O’ZBEKISTON RESРUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR
VAZIRIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
“Himoyaga ruxsat berildi”
“Ma’lumotlarni
uzatish
tarmoqlari va tizimlari” kafedra
mudiri: Allanov M.O
____________________
«____»_________2024 y.
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Mavzu: “Kibermakonda blokcheyn texnologiyasi yordamida foydalanuvchilar
ma'lumotlari xavfsizligini taminlash”
Bitiruvchi : _______________
(imzo)
Ilmiy rahbar : ______________
(imzo)
Taqrizchi: _______________
HFX:
Qahramonov Sh.U
(f.i.sh)
Salimov S.A
(f.i.sh)
______________
imzo)
(f.i.sh)
_______________
_____________
(imzo)
(f.i.sh)
Toshkent – 2024
1
O’ZBEKISTON RESРUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR
VAZIRIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
Fakultet Axborot xavfsizligi
Kafedra Ma’lumotlarni uzatish tarmoqlari va tizimlari
“T AS DIQ L AYMAN ”
“Ma’lumotlarni uzatish tarmoqlari
va tizimlari” kafedra mudiri:
Allanov M.O_____________
2024 yil. “_____” __________
Bitiruv malakaviy ishini bajarishga
T О PS HI RIQ
_____Qahramonov Shamshod Umidjon o’g’li
1. Bitiruv ishi
mavzusi: “Kibermakonda blokcheyn texnologiyasi yordamida
foydalanuvchilar ma'lumotlari xavfsizligini taminlash”
2. Univеrsitеt buyrug’i bilan tasdiqlangan:
2024y. № 1314
3. Ishni tо‘liq bajarish uсhun bеrilgan vaqt:________________
4. Ishning bоshlang‘iсh ma’lumоtlari: Internеt rеsurslar, mavzu yuzasidan
adabiyоtlar.
5. Hisоb tushuntirish matni mundarijasi: Kibermakonda blokcheyn texnologiyasi
yordamida foydalanuvchilar ma’lumotlari xavfsizligini taminlash , Hayot faoliyati
xavfsizligi va ekologiya. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar.
6. Grafik matеriallar rо‘yxati: Miсrosoft OffiсeРower
Рoint
ilovasida
tayyorlangan slaydlar
7. Tоpshiriq bеrilgan kun:
Rahbar _________________
Tоpshiriq оldi _______________
8. Bitiruv malakaviy ishining har-bir bо‘limida
maslahatlar.
2
bajariladigan ishlarga
Imzo
Boʻlim
Rahbar F.I.O
Kirish
Salimov S.A.
1-bob
Salimov S.A.
2-bob
Salimov S.A.
3-bob
Salimov S.A.
4-bob
Abdullayeva S.M.
Xulosa
Salimov S.A.
Topshiriq berdi
Topshiriq oldi
9. Bitiruv malakaviy ishni bajarish grafigi.
№
1
BMI boʻlimlarining nomlari
Bajarilganligi
haqida rahbar
imzоsi
Kirish masalaning qoʻyilishi
Blokcheyn
2.
Bajarish
muddati
texnologiyasining
asosiy
tushunchalari
Blokcheyn texnologiyasining
3.
kibermakonda qo’llanilishi
Kibermakon
4
va
foydalanuvchilarning
ma‘lumotlar xavfsizligini ta’minlash
5
Hayоt faоliyati xavfsizligi
6
Xulоsa
7
Fоydalanilgan adabiyоtlar rо‘yxati
8
Dastlabki himoya
Bitiruvсhi ____________________
“______” ________________ 2024 y.
(imzо)
“______” _______________ 2024 y.
Rahbar _____________________
(imzo)
3
MAZMUNNOMA
Ushbu bitiruv malakaviy ishida zamonaviy axborot texnologiyalari sohasidagi
eng
muhim
muammolardan
—
biri
kibermakonda
foydalanuvchilar
ma’lumotlarining xavfsizligini ta’minlash masalasiga bag‘ishlangan. Tadqiqot
davomida blokcheyn texnologiyasining kibermakon sharoitida qo‘llanilishi va uning
foydalanuvchilar ma’lumotlari xavfsizligini qanday yaxshilashi mumkinligi
o‘rganiladi. Ishning asosiy maqsadi — blokcheynning ma’lumotlar xavfsizligi va
shaffoflikdagi afzalliklarini tahlil qilishdan iborat.
ANNOTATION
In this final qualification work, one of the most important problems in the field
of modern information technologies is devoted to the issue of ensuring the security
of user data in cyberspace. The study examines the use of blockchain technology in
cyberspace and how it can improve user data security. The main goal of the work is
to analyze the benefits of blockchain in terms of data security and transparency.
АННОТАЦИЯ
В данной дипломной работе одна из важнейших проблем в области
современных информационных технологий посвящена вопросу обеспечения
безопасности пользовательских данных в киберпространстве. В
исследовании рассматривается использование технологии блокчейн в
киберпространстве и то, как она может повысить безопасность
пользовательских данных. Основная цель работы — проанализировать
преимущества блокчейна с точки зрения безопасности и прозрачности
данных.
4
MUNDARIJA
KIRISH.....................................................................................................................6
I BOB. BLOKCHEYN TEXNOLOGIYASINING ASOSIY
TUSHUNCHALARI................................................................................................8
1.1 Blokcheynning tarixi va rivojlanishi........………………....................................8
1.2. Blokcheynning asosiy xususiyatlari va turlari........……………......................17
1.3. Blokcheynning asosiy texnologiyalari va ishlash prinsiplari...........................26
II BOB. BLOKCHEYN TEXNOLOGIYASINING KIBERMAKONDA
QO‘LLANILISHI..................................................................................................37
2.1. Blokcheyn texnologiyasining kibermakonda qo‘llanilish sohalari...................37
2.2. Blokcheyn yordamida ma'lumotlarni himoya qilishning afzalliklari va
kamchiliklari...........................................................................................................45
2.3. O‘zbekistonda blokcheyn texnologiyasini qo‘llash imkoniyatlari ..................49
III BOB. KIBERMAKON VA FOYDALANUVCHILARNING
MA‘LUMOTLAR XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH...................................... 59
3.1. Kibermakonning tushunchasi va uning xususiyatlari.......................................59
3.2. Ma’lumotlar xavfsizligining dolzarb muammolari....…..................................63
3.3. Kibermakonda ma’lumotlar xavfsizligini ta’minlash usullari..........................67
IV BOB. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI...............................................74
4.1.Mehnat sharoitlarini tashkil qilish omillari.......................................................74
4.2. Xavfsizlik va favqulotdagi holatlar..................................................................78
4.3.Sog‘lom yashash va turmush tarzi shakillantirishi muammolari......................83
XULOSA…………………………………………………………………....…....86
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………...….....…......87
5
KIRISH
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 5-oktabrdagi “Raqamli
O’zbekiston – 2030” PF-6079-son qarori bilan yaratilgan. Mamlakatimizda
iqtisodiyotni faollashtirish, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini
barcha soha va tarmoqlarga, birinchi navbatda, davlat boshqaruvi, sog’liqni saqlash
va qishloq xo’jaligiga keng joriy etish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda. Xususan, elektron hukumat tizimini takomillashtirish, mahalliy
dasturiy mahsulotlar va axborot texnologiyalari bozorini yanada rivojlantirish,
respublikaning barcha hududlarida IT-parklar tashkil etish, shuningdek, sohani
malakali kadrlar bilan ta’minlashga qaratilgan 220 dan ortiq ustuvor loyihalar
amalga oshirilmoqda.
Darhaqiqat bugungi kunda har qanday davlatning rivojlanishi, uning jahon
hamjamiyatida tutgan o’rni ushbu mamlakatda Axborot – Komunikatsiya
Texnologiyalari xizmatlarining rivojlanish darajasi, aholining turli guruhlari
tomonidan ulardan foydalanishdagi imkoniyatlariga bevosita bog’liq desak,
mubolag’a bo’lmaydi.
Mavzuning dolzarbligi va ahamiyati: Kompyuter tarmoqlari va tizimlari
bugungi dunyoda muhim mamlakat hayotining katta bo’limi hisoblanadi, shuning
uchun, ularning samaradorligini oshirish va yaxshiroq ishlaydigan tizimlarni joriy
etishkompyuter texnologiyalari zamonaviy texnologiyalar va innovatsiyalarni
yaxshiroq ishlatilishiga olib keladi, shuning uchun bu sohada rivojlanish va
innovatsiyalarni taʼminlash zamonaviy dunyodagi yuqori sifatli tizim va
mahsulotlarni
ishlab
chiqishga
qaratilgan
eng
muhim
masalalardan
biridir.Shuningdek, tarmoq vositalariaro ma’lumotlarni uzatish tarmog’ini tashkil
etish usullarini ishlab chiqish istagida, ta’lim olish va tajriba shartdir, shuning uchun
mutaxassislar mexanizm va usullar tahlilini tushunish va monitoring tizimini
tuzishlari kerak.
6
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi.
Bitiruv mаlаkаviy ishini bаjаrish vа qо’yilgаn mаsаlаni yechish uchun
quyidаgi vаzifаlаrni bаjаrish lоzim:
- blokcheynning tarixi va rivojlanishi;
- blokcheynning asosiy xususiyatlari va turlari;
- blokcheyn texnologiyasining kibermakonda qo'llanilish sohalari;
- blokcheyn yordamida ma'lumotlarni himoya qilishning afzalliklari va
kamchiliklari;
- kibermakonning tushunchasi va uning xususiyatlari;
- ma’lumotlar xavfsizligining dolzarb muammolari;
- kibermakonda ma'lumotlar xavfsizligini ta’minlash usullari.
Bitiruv malakaviy ishi kirish, to’rtta bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.
Birinchi bobda blokcheyn texnologiyasining asosiy tushunchalari tahlil
qilingan.
Ikkinchi bobda Blokcheyn texnologiyasining kibermakonda qo’llanilishi
ko’rsatib o’tilgan.
Uchinchi
bobda
Kibermakon
va
foydalanuvchilarning
ma'lumotlar
xavfsizligini ta’minlash ko’rsatilgan.
To’rtinchi bobda hayot faoliyati xavfsizligi va ekologiya masalalariga
qaratilgan bo’lib,mehnat sharoitlarini tashkil qilish omillari, xavfsizlik va
favqulotdagi holatlar, sog’lom yashash va turmush tarzi shakllantirishdagi
muammolar masalalari aks ettirilgan.
Xulosada bitiruv malakaviy ishining natijalari va tadqiqot xulosalari
keltirilgan.
7
I BOB. BLOKCHEYN TEXNOLOGIYASINING ASOSIY
TUSHUNCHALARI
1.1 Blokcheynning tarixi va rivojlanishi
Kripto valyutasining orqasida turgan texnologiya blokcheyn texnologiyasidir.
Blockchain texnologiyasi g'oyasi birinchi bo'lib ikki tadqiqotchi olim Styuart Xaber
va V.Skott Stornetta 1991-yilda raqamli hujjatni vaqtini o'zgartirishi yoki buzib
bo'lmaydigan qilib tamg'alash uchun amaliy echimini taklif qilganda paydo bo'ldi.
Vaqt tamg'asi hujjatlarini saqlash uchun tizim kriptografik himoyalangan bloklar
zanjiridan foydalangan.
