnologiyasining qo‘llanilish sohalari Buyumlar Interneti (IoT) - Internet orqali boshqa qurilmalar va tizimlar bilan ma‘lumotlarni ulashish va almashish maqsadida sensorlar, dasturiy ta‘minot va boshqa texnologiyalar bilan o‘rnatilgan jismoniy obyektlar tarmog‘ini – “Buyumlar” ni tavsiflaydi. Ushbu qurilmalar oddiy uy-ro‘zg‘or buyumlaridan tortib, murakkab sanoat asboblarigacha bo‘lishi mumkin. Bugungi kunda 7 milliarddan ortiq ulangan IoT qurilmalari bilan mutaxassislar bu raqam 2025-yilga kelib 22 milliardga yetishi kutilmoqda. So‘nggi bir necha yil ichida IoT XXI asrning eng muhim texnologiyalaridan biriga aylandi. Endi insonlar kundalik obyektlarni - oshxona anjomlari, avtomobillar, termostatlar, chaqaloq monitorlarini o‘rnatilgan qurilmalar orqali internetga ulashi mumkin. Odamlar, jarayonlar va narsalar o‘rtasida uzluksiz aloqa qilish mumkin. Arzon hisob-kitoblar, bulut, katta ma‘lumotlar, tahlillar va mobil texnologiyalar yordamida jismoniy narsalar insonning minimal aralashuvi bilan ma‘lumotlarni almashishi va to‘plashi mumkin. Ushbu giperbog‘langan dunyoda raqamli tizimlar bog‘langan narsalar orasidagi har bir shovqinni yozib olishi, kuzatishi va sozlashi mumkin. IoT g‘oyasi uzoq vaqtdan beri mavjud bo‘lsada, bir qator turli texnologiyalardagi so‘nggi yutuqlar to‘plami IoT ni yanada rivojlantirdi. Arzon narxlardagi, kam quvvatli sensor texnologiyasiga kirishda arzon va ishonchli sensorlar IoT texnologiyasini ko‘proq ishlab chiqaruvchilar uchun imkon yaratadi. Internet uchun ko‘plab tarmoq protokollari sensorlarni bulutga va samarali ma‘lumotlarni uzatish uchun boshqa buyumlarga ulashni osonlashtirdi. Bulutli platformalar mavjudligining ortishi biznes va iste‘molchilarga ularning barchasini boshqarishga hojat qoldirmasdan kengaytirish uchun zarur bo‘lgan infratuzilmaga kirish imkonini beradi. Mashinali o‘qitish va tahlil qilish sohasidagi yutuqlar, bulutda saqlanadigan turli va katta hajmdagi ma‘lumotlarga kirish bilan korxonalar tushunchalarni tezroq va osonroq to‘plashlari mumkin. Sun‘iy intellekt (SI) yordamida Neyron tarmoqlardagi yutuqlar IoT qurilmalariga (masalan, raqamli) shaxsiy tilda ishlov berishni olib keldi va ular arzon va uyda foydalanish uchun 7 qulaylik beradi. IoT texnologiyasidan foydalanadigan qurilmalar ob-havo ma‘lumotlari bilan birgalikda tuproq namligi va ozuqa moddalarini sezishi, aqlli sug‘orish va o‘g‘it tizimlarini yaxshiroq boshqarishi mumkin. Kiyinish moslamalari Fitbit, smartfonlar, Apple soatlari, sog‘liqni saqlash monitorlari kabi aksessuarlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu qurilmalar o‘yin-kulgi, tarmoq ulanishi, salomatlik va fitnesni yaxshilaydi. Xavfsizlik yanada qulayroq bo‘lib, iste‘molchi maishiy texnika va chiroqlarni masofadan boshqarish imkoniyatiga ega, shuningdek, tegishli odamlarning kaliti bo‘lmasa ham uyga kirishiga ruxsat berish uchun aqlli qulfni faollashtiradi. Birinchi navbatda, taqiladigan IoT qurilmalari kasalxonalarga bemorlarning sog‘lig‘ini uyda kuzatish imkonini beradi va shu bilan kasalxonada qolish vaqtini kamaytiradi, shu bilan birga hayotni saqlab qolishi mumkin bo‘lgan daqiqali real vaqt ma‘lumotlarini taqdim etadi. Kasalxonalarda aqlli to‘shaklar xodimlarni mavjudligi haqida xabardor qiladi va shu bilan bo‘sh joy uchun kutish vaqtini qisqartiradi. IoT sensorlarini muhim uskunalarga o‘rnatish kamroq buzilishlar va ishonchlilikni oshiradi, bu hayot va o‘lim o‘rtasidagi farqni anglatishi mumkin. Keksalarga g‘amxo‘rlik IoT bilan sezilarli darajada qulayroq bo‘ladi. Yuqorida aytib o‘tilgan real vaqt rejimida uy monitoringi bilan bir qatorda, sensorlar bemorning yiqilganligini yoki yurak xurujiga duchor bo‘lganligini ham aniqlashi mumkin. Hatto sug‘urta kompaniyasi ham IoT dan foyda olishi mumkin. Sug‘urta kompaniyalari o‘z sug‘urtalovchilariga Fitbit kabi IoT taqiladigan qurilmalar uchun chegirmalarni taklif qilishlari mumkin. Zavod uskunasiga biriktirilgan datchiklar ishlab chiqarish liniyasidagi to‘siqlarni aniqlashga yordam beradi va shu bilan vaqtni yo‘qotadi va chiqindilarni kamaytiradi. Xuddi shu mashinalarga o‘rnatilgan boshqa sensorlar ham mashinaning ishlashini kuzatishi mumkin, bu esa jihoz qachon texnik xizmat ko‘rsatishni talab qilishini taxmin qiladi va shu bilan qimmat buzilishlarning oldini oladi. 8 1.1-rasm. Buyumlarning interneti. Buyumlar Interneti texnologiyasi ishlab chiqarish, sog‘liqni saqlash, sug‘urta va boshqa ko‘plar sohalarga kirib bormoqda. Shulardan eng ko‘p foydalaniladiganlari quyida keltiriladi: 1. O‘z-o‘zidan boshqariladigan mashinalar va transport vositalari. Avtonom avtomashinalar IoT ning eng yorqin namunalaridan biri bo‘lib, BMW Group, Ford Motor Company va General Motors kabi uzoq yillik avtomobil kompaniyalari hamda Tesla kabi yangi kompaniyalar o‘z-o‘zini boshqaradigan transport vositalarida ishlaydi. O‘z-o‘zidan boshqariladigan avtomobillar va yuk mashinalari har xil tirbandlik va ob-havo sharoitida yo‘llarda xavfsiz harakatlanish uchun bir qator qurilmalardan foydalanadi. Amaldagi texnologiyalar orasida sun’iy intellektga ega kameralar, harakat sensorlari va bort kompyuterlari mavjud. O‘z-o‘zidan boshqariladigan transport vositalaridan foydalanish bo‘yicha tartibga soluvchi, xavfsizlik va texnik muammolar mavjud bo‘lsa-da, o‘z-o‘zidan boshqariladigan transport vositalari bozori kelgusi yillarda tez o‘sishi kutilmoqda. 9 Allied Market Research hisobotida aytilishicha, avtonom avtomobillar global bozori 2030 yilgacha qariyb 2,2 trillion dollarni tashkil qiladi. Shu bilan birga, IoT ulanishlari an‘anaviy transport vositalarida ham mavjud bo‘lib, ishlab chiqaruvchilar ish faoliyatini nazorat qilish va kompyuterlashtirilgan tizimlarni boshqarish uchun ulangan qurilmalarni o‘rnatadilar. 2. Logistika va flotni boshqarish. Kompaniyalar sensorlar, telematika, GPS va analitikadan foydalanib, oʻz avtomobillarining istalgan vaqtda qayerda ekanligini, belgilangan manzilga qachon yetib borishini taxmin qilish va tashqi sharoitlar marshrutlarni yoki kutilayotgan yetib kelish vaqtlarini yangilashga kafolat beradimi yoki yoʻqligini taxmin qilmoqda. Ushbu texnologiya ekotizimi kompaniyalarga prognozli texnik xizmat ko‘rsatish, ko‘proq haydovchilarni o‘qitish va marshrutni optimallashtirish orqali operatsiyalarni yaxshilash yo‘llarini aniqlash imkonini beradi. Garchi logistika kompaniyalari bunday texnologiyalarning asosiy foydalanuvchilari qatorida bo‘lsada, boshqalar ham o‘z parklarini kuzatish uchun IoT-dan foydalanadilar. Masalan, velosiped va skuterlarni ijaraga beruvchi kompaniyalar – ba‘zan mikromobillik sanoati sifatida ham tanilgan - istalgan vaqtda o‘z buyumlari qayerda ekanligini bilish uchun IoT-dan foydalanadilar. 3. Harakatni boshqarish. O‘z-o‘zidan boshqariladigan avtomobillarga imkon beradigan narsalarning bir qismi IoT tomonidan quvvatlanadigan aqlli trafikni boshqarishdir. Avtotransport vositalarining o‘zi kabi, so‘nggi o‘n yil ichida yo‘l infratuzilmasi kameralar, datchiklar, svetoforni boshqarish vositalari, to‘xtash o‘lchagichlari va hattoki smartfonlar tirbandligi ilovalari bilan tirbandliklarni oldini olish, baxtsiz hodisalarning oldini olish va sayohatning xavfsizligini ta‘minlash uchun ma‘lumotlarni uzatuvchi ma‘lumotlarni uzatish bilan bog‘langan. Masalan, kameralar trafik hajmi to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni aniqlaydi va markaziy boshqaruv guruhlariga uzatadi, ular ma‘lumotni tahlil qilish, nima va qachon yumshatish choralarini ko‘rish kerakligini aniqlash uchun ishlatiladi. 10 Yo‘l signallaridagi datchiklar osmondagi turli darajadagi yorug‘likni aniqlashi va signallarning yorqinligini sozlashi mumkin, bu esa ularning haydovchilarga doim ko‘rinib turishiga yordam beradi. Ulangan qurilmalar ochiq to‘xtash joylarini aniqlash va bu ma‘lumotlarni drayverlarni ogohlantirish uchun yoki ilovalarga uzatish uchun ishlatilishi mumkin. 4. Aqlli tarmoqlar, jumladan, aqlli hisoblagichlar. Kommunal xizmatlar, shuningdek, energiya tarmoqlariga samaradorlik va chidamlilikni oshirish uchun IoT-dan foydalanmoqda. Umumiy jihatdan, energiya tarmoq bo‘ylab bir yo‘nalishda boshqardi: ishlab chiqarish joyidan mijozgacha. Biroq, ulangan qurilmalar endi energiya ta‘minotining butun zanjiri bo‘ylab ikki tomonlama aloqani ta‘minlaydi: ishlab chiqarishdan tarqatishgacha bo‘lgan vaqtgacha, shu bilan kommunal xizmatlarning uni ko‘chirish va boshqarish qobiliyatini yaxshilaydi. Elektr uzilishlarini aniqlash va taqsimotni qayta yo‘naltirish va energiya talabi va yukidagi o‘zgarishlarga javob berish uchun ulangan qurilmalar tomonidan uzatiladigan real vaqtda ma‘lumotlarni tahlil qilishi mumkin. Ayni paytda, yakka tartibdagi uylar va korxonalarda o‘rnatilgan aqlli hisoblagichlar samaradorlikni oshirish yo‘llarini aniqlash uchun mijozlar va kommunal xizmatlar tahlil qilishlari mumkin bo‘lgan real vaqtda foydalanish haqida ma‘lumot beradi. Mutaxassislar to‘liq aqlli tarmoqni ishlab chiqishni barqarorlikni ta’minlashning asosiy maqsadlari uchun muhim deb bilishadi, ammo bu nuqtaga erishish uchun katta mehnat talab etiladi. 5. Atrof-muhit monitoringi. Ulangan qurilmalar havo, suv va tuproq, shuningdek, baliqchilik, o‘rmonlar va boshqa tabiiy yashash joylarining salomatligi va sifatini ko‘rsatuvchi ma‘lumotlarni to‘plashi mumkin. Shuningdek, ular ob-havo va boshqa atrof-muhit ma‘lumotlarini to‘plashlari mumkin. Shunday qilib, IoT nafaqat istalgan vaqtda va joyda atrofmuhit haqida ko‘proq real vaqt ma‘lumotlariga kirish imkoniyatini beradi, balki turli sohalardagi bir qator tashkilotlarga ushbu ma‘lumotlardan amaliy tushunchalarni olish uchun foydalanish imkonini beradi. Bunday ma’lumotlar davlat idoralariga tabiiy ofatlarni, masalan, tornadolarni yaxshiroq kuzatish va hatto bashorat qilish, 11 shuningdek, er va yovvoyi tabiat populyatsiyasini yaxshiroq boshqarish va himoya qilishga yordam beradi. Kompaniyalar ushbu ma’lumotlardan o‘zlarining uglerod izlarini yaxshiroq cheklash, atrof-muhit qoidalariga muvofiqligini yanada samarali hujjatlashtirish va bizneslariga ta’sir qiladigan ob-havo sharoitlarini yanada samarali rejalashtirish uchun foydalanishlari mumkin. Atrof-muhit bilan bog‘liq IoT tizimlari bozori kuchli o‘sishni ko‘rmoqda. So‘nggi yillarda monitoring texnologiyasi rivojlanib borar ekan, atrof-muhit monitoringi tizimlari muhim masofaviy monitoringdan Buyumlar Interneti (IoT) texnologiyasi va murakkab sensor modullarini o‘z ichiga olgan ilg‘or atrof-muhit monitoringi tizimiga aylandi. Ushbu qo‘lyozma tanqidiy ko‘rib chiqishni amalga oshirishga qaratilgan. Dunyo aholisining tez o‘sishi va tabiiy resurslarning tugashi, shuningdek, atrof-muhit sharoitlarining oldindan aytib bo‘lmaydiganligi ortib borayotgani sezilarli darajada jiddiy muammolarga olib keladi. Tibbiy narsalar Interneti (IoMT) - bu ma’lumotlarni uzatishi va to‘plashi mumkin bo'lgan ulangan tibbiy asboblar toifasi. Ushbu qurilmalar tomonidan to‘plangan ma’lumotlar tibbiy xizmat ko‘rsatuvchi provayderlarga real vaqt rejimida asosiy biometrik ma’lumotlarni kuzatishda yordam beradi, bu ularga aniq tashxis qo‘yish va kasallikning oldini olishga yordam beradi. IoMT dasturiy ilovalari jarayonlarni samaraliroq qilish orqali ularni soddalashtirishi mumkin. Shuningdek, u bemorni uzoqdan kuzatish imkonini beradi, bu esa shaxsan tashrif buyurish zaruratini kamaytiradi. Qon bosimi, tana harorati va faollik kabi hayotiy belgilarni kuzatishdan tashqari, IoMT yechimlari favqulodda vaziyatlarda shaxsiy javob tizimlarini ham ishga tushirishi mumkin. Bundan tashqari, ular surunkali kasalliklarni nazorat ostida saqlashga yordam beradi. Taqiladigan qurilmalar, shuningdek, bemorlarga ularning tibbiy holati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni shifokorlariga etkazishga imkon beradi. IoMT qurilmalari ko‘plab tibbiy muammolarni hal qila oladi. Ular tibbiy yordam ko‘rsatuvchi provayderlarga aniqroq tashxis qo‘yish va bemorlarni masofadan nazorat qilish orqali tezroq davolashda yordam berishi mumkin. IoMT yechimlari bilan ham birlashtirilishi mumkin. Tibbiy narsalar Interneti (IoMT) - bu 12 ma’lumotlarni uzatishi va to‘plashi mumkin bo'lgan ulangan tibbiy asboblar toifasi. Ushbu qurilmalar tomonidan to‘plangan ma’lumotlar tibbiy xizmat ko‘rsatuvchi provayderlarga real vaqt rejimida asosiy biometrik ma‘lumotlarni kuzatishda yordam beradi, bu ularga aniq tashxis qo‘yish va kasallikning oldini olishga yordam beradi. Ushbu qurilmalar, shuningdek, shifokorlarga xarajatlarni kamaytirish va bemorlarni parvarish qilishni yaxshilashga yordam beradi. IoMT - bu tibbiyot mutaxassislariga bemorlarning sog‘lig‘ini yanada samarali kuzatish imkonini beruvchi texnologik taraqqiyot. Shuningdek, surunkali kasalliklarni tashxislash va monitoring qilishning aniqligini oshirish orqali