O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYA VAZIRLIGI
Buxoro Davlat Pedagogika Instituti
Boshlang‘ich va Maktabgacha ta’lim fakulteti
Boshlang‘ich ta’lim kafedrasi
“PEDAGOGIKA” fanidan
KURSISHI
Mavzu: Boshlang’ich pedagogking kasbiy fazilatlari
Bajardi:____ 4BT-22S guruh talabasi Alimqulova Dildora
(imzo)
(ism sharif)
Kurs ishi himoya qiling an sana “____” __________ 2024 yil
Baho “___” ___________________
Ilmiy rahbar:
___________
_______________________________
(imzo)
Komissiyaa’zolari: __________
(ism sharif)
______________________________
(imzo)
__________
(ism sharif)
______________________________
(imzo)
(ism sharifi)
BUXORO-2024
1
Boshlang‘ich ta’lim kafedrasi
“PEDAGOGIKA” fanidan
KURS ISHI UCHUN TAQRIZ
Guruh 4BT-22S
Talaba familiyasi va ismi-sharifi: Alimqulova Dildora
Kurs ishi mavzusi: Boshlang’ich pedagogking kasbiy fazilatlari
_______________________________________________________
Kurs ishining tarkibi________________________________________________
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar ro‘yxati: ____________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Jadval va grafik materialning miqdori (muhim chizmalarning
ko‘rsatgichi) _______________________________________________________
Kurs ishining ijobiy tomonlari _________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining kamchiliklari ____________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishiga qo‘yilgan baho ____________________________________________
Kurs ishiga rahbarning ismi-sharifi va imzosi ______________________________
__________________________________________________________________
2
Mavzu: Bo'lajak boshlang'ich sinf o'qituvchisini kasbiy tayyorlash
Mundareja:
Kirish
I bob. Bo'lajak boshlang'ich sinf o'qituvchi kasbi
1.1. Bo'lajak boshlang'ich sinf o'qituvchisini kasbiy pedagogic muloqotga ega
ekanligini shakillantirish.
1.2. Pedagogik faoliyatning vazifalari va tuzilishi, uning boshlang'ich sinf
o'qituvchisi shaxsiga qo'yiladigan talablari
1.3. Psixologik-pedagogik bilimlar integratsiyasi
II bob. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining umumiy va kasbiy madaniyati.
2.1. Boshlang’ich sinf o’qituvchisining professional pedagogic faoliyati.
2.2. Pedagogik faoliyatning mazmun –mohiyati, shakllari.
2.3.O’qituvchining kasbiy va shaxsiy fazilatlari tizimi.O’qituvchining kasbiy
bilimlari darajasi.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
3
Kirish
Zamonaviy ilm-fanning jadal rivojlanishi va xalqaro ilmiy aloqalarning
chuqurlashishi umumiy axborot makonini sezilarli darajada kengaytirdi. Pedagogik
muloqotdagi avtoritar uslub tobora o'tmishdagi narsaga aylanib bormoqda. Uning
o‘rnini hamkorlik, muloqot, birgalikda yaratish, integratsiya va shaxs manfaatlari
egallaydi.
Pedagogik muloqotning turli jihatlari bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlarni
tahlil qilishimiz ushbu muammo juda dolzarb degan xulosaga kelishimizga imkon
beradi va u turli tarixiy davrlarda turli profildagi tadqiqotchilar (sotsiologlar,
psixologlar, o‘qituvchilar va boshqalar) e’tiborini tortgani bejiz emas va shunga
qaramay, bu muammo qo'shimcha tadqiqotlarni talab qiladi, chunki jamiyat
rivojlanishining har bir yangi bosqichi uni boshqacha tushunishni va uni hal qilishda
zamonaviy yondashuvlarni talab qiladi. Boshqa olimlar ham bu haqiqatga e'tibor
berishadi. Shunday qilib, N. N. Bogomolova, V. A. Kan-Kalik, A. V. Kirichuk va
boshqalar pedagogik muloqot muammosi ham nazariy, ham uslubiy jihatdan
zamonaviy yechimni talab qilishini ta'kidlaydilar[1].
Ma'naviy, ijtimoiy va ishlab chiqarish tajribasini odamlarning keyingi
avlodlariga etkazish insoniyat jamiyatining mavjudligi va rivojlanishining eng
muhim sharti va uning muhim funktsiyalaridan biri bo'lgan va shunday bo'lib qoladi.