1992-yilda Markle Tree nomli yangi naqsh paydo bo'ldi, bu ko'plab bloklarni
bitta zanjirga ulashga imkon berdi, ammo bu texnologiya ishlatilmay qoldi va 2004yilda o'z kuchini yo'qotdi. 2004-yilda kompyuter olimi va kriptografik faol RPoWni taqdim etdi. almashtirilmaydigan va qaytarib berilmaydigan hashashga
asoslangan ish belgisini olish uchun ishlagan va buning evaziga odamdan odamga
o'tkazilishi mumkin bo'lgan RSA belgisini yaratgan. Shuningdek, ishonchli serverda
tokenlarga egalik huquqini saqlab qolish uchun ikki tomonlama sarf-xarajatlar
muammosi hal qilindi va u foydalanuvchilariga real vaqt rejimida butun dunyo
bo'ylab tranzaktsiyalarning to'g'riligini tekshirishda yordam berdi. U kriptografiya
uchun prototip sifatida qaraldi.
Keyinchalik 2009-yilda Bitcoin texnologiyasi Satoshi Nakamoto tomonidan
joriy qilingan bo'lib, u RPow printsipi asosida markazlashtirilmagan, peer-to-peer
va elektron naqd tizimiga ega, ammo Bitcoin ishonchli kompyuter tizimidan
foydalanish
o'rniga,
markazlashtirishni
bekor
qilish
uchun
peer-to-peer
platformasidan foydalangan. bitim tarixi. Ethereum shuningdek, alternativ kripto
valyutasi bo'lgan blockchain texnologiyasiga asoslangan.
Blokcheynning printsipi va ishlashi
Blockchain sa tranzaksiyalar tarixi saqlanishi mumkin bo'lgan bloklar zanjiri,
shuningdek bitimlar bir kishidan boshqasiga o'tadigan vosita. Bu tarqatilgan kitob
8
bo'lib, unga hamma kirishi mumkin, shuningdek, kripto valyutasi uchun qaytarib
bo'lmaydigan xususiyatni taqdim etadi. Endi uning qanday ishlashini bilib olaylik.
Har bir blokda oldingi blokning ma'lumotlari, xashlari va xashlari mavjud.
Ma'lumotlar to'plami foydalanuvchi ma'lumotlarini, dan va miqdoriga o'xshash
ma'lumotlarni saqlaydi. Keyinchalik xash noyob identifikatsiya raqamiga o'xshaydi,
masalan, barmoq izi. Blok yaratilgandan so'ng u xash hisoblanadi, agar blokda biror
narsa o'zgarsa, xash kodi ham o'zgaradi. U blokni va uning barcha tarkibini
aniqlaydi. Oldingi blokning xeshi zanjir hosil qiladigan keyingi blokda saqlanadi va
bu uning bloklanishini xavfsiz qiladi. Joriy blok avvalgi blokning xashiga ishora
qiladi, shuning uchun agar bitta blokning xashi o'zgarsa, u keyingi blokga ta'sir
qiladi.
Blockchain ishni isbotlash texnologiyasidan foydalanadi, bitcoin holatida
yangi bloklar yaratilishini sekinlashtiradi, ishning isbotini va yangi bloklarni
yaratishni hisoblash uchun 10 daqiqa vaqt ketishi mumkin. Ushbu mexanizm
qattiqlashishni juda qiyinlashtiradi, chunki agar bitta blok yana temperaturali bo'lsa,
biz barcha bloklarning ishini tasdiqlashimiz kerak.
Blockchain ham peer-to-peer xususiyati tufayli juda xavfsizdir, agar kimdir
tarmoqqa qo'shilsa, u blokcheyn haqida to'liq ma'lumot oladi va hamma narsa
tartibda ekanligini tekshirishi mumkin. Keling, kimdir yangi blok yaratganda nima
bo'lishini ko'rib chiqaylik. Kimdir yangi blok yaratsa, u blok zanjiridagi hamma
uchun yuboriladi. Ular tasdiqlangan va buzilgan yoki yo'qligini tekshirib ko'rishadi
va keyin ushbu blokni zanjirga qo'shadilar.
Tarmoqdagi tugunlar konsensusni yaratadi va ular qaysi bloklarning haqiqiy
emasligi to'g'risida kelishib oladilar va buzilmagan bloklar rad qilinadi va
blokcheynga faqat haqiqiy bloklar qo'shiladi. Blockchain-ga kirish uchun har bir
blok to'g'ri buzilgan bo'lishi kerak va tengdoshlarning 50% blokni o'zlarining
blockchain-lariga qo'shishga rozi bo'lishlari kerak.
9
Bitcoin narxi oshgani sayin, uning ortidagi texnologiya - blokcheyn - e'tiborni
jalb qildi. Blokcheyn nafaqat kriptovalyutalarda, jumladan, aqlli shartnomalar,
identifikatsiyani tekshirish, kelishuvlar, mulkiy huquqlar va boshqa foydalanish
holatlari kabi keng ko'lamli ilovalarga ega.
Hukumatlar va banklar blokcheynni o'rganishni va uni real dunyoda qo'llashni
boshladilar. Bir nechta blokcheyn kompaniyalariga milliardlab dollardan ortiq
investitsiya kiritildi. Ushbu maqolada biz blokcheyn texnologiyasi dunyoni qanday
qayta shakllantirayotganini chuqur o'rganamiz va uning kelajakdagi rivojlanishini
o'rganamiz.
Blokcheynning dastlabki kunlari (1991-yildan beri)
Blokcheyn texnologiyasi tushunchasi dastlab 1991-yilda ikki tadqiqotchi olim
Stuart Haber va W. Scott Stornetta. tomonidan kiritilgan. Ular ma'lumotlar va
hujjatlar uchun vaqt belgilarini yaratish, ularni orqaga qarab o'zgartirish yoki
qalbakilashtirishning oldini olish bo'yicha yechim taklif qilishdi.
Bu ma'lumotni o'z ichiga olgan bloklar tarmog'idir. Yangi ma'lumotlar olinganda,
ular yangi blokda qayd etiladi. Blok ma'lumotlar bilan to'ldirilgandan so'ng, u
oldingi blokga qo'shiladi, shuning uchun ma'lumotlar xronologik tartibda
birlashtiriladi.
Ushbu kriptografik yechim blokcheynda saqlanadigan ma'lumotlar va
hujjatlar xavfsizligini oshiradi. Biroq, blokcheyn texnologiyasi o'sha davrda keng
tarqalmagan yoki odatda ishlatilmagan. Blokcheyn texnologiyasi uchun patent
nihoyat 2004-yilda tugadi.
Qayta foydalanish mumkin bo'lgan Proof Of Work (1990-yildan beri)
Qayta foydalanish mumkin bo'lgan Proof-of-Work (PoW) Hal Finney tomonidan
ixtiro qilingan. Bu raqamli naqd pul tarixidagi muhim bosqichni belgilab berdi va
Bitcoin uchun peshqadam bo'lib xizmat qildi.
1990-yillarda Hal Finney raqamli naqd pulning qiymati uni chiqargan
tashkilot tomonidan belgilanmasligi kerak degan fikrga ega edi. Ushbu raqamli naqd
10
pulni yetkazib berish cheklangan, chunki uni yaratish qiyin. Bu Bitcoin tarmog'iga
o'xshash ish isboti bo'yicha raqamli naqd pul birliklarini aniqlash orqali amalga
oshiriladi, bu yerda Bitcoin yetkazib berish 21 million bilan cheklangan.
Bitcoin tarmog'i (2009-yildan beri)
2008-yilda moliyaviy inqiroz odamlarning hukumat va bank tizimlariga
ishonchini yo'qotdi, chunki markaziy bank pulni bosib chiqarish va uni moliya
tizimiga kiritishni boshladi. Bu voqea odamlarning fiat valyutasi devalvatsiyasi
haqida xabardorligini oshirdi.
O'sha davrda Satoshi Nakamoto taxallusi ostida faoliyat yurituvchi shaxs
kriptografiya hamjamiyatiga markazlashtirilmagan peer-to-peer elektron naqd pul
tizimini taqdim etdi.
Yangi tizim "Bitcoin" deb nomlandi va u blokcheyn texnologiyasiga
asoslangan bo'lib, foydalanuvchilarga vositachilarga ehtiyoj sezmasdan raqamli pul
jo'natish va qabul qilish imkonini beradi. Bundan tashqari, banklar va hukumatlar
kabi hisoblarni boshqaradigan, tranzaktsiyalarni tekshiradigan yoki Bitcoin yetkazib
berishni nazorat qiluvchi markazlashtirilgan tashkilot yo'q.
Buning o'rniga, Bitcoin tizimi hozir butun dunyo bo'ylab tarqalgan minglab
kompyuterlar tomonidan boshqariladi. Tranzaktsiyalar kriptografiya orqali tarmoq
tugunlari tomonidan tekshiriladi va Bitcoin blokcheynida qayd etiladi. Har bir inson
tarmoqdagi tranzaktsiyalarni tekshirish va mukofot sifatida Bitcoins olish uchun
Proof-of-Work mexanizmida ishtirok etish orqali ushbu ekotizimda ishtirok etishi
mumkin.
2009-yil 3 yanvarda birinchi Bitcoin bloki Satoshi Nakamoto tomonidan
mayning qilindi va 50 ta Bitcoin mukofotini oldi. 2009-yilda Floridadagi pitsa
restoranida 10,000 bitcoinga ikkita pitsaga almashtirildi. Bu birinchi haqiqiy Bitcoin
tranzaksiyasini belgiladi. 2021-yil fevral oyida Bitcoin narxi 65,000 AQSh
dollaridan oshdi .
11
Bu imkonsizdek tuyuladimi? Agar siz unga qiziqsangiz, Bitgetda kredit karta,
Apple Pay yoki Google Pay yordamida to'g'ridan-to'g'ri Bitcoin sotib olishingiz
mumkin. Bu yangi kripto investorlari uchun oddiy va to'g'ridan-to'g'ri usul!
Ethereum: Blokcheyn 2.0 (2015-yildan beri)
2013-yilda Vitalik Buterin, dasturchi va Bitcoin jurnalining asoschilaridan
biri, Bitcoin blokcheyni nafaqat moliyaviy tizim sifatida xizmat qilishdan tashqari,
o'z ilovalarini kengaytirish uchun yangilanishni talab qilishini taklif qildi.
Biroq, u jamoa ichidagi konsensusni ta'minlay olmadi. Keyinchalik, Vitalik
yangi blokcheynga asoslangan hisoblash platformasini yaratish kontseptsiyasini
bayon qilgan Ethereum loyiha hujjatini taqdim etdi. 2014-yilda ICO va keyingi
rivojlanish harakatlari orqali Ethereum 2015-yil 30 Iyulda rasman ishga tushirildi.
Ethereumning asosiy yangiliklaridan biri bu aqlli shartnomalarni joriy
etishdir. Aqlli shartnomalar haqiqiy dunyoda an'anaviy shartnomalar kabi ishlashi
uchun yaratilishi mumkin. Ular blokcheyn ichiga o'rnatilgan kichik kompyuter
dasturlaridir.
Aqlli shartnoma qanday ishlaydi? Muayyan shartlar bajarilganda, masalan,
amal qilish muddati tugashi yoki ma'lum bir narx maqsadiga erishish, aqlli
shartnoma hech qanday tomonlarning aralashuvi yoki nazoratisiz avtonom tarzda
kelishuvni amalga oshirishi mumkin. uning odatda ikkita alohida tomonidan
boshqariladigan va tartibga solish uchun uchinchi tomonidan nazorat qilinadigan
real shartnomalardan sezilarli darajada farq qiladi. Aqlli shartnomalardan
foydalanish bilan tartibga solish xarajatlari va ishonchlilik muammolaridan qochish
mumkin.