sog‘liqni saqlash xarajatlarini kamaytirishi kutilmoqda. Ushbu texnologiya bemor ma‘lumotlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri shifokorlarga yuborishi va surunkali kasalliklar uchun salomatlik ma’lumotlarini kuzatishi mumkin. Uydagi IoMT real vaqt rejimida ma’lumot va bemorlarni masofadan kuzatish orqali bemorlar va sog‘liqni saqlash tizimlarining sog‘lig‘ini yaxshilash imkoniyatiga ega. Qurilmalar, jumladan, aqlli soatlar va hap qutilari hayotiy belgilar va fiziologik parametrlarni kuzatib boradi va kasalxonaga yotqizishni kamaytirishga yordam beradi. Shuningdek, ular bemorning sog‘lig‘i haqida ma’lumot berishlari va giyohvand moddalarni boshqarishda yordam berishlari mumkin. Uydagi IoMT sog‘liqni saqlash sohasini o‘zgartirish imkoniyatiga ega. Bu provayderlarga mavjud bo‘lgan sog‘liqni saqlash resurslaridan yaxshiroq foydalanishga yordam berish va bemorlarga arzon narxlarda sifatli tibbiy xizmat ko‘rsatishga yordam berish imkoniyatiga ega. Kasalxona to‘lovlarining katta qismi diagnostika va davolashga ketadi. Muntazam tibbiy tekshiruvlarni kasalxonadan bemorning uyiga ko‘chirish orqali IoT jarayonni yanada samarali va tejamkor qilishi mumkin. Kiyinadigan qurilmalardan foydalangan holda, shifokorlar bemorlar bilan yanada samarali muloqot qilishlari mumkin, bu esa kasalxonaga yotqizish ehtiyojini kamaytiradi. Bundan tashqari, masofadan turib nazorat qilish kasalxonaga qayta yotqizishni oldini oladi. IoMT - kasalxona sharoitida bemor ma’lumotlarini kuzatish uchun foydalaniladigan o‘sib borayotgan texnologiya. Uning qo‘llanilishi sog‘liqni saqlash 13 uchun juda ko'p potentsial afzalliklarga ega. Bu tibbiyot xodimlariga real vaqt rejimida bemorlarning ahvolini kuzatish, favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bemorlarga yordam ko‘rsatishni yaxshilashga yordam beradi. Bu, shuningdek, farmatsevtika kompaniyalariga dori vositalarini yaxshiroq boshqarish va sifat nazorati choralarini ko‘rishga yordam beradi. Tibbiyot sohasi tez sur’atlar bilan IoMT rivojlanishi uchun markazga aylanib bormoqda, turli xizmatlarni taklif qiluvchi ishlab chiquvchilar soni ortib bormoqda. Kasalxonalar uchun IoMT yechimlari aqlli qurilmalar va integratsiyalangan ma’lumotlarni qayta ishlash tizimlarini o‘z ichiga oladi. Ushbu qurilmalar bemorning ahvolini kuzatishi va ahvoli yomonlashganda ogohlantirishlar yuborishi mumkin. Kasalxonalar uchun IoMT yechimlarining boshqa ilovalari sifat va xavfsizlikni ta’minlash uchun kuzatilishi mumkin bo'lgan tibbiy jihozlarni o‘z ichiga oladi. IoMT tashriflar sonini va qimmat xizmatlarni kamaytirish orqali sog‘liqni saqlash provayderlarini yanada samarali va bemorga yo‘naltirilgan qilishlari mumkin. Shuningdek, u bemorlarga parvarishning uzluksizligini ta’minlashi va bemorning muvofiqligini yaxshilashi mumkin. Har qanday texnologiyada bo‘lgani kabi, u IoMT bo‘yicha samarali echimlarni ishlab chiqish uchun tibbiy xizmat ko‘rsatuvchi provayderlar bilan birgalikda ishlashi kerak. Agar IoMT muvaffaqiyatli bo‘lsa, bu sog‘liqni saqlash uchun o‘yinni o‘zgartiradigan yangilik bo‘lishi mumkin. IoMT texnologiyasi shifoxonalar va klinikalarga xarajatlarni kamaytirishga va bemorlarni parvarish qilishni yaxshilashga yordam beradi. Bu dori-darmonlarni qabul qilmaslik xavfini kamaytirishi va hayot sifatini yaxshilashi mumkin. Bunga qo‘shimcha ravishda, u sog‘liqni saqlash tizimining boshqa sohalari uchun resurslarni bo‘shatishi mumkin. Tibbiy ma’lumotlarga masofadan kirishni ta’minlash orqali u butun ma’lumotlarga yordam berishi mumkin sog‘liqni saqlash tizimi yanada samarali va samarali bo‘ladi. IoMT texnologiyasi, shuningdek, tibbiy xizmat ko‘rsatuvchi provayderlarga ko‘proq shaxsiylashtirilgan yordamni taklif qilishda yordam berishi mumkin. Ushbu qurilmalar tomonidan to‘plangan katta hajmdagi ma’lumotlar bilan, sun’iy intellektga asoslangan ilg‘or sog‘liqni saqlash ilovalari shifokorlarga 14 xavflarni aniqlashga va bemorlarni yanada samarali davolashga yordam beradi. Ushbu ilovalar, shuningdek, tibbiyot mutaxassislariga muayyan aholi ehtiyojlarini tushunishga yordam beradi va bemorlarni jalb qilish va o‘z-o‘zini parvarish qilishni rag‘batlantirishi mumkin. Jamiyat IoMT da qo‘llaniladigan IoMT texnologiyalari chekka hududlarda sog‘liqni saqlashni yaxshilash uchun mo‘ljallangan. Ushbu qurilmalar paramediklarga kasalxonadan tashqarida bemor ko‘rsatkichlarini kuzatishda yordam berishi mumkin. Bundan tashqari, IoMT qurilmalari qishloq joylarida dori-darmonlarni tarqatish mumkin bo'lgan kiosklar kabi masofaviy tibbiy xizmatlarni yaxshilash uchun foydalanilmoqda. Xuddi shunday, IoMT qurilmalari logistika sohasida etkazib beruvchilar tomonidan ham qo‘llanilishi mumkin. 1.2. IoHT texnologiyasi IoT texnologiyasi sog‘liqni saqlash sohasini o‘zgartirmoqda. U bemorlarga tashxis qo‘yish va davolash uchun yangi vositalarni taqdim etadi, tibbiy yordam standartini oshirish uchun shifoxona tizimlarini bog‘laydi va bemorlarning natijalarini yaxshilash uchun strategiyalarni ishlab chiqish uchun ishlatilishi mumkin bo‘lgan ko‘plab ma’lumotlarni taqdim etadi. Sog‘liqni saqlash sohasidagi IoT ilovalari hozirgi davrda mashhurdir. IoT hozirgi sog‘liqni saqlash tizimiga yangi imkoniyatlarni beradi, sog‘liqni saqlash buyumlari Interneti (IoHT) deb nomlanuvchi va ajoyib texnologik, ijtimoiy va tijorat istiqbollariga ega. Sog‘liqni saqlash buyumlari Interneti (IoHT) dan oldin yoki IoT sog‘liqni saqlash sohasiga kirishidan oldin bemorlar shifokorlarni chaqirish, shifokorlar kabinetlariga borish, bir-birlariga SMS yuborish va hokazolar kabi an‘anaviy usullardan foydalanganlar. Sog‘liqni saqlash paradigmalarida aqlli qurilmalar va tegishli infratuzilma ishlab chiqilmaganligi sababli, shifokorlar va shifoxonalar ushbu an‘anaviy tizimlar ostida real vaqt rejimida bemorlarning sog‘lig‘ini kuzatishi mumkin edi va real vaqt rejimida bemorlarni hal qilish ham mumkin emas edi. Biroq, IoT sog‘liqni saqlash sohasiga kirganidan beri narsalar sezilarli darajada o‘zgardi. Bu nafaqat sog‘liqni saqlash infratuzilmasidagi umumiy 15 stressni kamaytiradi, balki real vaqt rejimida kuzatish va bemorlarga yordam berishga imkon beradi. Telemeditsinadan foydalanish, onlayn/real vaqtda monitoring va konsalting bu muhim o‘tish qanday namoyon bo‘lishining bir nechta misolidir. IoT-ni qo‘llab-quvvatlaydigan qurilmalar bemorlarni masofadan kuzatish va o‘z-o‘zini nazorat qilish kabi ekstremal funktsiyalarni taqdim etish orqali sog‘liqni saqlash sohasiga sezilarli ta‘sir ko‘rsatdi. IoHT sanoatining asosiy tarkibiy qismlari sog‘liqni saqlash va tibbiy yordamdir. Bemorlar o‘z sog‘lig‘ini kuzatib turganda, shifokor ham mukammal yordam ko‘rsatishi mumkin. Bemorlar o‘zlarining sog‘lig‘i holatiga qarab protseduralari va xavfsizlik choralarini o‘zgartirishi mumkin. IoHT bemorning ishtiroki va qoniqish darajasini sezilarli darajada oshirdi, shu bilan birga shifokor va bemor munosabatlarining samaradorligi va soddaligini oshirdi. Bemorning kasalxonada bo‘lish muddati va tibbiy xarajatlarini masofadan turib sog‘lig‘ini kuzatish tizimi yordamida qisqartirish mumkin. Bundan tashqari, u terapevtik natijalarni yaxshilashi va kasalxonaga qayta yotqizishni kamaytirishi mumkin. Texnologiyaning rivojlanishi va muvaffaqiyatli insoniy munosabatlar bilan IoHT sog‘liqni saqlash sanoatiga sezilarli ta‘sir ko‘rsatmoqda. IoHT infratuzilmasini qo‘llash bemorlar va ularning oilalari, shifokorlar, shifoxonalar va boshqa manfaatdor tomonlar uchun foydalidir. 1.2-rasm. Umumiy IoHT. Bemorlar uchun IoHT fitnes bandlari, aqlli soatlar va boshqa simsiz qurilmalar (masalan, qon bosimi monitorlari, yurak urish tezligi monitorlari, glyukometrlar va h.k.) kabi tijoriy foydalanish mumkin bo‘lgan bir qator narsalarni o‘z ichiga oladi. Ushbu zamonaviy gadjetlar shaxsiylashtirilgan monitoring uchun 16 ishlatiladi. Ushbu aqlli qurilmalar yordamida kunlik kaloriya iste’moli, mashqlarni kuzatish, qon bosimidagi o‘zgarishlar, maslahatlar, shifokorlar bilan uchrashuvlar va boshqalar uchun eslatmalarni o‘rnatish mumkin. Shifokorlar uchun IoHT haqida gap ketganda, turli xil taqiladigan gadjetlar va uyda monitoring vositalari shifokorga bemorning sog‘lig‘ini yanada samarali kuzatish imkonini beradi. Bemor to‘g‘risidagi ma’lumotlar ularning oila a’zolariga va shifokorga tibbiy favqulodda vaziyatlarda yuboriladi, bu ularga eng yaxshi qarorlarni qabul qilishga yordam beradi. Oilalar uchun IoHT bemor ma’lumotlarini ularning oila a’zolariga real vaqt rejimida etkazish imkonini beradi. Keksa odamlar va yosh bolalarni har doim istalgan joydan taqiladigan texnologiya va boshqa aqlli simsiz gadjetlar yordamida kuzatish mumkin. Kasalxonalar uchun IoHT haqida gap ketganda, sensorga asoslangan aqlli texnologiya bir qator tizim funksiyalarini avtomatlashtirishi mumkin. IoHT tufayli defibrillyatorlar, nogironlar aravachalari, kislorod nasoslari, nebulizerlar va boshqa parvarishlash uskunalari kabi tibbiy asboblar real vaqtda kuzatilishi mumkin. Bundan tashqari, xodimlarni real vaqt rejimida kuzatish mumkin. IoHT infratuzilmasi bemorlarni infektsiyalardan himoya qiluvchi gigiena monitoringi asboblari yordamida tozalikni tartibga solish imkonini beradi. IoHT tizimi aktivlarni boshqarish imkonini beradi, jumladan, avtomatik sovutgich harorati, namlikni nazorat qilish va dori-darmonlar inventarini kuzatish. Sensorga asoslangan tizimlar va Internet texnologiyalarining jadal rivojlanishi sog‘liqni saqlash texnologiyasining yangi o‘lchovini, ya‘ni Sog‘lik Interneti (IoHT) ni yaratishga imkon berdi. IoHT - bu sensor yoki IoT qurilmalarini ilg’or mobil texnologiyalar bilan integratsiyalash orqali shaxslarning sog‘lig‘i holatini monitoring qilish uchun ma‘lumotlarni almashish va qayta ishlash. IoHT tuman, chekka va bulutli hisoblashlardan foydalangan holda shaxsiylashtirilgan sog‘liqni saqlash uchun talabchan dasturga aylanishi mumkin. Bulutli sog‘liqni saqlash tizimida sog‘liqni saqlash ma‘lumotlari tana hududi tarmog‘i yoki tana sensori tarmog‘i yordamida to‘planadi va keyin bulut serverlarida saqlanadi va qayta ishlanadi. 17 Bir nechta tana datchiklari mavjudligi bilan inson tanasining turli xil sog‘liq ko‘rsatkichlari (masalan, qon bosimi, yurak / yurak urish tezligi, kislorod darajasi, tana harorati va boshqalar) qiymatlarini ushlash uchun arzon narxlardagi taqiladigan tizimni loyihalash va ishlab chiqish mumkin, to‘plangan ma‘lumotlar va kontekstual ma‘lumotlar (masalan, atmosfera holati, foydalanuvchining joylashuvi, faoliyati va boshqalar) asosida odamlarning sog‘lig‘i holatini bashorat qilish. Ushbu sensor tugunlari sog‘liq parametrlari qiymatlarini to‘playdi va ulangan smartfonga uzatadi. Keyinchalik, ma‘lumotlar qayta ishlanadi va sog‘liq holati smartfonlar tomonidan oldindan belgilanadi. Shu sababli, hisoblash jihatidan murakkab ilovalarni resurslari cheklangan smartfonlarda bajarish qiyin. Shu sababli, mavjud mobil sog‘liqni saqlash lovalarida ma‘lumotlar server tomonida saqlanadi va tahlil qilinadi. Shunga qaramay, energiya va quvvat sarfini minimallashtirish uchun ma‘lumotlar turli darajalarda qayta ishlanishi va chekka-tuman-bulutli infratuzilmasi orqali bulutda yig’ilishi mumkin. Foydalanuvchilar sog‘liqni saqlash ma’lumotlariga kirishlari mumkin, shuningdek, agar g‘ayritabiiy sog‘liq holati aniqlansa, mobil ilovalar (ilovalar) orqali ogohlantirishlar olishlari mumkin. Bulutli serverlar katta saqlash va hisoblash qobiliyatini ta’minlasa-da, uzoq masofali bulutli serverlarga kirish kechikishni kuchaytirishi mumkin. Bundan tashqari, agar foydalanuvchi harakatchan bo‘lsa, ulanish tez-tez uzilishi mumkin. Natijada sog’liq ma’lumotlarini bulutga uzatish va tahlildan so‘ng natijani olish ham ta’sir qiladi. Shunday qilib, sog‘liq holatini bashorat qilish bilan bir qatorda, foydalanuvchining harakatchanlik ma’lumotlarini tahlil qilish ham joriy joylashuvni bashorat qilish va natijani shunga mos ravishda etkazish uchun juda muhimdir. Joylashuv ketma-ketligini bashorat qilish uchun tegishli harakat namunasini modellashtirish talab qilinadi. Foydalanuvchilarning mobillik ma’lumotlari bulutli serverlar ichida tahlil qilinadi va tahlil asosida foydalanuvchining joriy joylashuvi topiladi. Sog‘liqni saqlash ma’lumotlarining dastlabki tahlili chekka/tuman qurilmalari ichida amalga oshiriladi va sog‘liq holati aniqlanadi. Agar aniqlangan sog‘liq holati anormallikni bildirsa, ma’lumotlar keyingi tahlil qilish uchun bulutga 18 yuboriladi. Bulut aniqlangan sog’liq muammosi va foydalanuvchining hozirgi joylashuvi asosida yaqin atrofdagi sog’liqni saqlash markazini taklif qiladi. IoHT an’anaviy sog’liqni saqlash amaliyotlariga nisbatan bir qator afzalliklarga ega. Ulardan ba’zilari quyida keltiriladi: Real vaqtda monitoring: Ulangan aqlli sog‘liqni saqlash