Bu fan va o‘quv intizomi sifatida pedagogikaning ayrim g‘oyalarini, muammoli
masalalarini tanqidiy qayta ko‘rib chiqish, maktab ta’limi va tarbiyasini
modernizatsiya
qilishning
yangi
usullarini
izlash
va
mavjud
usullarni
takomillashtirish zaruratini tug‘diradi. Rossiya ta'lim siyosatining asosiy vazifasi ta'limning asosiy xususiyatini saqlab qolish va shaxs, jamiyat va davlatning hozirgi
va kelajakdagi ehtiyojlariga muvofiqligi asosida zamonaviy ta'lim sifatini
ta'minlash.
Zamonaviy ta'lim sifati nafaqat uning mazmuni va eng yangi ta'lim
texnologiyalari, balki ta'lim jarayonining insonparvarlik yo'nalishi, pedagogik
xodimlarning malakasi bilan ham belgilanadi. O'qituvchining pedagogik va
tarbiyaviy faoliyat sifatini aniqlash o'qituvchining maqsadli tarbiyasi uchun zarur
4
shart-sharoitni
nazarda
tutadi.
Bu
shaxsning
shaxsiy
hayotiy
hayotiy
rivojlanishidagi, insonning ta'lim jarayonining uz holda ta'lim va mazmunini o'zo'zidan tarbiyalash kabilarga mos keladi. tashkil etilgan o'quv faoliyati bosqichlari
davrlar va boshqalar. Falsafa va ekologik xavfsizlik ilmiy ishlanmalarda ishtirok
etgan olimlarning (V.P. Klychkov, M.N. Rosenko, Yu.A. Sandulov va boshqalar)
fikricha, hozirgi vaqtda mehnat faoliyatining turli turlarini tartibga solishda kasbiy
etikaning
ahamboriyaq
ortib.
jamiyatni
demokratlashtirish
jarayonlari,
oʻzgaruvchan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga nisbatan kasbiy standartlarni
doimiy ravishda taʼminlash bilan bogʻliq[5].
Pedagogik axloqning tekshiruvni, o'qituvchining o'z-o'zini rivojlantirish
jarayonining o'ziga xos xususiyati ochib beradigan katta hajmdagi nazariy va amaliy
ishlar, zamonaviy, zamonaviy uchun meditsina va didaktik shart-ni jadal izlash,
ta'lim jarayonini tashkil etish, shunga o'xshash texnologiyalardan faol ta'lim usullari
va vositalariga o'tish bizga o'qituvchining kasbiy etikasini rivojlantirishni yangi
nuqtai nazardan ko'rib chiqishga imkon berdi.
Bugungi kunga qadar ilmiy ishlarda pedagogik etikaning mohiyatini ko'rib
chiqish, ushbu tushunchaga ta'rif berishda kelishmovchiliklar mavjud. Bundan
tashqari, o'qituvchining malakasini oshirish muammosining ko'p jihatlari
rivojlanishiga qaramay maktab ta'limi jarayonida o'qituvchining pedagogik axloqini
maqsadli ravishda uzluksiz rivojlantirish masalasi ochiqligicha qolmoqda.
5
I bob. Bo'lajak boshlang'ich sinf o'qituvchi kasbi
Bugungi kunda innovatsion axborot texnologiyalarini ta'lim jarayoniga
integratsiya qilishga qiziqish ortib bormoqda. Ta'lim jarayoniga zamonaviy axborot
texnologiyalarini qo'llash, o'quvchilarga o'rganayotgan bilimlarini o'zlari qidirib
topib, mustaqil bajarib-o'rganib, xulosa chiqarish va tahlil qilish imkoniyatlarini
beradi. Bunday pedagogik jarayonda o'qituvchi o'quvchilarni har tomonlama
barkamol shaxs sifatida bilim olishiga texnologiyalarning ta'limiy va tarbiyaviy
ahamiyatiga e'tibor bermog'i lozim. Mazkur mulohazalar albatta bo'lajak
boshlang'ich sinf o'qituvchilarini metodik tayyorgarligini takomillashtirishda
zamonaviy yondashgan holda o'quvchilarni tayyorlashga o'rgatishda o'z samarasini
beradi. Bo'lajak boshlang'ich sinf o'qituvchilarini metodik tayyorgarligini
takomillashtirishda albatta fanlararo integratsiyaga alohida e'tibor qaratish aloxida
axamiyatga ega. Demak, bo'lajak boshlang'ich sinf o'qituvchilarning metodik
tayyorgariligi ustida ishlash jarayonida talabalarga nafaqat ilmiy bilimlar berish
bilan cheklanib qolmay o'rganilgan bilimlarni amaliy jarayonda qo'llay olish
ko'nikma va malakalarini ham shakllantirib borilishiga aloxida axamiyat berish
lozim. Xususan, boshlang'ich ta'lim fanlarini amaliy o'rgatish, muntazam va izchil
o'rgatish, namunalar va maxsus mashqlar asosida o'rgatish, turli xatolarning oldini
olish va ularni to'g'rilash orqali bajarish kabi o'z ustida ishlovchi amaliy vazifalarni
bajarish orqali singdirib borish muhim xisoblanadi. O'quvchilarning yosh va
psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda, barcha o'quv fani dasturidagi
mavzularni puxta o'zlashtirilishiga yordam beradigan, mustaqil fikr yuritish, fikrini
erkin ifodalash, boshqalar fikrini tinglash, mulohaza yuritish, ulardan eng
muhimlarini ajrata olish, o'z fikrini ilgari surish, uni dalillash, umumlashtirish va
xulosalashga o'rgatish, o'qituvchining til materialidan foydalanishga qiziqish
uyg'otish, unda amalda foydalanish ehtiyojini yuzaga keltirish hozirgi kun talabi
sifatida o'rganilmoqda.