Ethereum kriptovalyutasi Ether
(ETH)
sifatida
tanilgan.
ETH
aqlli
shartnomalarni bajarish uchun zarur bo'lgan hisoblash resurslari bilan bog'liq
to'lovlarni qoplash uchun ishlatiladi. ETH ham Bitcoin kabi hisoblar o'rtasida
o'tkazilishi mumkin.
Masalan, ishlab chiquvchilar Ethereum blokcheynida ishlaydigan ilovalarni
yaratishi va nashr etishi mumkin. Ushbu ilovalar markazlashtirilmagan ilovalar (D12
Applar) deb ataladi. Ishlab chiquvchilar DApplar xavfsiz ishlashini ta'minlash uchun
ETH to'lashlari kerak.
Hozirda Ethereum platformasida, jumladan, ijtimoiy media platformalari,
qimor ilovalari va moliyaviy almashinuvlar kabi yuzlab DApplar ishlaydi.
Bitcoin - bu blokcheyn texnologiyasini qo'llab-quvvatlaydigan peer-to-peer
elektron moliyaviy tizim va Ethereum blokcheyn texnologiyasidan foydalanishni
moliyaviy tizimdan aqlli shartnomalar, kelishuvlar va DApplargacha kengaytiradi.
Blokcheyn kelajagi
Bitcoin
tarmog'i
va
Ethereumning
paydo
bo'lishi,
blokcheyn
texnologiyasining eng keng tarqalgan ikkita qo'llanilishi bo'lgan moliyaviy tizim va
aqlli shartnomalarning paydo bo'lishini ko'rsatdi. Biroq, taqsimlangan daftarlar va
blokcheynlarning potentsial ilovalari deyarli cheksizdir.
Blokcheyn 3.0 deb nomlanuvchi blokcheyn texnologiyasining uchinchi
evolyutsion bosqichi yaqin kelajakda paydo bo'lishi kutilmoqda. Blokcheyn
texnologiyasi katta qiziqish va investitsiyalarni jalb qildi, turli xil blokcheyn
kompaniyalariga milliardlab dollarlar kiritildi. Sanoat jadal o'sishni boshdan
kechirmoqda.
Blokcheyn 3.0 sohasida biz blokcheyn ilovalarining kengroq spektrini taxmin
qilishimiz mumkin. Yirik korxonalar va idoralar ushbu texnologiyani kundalik
hayotimizda qo'llashlari mumkin. Ushbu kengaytirilgan foydalanish holatining
misoli - ma'lumotlar va nozik ma'lumotlarning maxfiyligini boshqarish va himoya
qilish uchun blokcheyn texnologiyasini qo'llashdir. Bizga oddiy va samarali yechim
kerak.
Blokcheyn texnologiyasi tufayli ko'plab tarmoqlar o'zgarishlarni boshdan
kechirmoqda.
Misol uchun, oziq-ovqat xavfsizligi bo'lsa, taqsimlangan kitob texnologiyasi
(DLT) barcha ma'lumotlarni, shu jumladan oziq-ovqat mahsulotlarini sinovdan
13
o'tkazish natijalarini blokcheynga yozib qo'yishi mumkin. Ushbu yozuvlar
kuzatilishi mumkin va buzg'unchilikka qarshi bo'lib, ularni har qanday tomon uchun
o'zgartirishni
qiyinlashtiradi.
Oziq-ovqat
mahsulotlarining
shaffofligi
va
mijozlarning axborot olish huquqi ta'minlangan.
Sog'liqni saqlash sohasida blokcheyn texnologiyasi bemor yozuvlarini
boshqarish va saqlashni yaxshilashi mumkin. Kasalxona tizimining samaradorligi
oshirildi.
O'yin sanoatida blokcheyn texnologiyasi Game-Fi ning mashhurligini keltirib
chiqardi. Bu markazlashmagan o'yin ekotizimidir, bu foydalanuvchilarga "play to
earn" imkonini beradi. O'yinchilar o'yin ichidagi tranzaksiyalar, o'yin ichidagi
aktivlarni sotib olish yoki o'yin dunyosi tokenlariga investitsiya kiritish orqali
daromad olishlari mumkin. Bu allaqachon milliard dollarlik sanoatga aylandi.
1.2. Blokcheynning asosiy xususiyatlari va turlari
Avvalo, blokcheyn texnologiyasini
aniqlashdan
boshlaylik.
Blokchey
texnologiyasi markazlashtirilmagan, shaffof va o'zgarmas texnologiyadir. Bu
tarmoqdagi taqsimlangan reestrda tarixiy yozuvlarni saqlashni o'z ichiga oladi.
Printsip oddiy. Tarmoq bloklardan iborat. Har bir blokda tranzaktsiyalar mavjud.
Har bir tranzaksiya reestrda qayd etilishi uchun tekshiruvdan o'tishi kerak. Blok
ichida bir yoki bir nechta tranzaktsiyalar tasdiqlangandan so'ng, biz ushbu blokni
yozib olamiz va yangisini boshlaymiz. Shunday qilib, barcha bloklar bir-biri bilan
bog'langan. Agar yomon niyatli ishtirokchi reestrdagi tranzaktsiyani o'zgartirishga
urinsa, butun reestr o'zgartiriladi va uning versiyasi boshqa a'zolar tomonidan rad
etiladi.
Ushbu maqolada tekshirish jarayoni qanday amalga oshirilganligining texnik
tafsilotlari ko'rib chiqilmaydi. Shunga qaramay, biz blokcheynni so'nggi asrlarning
eng innovatsion texnologiyalaridan biriga aylantiradigan turli jihatlarni o'rganamiz.
14
Markazlashtirish va Markazsizlashtirish
Birinchi blokcheyn, Bitcoin, iloji boricha markazlashmagan holda ishlab
chiqilgan.
Buning
tranzaktsiyalariga
uchun
kirish
tarmoq
huquqiga
yaratilgandan
beri
hamma
ega.
qilib,
tranzaktsiyalarni
Shunday
Bitcoin
soxtalashtirishning yagona yo'li tarmoqning 51%ni nazorat qilishdir.
Aytaylik, Bitcoin tarmog'ida tranzaktsiyalarni tekshirish uchun mas'ul bo'lgan
100 ta validator mavjud va bu 100 ta validatorning 51% buzilgan. Bunday senariyda
hech kim aldangan 49 kishining bir qismi bo'lishni xohlamaydi. Biz bu hujumni
"51% hujum" deb ataymiz. Shuning uchun bu hujum hali Bitcoinda amalga
oshirilmagan. Ushbu protokolning ayniqsa qiziq tomoni shundaki, siz aldashga
urinishdan ko'ra tarmoqni himoya qilish yaxshiroqdir.
Haqiqatan ham, agar siz tarmoqqa hujum qilsangiz, qolgan tarmoqning 49%
endi sizga ishonmaydi, bu esa tizimning qulashiga olib keladi. Shunday qilib, 51%
aldash yo'li bilan o'g'irlagan narsa ular uchun befoyda bo'lib qoladi. Shuning uchun
ishonch
xayrixoh
ishtirokchilarga
taqdim
etiladigan
mukofotlar
bilan
rag'batlantiriladigan muhim parametrdir.
Aldash o'rniga, siz tarqatilgan dreestrning qonuniy versiyasini saqlashga hissa
qo'shasiz. Shunday qilib, bizning 100 ta ishtirikchimiz orasida, agar 100 tasi
o'zgartirilmagan versiyani saqlab qolsa, ularning barchasi o'z hissalari uchun
mukofotlanadi. Bu, uzoq muddatda, bir marta aldashdan ko'ra ancha jozibalidir.
Biroq, 51% risk mavjud va bu riskni markazsizlashtirishdir.
Bunday hujumning oldini olish uchun siz reestrni shaxsiy qilishingiz kerak.
Ushbu senariyda siz kamroq markazlashtirilmagan blokcheynga ega bo'lasiz. Faqat
oldindan tasdiqlangan validatorlar bloklarni tekshirish huquqiga ega bo'lishlari
mumkin. Bunday holda siz markazsizlashtirish orqali xavfsizlikni oshirasiz.
Bu Bitcoinga 51% hujum qilish riskini tan olgan holda, bloklarni
tekshirishning muqobil usulini taqdim etgan holda Bitcoin nusxasini yaratishni
tanlagan ma'lum blokcheyn loyihalari tomonidan amalga oshirilgan tanlovdir.
Bitcoin 51% hujum riskiga juda zaif bo'lsada, u shubhasiz, tsenzuraga yuqori
darajada qarshilik ko'rsatadi. Kamroq markazlashtirilmagan bo'lishni tanlagan
15
loyihalar, shuning uchun tarmoqni nazorat qiladigan va boshqa ishtirokchilarni xavf
ostiga qo'yadigan koalitsiya tuzishi mumkin bo'lgan validatorlar tomonidan tsenzura
qilinishi ehtimoli ko'proq.
Shuni ta'kidlashni istaymizki, har bir loyiha markazsizlashtirish va
markazlashtirish
o'rtasidagi
mos
muvozanatni
topishi
kerak.
Bitcoin
markazsizlashtirishni hisobga olgan holda ishlab chiqilgan. Kerakli xususiyatlarga
qarab, blokcheyn ichida markazsizlashtirish ko'proq yoki kamroq ahamiyatga ega
bo'ladi.
Bitcoinning qiziq tomoni shundaki, aldashga urinish juda qimmatga tushishi
mumkin. Bu tarmoqning 51% hujum taqdirda katta hujum riskini keltirib chiqaradi.
Markazlashtirilgan blokcheyn holatida ayniqsa hayratlanarli tomoni shundaki,
xavfsizlik oldindan tanlangan validatorlar tomonidan nazorat qilinadi. Muhim
hujum riski, birinchi navbatda, zararli ko'pchilikning potentsial mavjudligiga emas,
balki ishtirokchilarning yaxlitligiga bog'liq. Bu xususiy koalitsiya ishida korruptsiya
riskiga olib keladi.
O'zgarmaslik
Blokcheynning o'zgarmasligi asosiy xususiyat bo'lib, markazsizlashtirish
darajasiga bog'liq.
Keling, markazlashtirilmagan blokcheynning timsoli bo'lgan Bitcoin misolini
ko'rib chiqaylik. Barcha bloklar bir-biriga bog'langan. Har bir blokda texnik
jarayonni soddalashtirish uchun imzo borligini aytishimiz mumkin. Blokni imzolash
uchun siz oldingi blokning imzosini kiritishingiz kerak. Shunday qilib, blokni
o'zgartirish oldingi barcha blok imzolarini o'zgartirish bilan bir xil. Aytishimiz
mumkinki,
tarmoqdagi
boshqa
barcha
validatorlar
sizning
versiyangizni
o'zgartirilgan imzolar bilan qabul qilishiga erishish juda qiyin bo'ladi, chunki
firibgarlik aniq bo'ladi. Shuning uchun sizning taklifingiz 51% hujumdan tashqari
rad etilishi mumkin. Natijada, o'zgarmaslik asosiy xususiyat bo'lib, barcha Bitcoin
16
tranzaktsiyalari blok bo'yicha tasdiqlanishi va tekshirilishini ta'minlaydi va shu bilan
bitta Bitcoinning bir nechta egalariga ega bo'lishining oldini oladi.