qurilmalari orqali real vaqtda monitoring tibbiy favqulodda vaziyatlarda (masalan, yurak xuruji, astma xuruji va diabetik shok) hayotni saqlab qolishi mumkin. Sog‘liqni saqlash holatini real vaqt rejimida kuzatishda aqlli sog‘liqni saqlash qurilmalari smartfon ilovalariga ulangan. Ushbu qurilmalar bemorlarning sog‘lig‘i to‘g‘risidagi ma’lumotlarni to‘playdi va to‘plangan sog‘liqni saqlash ma’lumotlarini tegishli shifokorga (ya’ni, kardiojarrohga) uzatish uchun smartfon ilovalaridan foydalanadi. Bemorning sog‘lig‘i to‘g‘risidagi ma’lumotlar bulutli server(lar)da saqlanishi mumkin, ular keyinchalik vakolatli foydalanuvchi (ya’ni, shifokor, sug’urta kompaniyasi xodimlari va laboratoriya xodimlari) bilan baham ko‘rilishi mumkin, bu ularga to‘plangan ma’lumotlarga kirishni ta’minlaydi. End-to-end ulanish: IoHT butun sog‘liqni saqlash jarayonini “sog‘liqni saqlashning mobil usullari” va “ilg‘or texnologiyalardan boshqa foydalanish” orqali avtomatlashtiradi. Bu sog‘liqni saqlash xizmatlarini samarali yetkazib berishni ta’minlaydigan “mashinadan mashinaga aloqa”, “o‘zaro ishlash”, “axborot almashish” va “ma’lumotlarni uzatish” imkonini beradi. U turli xil aloqa protokollaridan (masalan, Bluetooth, Wi-Fi va ZigBee) foydalanadi, bu sog‘liqni saqlash mutaxassislarining turli kasalliklar mavjudligini aniqlash usullarini o‘zgartiradi. Texnologiyadan foydalanish davolanish xarajatlarini va klinikalarga keraksiz tashriflarni qisqartirishi va mavjud resurslardan yaxshiroq foydalanishga yordam beradi, bu esa sog‘liqni saqlashni yaxshiroq rejalashtirishga yordam beradi. Sog’liqni saqlash ma’lumotlarini saqlash va tahlil qilish: Sog’liqni saqlash qurilmalari qisqa vaqt ichida mahalliy darajada saqlash va boshqarish qiyin bo‘lgan katta hajmdagi ma‘lumotlarni yuborishi mumkin. Bu kuchli serverlardan (ya’ni, bulutli serverlar) foydalanish orqali mumkin bo‘lgan ko‘rinadi. Shuning uchun sog‘liqni saqlash ma’lumotlarini saqlash va tahlil qilish qiyin vazifadir. Biroq, aqlli 19 IoHT tizimi ma’lumotlarni real vaqt rejimida kuzatishi va tahlil qilishi va bulutli serverlarda ma’lumotlarni saqlash talablarini kamaytirishi mumkin. Bundan tashqari, u tegishli tibbiy xodimlarni hayotga xavf tug‘diradigan vaziyatlarda ogohlantirishlar beradi. Masofaviy sog‘liqni saqlash muassasalari: Favqulodda vaziyatda bemorlar smartfon ilovalari yordamida kilomerlab uzoqlikda joylashgan tegishli tibbiyot xodimlari (ya’ni shifokorlar) bilan bog‘lanishi mumkin. Bunday mobil yechimlar yordamida tibbiy xodimlar bemorning sog‘lig‘ini bir zumda tekshirib, uning kasalligini imkon qadar tezroq aniqlashlari mumkin. Bundan tashqari, shifokorlar bemorlarga dori-darmonlarni buyurishlari mumkin, ular dori-darmonlarni yetkazib berish bo‘yicha sheriklar orqali ularga yetkazib berilishi mumkin. Bu jarayon kasalxonaga tashriflar sonini kamaytiradi va umumiy sog’liqni saqlash xarajatlarini kamaytiradi. 3.3 Tibbiyot sohasida IoT ning ahamiyati. Zamonaviy tibbiyot so‘nggi o‘n yilliklarda ilgari erishib bo‘lmaydigan darajaga ko‘tarildi. Bugungi sog‘liqni saqlash tizimi, bu — bir paytlar umidsizlikka tushgan bemorlar hayotini saqlab qolayotgan transplantologiya va travmatologiya, plastik jarrohlik va onkologiya, neyrojarrohlik, oftalmologiya, ginekologiya va boshqa sohalardan iborat yuqori texnologik tarmoqqa aylandi. Tibbiyot muassasalari texnik asbob-uskunalarining sezilarli yaxshilanishi natijasida kasalliklarni dastlabki bosqichidayoq to‘g‘ri tashxislash va bemor ish qobiliyatini qisqa muddatlarda tiklash imkoniyati paydo bo‘ldi. Muolajalar davomida odatiy endoskopik apparaturalar, mikrojarrohlik va ko‘rish qobiliyatining lazer korreksiyasi, organ va to‘qimalarni ko‘chirib o‘tkazish kabilardan foydalanish turli tug‘ma va orttirilgan nuqsonlarni tuzatishda oddiy holga aylandi. Ammo, ayrim muammolar hamon dolzarbligicha qolmoqda. Va ularni hal etish uchun narsalar interneti (Internet of Things – IoT) yordamga keladi. 20 Bemorlarni robotlar davolaydi…mi? Tibbiyot va sog‘liqni saqlashni rivojlantirish narsalar internetining eng muhim yo‘nalishlaridan biridir. Ushbu yo‘nalishda alohida atamalar ham mavjud – masalan, «Tibbiy ashyolar interneti» yoki «Narsalar interneti va sog‘liqni saqlash». Tadqiqotchilar xomcho‘ti bo‘yicha, bir necha yildan so‘ng ushbu bozor hajmi taxminan 117 milliard dollarni tashkil qilar ekan. Demak, bu 2020-yilga borib, odamlarni bemor holati haqidagi ma’lumotlarni tahlil qiladigan robotlar davolaydi, deganimi? Yo‘q, unday emas. Davolash bilan avvalgidek markazlashgan holda mutaxassislar – shifokorlar va tibbiyot xodimlari shug‘ullanishadi. Narsalar interneti faqat ular ishini samarali bo‘lishiga yordam beradi. Hali bu texnologiyalar dunyo bo‘yicha kam qo‘llanilyapti, rivojlangan mamlakatlarda, asosan, AQShda keng tatbiq etilgan. Kuzatuvchi beyjiklar «Florida Hospital Celebration Health» sakkiz yildan buyon klinika bo‘yicha xodimlar va bemorlarni kuzatuvchi beyjiklardan faol foydalanib kelmoqda. Tibbiyot xodimlari harakatini kuzatish orqali, barchaga qulay bo‘lishi uchun, klinika ishini tashkillashtirish, masalan, dori-darmon zaxirasidan iborat shkaflarni qayerga joylashtirish ma’qulligini tahlilchilar yaxshi tushunishadi. Klinika ma’muriyati ma’lumotlar yordamida u yoki bu sanitar yoki hamshirani muntazam kuzatib, o‘z ishidan batamom charchaganlarini oldindan aniqlashi mumkin hamda ularga ishini biroz o‘zgartirishni, masalan, qayta tayyorlash kurslariga borishlarini vaqtida taklif qila oladi. Beyjiklar klinika bemorlariga ham beriladi. Qarindoshini ko‘rgani shifoxonaga kelgan odamlar doim elektron tabloni kuzatib, bemori ayni damda qayerda — jarrohlik xonasida, palatada yoki boshqa joyda ekanligini bilib olishi mumkin. Tablodagi ma’lumotlar bemor familiyasi qarshisida paydo bo‘ladi. 21 Ba’zi klinikalarda beyjiklar tibbiy inventarlarga ham yopishtirib qo‘yiladi. Bu orqali zarur buyumlar, masalan, defibrillyatorlar, infuzion nasoslar va aravachalarni kerakli paytda darhol topish mumkin. «eICU» — elektron palata Amerikaning ko‘plab shifoxonalarida sutkasiga 24 soat va haftasiga yetti kun navbatchilik qila oladigan reanimatologlar yetishmaydi, aniqrog‘i, mamlakatda shuncha mutaxassisning o‘zi yo‘q. Shu bois, AQShda intensiv terapiya elektron palatasi – «eICU» joriy etilgan. Og‘ir bemorlarni masofaviy kuzatuvchi bu monitoring markazi yuzlab kilometr masofadagi yuzlab bemorlar uchun birato‘la xizmat ko‘rsata oladi. Bemor krovatidagi monitoring uning ahvoli haqidagi ma’lumotlarni markaz navbatchi reanimatologiga avtomatik tarzda yuboradi. Mabodo jiddiy vaziyat yuzaga kelsa – trevoga signali chalinadi. Yuqori tasvirli kameralar bilan jihozlangan palatalarda bemor diqqat bilan ko‘rikdan o‘tkaziladi. Reanimotolog ovozli aloqa yordamida bemorga yaqin joylashgan xodimlarga ko‘rsatmalar berishi mumkin, ya’ni u qaror qabul qiladi, hamshira va sanitarlar qarorni bajarishadi. Tadqiqotlar bu kabi markazlar o‘lim darajasini kamaytirishga hamda tibbiyot xodimlari uchun xarajatlarni qisqartirishga yordam berishini ko‘rsatmoqda. Ayni damda tibbiyot muassasalari keng ko‘lamli turli vazifalar, masalan, ish samarasini oshirish uchun xodimlarni doimiy ishga qabul qilish, iqlim me’yorlarining uzluksiz nazoratini olib borish, shuningdek, bemorlar jismoniy ko‘rsatkichlarini kuzatish singari IoT datchiklari ishlab chiqaradigan katta hajmdagi ma’lumotlar muammolari bilan to‘qnash kelmoqda. Va bu muammolarning barchasi — atrof-muhit parametrlarini doimiy va uzluksiz nazorat qilish va hisoblab borishni amalga oshirish, texnologik jarayonlar, bemorlar, xodimlar va boshqa tibbiy asbobuskunalar maqomi va holati, tibbiy ma’lumotlar «xomashyosi» va turli manbalardan olingan tadqiqotlar natijasini qayta ishlash hamda kerakli axborotni sxema, grafika, 22 jadvallar, ma’lumot ekranlari shaklida topshirishning kompleks yechimlari yo‘qligi kabi umumiy sabablarga ega. Ko‘plab keksa odamlar xotira va fikrlashning buzilishi bilan to‘qnash keladilar, masalan, Alsgeymer xastaligida. Ushbu kasallikka chalinganlar ayrim hollarda o‘z yo‘nalishlarini topishda qiynalishadi – tunda xonasi yoki palatasidan chiqib, nima bo‘layotganini anglamagan holda bino atrofida tentirab qolishadi. Bu kabi holatlarda ular yiqilib jarohat olishlari mumkin. Shu bois, ularning yaqinlari tez-tez uyqu yo‘qotishadi – doim bemordan xavotirlanib tong ottirishadi. O‘n olti yoshli Kennet Shinokuza taklif qilgan ilovani «tibbiy buyumlar interneti» qatoriga kiritgan holda shu singari bemorlarga yordam sifatida taqdim etsa bo‘ladi. Gap shundaki, u ruhiy kasallikdan qiynalayotgan inson paypog‘iga yopishtirib qo‘yiladigan datchik ixtiro qildi. Bemor qachonki o‘rnidan tursa, qarindoshining smartfoniga ovozli signal keladi. Shuningdek, Alsgeymer kasalligiga chalinganlarga g‘amxo‘rlik qilish uchun insonni xaritadan topib beruvchi, uncha katta bo‘lmagan ratsiyaga o‘xshab ketadigan GPS qurilmasidan foydalanilmoqda. Temboo kompaniyasi keltirgan ma’lumotlarga ko‘ra, AQShda keksa yoshli odamlar farzandlari bilan emas, balki ko‘proq mustaqil yashashni istashmoqda. Ammo, ular doimiy ko‘makka muhtoj. Yolg‘iz yashayotgan ota-onalari, yaqinlaridan xavotirlanayotgan odamlar uchun ushbu kompaniya maxsus qurilma ishlab chiqdi. Qurilma krovatga o‘rnatiladigan harakat datchigi va mikrofondan iborat. Datchik qariyaning harakatlari haqida ma’lumot to‘playdi va odatiy namunalarini ajratadi – agar nimadir birdan o‘zgarsa, uning farzandi yoki qarindoshi smartfoniga bu haqda xabar yuboradi. Mikrofon esa qariyaning yordam chaqirishi uchun kerak. Shunday qilib, tibbiyotda narsalar interneti kabi innovatsion texnologiyalar astasekin bizning real hayotimizga kirib bormoqda va sog‘liqni saqlashdagi ko‘plab muammolarni hal qilyapti. Bularning bari nafaqat hayotimizni saqlab qolish, balki yaqin kelajakda insonning o‘rtacha umr kechirish ko‘rsatkichini oshirish imkonini 23 beradi. IoT qurilmalari sog‘liqni saqlash sohada keng qo‘llaniladi. Bunda IoT ning bemorni kuzatuv uskunalari mavjud bo‘lmaganda ham ancha xavflarni kamaytirdi. IoT ni qo‘llab quvvatlaydigan tibbiyotda taqiladigan qurilma asosan bemorlarni kuzatish uchun ishlatiladi. Bunda Bemorni sog’liqni saqlash bo‘limiga yuborishdan oldin tahlil ma’lumotlarini sensor yordamida tekshiriladi. IoT salomatlik monitoring platformasi bizga zamonaviy tibbiyotni rivojlantirishda katta foyda keltirdi. Bunda sensorda sog‘liqni saqlash tiizmi haqida ma’lumot to‘playdi va bemorning sog‘ligi haqida ma’lumot beradi. Hajmi kichikroq, tezroq va arzonroq. Tizim bemorning yurak urush tezligi, inson tanasining harorati, kislorod bilan to‘yinganlik natijalarini veb-platformada ko‘rsatib beradi. Insonning sog‘ligi haqida muhim ma’lumotlarni beruvchi ko‘rsatgichlardan biri bu yurak urushi tezligidir. Yurakning necha marta qisqarishini yoki urushini hisoblaydi. Bunda dam olish vaqtida odamning yurak urush tezligi 60 dan 100 gacha [4]. Mashq qilish davomida insonning yurak urushi tezlashadi va bu yurak urushi tezligidan ham muhimi bu yurakni holati ya’ni yurakni tartibli urushi. Agar yurak urushi tartibli urmayotgan bo‘lsa jiddiy muammolarni keltirib chiqaradi. Koronavirusga kasalligiga chalingan shaxslar o‘zlarini kasal his qilishsa-da, ularning kislorod darajasi ko‘pincha yetarli emas. Pulse oksimetriya – qonda kislorod tashuvchi gemoglobin miqdorini aniqlash texnologiyasi [5]. 1.3-rasm. IoT yordamida salomatlik monitoringgi umumiy strukturasi. 24 Bunda bemorlar uchun yurak urush tezligini o‘lchanadi va SpO2 max30100 sensori va tana harorati yordamida Lm35 sensori yordamida o‘lchanadi [6]. Bluetooth yordamida mobil ilovada analiz ko‘rsatiladi. Arduino Uno da ma’lumotlar qabul qiladigan va uni saqlaydigan modul. U yerdan ma’lumotlar mobil ilova o‘tkaziladi va bemorlar ko‘rish uchun salomatlik ko‘rsatgichlari o‘lchanadi. O‘lchovdan so‘ng, Bluetooth moduli orqali ma’lumotlar mobil ilovada paydo bo‘ladi. O‘lchangan ma’lumotlar inson tanasidan LCD displayda sifatida ko‘rish mumkin. 2. BEMOR ARAVACHALARIDA XAVFSIZLIK VA QULAYLIKNI TA’MINLASH 2.1. Xavfsizlik Nuqtalarini belgilash. Bemor aravachalari uchun xavfsizlik nuqtalarini belgilash muhimdir, chunki bu yo‘llarda favqulodda vaziyatlarda yordam ko‘rsatish va aravachaning xavfsiz harakatlanishini ta'minlash imkonini beradi. Quyida asosiy xavfsizlik nuqtalarini belgilash bo'yicha ko'rsatmalar keltirilgan: 1. Aravachaning mustahkamligi: - Aravacha konstruksiyasi mustahkam va bardoshli materiallardan yasalgan bo'lishi kerak. - Aravachaning barcha qismlari bir-biriga mahkamlangan va mustahkam bo'lishi lozim. 2. Tormoz tizimi: - Aravachada tormoz tizimi mavjud bo'lishi kerak va u bemorning o'zi yoki yordamchisi tomonidan osongina boshqarilishi kerak. - Tormozlar ishonchli va samarali ishlashi, aravachani to'xtatish va joyida ushlab turish imkoniyatini berishi kerak. 