Bir tomondan, pedagogika va boshlang‘ich ta’lim metodikasi fakulteti
talabalarining umuminsoniy qadriyat sifatidagi matematik bilimlarga bo‘lgan
ehtiyojlarini qondira oladigan, jamiyat ehtiyojlarini qondira oladigan ta’lim tizimini
6
yaratish zarur. Izlanishlar shuni ko'rsatadiki, o'quvchilarning ob'ektlarni birlashtirish
va almashtirish qobiliyatini rivojlantirish boshlang'ich maktabdan boshlash ancha
samaralidir. Bo'lajak boshlang'ich sinf o'qituvchilarining fanlarni o'qitish
jarayonidagi vazifalari quyidagilar: - fan-o'quvchini fikr yurita olishga undashi
kerak; -o'zgalar fikrini anglashga o'rgata olishi muxim; - o'z fikrini og'zaki hamda
yozma ravishda ravon bayon qila olishga yo'naltirishi; - ta'lim falsafasi va tarixi
tomonlama kompetentli bo'lishi va fan doirasida mustahkamlangan bilim, ko'nikma,
malaka tushunchalariga izoh bera olish zarur. Mazkur vazifalarni boshlang'ich sinf
o'qituvchilarida shakllantirilishi bevosita o'quvchilarni kelajakda bilimli va
intellektual rivojlangan kadrlar bo'lib yetishida o'z samarasini ko'rsatadi.
Boshlang'ich sinf o'qituvchilari xar bir o'quvchilarni psixologiyasini bilishi zarur,
chunki asosiy ob'ekt bu o'quvchi. O'qituvchi darsga kirganda bu o'quvchi bilan
qanday gaplashish zarurligini, qaysi metoddan foydalanib ta'lim berish yo'lini,
ta'limni qanday berganimizda o'quvchi yengil qabul qila oladi degan bir nechta
savollarga javob olish uchun xam bo'lajak o'qituvchilar bola psixologiyasini bilishi
lozim.Chunki, boshlang'ich sinf o'quvchilari o'yinqaroq bo'ladi, bu vaziyatda
boshlang'ich sinf o'qituvchilari dars o'tish metodikasini tanlaganda turli xil o'yinlarni
tanlashi, o'yin qandaydir ta'lim berishi lozim, shuning uchun ham ta'limiy
o'yinlardan foydalanib darsni tashkil qilishb, o'quvchilarni darsga qiziqtirishi lozim.
Yuqori sinf o'quvchilari jamiyatga kirishishga tayyorlanayotgan jarayonda, bu
jarayonda o'quvchilarni guruhda ishlatib ta'lim beriladigan bo'lsa, o'quvchilar birbiriga qiziqib rivojlanadi. Yuqori sinfda dars metodikasini tanlashda o'quvchilarni
mustaqil fikrlashga o'rgatishga qaratilgan usullardan foydalanish lozim.