Markazlashtirilgan blokcheyn bo'lsa, tanlangan ishtirokchilar tomonidan
o'zgarmaslik kafolatlanadi. Ularga qarshi chiqish oson, lekin ularni rag'batlantirish
ancha tejamkor. Shunday qilib, afzallik shundaki, o'zgarmaslikni ta'minlovchilar
hammaga ma'lum. Kamchilik shundaki, demokratiya yo'q, chunki kichik
ishtirokchilar guruhi nima o'zgarmas va nima yo'qligini aniqlaydi.
Shaffoflik
Bitcoin holatida, siz validator bo'lasizmi yoki yo'qmi, tarmoq yaratilgandan
beri sodir bo'lgan barcha operatsiyalarga kirishingiz mumkin. Natijada, istalgan
vaqtda sodir bo'lgan tranzaktsiyalar sonini aniq belgilashingiz mumkin va buni
yuqori darajadagi ishonch bilan amalga oshirishingiz mumkin. Tasdiqlovchilar
yozuvni iloji boricha ishonchli saqlash uchun ishlaydi.
Ko'proq xususiy va kamroq markazlashmagan blokcheyn bo'lsa, kirishni
cheklashi mumkin. Agar Bitcoindan farqli o'laroq, tranzaksiya ma'lumotlarini
maxfiy saqlashni maqsad qilgan bo'lsangiz, bu juda foydali bo'lishi mumkin.
Blokcheynning xususiyatlari
1. Ishonchli - Blockchain ishonchli, chunki u peer-to-peer tarmog'idan
foydalanadi, chunki har bir kishi tranzaktsiyalar tarixiga kirishi va bitim tafsilotlari
bilan va bitim kim bilan amalga oshirilayotganligi bilan tanishishi mumkin. Bundan
tashqari, u juda xavfsiz bo'lgan xash funktsiyasini o'z ichiga oladi va hech kim uni
biron bir algoritm yordamida o'zgartira olmaydi.
2. Distributed - Blockchain - bu tarqatilgan tizim, har bir tugun ishlov
berilayotgan tranzaksiya to'g'risida ma'lumot olishlari mumkin bo'lgan nazorat
qiluvchi organ yo'q. Faqatgina markazlashgan tizimdagi markazlar tranzaktsiyaga
kirish huquqiga ega bo'ladi, agar tarqatilgan tizimda biron bir tugun ishlamay qolsa,
u boshqa tugunlarga ta'sir qilmaydi va boshqa tugunlar ulanadi.
17
3. Hash texnologiyasi - Hash xususiyati - bu blokcheynning eng muhim
texnologiyasi, bu xususiyat blokcheyn texnologiyasini juda xavfsiz holga keltirdi,
chunki har bir blokda avvalgi blokning xeshi bo'lsa, blokda biror narsa o'zgarsa, u
keyingi blokning xashiga to'g'ri kelmaydi. . Shunday qilib, bu erda buzish xavfini
kamaytirish mumkin.
4.Secure- Blockchain juda xavfsiz va uni osonlikcha buzib bo'lmaydi. Changa
bloklar qo'shilishi sababli, kimdir biron bir blokni buzishga harakat qilsa, u blokning
yonidagi har bir blokni blokirovka qilishi kerak va qo'shilgan bloklar tezligiga
bardosh bera olmaydi.
5. Tranzaksiya to'lovi - markazlashtirilgan tizimda ushbu operatsiyani amalga
oshirishda banklar tomonidan ma'lum miqdordagi tranzaksiya to'lovi olinadi, ammo
blokirovka texnologiyasida bu bekor qilinadi.
Bugungi kunda, innovatsion texnologiyalar rivojlanib, hamma ko'proq savdo
va daromad olish uchun ushbu texnologiyani biznesga tatbiq etishni xohlaydi. Har
qanday onlayn biznesning asosiy maqsadlaridan biri mijozlarga sodda va yoqimli
veb-saytni taklif qilish orqali ularni qondirishdir.
Bundan tashqari, foydalanuvchi interfeysi va interfeysi yaxshi bo'lgan vebsayt yaxshi interfeys qoldiradi va yomon interfeysga ega veb-saytlarga qaraganda
takroriy biznesni yaratadi. Mahsulotlaringiz va xizmatlaringiz qanchalik yaxshi
bo'lmasin, agar UI va UX ko'rsatkichlari mos kelmasa, mijozlar veb-saytingizda
qolmaydi.
UI foydalanuvchiga qurilma bilan o'zaro ta'sirlashishiga yordam beradigan
ekranlar, sahifalar, tugmalar va boshqa vizual xususiyatlarni o'z ichiga olgan
foydalanuvchi interfeysini anglatadi.
UX foydalanuvchilarning tajribasi, mahsulot bilan o'zaro aloqada taqdim
etiladigan qulaylik va foydalanish imkoniyatlarini yaxshilash orqali mahsulotdan
mamnunligini oshirishni anglatadi.
18
UI va UX onlayn biznesdagi maqsadlarga erishish uchun muhim rol o'ynaydi,
UI va UX tovar tan olinishi yoki buzilishi mumkin.
UI va UX ning ahamiyati. Shunday qilib, davom etamiz.
Noyob veb-sayt: Noto'g'ri ishlab chiqilgan yoki veb-saytlarni boshqarish
uchun murakkab veb-saytlar interfeysi kiruvchi trafikni uzoqlashtiradi va brendda
yomon obro'ga ega bo'ladi.
Birinchi jozibada mijozlar e'tiborini jalb qilish uzoq davom etadi va
biznesning tovar qiymatini yaratadi. Hindistonning elektron tijorat onlaynbiznesidan biri, farqlanish va hech narsani sotib olish kabi turli sabablarga ko'ra
muvaffaqiyatsiz tugadi. Bundan tashqari, muassislar kompaniyani sotishdi.
Ajoyib dizayn - bu ajoyib biznes: Sizning dizayningizga mijozlar tomonidan
uchta reaktsiya mavjud - ha, yo'q, voy. Brendlash uslubingiz, rangingiz, grafika,
tugmachalarni
joylashtirish
va boshqa barcha dizayn
omillari
veb-sayt
foydalanuvchi bilan ingl. Bundan tashqari, voy - bu sizning maqsadlaringizga
erishishda yordam beradigan ajoyib dizaynni yaratadi. Jabong deb nomlangan hind
onlayn veb-saytining namunasini ko'rib chiqing, chunki yomon dizayn modeli
tufayli muvaffaqiyatsiz tugadi, ajoyib dizayn juda muhimdir.
Mijozlar
ehtiyojini
qondirishni
oshirish: Yaxshi
dizayn
sizning
mijozlaringizni qiziqarli kontent va oson navigatsiya bilan ta'minlaydi, mijozni vebsaytingiz xizmatlaridan qoniqtiradi. Mamnun foydalanuvchilar sizning vebsaytingizni boshqalarga tavsiya qilishadi, natijada mijozlar ko'payadi. Bundan
tashqari, ular sizning brendingizga ko'proq sodiq bo'lib, qaytib kelgan xaridorlarga
aylanishadi.
Onlayn elektron tijorat veb-sayti junglee.com mijozlarni yomon qoniqtirishi
sababli boshqa onlayn biznes bilan raqobatlasha olmadi.
Sotish hajmi oshdi: Ehtimol, siz ushbu onlayn hostelni bron qilish veb-sayti
muvaffaqiyatsiz tugaganidan xabardor bo'lmagansiz, chunki u juda ko'p ish qilishga
urindi. Agar veb-saytingiz dizayni sodda va oson harakatlanadigan bo'lsa,
19
foydalanuvchi boshqa veb-saytlarni qidirmaydi. Oddiylik ko'proq gapiradi,
foydalanuvchi veb-saytni tushunishi va juda oson ishlashi kerak, bu ularni vebsaytingiz dizayniga oshiq qiladi, natijada sotuvlar ko'payadi.
Tinglovchilaringizni tushunishingizga yordam beradi: UI va UX yaratish
paytida siz mijozlaringizning ehtiyojlarini tushunishingiz kerak. Sizning vebsaytingiz dizayni ma'nosi asosan sizning maqsadli auditoriyangizga qaratilgan holda
yaratilishi kerak. Sizning veb-saytingiz siz yaratgan tomoshabinlarning e'tiborini
jalb qiladi. AU va UX-ning ajoyib interfeysi sizning auditoriyangizni
segmentlashtirishga imkon beradi, bu har bir tomoshabin nimani xohlashini
tushunishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bundan tashqari, mijozlaringizni
tushunish xizmatlaringizni yaxshilashni osonlashtiradi. Monkeypox deb nomlangan
yana bir elektron tijorat biznesi muvaffaqiyatsiz tugadi, kompaniya o'z maqsadlarini
bajara olmaganligini eslatib o'tdi.
Brendingizni yaratadi: Oddiy va samarali foydalanuvchi interfeysi va
foydalanuvchi interfeysiga sarmoya kiritish mijozlar ehtiyojini qondirishga yordam
beradi, shuningdek baxtli mijozlar bilan yakunlanadi. Bundan tashqari, mijozlar
o'zlarini baxtli qiladigan brendni tanlashni yoqtirishadi. Mamnuniyatning ortishi
sizning biznesingizga bo'lgan ishonchni kuchaytiradi, natijada sizning biznesingiz
qiymati va tovar qiymatining o'sishiga olib keladi.
Bitcoin (BTC) va blokcheyn Bitcoin blokcheynida birlashtirilgan. Dunyo
bo'ylab markazlashtirilgan tashkilotlar muvaffaqiyatsizlikka uchraganida, Satoshi
Nakamoto nomi bilan tanilgan shaxs yoki bir guruh odamlar pul ustidan nazoratni
markazsizlashtirish uchun 2008 yilda Bitcoin protokolini ishlab chiqdilar. Bitcoin
oq qog'ozi tarqatilgan ma'lumotlar bazasining yangi turi bo'lgan blokcheynni
aniqlaydigan bir qator hisoblash tamoyillarini o'rnatdi. 2009 yil yanvar oyida tarmoq
faollashdi.
Blokcheyn texnologiyasi eng mashhur kriptovalyuta Bitcoin uchun
yaratilgan. Kriptovalyuta, xuddi AQSh dollari kabi, pul birliklari yaratilishini
20
kuzatish va moliyaviy operatsiyalarni autentifikatsiya qilish uchun shifrlash
usullaridan foydalanadigan raqamli ayirboshlash vositasidir.
Bitkoin blokcheyni “bloklarda” saqlangan, keyinchalik doimiy “zanjir” hosil
qilish uchun bir-biriga bog‘langan ma’lumotlarni anglatadi. Blok - ma'lum bir vaqt
oralig'idagi bitkoin operatsiyalari guruhidir. Bloklar to'plamlari bir-birining ustiga
joylashtiriladi, har bir yangi blok oxirgisining ustiga qo'yiladi. Natijada, bloklar
zanjiri yaratiladi, shuning uchun "blokcheyn" atamasi.
Yangi blok qo'shilsa, eski bloklar o'zgarmas bo'ladi. Bu har bir blokning vaqt
o'tishi bilan yanada xavfsizroq bo'lishini kafolatlaydi va Bitcoin texnologiyasi bank
va moliyaviy faoliyatni qanday inqilob qilayotganiga misoldir.
Boshqa tomondan, Bitcoin blokcheyni kriptovalyutadan ko'ra ko'proq
narsadir: bu ko'pchilik kriptovalyutalarni, shu jumladan Bitcoinni ta'minlaydigan
texnologiya. Bitkoin blokcheyn g‘ayrioddiy hisoblanadi, chunki u barcha
tranzaktsiyalarning aniqligini kafolatlaydi. Har bir harakat qayd etilgani uchun
blokcheyn tarmog'idan hech narsa qolmaydi. Harakat ma'lumotlar bloklaridan birida
yozib olingandan va saqlanganidan so'ng vaqt belgisi qo'yiladi va himoyalanadi va
to'liq yozuv tizimdagi hamma uchun ochiq bo'ladi.