25 3. Kamarlar va tutqichlar: - Aravachada xavfsizlik kamarlarining mavjudligi zarur. Ular bemorni aravachada barqaror ushlab turish uchun ishlatiladi. - Tutqichlar bemorning qo'llarini joylashtirish uchun qulay va ergonomik bo'lishi kerak. 4. Oyoq qo'yish joylari: - Oyoq qo'yish joylari sozlanishi va bemorning oyoqlarini qulay va xavfsiz joylashtirish imkoniyatini berishi kerak. - Oyoq qo'yish joylari oyoqlarni sirg'almasdan ushlab turishi lozim. 5. Old va orqa g'ildiraklar: - G'ildiraklar yaxshi holatda bo'lishi kerak va ular tez-tez tekshirib turilishi zarur. - G'ildiraklar mustahkam va sirpanmaydigan bo'lishi kerak, bu esa aravachaning barqarorligini oshiradi. 6. Ehtiyot qismlar va aksessuarlar: - Aravachada kerakli aksessuarlar, masalan, qo'shimcha yostiqlar, bosh ushlagichlar va boshqalar mavjud bo'lishi kerak. - Ushbu aksessuarlar bemorning qulayligi va xavfsizligini oshiradi. 7. Yo'l va atrof-muhit xavfsizligi: - Aravachadan foydalanish joylari tekis va xavfsiz bo'lishi kerak. - Yo'llar toza va to'siqlardan xoli bo'lishi kerak, bu esa aravachaning oson harakatlanishini ta'minlaydi. 8. Texnik xizmat va nazorat: - Aravacha muntazam ravishda texnik xizmat ko'rsatilishi va nazorat qilinishi kerak. 26 - Yaroqsiz yoki shikastlangan qismlar vaqtida almashtirilishi lozim. Bu xavfsizlik nuqtalari bemor aravachalarining xavfsizligi va bemorlarning qulayligini ta'minlashga yordam beradi. 2.1.Tibbiyot aravachasida bemorni xavfsiz o’rnatish. 2.2. Qulay yo‘laklarni belgilash. Bemorlarga mo'ljallangan aravachalar uchun qulay yo'laklarni belgilash jarayonida quyidagi jihatlarni inobatga olish lozim: 1. Kenglik va balandlik: - Yo'laklar kengligi aravachaning erkin harakatlanishi uchun yetarli bo'lishi kerak. Odatda, minimal kenglik 90 sm bo'lishi lozim. 27 - Yo'laklarning balandligi ham aravachaning erkin o'tishi uchun yetarli bo'lishi kerak, balandlikning minimal qiymati 2 metr bo'lishi kerak. 2. Yuzalar va qoplamalar: - Yo'lak yuzasi tekis va sirpanmaydigan materialdan qilingan bo'lishi kerak. - Qoplamalar bemorlarga qulaylik va xavfsizlikni ta'minlash uchun mos bo'lishi kerak. 3. Burilishlar va burchaklar: - Burilishlar keng bo'lishi kerak, kamida 150 sm radiusda bo'lishi lozim, bu aravachaning oson burilishiga imkon beradi. - Burchaklar va burilish joylari keng va ochiq bo'lishi kerak, hech qanday to'siq bo'lmasligi zarur. 4. Eshiklar va dahlizlar: - Eshiklarning kengligi aravachaning erkin kirib-chiqishi uchun yetarli bo'lishi kerak, odatda minimal kenglik 90 sm. - Eshiklar avtomatik yoki osongina ochiladigan bo'lishi kerak. 5. Rampalar va nishabliklar: - Rampalar yetarli kenglikda va nishabi aravachaning qulay va xavfsiz harakatlanishi uchun mos bo'lishi kerak. - Rampa nishabi maksimal 1:12 bo'lishi kerak (har 12 sm uzunlikka 1 sm balandlik o'zgarishi). 6. Qulaylik va dam olish joylari: - Yo'laklar bo'ylab dam olish uchun qulay joylar, masalan, skameykalar yoki o'rindiqlar joylashtirilishi kerak. - Bu joylar aravachada harakatlanayotgan bemorlar uchun orom olish imkoniyatini beradi. 7. Yoritish va belgilar: - Yo'laklar yaxshi yoritilgan bo'lishi kerak, bu xavfsizlikni ta'minlaydi. - Yo'laklarda yo'nalish belgilarini qo'yish kerak, bu aravachada harakatlanayotgan bemorlar uchun yo'nalishni aniqlashda yordam beradi. 8. Tugatish nuqtalari va xavfsizlik choralari: 28 - Yo'laklarning oxirida xavfsizlikni ta'minlash uchun to'siqlar yoki balandlikdagi farqlarni ko'rsatadigan belgilar bo'lishi kerak. - Shoshilinch chiqish yo'llari aniq belgilanib, osongina foydalanish mumkin bo'lishi kerak. Bu qoidalar bemor aravachalarining qulay va xavfsiz harakatlanishi uchun yo'laklarni belgilashda asosiy e'tibor berilishi lozim bo'lgan jihatlardir. 2.3-rasm. Bemor aravachalari uchun xavfli yo‘lak. 29 3. Amaliyotda tadbiq etish va monitoring 3.1. Sensorlar va IoT qurilmalari MAX30102 puls oksimetri va ESP32 bilan yurak urish tezligi sensori Ushbu bobda MAX30102 yuqori sezuvchanlik puls oksimetri, yurak urish tezligi sensori, BPM va qon kislorod konsentratsiyasini (SpO2) o‘lchash uchun uni ESP32 maket platasi bilan qanday bog‘lash masalasi ko‘rib chiqiladi. Ushbu sensor yurak urishi/yurak urish tezligini BPM va qon kislorod konsentratsiyasini (SpO2) foizda o‘lchash uchun ishlatiladi. Avval, ESP32 bilan sensorning kirish, pinout, ishlash va ulanish diagrammasini muhokama qilinadi. Shundan so‘ng SparkFun MAX3010x puls va yaqinlik sensori kutubxonasidan turli xil misollar eskizlari ko‘riladi. Bularga BPM ko‘rsatkichlarini qidirish, dastlabki ma’lumotlarni ketmaket plotterga chiqarish, haroratning mavjudligini aniqlash va o‘lchash kiradi. 3.1-rasm. MAX30102 puls oksimetri va ESP32 bilan yurak urish tezligi sensori MAX30102 puls oksimetr sensori. Kirish MAX30102 sensori MAX30100 sensorining qo‘shimcha optimallashtirilgan versiyasidir, yurak urish tezligi monitoridan ham, puls oksimetridan ham foydalaniladi. Ushbu funktsiyalar ikkita LED, fotodetektor, optimallashtirilgan 30 optika va past shovqinli signalni qayta ishlash komponentlaridan iborat ushbu sensorning dizayni tufayli amalga oshiriladi. U Arduino, ISP32, ESP8266 NodeMCU va boshqalar kabi mikrokontrollerlar bilan yurak urishi va kislorod bilan to‘yinganlikni nazorat qilish uchun samarali qurilma yaratishda osongina ishlatiladi. 3.2-rasm. MAX30102 moduli Ko‘rinib turganidek, MAX30102 chipi modulning markazida joylashgan. Modul ikki xil turdagi ledlardan (qizil va IQ nurlanish) va fotodetektordan iborat. Qonning kislorod bilan to‘yinganligi va yurak urish tezligi ushbu ikkita asosiy funktsiya yordamida aniqlanadi. Yana bir muhim xususiyat shundaki, MAX30102 sensorli moduli ikkita LDO regulyatoridan iborat. Buning sababi shundaki, MAX30100 chipi 1,8 V ni talab qiladi va Ladsning to‘g‘ri ishlashi uchun 3,3 V kerak bo‘ladi. Voltaj regulyatorlari qo‘shilishi bilan 5/3.3/1.8 darajadagi kirish/chiqishdan foydalanadigan mikrokontrollerlardan xavfsiz foyda3lanilishi mumkin. Bundan tashqari, agar modulni orqa tomondan ko‘rilsa, mantiqiy kuchlanish darajasini tanlash uchun ulash simlari ko‘rinib turibdi. U odatda 3,3 V ga o‘rnatiladi, lekin uni mikrokontrollerining mantiqiy talablariga muvofiq 1,8 V ga o‘zgartirish mumkin [20]. 31 3.3-rasm. ESP32 da mantiqiy darajadagi ulanish Asosiy funksiyalar Max30102 sensorli moduli juda kam quvvat bilan ishlaydi, 600 mA (o‘lchash rejimi) va 0,7 mA (kutish rejimi) iste’mol qiladi. Shuning uchun, bu aqlli soatlar va boshqalar kabi taqiladigan qurilmalarda foydalanish uchun ajoyib tanlovdir. U ma’lumotlarni tezda chiqarish qobiliyati bilan bir qatorda yuqori namuna olish tezligiga ega. Bundan tashqari, sensor shuningdek, ichki o‘rnatilgan tarqoq nurni bostirish bilan jihozlangan. Max30102 sensor modulining yana bir xususiyati ichki o‘rnatilgan harorat sensori mavjudligi. Bu bizga shtamp haroratini (- 40˚C dan +85˚C gacha) ± 1˚C aniqlik bilan beradi. Mikrokontrollerlar bilan aloqa qilish uchun sensor I2C SCL va SDA pinlaridan foydalanadi. Ushbu sensorning yana bir o‘ziga xos xususiyati shundaki, u MAX30100 bilan solishtirganda ma’lumotlarni saqlash uchun 32 namunali FIFO buferidan foydalanadi, unda faqat 16 namunali FIFO buferi mavjud. Boshqacha qilib aytganda, u energiya sarfini yanada kamaytiradi, chunki u allaqachon maksimal o‘ttiz ikkita yurak urish tezligi va SPO2 qiymatlarini qo‘llab-quvvatlaydi. 32 MAX30102, shuningdek, bir nechta manbalarga kiritilishi mumkin bo‘lgan uzilishlar bilan ishlatilishi mumkin, masalan, ovqatlanishga tayyorlik, yangi ma’lumotlarni kiritishga tayyorlik, tashqi yoritishni bostirish, haroratga tayyorlik va deyarli to‘liq FIFO qiymati. Uzilish hosil qilish orqali mikrokontroller dasturni ketma-ket bajarish paytida sodir bo‘lmaydigan boshqa hodisalarni amalga oshirishi mumkin, sensor esa yangi ma’lumotlar namunalarini olishda davom etadi. 2.1.1-jadval MAX30102 sensorining texnik xususiyatlari Maksimal tok iste’moli 6mA Kuchlanish 3.3-5V Namuna olish tezligi 50Hz – 3200Hz Harorat oralig‘i -40°C to +85°C Haroratni o‘lchash aniqligi ±1˚C ARO‘ o‘lchamlari 18 bits IQ LED eng yuqori to‘lqin uzunligi 880nm Qizil LEDning eng yuqori to‘lqin uzunligi 660nm ESP32 Espressif Systems2 ishlab chiqarish boshqaruvchisiz mikrokontrollardir. Bu mikrokontroller, Wi-Fi va keng mulkli Bluetooth imkoniyatini taqdim etadi va IoT (Internet of Things) xizmatini o‘rniga keladi. ESP32, 32-bit Xtensa LX6 mikroprotsessorga ega va 240 MHz taktf bilan ishlaydi. U o‘z SRAM ichiga 520KB va 4MB flash xotirasini o‘z ichiga oladi. ESP32 modulida Wi-Fi 802.11 b/g/n va Bluetooth 4.2 LE (Low Energy) modullari mavjud bo‘lib, kabellu va bezakli tarmoqlar orqali aloqa qilish yaratadi. ESP32, ko‘plab GPIO (General Purpose Input/Output) pinlari bilan birga, I2C, SPI, UART va boshqa aloqa interfeyslarini ham qo‘llaydi. U ADC (Analog-toDigital Converter) va DAC (Digital-to-Analog Converter) kabi analogli va raqamli kirish/chiqish interfeyslarini ham qo‘llaydi. Bu, sensorlarni o‘qish, aktuatorlarni boshqarish va boshqa xil jihozlar bilan aloqani osonlashtirish. 33 ESP32, Arduino IDE va Espressif IoT Development Framework (ESP-IDF) kabi dasturlash muhitlari yordamida dasturlash qiladi. Bu mikrokontroller o‘zgacha dasturlash tilida ham ruxsatga imkon beradi. ESP32, yuqori darajada iste’mol qiladigan mikrokontrollerlar, sensordagi ma’lumotlarni taqsimlash, bevosita uzatish, kabelsiz aloqa va boshqa sohalarda qo‘llaniladi. U oson dasturlash va keng imkoniyatlar bilan integratsiya va IoT uni o‘rniga keladi. ESP32-dan WiFi stantsiyasi sifatida foydalanish uni uyda Wi-Fi router kabi ishlatish imkonini beradi. ESP32 Wi-Fi router yordamida tarmoqqa ulangan bo‘lsa, yo‘riqnoma ESP32 platasiga noyob IP-manzilni tayinlaydi. Xuddi shu marshrutizatorga ulangan boshqa qurilmalar bilan ma’lumot almashish uchun biz ESP32 kodida ularning yagona IP manziliga qo‘ng‘iroq qilishimiz kerak. 3.4 – rasm. ESP32 dan Wi-Fi stansyasi sifatida foydalanish Router ESP32 platasiga ulangandan so‘ng u boshqa qurilmalar bilan bir xil internet aloqasiga ega bo‘ladi. Internetdan foydalanib, biz ma’lumotlarni serverga yuklashimiz yoki bir xil WiFi routerga ulangan boshqa qurilmalarni boshqarishimiz mumkin[21]. MAX30102 puls oksimetr sensorining ishlashi Puls oksimetri 34 Qondagi kislorod kontsentratsiyasini ( % ) aniqlash uchun avval qonimiz ichida gemoglobin kislorod tashish uchun mas'ul ekanligini bilish muhimdir. Biror kishi puls oksimetrini ushlab turganda, qurilmadagi yorug‘lik barmoqlardagi qon orqali o‘tadi. Bu kislorodli va kislorodsiz qonda yorug‘lik yutilishidagi o‘zgarishlarni o‘lchash orqali kislorod miqdorini aniqlash uchun ishlatiladi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, MAX30102 sensori ikkita LED (Qizil va IQ) va fotodioddan iborat. Ushbu ikkala LED ham SpO2 ni o‘lchash uchun ishlatiladi. Ushbu ikkita LED turli to‘lqin uzunliklarida yorug‘lik chiqaradi: Qizil LED uchun ~ 660 nm va IQ LED uchun ~ 880 nm. Ushbu o‘ziga xos to‘lqin uzunliklarida kislorodli va oksidlanmagan gemoglobin butunlay boshqa assimilyatsiya xususiyatlariga ega. Quyidagi diagramma MAX30100 chipining spetsifikatsiyasidan olingan. Diagrammada ko‘rsatilgan farqni ikki xil to‘lqin uzunligida kislorodli gemoglobin bo‘lgan HbO2 va kislorodsiz gemoglobin bo‘lgan Hb o‘rtasidagi farqni sezishingiz mumkin. 3.5-rasm. MAX30100 tizim blok diagrammasi Kislorodli gemoglobin ko‘proq infraqizil nurni yutadi va qizil nurni aks ettiradi, kislorodsiz gemoglobin esa ko‘proq qizil nurni yutadi va infraqizil nurni aks ettiradi. Yansıtılan yorug‘lik fotodetektor bilan o‘lchanadi. MAX30102 sensori qondagi kislorod kontsentratsiyasini (SpO2) aniqlash uchun turli xil assimilyatsiya 35 darajasini o‘qiydi. Fotodetektor tomonidan olingan infraqizil va qizil yorug‘likning nisbati bizga qondagi kislorod kontsentratsiyasini beradi. Yurak urish tezligini o‘lchash Yurak urishi tezligi - bu ketma-ket ikki yurak urishi orasidagi vaqt nisbati. Xuddi shunday, inson qoni inson tanasida aylanayotganda, bu qon kapillyar to‘qimalarda qisqaradi. Natijada, kapillyar to‘qimalarning hajmi oshadi, lekin bu hajm har bir yurak urishidan keyin kamayadi. Kapillyar to‘qimalarning hajmidagi bu o‘zgarish sensorning infraqizil nuriga ta’sir qiladi, bu esa har bir yurak urishidan keyin nurni uzatadi. Ushbu sensorning ishlashini inson barmog‘ini sensorning oldiga qo‘yish orqali tekshirish mumkin. Agar barmoq bu puls sensori oldiga qo‘yilgan bo‘lsa, kapillyar tomirlardagi qon o‘zgarishi hajmiga qarab infraqizil nurlarning aks etishi o‘zgaradi. Bu shuni anglatadiki, yurak urishi paytida kapillyar tomirlardagi qon miqdori yuqori bo‘ladi va keyin har bir yurak urishidan keyin past bo‘ladi. Shunday qilib, bu tovushni o‘zgartirish orqali LED yorug‘ligi o‘zgartiriladi. LED yorug‘likning bu o‘zgarishi barmoqning yurak urish tezligini o‘lchaydi. Ushbu hodisa "Fotopletismogramma" deb nomlanadi. MAX30102 puls oksimetr sensori chiqish pinlari MAX30102 moduli sakkista pindan iborat. 