Bo'lajak boshlang'ich maktab o'qituvchisining kasbiy kompetensiyasini
shakllantirish muammosining dolzarbligi zamonaviy ta'lim tizimida quyidagilar
o'rtasida qarama-qarshiliklar mavjudligi bilan bog'liq: - boshlang'ich sinf
o'qituvchilarini
kichik
yoshdagi
o'quvchilarning
dastlabki
tasavvurlarini
shakllantirish metodikasi bilan ta'minlash zarurati va bu muammoning etarli
darajada rivojlanmaganligi. Biz ushbu qarama-qarshiliklarni hal qilishni tadqiqot
muammosini hal qilish kontekstida ko'rib chiqamiz: bo'lajak boshlang'ich sinf
7
o'qituvchisining kasbiy kompetentsiyasini shakllantirishning nazariy va uslubiy
shartlarini aniqlash. Zamonaviy maktabning ta'lim tizimidagi muvaffaqiyatli kasbiy
faoliyat uchun bo'lajak o'qituvchi o’quvchilarga matematik bilimlarni o'rgatish
jarayonida faktlar, qonunlar, usullar va ma'lumotlar tuzilmalarini tushunishni
kafolatlaydigan etarli miqdordagi matematik bilimga ega bo'lishi kerak. Matematika
bo`limlari, amaliy masalalarni malakali yechish imkonini beruvchi yuqori darajada
shakllangan ko`nikma va malakalar. Topshiriqlar va shu bilan bir qatorda boshqa
fanlarni o’zlashtirishda matematik savodxonlik bilimining muhim ahamiyatga ega:
- amaliyotda qo'llash, turdosh fanlarni o'rganish, uzluksiz ta'lim uchun zarur bo'lgan
fan bo'yicha bilimlarni shakllantirish; - talabalarga mavhum xarakterdagi bilimlarni
o'zlashtirishdan aniq ko'rinish shakllariga o'tishni ta'minlaydigan faoliyatni amalga
oshirish usullarini o'rgatish; - talabalarning ilmiy nazariyalarni qurish tamoyillari,
dunyoning ilmiy manzarasi, zamonaviy fan, texnika va iqtisodiyotdagi o'rni haqida
g'oyalarini rivojlantirish. Xulosa qilib aytganda, bo'lajak boshlang'ich sinf
o'qituvchilarining metodik tayyorgariligini takomillashtirish jamiyat rivojining
zaruriy sharti hisoblanadi.
1.1. Bo'lajak boshlang'ich sinf o'qituvchisini kasbiy pedagogic
muloqotga ega ekanligini shakillantirish.
Pedagogik odob-axloqni o'qituvchining kasbiy faoliyatini amalga oshirish
bilan parallel ravishda ishlab chiqish pedagogika kolleji, universitet talabalari yoki
o'qituvchilarning malakasini oshirish kurslarida pedagogik axloqni rivojlantirishga
nisbatan bir qator afzalliklarga ega. Maktabda ishlash o'qituvchiga pedagogik axloq
sohasidagi bilim, ko'nikmalarni egallash zaruratini keltirib chiqaradi, bu esa unga
tegishli bo'lgan qiyinchiliklarni hal qilishga imkon beradi. Amalga oshirilgan
sa'yharakatlarni erishilgan natijalar bilan xronologik yaqinlikda solishtirish
qobiliyati, olingan ko'nikma va ko'nikmalarga real talab pedagogik axloqni kasbiy
muammolarni hal qilishning ajralmas vositasi sifatida idrok etishga yordam beradi.
Pedagogik axloqning maqsadli rivojlanishi o'qituvchining o'quvchilar, ota-onalar,
hamkasblar va ta'lim jarayonining boshqa ishtirokchilari bilan samarali o'zaro
8
munosabatlariga yordam beradi. Maktabda ta'lim jarayoni samaradorligini oshirish
uchun o'qituvchilarning pedagogik axloqini maqsadli rivojlantirishning yuqori
ahamiyati bilan o'qituvchilarning pedagogik axloqini rivojlantirishning tashkiliypedagogik asoslarining nazariy va amaliy jihatdan etarli darajada ishlab
chiqilmaganligi o'rtasidagi ziddiyat. maktab ta'limi tadqiqot mavzusini tanlashni
belgilab berdi.
Maktab islohoti davom etmoqda va maktab hayotining markazida turgan
o'qituvchi uning asosiy harakatlantiruvchisi bo'lib qolmoqda. O‘qituvchining roli
ortib, uning kasbiy fazilatlariga qo‘yiladigan talablar ortib bormoqda.
Shu bilan birga, maktab va o'qituvchi yangi qiyinchiliklarga duch keladi va
jamiyat tomonidan etarlicha e'tibor berilmaydi. O‘qituvchilik kasbining nufuzi
pasaygan.