Bitcoin blokcheyn ham markazlashtirilmagan, ya'ni u bitta kompyuterda
saqlanmaydi yoki korporatsiya tomonidan boshqarilmaydi. U tarmoqqa ulangan
ko'plab kompyuterlarda tarqalgan.
Xeshlar Bitcoin blokcheynida topilgan kodlardir. Blokcheyndagi har bir blok
o'z xeshiga ega. Har bir blok oldingi blokning o'ziga xos xeshiga ega bo'lganligi
sababli, xesh barcha tarmoq foydalanuvchilariga har bir blokni aniqlash va zanjirni
yuqoriga ko'tarish imkonini beradi.
Shuni hisobga olgan holda, yozuvlar, blok, xesh va zanjir blokcheynning eng
muhim komponentlari hisoblanadi. Blockchain-da ikkita turdagi yozuvlar mavjud:
blok yozuvlari va tranzaksiya yozuvlari. Oldingi bloklarda hali qayd etilmagan
so'nggi bitkoin operatsiyalari bitta blokda joylashgan. Mulk, narx va aktivlar
21
haqidagi ma'lumotlar tranzaksiya jurnallariga ko'ra bir necha soniya ichida barcha
tugunlar bo'ylab topshiriladi, ruxsat etiladi va hisob-kitob qilinadi.
Xesh - blokcheynga kiritilgan har qanday uzunlikdagi ma'lumotlarni qayta
ishlashdan so'ng hosil bo'lgan qat'iy uzunlikdagi satr, blok buxgalteriya kitobidagi
sahifaga o'xshaydi va satr ulangan bloklarga ishora qiladi.
"Peer-to-peer" iborasi barcha kompyuterlar teng bo'lgan, "maxsus" tugunlar
mavjud bo'lmagan va barcha tugunlar tarmoq xizmatlarini etkazib berish uchun
javobgarlikni o'z zimmasiga olgan tarmoqqa ishora qiladi. Bitcoin protokoli minglab
bitkoin tugunlari tomonidan boshqariladi. Protokol blokcheynni o'rnatish va xavfsiz
saqlash uchun javobgardir.
Foydalanuvchi ma'lumotlari ular bilan aloqada bo'lgan shaxs yoki tashkilot
bilan bog'langanligi va ular taqsimlangan tarmoqning ishlashi uchun javobgar
bo'lganligi sababli, tengdoshlar tarmog'ini qurish mumkin. Bitcoin hamyoningiz
orqali shaxs yoki yuridik shaxs haqidagi ma'lumotlarni joylashuvingiz va IP
manzilingizga yuboradi.
1.3. Blokcheynning asosiy texnologiyalari va ishlash prinsiplari
Tarmoq tamoyillari. Hukumat tarmoqlari raqamli xizmatlarni taqdim etish
imkonini beruvchi platformani tashkil qiladi. Yaxshi tarmoq dizayni foydalanuvchi
tajribasini yaratishi kerakki, tarmoq shaffof, moslashuvchan va hamma joyda, sifat,
tezlik, xavfsizlik, nazorat va narxning to’g’ri muvozanati bilan.
Hozirgi kunda, butun dunyoda blokcheyn texnologiyasi jamiyatning ijtimoiy
iqtisodiy va hakazo sohalarida keng qo’llanilmoqda. Blokcheyn texnologiyasida
axborot kommunikatsiya texnologiyasida sohasida katta burilish yasadi. Bu
burilishni internet yaratilishi bilan qiyoslash mumkin. Jamiyat va undagi insonlar
hayoti pul, ma’lumotlar va hujjatlar bilan bog’liqdir. Shunga bog’liq holda biz pul,
hujjat va axborotlarni beruvchi va ularni tekshirib haqiyqiyligini kafolatlovchi,
yozuvlarning haqiyqiyligini tekshiruvchi har hil turdagi vositachilar bilan
munosabatda bo'ladi.
22
Shuning uchun biz tarmoqdagi vositachiga ishonch bildirishga majbur
bo’lamiz. Misol uchun, hozirgi kunda bank haridorlarining mablag’lari haqidagi
ma’lumotlari konfdentsialligini ta’minlash, notarial idora xizmatchilarining
noqonuniy shartnomalar tuzish kabi hatti – harakatlarga urinishlar, davlat
tashkilotlari va tijorat tashkilotlari xizmatchilarining o’z manfaatlari yo’lida
davlatga ziyon keltiruvchi hatti-harakatlarni amalga oshirishga urinishlari
korruptsiya, davlat mulkini talon taroj qilish kabi hakazo harakatlar amalga
oshirilayotgani hech birimizga sir emas.
Albatta bu kabi muammolarning chuqur ildiz otishi yurtimizning ijtimoiy,
iqtisodiy, siyosiy sohalarda rivojlanish bosqichlarida ortda qolishiga mamlakatimiz
aholisining ko’pgina qatlamlarida qashshoqlik, ocharchilik, ijtimoiy himoyasizlik
kabi og’ir oqibatlarga olib keladi. Albatta bu muammolarning yechishning
mamlakatimizda aniq strategiyalari belgilangan. Asosan, bu borada 2017-2021
yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustivor yo’nalishi
bo’yicha harakatlar strategiyasida keng qamrovli vazifalar belgilab berilgan.
Albatta, harakatlar strategiyasining ustivor vazifalari bajarilayotgan holda
mamlakatimizda ko’pgina ijtimoiy iqtisdiy o’zgarishlar, yangilanishlar yuz
bermoqda. Lekin, hozirgi kunda axborot texnologiyalarining mamlakatimizning
ko’pgina sohalariga qo’llanilishi, ko’pgina davlat va molyaviy xizmatlarning
masofaviy tizimlar yordamida bajarilishi, tizimlar orqali molyaviy amallarni
bajarishda vositachilardan foydalanilishi natijasida tizimlar xavfsizligiga tahdidlar,
tizimdagi ma’lumotlarning o’zgartirilishi ya’ni konfedentsialligi buzilishi kabi
ko’pgina muammolar kelib chiqmoqda.
Hozirgi kunda bu muammolarning yechimi sifatida ko’pgina va xavfsizlikni
ta’minlash maqsadida ko’pgina kriptografik algoritmlar va dasturiy vositalar taklif
qilinmoqda. Ko’pgina kriptografik algoritmlarda hisoblash masalasi murakkabligi
va kriptoanalitiklar tomonidan tahlil qilinishi natijasida algoritmlarga nisbatan
shubhalar kelib chiqmoqda. Albatta bu muammolarni yechish yangi zamonaviy
konfedentsialligi va kriptomustahkamligi yuqori bo’lgan kriptoalgoritm yoki
23
himoya tizimi zarurligi ko’pchilik mutahasislar tomonidan aytilmoqda. Bu turdagi
masalalarni yechishda blokcheyn texnologiyasini qo’llash bo’yicha ko’pgina
mulohazalar keltirilmoqda. Endi, biz quyidagicha blokcheyn texnologiyasining
ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy sohalarga qo’llashning asosiy bosqichlarini ko’rib
chiqamiz.
Blokcheyn – bu ixtiyoriy predmet haqidagi ma’lumotlarni ochiq aloqa
tarmog’i orqali uzatuvchi yagona ishonchli texnologiya bo’lib hisoblanadi. Misol
uchun, Blokcheyn texnologiyasi orqali molyaviy ma’lumotlarni ishonchli saqlash
mumkin. Kripto valyuta tizimlarida blokcheyn texnologiyasi foydalanuvchilarning
virtual pul mablag’larini ishonchli saqlash va sarflash firibgarliklardan asrash
imkoniyatini yaratadi. Shuning bilan bir qatorda blokcheyn texnologiyasini
qo’llagan holda abonentlar yoki tashkilotlarning mulkiy huquqlarini, elektron
shartnomalar, sog’liqni saqlash tizimidagi maxfiy ma’lumotlar (bemorlarning
kasallik varaqasi va shunga o’xshash maxfiy ma’lumotlar), farmaseftika sohasidagi
ma’lumotlar (dori darmon maxsulotlarining haqiyqiyligini ta’minlash maqsadida)
va nikoh to’g’risidagi ma’lumotlarning konfedentsialligini ta’minlashda keng
qo’llaniladi. Umumiy aytganda, barcha matnli va boshqa turdagi ma’lumotlarni
blokcheyn zanjirlari bloklarida saqlash ma’umotlar konfedentsialligini ta’minlashda
katta imkoniyat yaratadi. Blokcheyn texnologiyasining boshqa kriptoalgoritmlardan
farqi shundan iboratki, blokcheyn bloklariga kiritilgan ochiq yoki maxfiy
axborotlarni o’zgartirish, o’g’irlash va shunga o’xshash kripto hujumlarni amalga
oshirirsh kriptoanalitiklarga yaxshi natija bermaydi. Bu deganimiz kriptoanalitiklar
blokcheyn zanjirlaridagi ma’lumotlarga ziyon keltirishi mumkin emas.
Yuqorida keltirilgan muammolar yechimi haqida tushunchaga ega bo’lish
uchun dastlab blokcheyn zanjirli texnologiyasi haqida tushunchaga ega bo’lish
zarur. Blokcheyn teaxnologiyasi – bu har bir blok oldingi blokiga bog’liq bo’lgan
ma’lumotlar bloklarini zanjiri hisoblanadi. Blokcheyn texnologiyasining ishlash
prinsipi 1-rasmda keltirilgan.
24
1.1-rasm. Blokcheyn texnologiyasining ishlash prinsipining umumiy
sxemasi
Bunda har bir blok matnli ma’lmotlar yig’indisini tashkil qiladi. Shundan,
yangi bloklardagi ma’lumotlar hesh qiymatlari zanjirdagi keying blok qiymatiga
qo’shiladi. Blokcheyn texnologiyasi quyidagicha prinsiplarni o’z ichiga oladi.
 Taqsimlash
 Ochiqlik
 Xavfsizlik
Bu prinsiplar asosida blokcheynning barcha foydalanuvchilari kompyuterlar
tarmog’ini shakllantiradi va ularning har birida ma’lumotlar bloklarining nushalari
mavjud bo’ladi. Odatda bu barcha bloklarning to’liq nushalari bo’lib, biz o’zimizga
lozim bo’lgan bloklarni saqlaymiz. Shuning hisobiga blokcheyn bloklaridagi
ma’lumotlarga zarar yetkazish, buzish, qayta ishlash, o’chirish mumkin emas, sababi
barcha kompyuterlardagi ma’lumotlarni o’chirish yoki o’zgartirish lozim.
Blokcheyn kamida bitta foydalanuvchi mavjud tizimdan ixtiyoriy sondagi
foydalanuvchi tizimlarigacha qo’llaniladi. Bunda har bir yangi foydalanuvchi bu
tizimni kengaytiradi va bardoshlilikni oshiradi. Tizimdagi barcha foydalanuvchilar
teng huquqli bo’lib, tizim tashkilotchilari, moderatorlar, kuzatuvchilar, adminlar
tushunchalari bo’lmaydi. Tizimdagi har bir foydalanuvchi o’z bloklari va
ma’lumotlariga ta’sir ko’rsata oladi. Blokcheyn bloklaridagi barcha ma’lumotlar
ochiq va shifrlangan turda saqlanishi mumkin. Agarda blokdagi ma’lumotlar ochiq
25
turda saqlanadigan bo’lsa, u holda ma’lumot mazmunini osongina o’qish va shu
blokning barcha yozuvlarini ko’rish mumkin.