36 3.6-rasm. MAX30102 puls oksimetr sensori chiqish pinlari 2.1.2-jadval MAX30102 puls oksimetr sensori chiqish pinlar jadvali. Pin VIN VIN Tavsif Ushbu pin sensorni quvvat bilan ta’minlash uchun ishlatiladi. Bu sensor 3.3-5v da quvvatlanadi. Ushbu pin sensorni quvvat bilan ta’minlash uchun ishlatiladi. Ushbu sensor 3,3-5 V kuchlanishda yoqilgan. SCL Bu I2C seriyali soat pinidir. SDA Bu I2C seriyali ma’lumotlar pinidir. Bu faol past uzilish pinidir. U bortdagi rezistor tomonidan INT yuqoriga tortiladi, lekin uzilish sodir bo‘lganda, uzilish tozalanmaguncha, u pastda bo‘ladi. IRD IQ LED katod va LED drayverini ulash nuqtasi RD Qizil LED katod va LED drayverini ulash nuqtasi GND Bu sensorni yerga yetkazib berish uchun ishlatiladi va u manba topraklama piniga ulangan. MAX30102 sensorini ESP32 bilan ulash Ushbu bo‘limda MAX30102 sensorli modulini ESP32 ga qanday ulash kerakligi o‘rganiladi. Mikrokontrolleriga ulanish uchun sensorli modulning faqat to‘rtta pinidan foydalaniladi. 37 3.3-jadval Sensor moduli va ESP32 o‘rtasidagi ulanishlar quyidagi jadval asosida amalga oshiriladi: MAX30102 Modul ESP32 VCC 3.3V SCL GPIO22 SDA GPIO21 GND GND ESP32 standart I2C pinlarini modulning SCL va SDA pinlari bilan ulanadi. Bundan tashqari, sensor ESP32 dan 3,3V quvvat oladi va ikkala asos ham umumiydir [22]. 38 3.7-rasm. Tibbiyotda IoT qurilmalaridan foydalanish. Ushbu ishni bajarish davomida quyidagi komponentlardan foydalanilgan [17]: 1. ESP-wroom-32dev module 2. Pulse Sensor 3. Yordamchi plata 4. Micro usb kabel 39 3.8-rasm. 1) ESP-WROOM-32DEV MODULE; 2) PULSE SENSOR ; 3) YORDAMCHI PLATA;4) MICRO USB KABEL ESP-WROOM-32DEV MODULI Arduino - bu mikrokontrollerlar va o‘rnatilgan tizimlar olamiga yangi boshlanuvchilar uchun ajoyib platforma hisoblanadi. Arduino kabi mikrokontrollerlarning turlari ko‘p bo‘lib bajaradigan vazifalariga qarab farqlanadi. Agar biz loyihalarimizga Wi-Fi ulanishini qo‘shmoqchi bo‘lsak, u holda ESP8266 ajoyib tanlov hisoblanadi. Ammo agar Wi-Fi ulanishi, Bluetooth ulanishi, yuqori aniqlikdagi ARO‘ lar, RAO‘, ketma-ket aloqa va boshqa ko‘plab xususiyatlarga ega to‘liq tizimdan foydalanish zarur bo‘lsa, ESP32 mikrokontrolleri eng yaxshi tanlov hisoblanadi. ESP32 kuchli va ko‘p qirrali mikrokontroller moduli bo‘lib, u IoT (Internet of Things) loyihalari va boshqa o‘rnatilgan ilovalar uchun keng qo‘llaniladi. ESP32 - mashhur ESP8266 SoC-ni ishlab chiquvchi Espressif Systems kompaniyasining arzon chipli mikrokontroller tizimidir. ESP8266 kabi ESP32 ning yaxshi tomoni uning quvvat kuchaytirgichi, past shovqinli qabul qiluvchi kuchaytirgich, antenna kaliti, filtrlar va RF Balun kabi 40 integratsiyalashgan RF komponentlari hisoblanadi. Bu ESP32 atrofida uskunani loyihalashni juda oson qiladi, ya’ni qo‘shimcha komponentlar kamroq ishlatiladi [19]. ESP32 ning ba’zi asosiy xususiyatlari va texnik xususiyatlari: Ikki yadroli protsessor: ESP32 ikki yadroli Xtensa LX6 protsessoriga ega, taktik chastotasi 240 MHz gacha. Bu samarali ko‘p vazifalarni bajarish va murakkab ilovalarni boshqarish imkonini beradi. Wi-Fi va Bluetooth ulanishi: ESP32 o‘rnatilgan Wi-Fi va Bluetooth imkoniyatlarini o‘z ichiga oladi, bu simsiz tarmoqlarga ulanishni va boshqa qurilmalar bilan muloqot qilishni osonlashtiradi. U turli xil Wi-Fi protokollarini (shu jumladan 802.11b/g/n) va Bluetooth protokollarini (masalan, Bluetooth Classic va Bluetooth Low Energy kabi) qo‘llab-quvvatlaydi[4]. Keng qamrovli kiritish/chiqarish imkoniyatlari: ESP32 raqamli va analogli kirish/chiqish (I/U) pinlarining kengassortimentini taklif etadi, jumladan GPIO (umumiy maqsadli kirish/chiqish), UART (Universal Asynchronous ReceiverTransmitter) va boshqalar. Bu sensorlar, aktuatorlar va boshqa tashqi qurilmalar bilan aloqa o‘rnatish imkonini beradi. Xotira va saqlash: ESP32 kengxotira resurslariga ega, jumladan 520 KB gacha SRAM (Statik tasodifiy kirish xotirasi). Shuningdek, u modul variantiga qarab 4 MB dan 16 MB gacha bo‘lgan flesh-xotira uchun turli xil variantlarni taqdim etadi. Rivojlanish muhiti: ESP32 ArduinoIDE, ESP-IDF (Espressif IoT Development Framework) va Micro Python kabi turli xil ishlab chiqish muhitlari yordamida dasturlashtirilishi mumkin. Kam quvvat iste’moli: ESP32 quvvatni tejaydigan qilib ishlab chiqilgan bo‘lib, uni akkumulyator yoki kam quvvatli ilovalar uchun mos qiladi. U quvvat sarfini minimallashtirish uchun bir nechta uyqu rejimi va quvvatni tejash funksiyalarini taklif etadi. ESP32 ning ba’zi texnik xususiyatlariga quyidagilar kiradi: 41 Yagona yoki ikki yadroli 32-bitli LX6 mikroprotsessor, taktik chastota 240 MGts gacha. 520 KB SRAM, 448 KB ROM va 16 KB RTC SRAM. 150 Mbit/s gacha tezlikda 802.11 b/g/n Wi-Fi ulanishini qo‘llab- quvvatlaydi. Klassik Bluetooth v4.2 va BLE spetsifikatsiyalarini qo‘llab-quvvatlash. 34 dasturlashtiriladigan GPIO. 12-bitli SAR ADC ning 18 tagacha kanali va 8-bitli DACning 2 ta Seriyali ulanishga 4 x SPI, 2 x I2C, 2 x I2S, 3 x UART kiradi. Jismoniy LAN aloqasi uchun Ethernet MAC. Dvigatel PWM va 16 tagacha LED PWM kanallari. Xavfsiz yuklash va Flash shifrlash. AES, Hash (SHA-2), RSA, ECC va RNGuchun kriptografik apparat kanali tezlashuvi. ESP32 keng ko‘lamli xususiyatlari, arzon narxi va keng jamoatchilik tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi tufayli ishlab chiquvchilar orasida mashhurlikka erishdi. U turli xil IoT loyihalarida, uyni avtomatlashtirish tizimlarida, robototexnika, taqiladigan qurilmalar va simsiz ulanish va ilg‘or qayta ishlash imkoniyatlarini talab qiluvchi boshqa ko‘plab ilovalarda qo‘llaniladi. ESP32 da ko‘p ishlatiladigan dasturlash muhitlaridan ba’zilari: ArduinoIDE PlatformIOIDE (VS kodi) LUA MicroPython Espressif IDF (IoT Development Framework) JavaScript 42 ESP32 ishlab chiqish kengashi- Espressif Systems ESP32 asosidagi bir nechta modullarni chiqardi va mashhur variantlardan biri ESP-WROOM-32 modulidir. U ESP32 SoC, 40 MGts kristall osilator, 4 MB Flash IC va ba’zi passiv komponentlardan iborat. ESP-WROOM-32 modulining yaxshi tomoni shundaki, tenglikni cheklovchi bloklari bor. Shunday qilib, uchinchi qism ishlab chiqaruvchilari ESP-WROOM-32 modulini olish va ushbu modul uchun ajratuvchi yordamchi platalarini loyihalashdir. Shunday yordamchi platalardan biri ESP32 DevKit Board hisoblanadi. Unda asosiy modul sifatida ESP-WROOM-32, shuningdek, ESP32-ni osongina dasturlash va GPIOpinlari bilan ulanish uchun ba’zi qo‘shimcha qurilmalar mavjud. 2.2-rasmda menda mavjud bo‘lgan ESP32 ishlab chiqish kengashining tartibi ko‘rsatilgan. Menda mavjud bo‘lgan doskada 30 ta pin (har bir tomonda 15 ta pin) mavjud. 36 pinli ba’zi doskalar va biroz kamroq pinli yordamchi platalar mavjud. 3.9-rasm. ESP32 ishlab chiqish kengashining tartibi Rasmdan ko‘rinib turibdiki, ESP32 yordamchi platasi quyidagilardan iborat: ESP-WROOM-32 moduli Ikki qatorli IOpinlari (har bir tomonda 15 pin bilan) CP2012 USB - UART Bridge IC micro-USB ulagichi (quvvat va dasturlash uchun) AMS1117 3.3V regulyator IC Yoqish tugmasi (qayta tiklash uchun) 43 Yuklash tugmasi (miltillash uchun) Quvvat LED (qizil) Foydalanuvchi LED (Moviy – GPIO2 ga ulangan) ESP32 mobil, taqiladigan elektronika va Internet-of-things (IoT) ilovalari uchun mo‘ljallangan. Unda kam quvvatli chiplarning barcha zamonaviy xususiyatlari, jumladan, soat shlyuzlari, bir nechta quvvat rejimlari va dinamik quvvat masshtablashi mavjud. ESP32 Wi-Fi-va-Bluetooth IoT ilovalari uchun yuqori darajada integratsiyalashgan yechim boʻlib, 20 ga yaqin tashqi komponentlarga ega. ESP32 antenna kaliti, quvvat kuchaytirgichi, past shovqinli qabul qiluvchi kuchaytirgich, filtrlar va quvvat boshqaruv modullarini birlashtiradi. Shunday qilib, butun yechim bosma elektron yordamchi plataning (PCB) minimal maydonini egallaydi. MICRO USB KABEL USB standartlari sanoat tashkiloti bo‘lgan USB Implementation Forum (USBIF) tomonidan ishlab chiqilgan va qo‘llab-quvvatlanadi. Asl spetsifikatsiyasida USB faqat ikkita turdagi ulagichlarga bo‘lingan: A va B. Texnik xususiyatlar va ishlab chiqaruvchi talablaridagi o‘zgarishlar USB qurilmalari uchun ishlatiladigan ulagichlar doirasini kengaytirdi[3]. USB turi A Kompyuterning host-kontrollerlari va hublarida joylashgan A tipidagi ulagich tekis, to‘rtburchak interfeysdir. Ushbu interfeys aloqani ishqalanish bilan joyida ushlab turadi, bu esa foydalanuvchilarning ulanishi va uzilishini juda osonlashtiradi. Dumaloq pinlar o‘rniga ulagich doimiy ulanish va uzilishga juda yaxshi bardosh beradigan tekis pinlardan foydalanadi. MikroUSB B Ushbu USB-IF tomonidan tan olingan ulagichni mobil telefonlar, GPS qurilmalari, PDA va raqamli kameralar kabi yangi mobil qurilmalarda ham topish mumkin. Micro-USB B USB Mini-b ga qaraganda jismonan kichikroq ulagichdir, lekin baribir 480 Mbit/s yuqori ma’lumotlarni uzatish tezligini va On-The-Go funksiyasini qo‘llab-quvvatlaydi. 44 ULASH SIMLARI Ulash simlari oddiygina simlar bo‘lib, ularning har bir uchida ulagich pinlari mavjud bo‘lib, ular ikkita nuqtani bir-biriga lehimsiz ulash uchun foydalanishga imkon beradi. Ulash simlari, odatda, kerak bo‘lganda kontaktlarning zanglashiga olib o‘tishni osonlashtirish uchun yordamchi platalar va boshqa prototiplash vositalari bilan ishlatiladi. Ulash simlari turli xil ranglarda bo‘lsa-da, ranglar aslida hech narsani anglatmaydi. Bu shuni anglatadiki, qizil ulash simi texnik jihatdan qora bilan bir xil. Biroq, yer yoki quvvat kabi ulanish turlarini farqlash uchun ranglar kerak bo‘ladi. 3.10-rasm. Ulash simlari. Ulash simlari odatda uchta versiyada keladi: “male-to-male”, “male to female” va “female to female”. Har birining orasidagi farq simning oxirgi nuqtasida. “male” uchlarida pin chiqadigan bo‘lib, u narsalarga ulanadi, “female” uchlari esa ulanmaydi va narsalarni ulash uchun ishlatiladi. “Male to male” ulash simlari engkengtarqalgan va siz ko‘pincha foydalanadigan simlardir. Yordamchi platadagi ikkita portni ulashda “male-to-male” sim kerak bo‘ladi. Yarim o‘lchamli yordamchi plata Yarim o‘lchamli yordamchi platalar, shuningdek, mini yordamchi platalari sifatida ham tanilgan, elektron sxemalarni prototiplash uchun kengtarqalgan bo‘lib foydalaniladigan standart panellarning kichikroq versiyalari hisoblanadi. To‘liq o‘lchamlar va nuqtalar soni turli ishlab chiqaruvchilarda farq qilishi mumkin. 45 Ushbu yordamchi platalar ixcham va ko‘chma bo‘lib ishlab chiqilgan bo‘lib, ularni kichik hajmdagi loyihalar yoki bo‘sh joy cheklangan vaziyatlar uchun mos qiladi. Ular ko‘pincha yopishtiruvchi tayanchga ega bo‘lib, ularni sirtlarga osongina biriktirish yoki kattaroq elektron tizimlarga integratsiya qilish imkonini beradi. Yordamchi platadagi nuqtalar har bir satr va ustun ichida elektr bilan bog‘langan bo‘lib, payatlashga muhtoj bo‘lmasdan qulay sxema prototipini yaratishga imkon beradi. SEN-11574 puls sensori SEN-11574 puls sensori asosan yurak urish tezligini aniqlash uchun ishlatiladi. Odatda yurak urish tezligini aniq o‘lchash juda qiyin ish, ammo bu kuchaytirilgan puls sensori yordamida bu juda oson bo‘ldi. Agar yurak urishi haqida gapiradigan bo‘lsak, yurak urishi har qanday tizimning normal ishlashini ko’rsatish uchun har qanday dasturiy yoki apparat tizimi tomonidan ishlab chiqariladigan davriy signaldir. 3.11-rasm. SEN-11574 puls sensori. Puls sensorining ichki sxemasi Quyidagi rasmda impuls sensorining ichki sxemasi ko‘rsatilgan. U optik yurak urishi sensori, kuchaytirish pallasi va shovqinni bekor qilish sxemasidan iborat. 46 2.5-rasm. Puls sensorining ichki sxemasi Yurak shakli chizilgan puls sensorining old tomoni markaziy LEDdan iborat. Bu Kingbrightning teskari o‘rnatilgan yashil LED yoritgichi yonadigan teshikdir va sensorga yurak urish tezligini aniqlashga yordam beradi. Faqat LED ostida fotodetektor sensori joylashgan. Bundan tashqari, LED ostida yana bir sxema mavjud. Ushbu sxema shovqinni yo’q qilish sxemasi deb ataladi. Bu yurak urish tezligi sensori o’qishni yaxshilash uchun shovqinni yo‘q qilish uchun ishlatiladi. 