Ma’lumotlarning ochiq holda saqlanishi asosan bu ma’lumotning mazmuni
o’zgartirilmasligining oldini olish maqsadida amalga oshiriladi. Bunda har bir
foydalanuvchi o’z bloklaridagi ma’lumotlarni ko’ra olishadi va ularni o’zgartirish
huquqiga ham ega bo’ladi. Shunday qilib, blokcheyn bloklariga yozilgan
ma’lumotlar osongina tekshirilgan holda haqiyqiyligi osongina tasdiqlanadi, bu
tarmoqdagi vositachi abonentlar yordamidan foydalanmaslikka imkoniyat yaratadi.
Albatta bu murakkab jarayon bo’lib, bloklar hesh funksiya deb ataluvchi
protsedurada hisoblanadi. Shifrlash jarayoni kalitlar yordamida o’zgartirish amallar
ketma- ketliklarini bajarish orqali amalga oshiriladi. Bunda asosan kriptografik
kalitlar qo’llaniladi. Blokcheyn texnologiyasi ishinchli, xavfsizligi ta’minlangan,
ma’lumotlarning konfedentsialligi va haqiyqiyligini oson va ishinchli tekshirish
imkoniyatini beruvchi kriptografik kalitlar bilan amalga oshiriladi. Bunda kalit
sifatida 256, 512 bit uzunlikdagi tub sonlar qo’llaniladi.
Misol uchun,
𝐾 = 117316195423570985008687907853269984665640564039457584
007913129639935
yuqorida aytib o’tganimizdek, mazkur kalit hesh funksiya (SHA, SHA1, SHA2,
SHA256, SHA512, MD3, MD4, MD5 h.k.) algortimlari orqali hisoblanadi. Kiruvchi
boshlang’ich ma’lumotlarni heshlash natijasida yangi kalitlar hisoblanadi. Heshlash
jarayoni shunday hususiyatga egaki, kiruvchi ma’lumotlarda kichik o’zgarishlar yuz
bersa natija to’lig’i bilan o’zgaradi. Bu jarayon quyidagicha 1-jadvalda keltirilgan.
26
1-jadval
Blok
Boshlang’ich ma’lumotlar
Kalit
(Kiruvchi ma’lumotlar)
(Hesh qiymat)
Raqam
i
Nonce
1
35036
Raximberdiyev Quvonchbek
kredit miqdori yuz million so’m.
00009c9de3e7742b9cd648ea8cafbf90c
c9a5ffde5b1aae5c5bb61b20883b112
2
94043
Raximberdiyev Quvonchbek
kredit miqdori yuz million so’m!
0000cce0f7c5a00a13d17e11324492f09
b3d7db7318ea428c04b639121bf1fa6
3
70341
Raximberdiyev Quvonchbek
kredit miqdori yuz million so’m?
0000d1a5b2b94d622a2222a53dca5c1df
bea96acab4726de237d8fb7bc99f40c
4
34704
Raximberdiyev Quvonchbek
kredit miqdori yuz million so’m,
000056a9b802dd9a07301593566c1068
b941422ee49d2376252ed762476f99f6
5
50005
Raximberdiyev Quvonchbek
kredit miqdori yuz million so’m$
0000ac19c9489f8acd8317bb2e6dc96ea
72344ed7f74f44320566ac121cf42c5
6
63821
Raximberdiyev Quvonchbek
kredit miqdori yuz million so’m&
00008fd9da0892deb6b34e82b7cfe30d7
6a90a15fa54c9e8d6022e53ebfde0e5
1-jadval. Hesh funksiya asosida bloklarda kalitlarni hisoblash jarayoni.
1-jadvalda ko’rib turganimizdek, dastlabki xabardagi bitta simvolning
o’zgarishi hesh qiymat va blok sarlavhasidagi nonce deb ataluvchi kalitning to’liq
o’zgarishiga olib keladi.
Blokcheyn
tizimi.
Blokcheyn
zanjirlaridagi
barcha
ma’lumotlar
foydalanuvchilar kompyuterlarida saqlanadi. Tizim foydalanuvchilari teng huquqli
bo’lib, ular har hil turdagi amallarni bajarishlari mumkin. Jumladan, tahdid va
firibgarlik qilishga urinishlar bo’lishi mumkin. Lekin blokcheyn tizimi
markazlashtirilmaganligi sababli tizimda markaziy administrator mavjud emas.
Shundan yuqorida aytganimizdek barcha foydalanuvchilar o’z bloklarini
boshqaradilar va bloklardagi yozuvlarni yo’q qilish imkoniyatiga ham ega
bo’ladilar. Blokcheyn texnologiyasini sohalarga qo’llagan holda boshqaruv tizimini
yaratish tizimlardagi vositachilarga, banklarni vositachi dasturiy ta’minlariga, davlat
haqiyqiylikni tasdiqlovchi bo’limlariga, auditorlar, kuzatuvchilar, sug’urta
kompaniyalarining qisman turlari yordamidan voz kechish imkoniyatini yaratadi.
27
2-rasm. Blokcheyn texnologiyasi asosida bloklarni boshqaruv tizimi sxemasi
Blokcheyn oxirgi o‘n yillikda paydo bo‘lgani bilan ko‘pchilik uning
ma’nosini haligacha yaxshi tushunmaydi va shuning uchun ham uning ishlatilish
sohalarini tasavvur ham qila olmaydi. Xuddi shuning uchun ham ushbu o’quv
qo’llanmada blokcheynning asosiy tamoillari va uning turli sohalarda ishlatilishi
masalalari ko‘rib chiqiladi.
Blokcheynni ko‘pincha ko‘p maqsadli loyiha turiga mansub deb ham
tushuniladi. Chunki siz kim yoki qaysi sohada ishlayotganingizdan qat’i-nazar,
blokcheyndan foydalangan xolda nimadir qilishingiz mumkin. Masalan, dasturiy
ta’minot ishlab chiqaruvchilarga blokcheyn qiziqarli va perspektiv bir muhit bo‘lib
hizmat qilishi mumkin.
Tadbirkor uchun esa blokcheyn mexanizmi biznes operatsiyalarni va tashqi
aloqalarni qayta ko‘rib chiqish va loyihalash uchun juda qulay vosita sifatida hizmat
qilishi mumkin. Blokcheyn – bu butun dunyo bo‘ylab ishlayotgan komp’yuterlarda
joylashgan katta buxgalteriya kitobi yoki jurnal (grossbux) bo‘lib, unga har bir inson
yozuvlar qo‘shishi va uni istalgan vaqtda o’qishi mumkin.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, blokcheyn texnologiyasi quyidagilarni
amalga oshirishga imkon beradi deb xulosa chiqarishimiz mumkin:
28

Uchinchi
tomonni
jalb
etmasdan
turib,
tranzaksiyalarni
avtomatlashtirishga imkon beradi.

Blokcheyn ishonch va konsensusga asoslangan tizimdir.

Blokcheyn
haqiqiylik
va
notarizatsiyani
ta’minlab
beruvchi
infratuzilmadir.
Blokcheyn tizimi asosida yotuvchi asosiy tamoillarga quyidagilarni misol
qilib keltira olamiz:

Barcha ishtirokchilar orasida taqsimlangan hisob-kitob jurnali
tamoyilida tashkil qilingan taqsimlangan grossbux yoki 2.0 registr bo’ladi.
Quyida ikkala tizimni solishtirish natijalari keltirilgan:

Internet aloqalarni (aloqa o‘rnatishni va munosabatlarni ham)
avtomatlashtirishga imkon beradi, blokcheyn esa tranzaksiyalarni avtomatlashtirib,
uchinchi shaxslarni muomaladan chiqaradi.

Internet markazlashmagan nashr tizimi, blokcheyn esa taqsimlangan
ishonch tizimi.

Internet nashr infratuzilmasi, blokcheyn esa tizimga kirish xuquqlarini
tasdiqlash infratuzilmasidir.
Internet va blokcheynning rivojlanish davrlari 1994-2015 yillarni o‘z ichiga
olgani uchun, bu davrning natijalarini quyidagi misollarda ko‘rsatishimiz mumkin:
1994 yil, Internet:

Shaxslararo muloqot

Avtomatik nashr

Elektron tijorat

Ijtimoiy tarmoqlar 2015 yil, blokcheyn:

Markazlashmaganlik

Ishonch
29
II BOB. BLOKCHEYN TEXNOLOGIYASINING KIBERMAKONDA
QO’LLANILISHI
2.1 Blokcheyn texnologiyasining kibermakonda qo‘llanilish sohalari
Blokcheyn texnologiyasi kibermakonda qo‘llanilishining turli sohalarida
tobora kengroq qo‘llanilib kelinmoqda. Ushbu texnologiya o‘zining shaffofligi,
desentralizatsiyalashgan tuzilishi va o‘zgartirib bo‘lmaydigan ma‘lumotlar bazasi
tufayli ko‘plab sohalarda samarali yechimlar taklif etadi. Quyidagi punktlar
blokcheynning kibermakonda qo‘llanilishining asosiy sohalarini ko‘rsatadi:
Ma’lumotlar xavfsizligi va shaxsiylik:
Blokcheynning immutabilligi tufayli ma’lumotlarni o‘zgartirish yoki
soxtalashtirish juda qiyin. Bu esa ma’lumotlarning o‘zgartirilmasligini va shaxsiy
ma’lumotlarni himoya qilishni ta’minlaydi.
Ma’lumotlarni hash qilish va kriptografik imzolash orqali foydalanuvchi
ma’lumotlarining maxfiyligini saqlash mumkin.
Blokcheyn texnologiyasi yordamida ma’lumotlar xavfsizligi va shaxsiylikni
ta’minlash imkoniyatlari quyidagi asosiy mexanizmlar orqali amalga oshiriladi:
1. Ma’lumotlarning
Detsentralizatsiyasi
–
blokcheyn
tizimlari
markazlashmagan bo‘lib, ma’lumotlar ko‘plab tugunlarda (nodes) saqlanadi. Bu
markazlashtirilgan tizimlarga qaraganda ma‘lumotlar xavfsizligini oshiradi, chunki
bir tugunni buzish yoki hujum qilish bilan barcha ma‘lumotlarga kirish imkoni yo‘q
(Built In).
2. Kriptografik Himoya – blokcheyn texnologiyasi ma’lumotlarni himoya
qilish uchun ilg‘or kriptografik algoritmlardan foydalanadi. Har bir blokning tarkibi
kriptografik xesh funktsiyasi orqali kodlanadi, bu esa ma’lumotlarning
buzilmasligini va o‘zgartirilmasligini ta’minlaydi (StartUs Insights).
3. Shaffoflik va Izlanish imkoniyati – blokcheyn texnologiyasi orqali
amalga oshirilgan har qanday tranzaktsiya yoki ma’lumot o‘zgarishlari barcha
foydalanuvchilar uchun ko‘rinadigan va kuzatiladigan bo‘ladi. Bu shaffoflikni
oshiradi va firibgarlikning oldini oladi, chunki har bir o‘zgarish qayd etiladi va
umumiy blokcheyn zanjiriga qo‘shiladi (StartUs Insights).
4. Shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish – blokcheyn texnologiyasi shaxsiy
ma’lumotlarni boshqarish uchun juda mos keladi. Masalan, SelfKey yoki uPort kabi
identifikatsiya tizimlari foydalanuvchilarga o‘z shaxsiy ma’lumotlarini boshqarish
va nazorat qilish imkonini beradi. Bu tizimlar orqali foydalanuvchilar o‘z
ma’lumotlarini kimga va qachon ko‘rsatishni nazorat qilishlari mumkin (Built In)
(StartUs Insights).
30
5. Smart-kontraktlar – smart-kontraktlar orqali foydalanuvchilar orasidagi
kelishuvlar avtomatlashtirilgan va ishonchli bo‘ladi. Bu kontraktlar blokcheynda
saqlanadi va bajarilish shartlari oldindan belgilanadi, bu esa firibgarlik va
manipulyatsiyaning oldini oladi. Misol uchun, Ethereum platformasi bu borada keng
qo'llaniladi (Learn Hub | G2).
6. Tarmoq xavfsizligi – blokcheyn tarmoqlari turli xil konsensus
algoritmlarini qo'llaydi (masalan, Proof of Work, Proof of Stake), bu esa tarmoqni
dushman hujumlaridan himoya qiladi. Bu algoritmlar orqali yangi bloklarni qo'shish
jarayoni xavfsiz va ishonchli bo'ladi (Built In).
3-rasm. Blokcheyn texnologiyasi yordamida moliyaviy xizmatlar
sxemasi.
Blokcheyn texnologiyasi yordamida ma'lumotlar xavfsizligini va shaxsiylikni
ta'minlashning bu asosiy mexanizmlari kiber makonda foydalanuvchilarning
shaxsiy ma'lumotlarini himoya qilishda samarali natijalarga erishishga yordam
beradi. Bu texnologiya kelajakda yanada rivojlanib, turli sohalarda kengroq
qo'llaniladi.
Tranzaktsiyalar va to‘lovlarni tasdiqlash:
Kripto valyutalar va smart-kontraktlar yordamida tranzaktsiyalarni avtomatik
ravishda va ishonchli tarzda amalga oshirish mumkin. Shuningdek,
desentralizatsiyalashgan to‘lov tizimlari orqali foydalanuvchilar o‘rtasida ishonchli
moliyaviy operatsiyalar amalga oshiriladi.
Kripto valyutalar va smart-kontraktlar yordamida tranzaktsiyalarni avtomatik
va ishonchli tarzda amalga oshiriladi.
31
Kripto valyutalar, masalan, Bitcoin, Ethereum va boshqa ko'plab altko‘inlar
blokcheyn texnologiyasiga asoslangan. Ushbu valyutalar markazlashmagan tizimda
ishlaydi, bu esa ularni xavfsiz va shaffof qiladi. Kripto valyutalar yordamida
tranzaktsiyalar amalga oshirilganda, har bir tranzaktsiya kriptografik xesh
funktsiyasi orqali kodlanadi va blokcheyn tarmog‘idagi ko'plab tugunlarda
saqlanadi. Bu tugunlar har bir tranzaktsiyani tekshirib tasdiqlaydi, bu esa
firibgarlikni oldini oladi va tranzaktsiyalar xavfsizligini ta'minlaydi (Built In)
(StartUs Insights).
Smart-kontraktlar avtomatlashtirilgan va o‘z-o‘zini bajaruvchi shartnomalar
bo‘lib, ularning shartlari blokcheynda yozilgan va saqlangan. Ushbu kontraktlar
oldindan belgilangan qoidalarga asosan bajariladi. Masalan, agar bir tomon
shartlarni bajarsa, kontrakt avtomatik ravishda tegishli to‘lovni amalga oshiradi yoki
boshqa amalni bajaradi. Bu jarayonlar inson aralashuvisiz amalga oshadi, bu esa
xatoliklarni kamaytiradi va tranzaktsiyalarni tezlashtiradi (Learn Hub | G2) (StartUs
Insights).
Ishlash jarayonida foydalanuvchi o'z kripto hamyonidan boshqa
foydalanuvchiga yoki smart-kontraktga mablag' yuboradi. Bu tranzaktsiya
blokcheynda qayd etiladi.
Tranzaktsiya blokcheyn tarmog‘idagi tugunlar tomonidan tasdiqlanadi.
Tugunlar kriptografik xesh funktsiyalari orqali tranzaktsiyani tekshirib, uning
haqiqiyligini tasdiqlaydi.
Smart-kontraktning bajarilishi esa, agar tranzaktsiya smart-kontrakt bilan
bog'liq bo'lsa, kontraktning shartlari bajariladi. Masalan, shartnomaga ko'ra to'lov
amalga oshiriladi yoki aktivlar o'tkaziladi.
Barcha shartlar bajarilgandan so‘ng, tranzaktsiya muvaffaqiyatli deb
hisoblanadi va blokcheynda saqlanib, tranzaktsiyaning yakunlanadi.
Kriptografik algoritmlar va blokcheynning markazlashmagan tuzilishi
tranzaktsiyalarni firibgarlikdan himoya qiladi hamda har bir tranzaktsiya
blokcheynda ochiq-oydin saqlanadi va kuzatiladi.
Tranzaktsiyalar inson aralashuvisiz avtomatik ravishda amalga oshiriladi, bu
esa tezkorlikni ta'minlaydi, shuningdek, smart-kontraktlar oldindan belgilangan
shartlarga asosan avtomatik ravishda bajariladi, bu esa inson omili tufayli yuzaga
keladigan xatoliklarni kamaytiradi.
Blokcheyn texnologiyasi yordamida tranzaktsiyalarni amalga oshirishdagi
ushbu imkoniyatlar moliya, savdo, tibbiyot va ko'plab boshqa sohalarda yangi biznes
modellarini yaratishga yordam bermoqda.
32
Ta’minot zanjiri boshqaruvi:
Blockchain texnologiyasi mahsulotlar va xizmatlarning kelib chiqishini aniq
kuzatish imkonini beradi. Bu jarayon ta'minot zanjiri shaffofligini oshirib, soxta va
qalbakilashtirilgan mahsulotlarni oldini olishga yordam beradi. Masalan, blockchain
yordamida har bir mahsulotning manbai, harakatlanishi va qayta ishlanishi
bosqichma-bosqich yozib boriladi. Shu tariqa, iste'molchilar mahsulotning asl kelib
chiqishi va sifati haqida ishonchli ma'lumotga ega bo'lishadi.
Har bir tranzaktsiya o'zgarmas yozuvga ega bo'lib, barcha tomonlar uchun
ochiq va ko'rinarli bo'ladi hamda ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar o'rtasida
ishonch mustahkamlanadi, chunki ular mahsulotning asl manbai va sifatini
tasdiqlash imkoniga ega bo'ladilar.
Blockchain texnologiyasi tufayli soxta va qalbakilashtirilgan mahsulotlarni
ta'minot zanjiriga kiritish imkoniyati kamayadi, shuningdek, mahsulotning
harakatlanishi, qayerda va qanday sharoitlarda saqlangani haqidagi ma'lumotlarni
aniq kuzatish imkoniyati paydo bo'ladib, ta'minot zanjiridagi jarayonlarni
avtomatlashtirish orqali operatsion samaradorlik oshadi va xarajatlar kamayadi.
Misol uchun, oziq-ovqat mahsulotlarining kelib chiqishini kuzatish qiyin
bo'lib, soxta yoki yaroqsiz mahsulotlar bozorda paydo bo'lishi mumkin.
Har bir oziq-ovqat mahsuloti blockchain tizimida ro'yxatdan o'tkaziladi va har
bir bosqichda yangilanib boriladi. Masalan, qahva donlari ishlab chiqarishdan tortib
to chakana savdoga qadar kuzatiladi. Nestle va Carrefour kabi yirik kompaniyalar
blockchain texnologiyasidan foydalangan holda, iste'molchilarga mahsulotlarining
kelib chiqishini kuzatish imkoniyatini yaratib berishdi.
4-rasm. Ta’minot zanjiri boshqaruvi.
33
Identifikatsiya va autentifikatsiya tizimlari:
Foydalanuvchilarning identifikatsiyasini va ularga xizmat ko‘rsatishni
yaxshilash uchun blokcheyn asosidagi identifikatsiya tizimlaridan foydalanish va
raqamli identifikatorlar yordamida foydalanuvchilarning shaxsini tasdiqlash va
ularning faoliyatini kuzatib borish mumkin.
Sog‘liqni saqlash sohasi:
o
Bemorlarning tibbiy ma’lumotlarini xavfsiz saqlash va ularga kirishni
nazorat qilish.
o
Turli tibbiy muassasalar o‘rtasida ma'lumotlarni ishonchli almashish
imkonini yaratish.
2.
Intellektual mulkni boshqarish:
o
Mualliflik huquqlarini himoya qilish va intellektual mulkni ro‘yxatdan
o‘tkazishda blokcheyndan foydalanish.
o
Ijodiy ishlar va ularning tarqalishini kuzatib borish.
3.
Ovoz berish tizimlari:
o
Saylov jarayonlarida ovozlar sonini shaffof va xavfsiz sanash.
o
Saylovchilarning shaxsini tasdiqlash va ularning ovozlarini maxfiy
saqlash.
1.
Blokcheynning bu va boshqa ko‘plab sohalardagi qo‘llanilishi, uning
kibermakonni yanada xavfsiz va samarali qilishga qodir ekanligini ko‘rsatadi. Bu
texnologiya turli industriyalarni, jumladan moliya, sog‘liqni saqlash, ta’minot
zanjirlari va ko‘pgina boshqalarini tubdan o‘zgartirishi mumkin.
2.2. Blokcheyn yordamida ma'lumotlarni himoya qilishning afzalliklari va
kamchiliklari
Blokcheyn yordamida ma'lumotlarni himoya qilishning afzalliklari
Shaffoflik va o'zgarmaslik:
Afzalliklar: Blokcheyn texnologiyasi yordamida yaratilgan har bir yozuv
o'zgarmas bo'lib, uni qayta yozish yoki o'zgartirish mumkin emas. Bu, ayniqsa,
ma'lumotlarning shaffofligini va ishonchliligini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi.
Misol: Har bir tranzaksiya blokcheynda yozilgan va barcha ishtirokchilar
uchun ko'rinarli bo'lgani uchun, firibgarlik va noto'g'ri ma'lumotlarni kiritish deyarli
imkonsiz bo'ladi.
Markazlashmagan boshqaruv:
34
Afzalliklar: Blokcheyn markazlashmagan (decentralized) tizim bo'lib, biror
bir markaziy hokimiyat tomonidan nazorat qilinmaydi. Bu ma'lumotlarni biror bir
tashkilot yoki shaxsning manipulyatsiyasidan himoya qiladi.
Misol: Bitcoin tarmog'i markaziy boshqaruvga ega emas, bu esa tarmoqning
xavfsizligini va mustaqilligini ta'minlaydi.
Yuqori xavfsizlik:
Afzalliklar: Blokcheyn kriptografik usullar bilan himoyalangan bo'lib,
ma'lumotlarning ruxsatsiz kirishdan himoyalanganligini ta'minlaydi.
Misol: Har bir blok kriptografik imzolar bilan himoyalangan, bu esa
ma'lumotlarga ruxsatsiz kirishni deyarli imkonsiz qiladi.
Izchil kuzatuv va audit:
Afzalliklar: Blokcheyn texnologiyasi ma'lumotlarni izchil kuzatish va audit
qilish imkoniyatini beradi. Har bir tranzaksiya blokcheynda qayd etiladi va bu
ma'lumotlar doimo mavjud bo'ladi.