3.12-rasm.Pulse sensoring yon tomondan ko’rinishi Pinout Ushbu impuls sensori uchta pindan iborat. Birinchisi, bu sensorni yer(manba) bilan ta‘minlash uchun ishlatiladigan va u manba yer(manba) piniga ulangan GND pinidir. O‘rta pin VCC pinidir, u sensorni quvvat bilan ta’minlash uchun ishlatiladi. Ushbu sensor deyarli 3,3V dan 5V gacha bo’lgan to’g’ridan-to’g’ri kuchlanishda yoqiladi. Xuddi shunday, oxirgisi analog pin bo‘lgan A0 pinidir va u analog signalni qabul qilish uchun ishlatiladi. Sensor kuchlanish shaklida chiqishni beradi. Bu 47 sensor ham markaziy LEDdan iborat. Ushbu LED sensorga yurak urish tezligini aniqlashga yordam beradi. Bundan tashqari, LED ostida yana bir sxema mavjud va bu sxema shovqinni yo‘q qilish davri deb ataladi. Ushbu sxema yurak urish tezligi puls sensori o‘qishiga ta’sir qiluvchi shovqinni yo‘q qilish uchun ishlatiladi. Ushbu yurak urish tezligi sensorining pin konfiguratsiyasi quyidagi rasmda ko’rsatilgan: 3.13-rasm.SEN-11574 Pinout Texnik Xususiyatlari Quyidagi jadvalda SEN-11574 puls sensorining ba’zi asosiy xususiyatlari ko‘rsatilgan. Ushbu yurak urish tezligi sensorining ishlash printsipi juda oddiy. Agar yurak urish tezligi haqida gapiradigan bo‘lsak, u holda yurak urish tezligi ketma-ket ikki yurak urishi orasidagi vaqt nisbati. Xuddi shunday, inson qoni inson tanasida aylanganda, bu qon kapillyar to‘qimalarda siqiladi. Natijada, kapillyar to'qimalarning hajmi oshadi, lekin bu hajm har bir yurak urishidan keyin kamayadi. Kapillyar to‘qimalarning hajmining bu o‘zgarishi yurak urish tezligi sensorining LED yorug‘ligiga ta’sir qiladi, bu har bir yurak urishidan keyin yorug'likni uzatadi. Yorug‘likning bu o‘zgarishi juda kichik, ammo buni har qanday kontrollerni ushbu 48 puls sensori bilan ulash orqali o‘lchash mumkin. Bu shuni anglatadiki, har bir impuls sensori bo‘lgan LED yorug‘lik puls tezligini o‘lchashga yordam beradi. Ushbu sensorning ishlashini inson barmog'ini puls sensori oldiga qo‘yish orqali tekshirish mumkin. Agar barmoq bu impuls sensori oldiga qo‘yilgan bo‘lsa, LED yorug‘likning aks etishi kapillyar tomirlardagi qon o‘zgarishi hajmiga qarab o‘zgaradi. Bu shuni anglatadiki, yurak urishi paytida kapillyar tomirlardagi qon miqdori yuqori bo'ladi va keyin har bir yurak urishidan keyin past bo‘ladi. Shunday qilib, ushbu ovoz balandligini o‘zgartirish orqali LED yorug‘ligi o‘zgaradi. LED yorug‘ligining bu o‘zgarishi barmoqning yurak urish tezligini o'lchaydi. Ushbu hodisa "Fotopletismogramma" deb nomlanadi. 3.14-rasm. ESP32 with pulse sensor (pulse sensor bilsn ESPni ulash ) Impuls sensori 3,3-5 V oralig‘ida ish kuchlanishini talab qilganligi sababli, biz sensorning VCC terminalini ESP32 platasining 3,3 V piniga ulaymiz. Ikkala asos ham umumiy bo'ladi. Bundan tashqari, sensorning analog signali pin ADC_CH0 piniga, ya’ni ESP32 ning GPIO36 piniga ulanadi. Fritzing - bu elektron sxemalarni yaratish va hujjatlashtirish uchun ishlatiladigan ochiq manbali dasturiy vosita hisoblanadi. U foydalanuvchilarga 49 elektron diagrammalarni loyihalash, virtual panel sxemalarini yaratish va shaxsiy PCBlarni (Bosilgan elektron yordamchi platalar) loyihalash imkonini beruvchi qulay interfeysni taqdim etadi [18]. Fritzing yordamida sxemani qanday yaratish kerakligini quyidagi amallar bo‘yicha bosqichma-bosqich ko‘rib chiqildi. Birinchi bo‘lib Fritzing yuklab olinadi va o‘rnatiladi: Fritzing veb-saytiga kiriladi (https://Fritzing.org/) va operatsion tizim uchun mos Fritzing versiyasini yuklab olinadi. Operatsion tizimim Windows bo‘lgani uchun Windows 10 ga mos Fritzing ni yuklab oldim. Dasturni yuklab olingandan so‘ng Fritzing dasturi kompyuterga o‘rnatib olindi. 3.15-rasm. Fritzing dasturi Dasturni o‘rnatib olingandan so‘ng yangi fayl ochdim va uni “Fritzing 2.2 bob” deb nomlandi. 50 3.16-rasm. Fritzing dasturida fayl ochish Yangi fayl ochib olingandan so‘ng kerakli bo‘lgan mikrokontroller qidirib topib olindi. 3.17-rasm. Fritzing dasturida komponentlar menyusi Afsuski Fritzing dasturini o‘zida ESP32 hamda ultratovush sensorilarini topilmadi. Shuning uchun internet tarmog‘i orqali ular alohida yuklab olindi. Ushbu ishni bajarishda kerak bo‘ladigan barcha qurilmalarning borligini tekshirib olingandan so‘ng ESP32 mikrokontrolleri va ultratovush sensori olindi va kabel orqali kerakli pinlarga ulab chiqildi. 51 3.18-rasm. Fritzing dasturida ESP32 va Yordamchi plata 3.19 -rasm Fritzing yordamida olingan natija. 3.2. Tibbiyotda bemor aravachalarining tuzilishi. Bemor aravachalari sog‘liqni saqlash sohasida ajralmas vosita bo'lib, bemorlarni tashish hamda tibbiy asbob-uskunalarni tashish xavfsiz echimni ta‘minlaydi. Ular turli shakl va o‘lchamlarda bo‘lib, har biri tibbiyot xodimlarining o‘ziga xos ehtiyojlarini qondirish uchun mo‘ljallangan. Asosiy foydali 52 aravachalardan tortib, murakkab, elektron boshqariladigan modellargacha, har qanday sog‘liqni saqlash sharoitiga mos keladigan aravachalar mavjud. Biz turli xil turdagi bemor aravachalarini va ular sog‘liqni saqlashda ishlatilishi mumkin bo‘lgan dasturlarni ko‘rib chiqamiz. Asbob aravachalari tibbiy asboblar va jihozlarni tashish va saqlash uchun mo‘ljallangan. Ular odatda zanglamaydigan po‘latdan yasalgan va narsalarni saqlash va tartibga solish uchun bir nechta tortmalar, javonlar va bo‘limlarga ega. Ba‘zi modellar tortma va javonlarni ochish uchun oyoq pedali bilan ham jihozlangan bo‘lishi mumkin. Kiyinish aravachasi har qanday tibbiy muassasada bo‘lishi kerak. U tibbiy buyumlar va jihozlarni, masalan, bog‘lamlar, bintlar, shpritslar va bemorni parvarish qilish uchun zarur bo‘lgan boshqa narsalarni saqlash va tashish uchun ishlatiladi. Ushbu aravachalar odatda zanglamaydigan po‘latdan yasalgan va bir nechta tortma va javonlar bilan birga keladi. Bavzi modellarda kontentning xavfsiz va xavfsiz bo‘lishini ta‘minlash uchun qulflanadigan qopqoq ham bo‘lishi mumkin. Kompyuter aravachalari kompyuterlar, noutbuklar, printerlar va boshqa IT jihozlarini tashish va saqlash uchun ishlatiladi. Ular odatda metalldan yasalgan bo‘lib, tarkibning xavfsiz bo‘lishini ta‘minlash uchun qulflanadigan qopqoq bilan jihozlangan. Ba‘zi modellar oson manevr qilish uchun g‘ildiraklar bilan jihozlangan bo‘lishi mumkin. Avariya aravalari tibbiy asbob-uskunalar va jihozlarni saqlash va tashish uchun mo‘ljallangan. Ular odatda narsalarni saqlash uchun bir nechta tortma va javonlar va tortmalarni ochish va yopish uchun oyoq pedaliga ega. Ba‘zi modellar favqulodda vaziyatlarda tibbiy xodimlarni ogohlantirish uchun signalizatsiya tizimi bilan ham jihozlangan bo‘lishi mumkin. Zambillar tibbiy muassasalarda bemorlarni tashish uchun ishlatiladigan tibbiy aravachaning bir turi. Nosilkali aravachalar bemorlarni tibbiy muassasalarda tashish uchun ishlatiladi. Ular odatda g‘ildirakli taglikka, sozlanishi balandlikka va 53 sozlanishi suyanchga ega va oson manevr qilish uchun metalldan yasalgan. Ular ko‘pincha qo‘shimcha xavfsizlik uchun tutqichlar, kayıslar va qulflar bilan jihozlangan. Nosilkali aravachalar turli xil tibbiy sharoitlarda, jumladan, tez yordam xonalarida, operatsiya xonalarida va tibbiy idoralarda ishlatilishi mumkin. Izolyatsiya aravalari yuqumli materiallar va tibbiy chiqindilarni tashish uchun ishlatiladigan maxsus aravalardir. Ular odatda zanglamaydigan po‘latdan yasalgan va ifloslanishning oldini olish uchun mahkam o‘rnatiladigan qopqoqlarga ega. Izolyatsiya aravalarida tibbiy buyumlarni saqlash uchun bir nechta javon va tortmalar ham bo‘lishi mumkin. IV aravalar - tomir ichiga (IV) eritmalarni tashish uchun ishlatiladigan maxsus tibbiy aravalar. Ular odatda g‘ildirakli taglik va sozlanishi balandlikka ega va bir nechta IV sumkalar va nasoslarni joylashtirish uchun mo‘ljallangan. IV aravalarda tibbiy buyumlarni saqlash uchun javonlar, tortmalar va boshqa saqlash bo‘limlari ham bo‘lishi mumkin. Tibbiy aravacha(trolleybus)lar sog‘liqni saqlash sanoatining muhim qismidir. Ular tibbiy buyumlar va jihozlarni tashishning samarali va samarali usulini ta‘minlaydi, shuningdek, bemorlarga yordam beradi. To‘g‘ri qo‘llash uchun to‘g‘ri tibbiy aravachani tanlashni ta‘minlash orqali sog‘liqni saqlash mutaxassislari yordam ko‘rsatishda ularning samaradorligi va xavfsizligini maksimal darajada oshirishlari mumkin. Hech shubha yo‘qki, zanglamaydigan po‘latdan yasalgan tibbiy aravachalar va tibbiy saqlash jihozlari sog‘liqni saqlash sanoatining qon tomiri hisoblanadi. Shuning uchun PP Healthcare Solutions tibbiyot xodimlarining hayotini osonlashtirish uchun mo’ljallangan tibbiy saqlash va idoraviy zaxiralarni boshqarish tizimlarini taqdim etadi. Bizning tizimlarimiz kasalxonalar, qariyalar uylari va barcha o’lchamdagi klinikalar uchun juda mos keladi. 54 3.20-rasm.Shifoxonada Tibbiyot aravalari. Tibbiyotda bemor aravachalari (yoki ko’chma aravachalar) shifoxonalarda bemorlarni tashish va ularning qulayligini ta’minlash uchun keng qo’llaniladi. Bemor aravachalarining tuzilishi va asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: 55 3.21-rasm. Tibbiyot aravachasi tuzilishi. Tuzilishi: 1. Ramka: - Materiallar: Odatda mustahkam va yengil materiallardan, masalan, alyuminiy yoki po‘latdan yasalgan bo‘ladi. - Struktura: Ramka barqarorlikni ta‘minlaydigan tarzda loyihalashtirilgan, bu esa aravachaning uzoq muddat xizmat qilishini ta‘minlaydi. 2. O‘rindiqlar va Orqa Qism: - Materiallar: Ko‘pincha yuvilishi mumkin bo'lgan vinil yoki matodan yasalgan bo‘ladi. - Ergonomik Dizayn: Bemorning qulayligi uchun maxsus shakllangan bo‘lib, orqa qismi va o‘rindiqlar yumshoq va qulay bo‘lishi kerak. 3. G‘ildiraklar: - Old G‘ildiraklar: Kichikroq bo‘lib, burilish va manevr qilishni osonlashtiradi. - Orqa G‘ildiraklar: Kattaroq bo‘lib, aravachani itarish va boshqarishni osonlashtiradi. - Tormozlar: Orqa g’ildiraklarda ishonchli tormoz tizimi mavjud, bu esa aravachani to’xtatish va joyida ushlab turishga yordam beradi. 4. Tayanch va Qo’llar: - Qo’l Tayanchlari: Bemorga qo'llarini joylashtirish uchun qulaylik yaratadi. - Oyoq Tayanchlari: Sozlanishi va ko'tarilishi mumkin bo'lgan oyoq tayanchlari mavjud, bu bemorning oyoqlarini qulay joylashtirish imkonini beradi. 5. Qo’shimcha Jihozlar: 56 - Xavfsizlik Kamarlar: Bemorning xavfsizligini taminlash uchun xavfsizlik kamarlar mavjud. - Yostiqlar va Bosh Ushtlagichlar: Qo’shimcha qulaylik va qo’llab-quvvatlash uchun yostiqlar va bosh ushlatgichlar bilan jihozlangan bo’lishi mumkin. Foydalari: - Mobillik: Bemorlar bir joydan ikkinchi joyga osongina ko'chiriladi, bu esa ularning qulayligi va xavfsizligini ta'minlaydi. - Ergonomik Dizayn: Aravachalar bemor va tibbiyot xodimlari uchun qulay bo'lishi uchun maxsus loyihalashtirilgan. - Xavfsizlik: Aravachalar ishonchli tormoz tizimi va xavfsizlik kamarlar bilan jihozlangan. Qo’llanish Joylari: - Shifoxonalar: Tibbiyot xodimlari bemorlarni xonalar orasida yoki operatsiya xonalariga ko'chirishda foydalanadilar. - Uyda Parvarish: Uyda parvarish qilinayotgan bemorlar uchun qulay va xavfsiz transport vositasi sifatida foydalaniladi. - Davolash Markazlari: Reabilitatsiya va davolash markazlarida bemorlarning harakatlanishini osonlashtiradi. Bemor aravachalari bemorlarning parvarish jarayonida muhim rol o’ynaydi va ularning to’g’ri tuzilishi va qulayligi bemorlar va tibbiyot xodimlari uchun katta ahamiyatga ega. 57 3.3. Monitoring va Baholash Tibbiyotda bemor aravachalari (trolleys)ni binoda harakatlanishi uchun model chizmasi yaratish uchun quyidagi qadamlar va ma'lumotlarni hisobga olish kerak: 1.Qavat Rejasini Chizish: Tibbiyot binosining qavat rejalarini olamiz. Bu rejalarga bemor aravachalari harakatlanadigan barcha qavatlar kiritilgan bo'lishi kerak. Asosiy hududlar: bemor xonalari, operatsiya xonalari, shoshilinch yordam xonalari, radiologiya, laboratoriyalar va saqlash joylari joylashuvini belgilash. 2.Yo‘llarni Belgilash: Aravachalar harakatlanadigan asosiy yo’llarni aniqlash. Bu yo'llar aravachalar erkin harakatlanishi uchun yetarlicha keng bo'lishi va har qanday to'siqlardan qochishi kerak. Koridorlar, eshiklar va kesishmalar joylashuvini belgilash. Bu yo'llar yaxshi yoritilgan va aniq belgilangan bo'lishi kerak. 3. Liftlar va Zinalar: Qavatlar orasida aravachalarni harakatlantirish uchun ishlatiladigan liftlar joylashuvini aniqlash va ularni qavat rejasida belgilash. Zinalarni belgilash va aravachalar zinapoyalarni aylanib o'tish uchun alternativ yo'llarni ko'rsatish. 4. Dam olish va Saqlash Joylari: Aravachalar ishlatilmaganda vaqtincha saqlanishi mumkin bo'lgan joylarni belgilash. 58 Aravachalarni kuzatib boradigan xodimlar uchun dam olish joylarini kiritish. 5.Xavfsizlik va Aksessibiliklik: Barcha yo'llar xavfsizlik me'yorlariga mos kelishini ta'minlash, shu jumladan yong'in chiqish joylarini belgilash. Yo'llar nogironligi bo'lgan kishilar uchun ham qulay bo'lishini ta'minlash. 6. Harakat Diagrammasi: Bemor aravachasining bir joydan boshqa joyga odatiy harakati ko'rsatilgan harakat diagrammasini yaratish. Bu diagrammada harakat yo'nalishini ko'rsatadigan strelkalar kiritilgan bo'lishi kerak. 7. Belgilash: Yo'nalishni ko'rsatuvchi belgilar, xona nomlari va har qanday ogohlantiruvchi belgilarni joylashuvini belgilash. 59 3.22-rasm Umumiy binoni loyihalash. Bemor aravachlari doimo sog‘liqni saqlash tizimining muhim qismi bo‘lib kelgan. Umuman, bemorlarni bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirish eng muhim vazifalardan biridir shifoxona yotoqlari soni. Biroq, bu jarayon vaqt talab qiluvchi va samarasiz, chunki yordam ko‘rsatish uchun katta ishchi kuchi kerak. Bundan tashqari, bu hamshiralarning jismoniy shikastlanishiga olib kelishi mumkin. Ushbu muammoni hal qilish uchun maxsus harakatchanlik bilan kasalxona yotoqlari g‘oyasi xususiyatlari uzoq vaqtdan beri mavjud. Darhaqiqat, 1990-yillardan beri juda ko‘p. Tadqiqotlar natijasida shifoxona yotoqlari sezilarli darajada yaxshilandi. Bunda biz avtomatlashtirilgan bemor aravachasini ishlab chiqamiz va bir qancha muammolardan qochishga yordam beradi bular navigatsiya, xaritalash va to‘siqlardir. Bunda oddiy mexanik dvigateldan foydalanildi va uning manevr qobiliyatini golonomik bo‘lmagan bilan cheklaydigan ikkita differensial g‘ildirak mavjud.Bunda 60 shifoxona muhitini hisobga olganda, ya‘ni shifoxonada odamlar ko’pligini hisobga olingan holda faol split ofset g‘ildiraklaridan foydalanilgan holda ko‘p yo‘nalishli harakatchanlikka ega kasalxona to‘shagini ishlab chiqildi(ASOC Moduli). ASOC moduli kuchli bo‘lishiga qaramay, mexanik jihatdan ancha murakkab ikkita mustaqil boshqariladigan koaksiyal g‘ildiraklarga ega. Stevke Diski dizayni sodda va har tomonlama harakatchanlikni ta‘minlash qobiliyatiga ega. Bunda Baholash asosiy e‘tibor burilish haydovchisining harakatlantiruvchi dvigatellariga, ayniqsa rejalashtirilgan va haqiqiy o‘rtasidagi xatoga qaratildi. Golonomik harakatchanlikka erishish omilini g‘ildiraklari, mexanik g‘ildiraklari yoki burilishli haydovchi modulini o‘z ichiga olish orqali amalga oshirilishi mumkin. G‘ildiraklari ko‘plab robotlar musobaqalarida mashhur variantlar bo'lib, burilish haydovchisi asosan avtonom boshqariladigan transport vositalari sanoatida uchraydi. Ushbu loyihada burilish mexanizmi qabul qilingan, chunki u mavjud shifoxona yotoqlariga minimal o‘zgartirishlar kiritishni talab qiladi. Bundan tashqari, mexanik g‘ildiraklarini o‘z ichiga olish uchun, ularning kinematik talablari bajarilishiga ishonch hosil qilish uchun ularni ma‘lum bir tarzda, ya‘ni dumaloq yoki nosimmetrik tarzda joylashtirish kerak. Bundan farqli o'laroq, g‘ildiraklarning har qanday yo‘nalishda aylanishiga imkon beruvchi qo‘shimcha rul dvigateli tufayli bu borada burilish moslamasi yanada moslashuvchan. Ikkinchidan, burilish haydovchisi tayyor bo‘lmagan kasalxona yotoqlarida joylashgan umumiy g‘ildiraklarga eng yaqin o‘xshashdir. 61 3.23-rasm. Burilish moslamasining umumiy dizayni Har bir burilish qo‘zg‘alishi moduli uchun ikkita dvigatel ishlatilgan: biri boshqaruv uchun, ikkinchisi esa harakatga keltirish uchun. Prototip ko‘tara oladigan maqsadli yuk 100 kg ga o‘rnatildi, shuning uchun harakatlantiruvchi vosita va tishli tizimni tanlash juda muhim edi. Rulda boshqaruvi uchun doimiy tok dvigateli (Brontoseno Electric-dan PG36 600 rpm) ishlatilgan. Rulda motori, sensori va boshqaruv mexanizmi o‘rtasidagi vites nisbati 30:18:18 edi. Harakat qilish uchun doimiy to‘lqinli vosita (PG45 500 rpm), vaqt kamari va kasnaq ishlatilgan (ya‘ni, qo‘zg‘alish dvigatelidagi HTD 5M 32 tishlari va mildagi HTD 5M 60 tishlari). Sverve haydovchi modulining aksariyat qismlari, jumladan, ajratgichlar, o‘rnatish va plitalar PLA yordamida 3D chop etilgan. Bundan tashqari, mil uchun ishlatiladigan material zanglamaydigan po‘latdir, alyuminiy, neylon va silikon 62 kauchuk esa mos ravishda g‘ildiraklarning uyasi, jantlari va tortish yuzasi uchun ishlatilgan. 3.24-rasm. Boshqaruv modelining strategiyasi Ikkita mikrokontroller, ya‘ni Arduino Mega va STM32F4 Discovery ishlatilgan va ularning har biri alohida rol o'ynagan. Birinchisi joystik interfeysi va to‘rtta boshqaruvchi motorlarning PID boshqaruvi uchun ishlatilgan, ikkinchisi esa asosan harakatlantiruvchi motorlarning PID boshqaruvi uchun ishlatilgan. Dvigatel drayveri (BTS 7960 42A) DC motorini boshqarish uchun ishlatilgan va u traektoriyani rejalashtirish mexanizmi yordamida boshqaruvni amalga oshiradigan Arduino tizimiga ulangan. To‘g‘ridan-to‘g‘ri dvigatel modulni boshqarish uchun ishlatilganligi sababli, vosita tezligini nafaqat ish paytida to‘satdan yuk o'zgarishidan himoya qilish uchun, balki xavfsizlik nuqtai nazaridan ham muammosiz boshqarish kerak edi. Bundan tashqari, ko‘p yo‘nalishli bo‘lib, burilish 63 mexanizmi yuqori darajada harakatchanlikni ta‘minlaydi. Shuning uchun, trayektoriyani rejalashtirish uchun yuqori darajali polinom usulini qo‘llash juda muhim, shuning uchun belgilangan nuqtalar, ya‘ni pozitsiya, burchak tezligi va burchak tezlashuvi har doim silliq nazorat qilish uchun o‘rnatilishi mumkin. Biroq, amalda yaxshi muvozanat o‘rnatilishi kerak. Bir tomondan, yuqori polinom silliqroq harakatga hissa qo‘shadi, lekin u belgilangan nuqtalar o‘rtasida ortiqcha fazalarni yaratish orqali harakat samaradorligini kamaytirishi mumkin. Shu sababli, ushbu tadqiqotda kvintik polinomga asoslangan traektoriyani rejalashtirish qabul qilindi. Mobil platformasi uchun kvintik polinom afzalliklari tufayli silliq harakatga olib kelishi isbotlangan, chunki uning foydalanuvchilari pozitsiya, burchak tezligi va burchak tezlashuvi kabi chegara shartlarini erkin belgilashlari mumkin. Bundan tashqari, har ikki o'tish nuqtasi o‘rtasida faqat bitta sekinlashuv bosqichi mavjud. Ushbu tadqiqotda simsiz ulanishga ega joystik foydalanuvchilardan ma‘lumot oladigan boshqaruvchi uchun ishlatilgan. Hamma joyda mavjud bo‘lishdan tashqari, joystik Arduino bilan osongina bog‘lanadi va juda sezgir va yuqori sifatli tugmalarga ega. Ushbu joystikning qabul qilinishi dastlabki prototipga ko‘proq funksiyalarni berishi kutilgan edi. Biroq, uzoq muddatda ishonchlilik va xavfsizlik nuqtai nazaridan simli, maxsus boshqaruvchi yaxshiroq bo‘ladi. Dastlabki prototipga xavfsizlik jihatini kiritish uchun nosozlik manbalari quyidagicha aniqlandi: joystik ulanishining uzilishi, boshqaruvdan tashqari harakatlantiruvchi vosita (ehtimol sensordagi xato tufayli) va boshqaruvdan tashqaridagi boshqaruv mexanizmi (ehtimol sensordagi xato tufayli). Agar ushbu nosozlik holatlarining birortasi aniqlansa, tizim mos ravishda harakatlantiruvchi vositani boshqarish uchun mo‘ljallangan. Misol uchun, agar harakatda bo‘lsa, harakatlantiruvchi vosita tezligi qiymati nolga o‘rnatiladi, bu prototipning sekinlashuv bosqichiga kirishiga olib keladi. Agar dam olish bosqichida bo‘lsa, harakatlantiruvchi vosita tinch holatda qoladi. Shu bilan bir qatorda, o‘chirish tugmasi sifatida ishlaydigan favqulodda tugma qo‘shildi. U karavot ramkasining 64 orqa qismiga joylashtirilganligi sababli, favqulodda vaziyatlarda yotoq operatori ushbu tugmachaga murojaat qilishi mumkin[17]. 3.25-rasm. Haydovchi modulining ishlab chiqilgan natijasi. Sverve haydovchi modulining ishlab chiqarilgan prototipining natijalari 3.4rasmda ko‘rsatilgan. Bundan tashqari, 3b-rasmda to‘rtta modul tijorat shifoxonasi to‘shagiga o‘rnatilganda butun tizimning fotosurati ko‘rsatilgan. Oldinga yo‘nalish o‘q bilan ko‘rsatilgan va har bir vosita ishlashni baholash uchun fotosuratga muvofiq raqamlangan. 65 3.26-rasm. Loyihani sinovdan o‘tqazish. Nihoyat, prototipning ishlashini sifat jihatidan baholash uchun namoyish o‘tkazildi. 3.5a-rasmda video suratlari ko‘rsatilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri harakat testini bajarishdan tashqari, prototip to‘g‘ri burchakli burilish (3.5b-rasm) va aylana harakatini (3.5c-rasm) namoyish qilish orqali golonomik harakati uchun sinovdan o‘tkazildi. Ushbu tadqiqotda golonomik harakatchanlikka ega motorli kasalxona to‘shagining prototipi chiqildi. Sverve haydovchi moduli ishlab chiqilgan va ishlab chiqarilgan. Keyinchalik, modullar 100 kg yuk ko‘tarish qobiliyatiga ega bo'lgan motorli versiyani amalga oshirish uchun sotiladigan kasalxona to‘shagiga o‘rnatildi. Harakat motorini boshqarish kvintik traektoriya mexanizmi va PID boshqaruvining kombinatsiyasi orqali erishildi. Keyin nazorat ishlashi baholandi va doimiy 66 tezlikning harakat turi uchun o‘rtacha 3% dan kam xatolik ko‘rsatildi. Shu bilan birga, boshqa harakat turlarining, ya‘ni tezlashuvchi va sekinlashuvning xatolari hali ham yuqori, 15% oralig‘ida ekanligi ham kuzatildi. Bundan tashqari, prototipning golonomik harakatchanligi dizaynning hayotiyligini sifat jihatidan oqlash uchun ko‘rsatildi. 67 4. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI 4.1. Vibratsiya va undan saqlanish. Vibratsiya elastik muhit zarralarning to‘lqinsimon tarqaladigan tebranma harakatidir. Ularning insonga ta’siri tebranishlar chastotasigabog‘liq. 16 Gs dan kam chastotali tebranishlar odamga silkinish – vibratsiya kabi ta’sir qiladi. 16-20000 Gs chastotali tebranishlar shovqin hosil qiladi. Shovqin charchashni oshirib va ish qobiliyatini hamda xavflarga nisbatan e’tiborni pasaytiribgina qolmay, balki yurak-tomir sistemasi va hazm qilish organlarining faoliyatiga ta’sir qiluvchi karlik hamda asab buzilishining asta-sekin rivojlanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Odamning quloqlari taxminan 2·10-5-20 Pa atrofidagi tovush bosimlarini qabul qilish qobiliyatiga ega. Pastki qiymat – eshituvchanlik, yuqorigi qiymat og‘rik bo‘sag‘asidir, bu chegaradan yuqorida quloqlarda og‘rik seziladi, bosh aylana boshlaydi, ko‘ngil ayniydi, quloqlardan qon keladi, qulok pardasi yirtilib ketishi mumkin. Detsibel (dB) da ifodalanadigan tovush bosimi darajalari quyidagi formuladan aniqlanadi: bu erda R – berilgan nuqtadagi tovush bosimi, n/m2 Ro – tovush bosimining minimal kattaligi (n/m2 ), u 2·10-5 Pa ga teng. Har xil shovqin manbalari hosil qiladigan tovush bosimining taxminiy darajalari quyidagiga teng (dB). a) 1metr masofada o‘rtacha ovoz bilan gaplashganda – 60dB. b) Bolg‘a po‘lat plitaga urilganda – 114dB. v) metall qirqish stanogi ishlaganda – 140dB dan yuqori. g) og‘riqni sezish bo‘sag‘asi - 130-140dB. Bir nechta manbadan bir xil masofada joylashgan nuqtada chiqadigan shovqin kuchini aniqlash zarur bo‘lsa, quyidagi formuladan foydalaniladi: 68 bu erda : bitta manbadan chiqadigan shovqin kuchining darajasi, dB Shovqin kuchining kattaligi insonning shovqinni his etishini xarakterlay olmaydi, chunki shovqinning fiziologik his etilishi faqat uning intensivligiga emas, balki chastotasiga ham bog’liq. Odam taxminan 20 Gs dan 20 kGs gacha bo‘lgan chastotadagi tovush tebranishlarini eshitadi. Bundan past diapazondagi tovushlar infratovushlar, yuqori diapazondagi tovushlar ultratovushlar bo‘lib, odam ularni eshitmaydi, ammo ular odam organizmiga zararli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shovqin va vibratsiya odamning ishlash qobiliyatiga yomon ta’sir qiladi. Shovqin ta’sirida diqqat-e’tiborning va reaksiya tezligining pasayishi baxtsiz hodisaga olib kelishi mumkin. yuqori chastotali shovqin va vibratsiya ishlovchilarga ayniqsa yomon ta’sir qiladi. intensiv shovqin (95-100 db) uzoq vaqt ta’sir etganda ayrim ishchilarning boshi og‘riydi yoki aylanadi, uning o‘zi qattiq charchaydi, tez jahli chiqadi. keyinchalik eshitish organi kasallanadi. vibratsiya uzoq vaqt davomida ta’sir etganda esa insonlar organizmining, asosan markaziy nerv sistemasining faoliyati buziladi. odam holsizlanadi, qo‘llarida og‘riq paydo bo‘ladi (ayniqsa dam olayotganda, tunda). Shovqin va vibratsiyaning zararli ta’sirini cheklash uchun korxonalarda tovush bosimining (dB) va vibratsiya parametrlari kattaligining yo‘l qo‘yilgan chegaraviy darajalari o‘rnatilgan. Ishlab chiqarish xonalaridagi doimiy ish o‘rinlarida past chastotali (250 Gs va undan past) shovqin uchun shovqin darajasi 91-103 dB, o‘rtacha chastotali (250-1000 Gs) shovqin uchun 85-91 dB, yuqori chastotali (1000 Gs dan yuqori) shovqin uchun 80-85 dB bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi. Shovqin va vibratsiya kuchi darajasining belgilangan normalarga mosligini aniqlash uchun ISHB-1 pribori va SH-3M, SH-71 shovqin o‘lchagichlardan foydalaniladi. ISHB-1 pribori 22 dan 12000 Gs gacha chastotalar diapozonida 30 dan 150 dB gacha tovush bosimi darajasini o‘lchaydi. 4.1.1 – rasmdagi soddalashtirilgan sxema shovqin o‘lchagichining ishlash 69 prinsipini tushuntiradi. 