Misol: Moliyaviy tranzaksiyalar yoki mahsulotlar ta'minot zanjiridagi
harakatlar blokcheynda kuzatilishi mumkin, bu esa audit jarayonlarini
soddalashtiradi va aniqligini oshiradi.
Blokcheyn yordamida ma'lumotlarni himoya qilishning kamchiliklari
Ma'lumot hajmi va tarmoq samaradorligi:
Kamchiliklar: Blokcheynda ma'lumotlar hajmi kattalashishi va tarmoq tezligi
sekinlashishi mumkin, bu esa katta hajmdagi ma'lumotlar bilan ishlashda muammo
tug'dirishi mumkin.
Misol: Bitcoin va Ethereum tarmoqlarida tranzaksiyalarni qayta ishlash tezligi
past bo'lib, tarmoqdagi yuklanish ortishi bilan tranzaksiya vaqtining uzayishi
kuzatilishi mumkin.
Energiya sarfi:
Kamchiliklar: Blokcheyn tarmoqlarini ishga tushirish va ishlatish ko'p
energiya talab qiladi. Ayniqsa, "Proof of Work" (PoW) konsensus mexanizmi katta
miqdordagi energiya sarfini talab qiladi.
35
Misol: Bitcoin qazib olish uchun zarur bo'lgan energiya sarfi bir qator
mamlakatlarning energiya sarfiga teng bo'lishi mumkin, bu esa ekologik
muammolarni keltirib chiqaradi.
Huquqiy va tartibga solish masalalari:
Kamchiliklar: Blokcheyn texnologiyasining huquqiy va tartibga solish
jihatlari hali to'liq ishlab chiqilmagan, bu esa uning qo'llanilishi va keng tarqalishini
cheklashi mumkin.
Misol: Ayrim mamlakatlar blokcheyn va kriptovalyutalarga nisbatan qat'iy
tartib-qoidalar qo'llamoqda, bu esa texnologiyaning rivojlanishiga to'sqinlik qilishi
mumkin.
Shaxsiy ma'lumotlar himoyasi:
Kamchiliklar: Blokcheynda yozilgan ma'lumotlar o'zgarmas bo'lgani sababli,
shaxsiy ma'lumotlar himoyasi masalalari paydo bo'lishi mumkin. Bir marta yozilgan
ma'lumotlar doimiy qoladi, bu esa shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish bo'yicha
muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Misol: GDPR (General Data Protection Regulation) kabi qonunlar
ma'lumotlarni o'chirishni talab qilishi mumkin, ammo blokcheynda bu talabni
bajarish qiyin bo'lishi mumkin.
Yuqoridagi afzalliklar va kamchiliklar blokcheyn texnologiyasini qo'llashdan
oldin ko'rib chiqilishi kerak bo'lgan asosiy jihatlardir.
2.3.
O'zbekistonda blokcheyn texnologiyasini qo'llash imkoniyatlari
quyidagi sohalarda o'z aksini topishi mumkin:
1. Moliya va Bank Sektori
Afzalliklar:
To'lov tizimlari: Blokcheyn asosida ishlaydigan to'lov tizimlari orqali
tranzaksiyalarni tezkor va xavfsiz amalga oshirish mumkin.
Kreditlash: Kredit shartnomalarini blokcheyn orqali tuzish va kuzatish,
firibgarlikni kamaytirish imkonini beradi.
Misol: O'zbekiston Milliy Banki blockchain texnologiyasidan foydalangan
holda xalqaro pul o'tkazmalarini amalga oshirishi mumkin.
36
2. Ta'minot Zanjiri va Logistika
Afzalliklar:
Shaffoflik: Mahsulotlarning kelib chiqishi va harakatlanishini kuzatish, soxta
mahsulotlar muammosini kamaytiradi.
Jarayonlarni avtomatlashtirish: Blokcheyn orqali ta'minot zanjiri jarayonlarini
avtomatlashtirish va optimallashtirish mumkin.
Misol: Agrotexnika mahsulotlari yoki paxta yetishtirish jarayonlarini kuzatish
va shaffofligini ta'minlash uchun blockchain texnologiyasidan foydalanish mumkin.
3. Sog'liqni Saqlash
Afzalliklar:
Tibbiy yozuvlar: Blokcheyn yordamida tibbiy yozuvlarni xavfsiz saqlash va
ularga kirishni boshqarish.
Dori vositalarini kuzatish: Soxta dorilarni oldini olish uchun dori
vositalarining kelib chiqishini kuzatish.
Misol: Har bir bemorning tibbiy kartasi blockchain tizimida saqlanib, bemor
ma'lumotlarining xavfsizligini ta'minlash mumkin.
4. Hukumat va Davlat Xizmatlari
Afzalliklar:
Elektron ovoz berish: Blokcheyn asosida elektron ovoz berish tizimini joriy
etish orqali saylov jarayonining shaffofligi va ishonchliligini oshirish.
Davlat reyestrlari: Yer uchastkalari, ko'chmas mulk, avtomobillar va boshqa
mulklarning davlat reyestrlarini blockchain orqali yuritish.
Misol: Yer uchastkalarini ro'yxatdan o'tkazish va mulkchilik huquqlarini
blokcheyn orqali saqlash.
37
5. Ta'lim
Afzalliklar:
Diplom va sertifikatlar: Ta'lim muassasalari tomonidan berilgan diplom va
sertifikatlarni blokcheyn orqali saqlash va tasdiqlash.
Akademik yozuvlar: Talabalarning akademik yozuvlarini blokcheynda
saqlash va ularga kirishni boshqarish.
Misol: Universitetlar va kollejlar tomonidan berilgan diplom va sertifikatlarni
soxtalashtirishning oldini olish uchun blockchain texnologiyasidan foydalanish.
6. Energetika
Afzalliklar:
Energiya savdosi: Energiya savdosi va iste'molini kuzatish uchun blokcheyn
texnologiyasidan foydalanish.
Shaffoflik va hisob-kitob: Energiya manbalari va iste'molchilar o'rtasidagi
shaffof hisob-kitob tizimlari.
Misol: Yashil energiya loyihalarini kuzatish va rag'batlantirish uchun
blockchain texnologiyasidan foydalanish mumkin.
7. Kriptovalyutalar
Afzalliklar:
Investitsiya va savdo: Kriptovalyutalar savdosini tartibga solish va himoya
qilish uchun blokcheyn texnologiyasidan foydalanish.
To'lov tizimlari: Kriptovalyutalarni to'lov tizimlarida keng qo'llash orqali
iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish.
Misol: O'zbekiston kriptovalyuta almashinuv
platformalarini rivojlantirish.
38
markazlari
va savdo
O'zbekistonda blokcheyn texnologiyasini qo'llash imkoniyatlari ko'plab
sohalarda mavjud bo'lib, bu texnologiya orqali iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish,
shaffoflikni oshirish va xavfsizlikni ta'minlash mumkin.
III BOB. KIBERMAKON VA FOYDALANUVCHILARNING
MA'LUMOTLAR XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH
3.1. Kibermakonning tushunchasi va uning xususiyatlari
3.2. Ma’lumotlar xavfsizligining dolzarb muammolari
3.3. Kibermakonda ma'lumotlar xavfsizligini ta’minlash usullari
39
XULOSA
Ushbu ishda Tarmoq vositalariaro ma’lumotlarni uzatish tarmog’ini tashkil
etish usullari va qo’llanilishi o’rganildi va xavfsizligi ko’rib chiqildi.
Bu ishda quyidagi natijalarga erishildi:
 TCP/IP protokollari, ularning tuzilishi va funksiyalari o’rganildi;
 HTTP, FTP, DNS va ularning vazifalari ko’rib chiqildi;
 OSI modeli va uning tarmoqlarda qo’llanilishi o’rganildi;
 Simli va simsiz uzatish usullari o’rganildi;
 Optik tolali aloqa texnologiyasi va uning afzalliklari o’rganildi;
 Analog va raqamli uzatish usullari, ularning afzalliklari va kamchiliklari
bo’yichi tavsiyalar berildi;
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 6-iyuldagi “2022-2026-yillarda
O’zbekiston Respublikasining innovatsion rivojlanish strategiyasini tasdiqlash
to’g’risida”gi
PF-165-son
farmoni.2022-2026-yillarda
O’zbekiston
Respublikasining innovatsion rivojlanish strategiyasini amalga oshirish bo’yicha
tashkiliy chora-tadbirlar to’g’risida
2. Iqtisodiyot tarmoqlari uchun muhandis kadrlarni tayyorlash tizimini innovatsiya
va raqamlashtirish asosida tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida.
3. Малышев Р.А. Локальные вычислительные сети: Учебное пособие/ РГАТА.
– Рыбинск, 2005. – 83 с.
4. Олифер В.Г., Олифер Н.А. Компьютерные сети. Принципы, технологии,
протоколы /В.Г. Олифер, Н.А. Олифер. – СПб.: Питер, 2002.- 672 с.: ил.
5. Nigmatov X. Kompyuternыe seti i sistemы v IP telefonii. Shыmkent.2013. 240
str.
6. Abduganiev A.A. Internet asoslari.Toshkent. 2011.20 bet.
7. Abduganiev A.A. Internet muloqat vositasi. Toshkent. 2011. 21.bet.
40
8. Abduganiev A.A. Internetning texnik va texnologik ta’minoti. Toshkent. 2011. 23
bet.
9. Makarov N.V. «Informatika» Moskva: 2001. «Finansы i statistika» nashriyoti. 3nashr.
10. A.Tanenbaum. Computer Networks, Fourth Edition. Publisher; Prentice Hall,
2011.
11. Олифер В.Г., Олифер Н.А. Компьютерные сети. Принципы, технологии,
протоколы. Учебник. - СПб. Питер. 2016 г.
12. Musaev M.M. “Kompyuter tizimlari va tarmoqlari”. Toshkent.: “Aloqachi”
nashriyoti, 2013 yil. 394 bet. – Oliy o„quv yurtlari uchun qo„llanma.
13. Ватаманюк А. Создание, обслуживание и администрирование сетей. СПб.
Питер. 2010 – 282 с.
14. Гук М. Энциклопедия. Аппаратные средства локальных сетей. - СПб.:
Питер, 2002. -576 с.
15. Велихов А.В. и др. Компьютерные сети. Учебное пособие по
администрированию локальных и объедененных сетей. 3-е изд. доп. и исп. М.: Нов. Изд. дом. 2005 г.304 с.
16. Бройдо В.Л. Архитектура ЭВМ и систем. Учебник для вузов.- СПб. Питер.
2009.- 720 с.
17. Цилькер Б.Я., Орлов С.А. Организация ЭВМ и систем. Учебник для вузов.–
СПб. Питер.2004. -668.
18. Бройдо В.Л. “Вычислительные системы, сети и телекоммуникации” СПб.:Питер. 2003.
19. Олифер В.Г., Олифер Н.А. Сетевые операционные системы. - СПб. Питер.
2006 г.
20. Yormatov G’.Yo., Yuldashev O .R ., Hamrayeva A.L. Hayot faoliyati
xavfsizligi (Darslik), 2009.
21. Hayot xavfsizlik xavfsizligi va ekologik boshqaruvi (chizmalar, tushunchalar,
faktlar raqamlarda): darslik.
41
22. A.Nigmatov, Sh.Muxamedov, N.Xasanova. – T.: Navro’z. 2014. – 199 b.
23. Hayot faoliyati xavfsizligi: darslik / G’.Yo.Yormatov, O.R.Yo’ldashev,
A.L.mraev. – T.: Aloqachi, 2009. -348 b.
42