4.1-rasm. 1-mikrofon; 2-kuchaytirgich; 3-to‘g‘rilagich; 4 - mikroampermetr; 5–nakal batareya; 6–anod batareya. Mikrofon 1 tovush bosimining tebranishini elektr kuchlanishga o‘zgartiradi, bu kuchlanish lampali kuchaytirgich 2 bilan kuchaytiriladi, germaniyli diodlar 3 bilan to‘g‘rilanadi va shkalasi detsibellarda darajalangan magnitoelektrik strelkali pribor bilan o‘lchanadi. Agar mikrofon o‘rniga tebranish parametrlarini ularga proporsional elektrik signallarga o‘zgartiradigan vibrouzatgich ulansa, vibratsiyao‘lchagichlar ham xuddi shu tarzda ishlashi mumkin. Odamlarning intensiv shovqin va vibratsiya ta’siridan asosan quyidagi usullar bilan saqlanadi: shovqin hamda vibratsiyani ularning paydo bo‘lish manbalarida va ularning tarqalish yo‘llarida kamaytirish, individual himoya vositalari va tashkiliy tadbirlar orqali. Shovqin va vibratsiyani ularning paydo bo‘lish manbalarida kamaytirish uchun texnik tadbirlar ko‘riladi, ya’ni zarbli protsesslar zarbsizlari bilan almashtiriladi, dumalash podshipniklari o‘rniga sirpanish podshipniklari qo‘yiladi. Bulardan tashqari, jihozlarni o‘z vaqtida remont qilib turish ham zarur[12]. Shovqin va vibratsiyani ularning tarqalish yo‘lida kamaytrish uchun tovush izolyutsiyasi va vibroizolyatsiya tovush yutish va vibroyutish, shovqin so‘ndirgichlar qo‘llaniladi. Kabinalar, kojuxlar tovushni izolyasiyalash vositalari hisoblanadi. Bundan tashqari, shovqinni pasaytirish uchun binolarga shisha 70 bloklardan bir yoki ikki qavat qilib yorug‘lik priyomlari o‘rnatiladi, eshik o‘rinlari tamburlar bilan jihozlanadi. Eng ko‘p shovqin chiqaradigan mexanizmlar po‘latdan, alyuminiy qotishmalari, shisha plastikdan tayyorlangan kojuxlar bilan berkitilishi kerak. Kojux va xonalarning tovush izolyasiyasi sifatida tovush yutuvchi materiallar ishlatiladi. Shunday qilinganda tovush bosimi darajasi 15-25 db ga pasayadi. Tovush yutuvchi materiallar jumlasiga akustik plitalar va g‘ovak to‘ldirgichli teshik-teshik konstruksiyalar kiradi. Keyingi vaqtda shovqinni pasaytirish uchun xonalarga shar, kub, prizma va boshqa ko‘rinishdagi donali tovush yutkichlar qoplanmoqda. Ular ishlab chiqarish xonasida shovqin darajasini 5-6 dB ga pasaytiradi. Vibratsiyani, vibratsiya manbai bilan asos orasidagi qattiq bog‘lanishlarni yo‘qotish orqali kamaytirish mumkin. Buning uchun elastik elementlar po‘lat prujinalar ko‘rinishidagi vibroizolyatorlar yoki egiluvchan materiallardan tayyorlangan qistirmalar ishlatiladi. Vibratsiyaga qarshi kurash vositalaridan biri vibratsiyani so‘ndirishdir. Buning uchun vibratsiyalanadigan sirtga ko‘chib ketmaydigan qilib elastik-qovushqoq materiallar qatlamlari surtiladi. Vibratsiya umumiy va qisman bo‘lishi mumkin. Umumiy vibratsiyada inson organizmi butunlay vibratsiya ta’sirida bo‘ladi, qisman vibratsiyada esa inson organizmining ba’zi bir qismlarigina vibratsiya ta’siriga tushadi. Umumiy vibratsiyaga transport vositalarini boshqaruvchilar, shtamp sistemalarini, yuk ko‘tarish kranlari va boshqa vositalarni boshqaruvchilar umumiy vibratsiya ta’siri ostida bo‘ladi,qisman vibratsiya ta’siriga qo‘lda ishlatiladigan elektr va pnevmatik qurilmalar bilan ishlayotganlar tushadi. Inson organizmining deyarli hamma qismlarida har xil chastotadagi titrashlar mavjud. Masalan, odam boshi, bo‘yni, yurak qismlari vibratsiya sistemasi sifatida qaralishi mumkinki, bu o‘ziga yarasha og‘irlikka ega bo‘lib prujinasimon vositalar yordamida vibratsiyalar vujudga keltiradi va bu vibratsiyalarni so‘ndirishga harakat qiluvchi qarshiliklar gruppalari ham mavjud. Agar bu titrovchi qismlarga tashqaridan xuddi shu chastotadagi titrashlar ta’sirv ko‘rsatsa, organizmda rezonans vujudga kelishi mumkin, bu titrashni bir necha o‘n marta ortishiga olib 71 keladi. Bu esa o‘z navbatida organizm qismlarida siljishni vujudga keltiradi. Vibratsiyaning doimiy ta’siri esa titrash kasalligini kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Bunda vibratsiyaning markaziy nerv sistemalariga ta’siri natijasida organizmning fiziologik funksiyalari buziladi. Bu buzilishlar bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi, uyquning yomonlashuvchi, mehnat qobiliyatining susayishi, yurak faoliyatining buzilishi bilan ifodalanishi mumkin,qisman vibratsiya qon tomirlarida spazm vujudga keltiradi. Bu holat asosan tananing oxirgi qismlari bo‘lgan qo‘l panjalaridan boshlanib, butun qo‘lga o‘tadi va yurakdan kelayotgan qonning o‘tishini yomonlashtiradi va bu bilan qon ta’minoti susayadi. Shuning bilan birga titrash ta’siri tashqi nerv sistemalari ishini yomonlashtiriladi, bu esa terining sezish qobiliyatini susaytiradi, pay qavatlarining qotib qolishiga olib keladi, bo‘g‘imlarda tuz yig‘iladi va bo‘g‘imlar harakatini susaytiradi. Bu holatlar ayniqsa sovuq fasllarda kuchayadi. Vibratsiya kasalligi kasbiy kasalliklar toifasiga kiradigan kasallik bo‘lib, uni davolash asosan boshlang‘ich davrlaridagina natija beradi. Kasallikning orqaga qaytishi juda sekin boradi. Agar oldi olinmasa kishi ishga yaroqsiz holga ketishi mumkin. Bu kasallikning oldini olishning asosiy vositasi – ish joylarida vibratsiya normalarini belgilashdir. Vibratsiya normalari gigienik va texnik normalarga bo‘linadi. Vibratsiya normalari umumiy va qisman vibratsiyalar asosida ayrimayrim holda baholanadi. Shovqin va vibratsiyaga qarshi kurashga oid tashkiliy tadbirlar jumlasiga, tashkilotlarda ratsional mehnat va dam rejimlari yaratishga qaratilgan har xil davolash hamda sanitariya-profilaktika tadbirlari, dastlabki va davriy meditsina ko‘riklari o‘tkazish kiradi. Sanitariya normalari talablariga binoan vibratsiya ostida ishlashning jami vaqti ish smenasining 2|3 qismidan ortiq bo‘lmasligi, ya’ni 5 soat 20 minutdan oshmasligi kerak. Bunda ikki marta tanaffus belgilash tavsiya qilinadi: birinchi tanaffus smena boshlangandan 1-2 soat o‘tgach (20minut), ikkinchisi esa tushki tanaffusdan 2 soatdan so‘ng o‘tkaziladi (5-10 minut). 72 4.2. O‘ta yuqori chastota diapazon kuchlanganligi O‘ta yuqori chastotalar — radiotexnikada qo‘llaniladigan eng yuqori chastotalar sohasi. Chegarasi (30 MGs) 10 metrli to‘lqinga mos keladi; diapazoni 10 metrdan qisqa radioto‘lqinlarni qamrab oladi. O‘ta yuqori chastotalar diapazoni tebranishlarni uyg‘otish, qabul qilish va kuchaytirish usullari va tarqalish sharoitlari bo‘yicha ushbu xususiyatlarga ega: 1) elektronlarning uchish vaqti (elektron asbobning katodidan anodigacha yoki boshqa elektrodlargacha masofani o‘tish vaqti) tebranishlar davriga yaqin bo’ladi. Shu sababli, O‘ta yuqori chastotalar sohasida tebranishlarni generasiyalash, kuchaytirish va o‘zgartirishning maxsus usullari va maxsus asboblar (klistron, magnetron va boshqalar) dan foydalaniladi; 2) O‘ta yuqori chastotalar diapazonida antennaning o‘lchami to’lqin uzunligidan ko’p marta katta bo’ladi. Shu tufayli, yuqori darajada yo‘nalgan ta‘sirga ega va antennaning kuchaytirishi katta bo‘lishi mumkin; 3) O‘ta yuqori chastotalar diapazonida radioto‘lqinlarning ionosferada sezilarli sinishi yuz bermaydi va atmosferaning yuqori qatlamlariga tushib, yerga qaytmaydi. Shuning uchun bu to‘lqinlar bevosita ko‘zga ko‘rinadigan chegaradan uncha ko‘p uzoqqa tarqalmaydi. O‘YuCh elektron asboblarda elektronlar energiyasini elektromagnit maydonga uzatish elektronlarning harakatlanishi trayektoriyasiga urinma bo‘lgan maydonning elektr tashkil etuvchisi bilan elektron oqimning o‘zaro ta’sirlashishi natijasida bo‘lib o‘tadi. Modulyatsiyalangan oqim elektronlarning harakatlanadigan yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Agar oqim va O‘YuCh maydon orasida fazaviy nisbatlar elektronlar yig‘indilari o‘zining harakatlanishida sekinlashtiruvchi maydon ta’sir qiladigan bo‘shliqning o‘sha joylarida va o‘sha vaqtlarida bo‘lishi ta’minlansa, u holda umumiy energetik balans musbat bo‘ladi va elektronlar energiyasi elektromagnit tebranishlar energiyasiga o‘zgaradi. Sun’iy yo‘ldoshli qabul qilgich-uzatkich butun chastotalar spektrini signalni demodulyatsiyalashsiz bitta diapazondan boshqa diapazongan, masalan, 6 GGs dan 4 GGs ga yoki 14 GGs dan 11 GGsga o‘tkazish prinsipi bo‘yicha quriladi. Bunday retranslyatorda radioqabul qilish trakti barcha stvollar uchun umumiy hisoblanadi, unda O‘YuCh 73 signalni kuchaytirishning katta chiziqli diapazoni ta’minlanadi. Stvollar orasidagi kesishma halaqitlarni kamaytirish uchun radiouzatish trakti ularga quvvat bo‘yicha signalni kuchaytirish alohida traktlarini biriktirish prinsipi bo‘yicha bajariladi. “Ochiq” deyiladigan bunday qabul qilgich-uzatkichning bo‘lishi mumkin tuzilish sxemasi 4.2.1 a- rasmda, bitta stvol uzatkichining tuzilish sxemasi esa 4.2.1brasmda keltirilgan. 6 GGs diapazonda qabul qilingan signal 500 MGs gacha umumiy o‘tkazish polosasili umumiy radioqabul qilgichda kuchaytiriladi, keyin esa butun spektr 4 GGs diapazonga o‘tkaziladi. Multipleksor – ko‘p polosali filtr yordamida signal har biri 35…40 MGs gacha o‘tkazish polosasili stvollar bo‘ylab tarqatiladi. Kuchaytirilganidan keyin barcha stvollar signallari yana multipleksor yordamida birlashtiriladi va umumiy antennaga beriladi. Retranslyator tarkibiga yana ta’minot bloklari va zahira jamlanmalari kiradi. Chiqish O‘YuCh signali keng va tor polosali yo‘naltirilganlik diagrammalarili bir necha antennalarga tarqatilishi mumkin. Uzatkichda (4.2.1b- rasm) amplituda korrektori yordamida amplitudaviy xarakteristikani chiziqlashtirishga, faza korrektori yordamida esa signalning fazasini uning amplitudasiga bog‘liq bo‘lmasligiga erishiladi. Dastlab signal dastlabki O‘YuCh tranzistorli kuchaytirgichda, keyin esa O‘YuCh quvvat kuchaytirgichida kuchaytiriladi. O‘YuCh quvvat kuchaytirgichi sifatida bunday radioaloqa tizimlarini yaratishning boshlang‘ich bosqichlarida yugurma to‘lqin lamapalari ishlatilgan, hozirgi vaqtda esa quvvatlarini keyingi qo‘shish amalga oshiriladigan bipolyar va maydoniy tranzistorlar qo‘llanadi. PF - polosali, KMK – kam shovqinli kuchaytirgich, Ar - aralashtirgich, G geterodi, YT – yo‘naltirilgan tarmoqlagich 74 4.2-rasm. RRL O‘YuCh qabul qilgich-uzatkichining sxemasi Uzatkichning chiqishida O‘YuCh quvvat kuchaytirgichining barqaror ishlashini va boshqa stvollar bilan ajratishni ta’minlaydigan S sirkulyator va tushadigan va qaytadigan to‘lqinlarning quvvatini o‘lchash YT yo‘naltirilgan tarmoqlagich uchun qo‘yiladi. Bitta radiouzatkichning o‘tkazish polosasi odatda 35…40 MGs ni, quvvati esa 100 Vt gachani tashkil etadi. 75 FОYDАLАNILGАN АDАBIYОTLАR Prezident qonun va farmonlari O‘zbekiston 1. Respublikasining 2021-yil O‘RQ-683- 21-apreldagi sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son. Fuqarolar sog‘ligini saqlash tog‘risidagi hamda ijtimoiy faolligini yanada oshirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida. 2. O‘zbekiston Respublikasining 2015-yil 26-avgustdagi O‘RQ-393-sonli “Aholining sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi to‘g‘risida”gi Qonuni va uni takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risidagi farmoni. Asosiy adabiyotlar 3. A. Sharma, A. K. Sing, K. Saxena, and M. A. Bansal, “Smart health monitoring system using IoT,” International Journal for Research in Applied Science and Engineering Technology, vol. 8, no. 5, pp. 654–658, 2020. 4. M. MacGill, “What should my heart rate be ? ,” 2021, https:// www.medicalnewstoday.com/articles/235710. 5. Minnesota Department of Health, “Pulse oximetry and COVID-19,” 2020, https://www.health.state.mn.us/diseases/ coronavirus/hcp/pulseoximetry.pdf. 6. N. S. M Hadis, M. N. Amirnazarullah, M. M. Jafri, and S. Abdullah, “IoTbased patient monitoring system using sensors to detect, analyse and monitor two primary vital signs,” Journal of Physics: Conference Series, vol. 1535, pp. 1– 12, Article ID 012004, 2020. 7. J. Wan, M. A. A. H. Al-awlaqi, M. S. Li, M. O. Grady, and X. Gu, “Wearable IoT enabled real-time health monitoring system,” EURASIP Journal on Wireless Communications and Networking, vol. 298, pp. 1–10, 2018. 8. I. Khan, K. Zeb, A. Mahmood, W. Uddin, and M. A. Khan, “Healthcare monitoring system and transforming monitored data into real time clinical feedback based on IoT using Raspberry Pi,” in Proceedings of the 2nd International Conference on Computing, Mathematics (iCFoMET), pp. 1–6, Sukkur, Pakistan, January. 76 and Engineering Technologies 9. M. Masud, G. S. Gaba, K. Choudhary, M. S. Hossain, M. F. Alhamid, and G. Muhammad, “Lightweight and anonymity-preserving user authentication scheme for IoT-based healthcare,” IEEE Internet of :ings Journal, vol. 9, no. 4, pp. 2649–2656, 2022. 10. S. Ahmed, M. Monirujjaman Khan, R. Alroobaea, and M. Masud, “Development of a multi-feature web-based physiotherapy service system,” Intelligent Automation & Soft Computing, vol. 29, no. 1, pp. 43–54, 2021. 11. M. Masud, G. Muhammad, H. Alhumyani et al., “Deep learning-based intelligent face recognition in IoT-cloud environment,” Computer Communications, vol. 152, pp. 215– 222, 2020. 12. M.S. Spayev, F.M. Qodirov, Hayot faoliyati xavfsizligi va ekologiya // AI№176, 11.06.11 28.02.2019. 60x841/16 Foydalanilgan internet saytlari 13. https://www.oracle.com/internet-of-things/what-is-iot/ 14. https://vilmate.com/blog/internet-of-medical-things/ 15. https://ru.scribd.com/document/507119696/How-IoT-Delivers-BetterPatient-Care-and-Optimizes-Healthcare-Facility-Operation 16. https://www.neebal.com/blog/internet-of-healthcare-things-ioht-anoverview 17. https://www.mdpi.com/2076-3417/11/23/11356 77