Bunday og‘ir sharoitda pedagogika sohasiga nafaqat mutaxassislar, balki o‘z
ishining haqiqiy fidoyilari, yuzaga keladigan qiyinchiliklarni yengib o‘ta oladigan,
ijodiy mehnat qila oladigan nuroniy shaxslar kerak. Shu bilan birga, sanoqli emas,
nafaqat yetakchilar, innovatorlar shunday shaxsga aylanishi zarur. Ommaviy
o'qituvchi kasbiy va shaxsiy rivojlanishning yuqori darajasiga ko'tarilishi kerak.
Shaxs, ma'lumki, faoliyatda va birinchi navbatda etakchi faoliyatda
shakllanadi. O'qituvchi uchun bu pedagogik faoliyat bo'lib, uning rivojlanishi kasbiy
tayyorgarlik davridan boshlanadi. Pedagogik maqsadli faoliyat (A.N. Leontiev) [10]
zarur kasbiy va shaxsiy fazilatlarni «hosil qiladi» va bu keyinchalik kasbiy ishning
muvaffaqiyatini ta'minlaydi.
Ikki bo'g'inning yagona zanjiri yaratiladi: "faollikdan shaxsiyatga" va
"shaxsdan faoliyatga". U yirtilmasligi uchun kasbiy ta'limda faoliyat va shaxsiy
yondashuvlarning birligini ta'minlash kerak. Va ikkala yondashuvni to'liq amalga
oshirish uchun bizga tizimli yondashuv kerak. Kasb-hunar ta'limining yaxlit
9
zamonaviy tizimigina o'qituvchilarni talab qilinadigan sifat darajasida tayyorlash
muammosini hal qiladi, chunki aynan tizim printsipi bo'lajak mutaxassislarda to'liq
psixologik faoliyat tizimini shakllantirishga imkon beradi [15], [16] va shaxs va
faoliyat o'rtasidagi o'zaro ta'sirga erishish.
1.2. Pedagogik faoliyatning vazifalari va tuzilishi, uning boshlang'ich
sinf o'qituvchisi shaxsiga qo'yiladigan talablari
Boshlang'ich sinf o'qituvchisining pedagogik faoliyatining funktsiyalari
o'qituvchining umumiy maqsadini ham, boshlang'ich maktabning o'ziga xos
xususiyatlari va unga qo'yiladigan zamonaviy talablar bilan belgilanadigan maxsus
ijtimoiy tartibni ham aks ettiradi.
Agar ilgari bolalarning birinchi o'qituvchisining roli ko'pincha maktab
o'quvchilariga fan bilimlari asoslarini va eng oddiy ta'lim ko'nikma va malakalarini
o'rgatish sifatida tor ma'noda tushunilgan bo'lsa, bugungi kunda uning vazifalari
kengayib, o'rta maktab o'qituvchisining vazifalari bilan taqqoslanadigan bo'ldi.
Zamonaviy boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi ayni paytda o‘qituvchi, tarbiyachi,
bolalar faoliyatining tashkilotchisi, o‘quvchilar, ularning ota-onalari va hamkasblari
bilan muloqotda faol ishtirok etuvchi, pedagogik jarayonning tadqiqotchisi,
maslahatchi, tarbiyachi va ijtimoiy faoldir. U doimiy ravishda o'zining kasbiy
mahorati va pedagogik mahoratini oshiradi, yangi narsa uchun ijodiy izlanish olib
boradi. Kichik maktab o'quvchilari o'qituvchisining kasbiy faoliyatining vazifalari
fan o'qituvchisiga qaraganda kengroqdir, chunki u doimo sinf o'qituvchisi bo'lib
ishlaydi va ko'p sonli o'quv fanlaridan dars beradi.
Sanab o'tilgan funktsiyalar pedagogik faoliyat tarkibida - ta'lim, ta'lim,
muloqotda, o'qituvchi shaxsining o'zini o'zi ochishda, uning kasbiy o'sishida amalga
oshiriladi. Ushbu tuzilma psixologik jihatdan to'liq va yaxlit bo'lishi kerak. Shu
bilan birga, turli ilmiy yondashuvlarda faoliyatda ajratilgan quyi tuzilmalar soni har
xil. Shunday qilib, A.K.Markova buni uchta bo'g'inga ega deb hisoblaydi:
10
motivatsion-yo'naltirish,
bajarish, nazorat
va
baholash
[8]. V.D.Shadrikov
tomonidan ishlab chiqilgan kasbiy faoliyat tizimli genezisi nazariyasiga ko'ra,
faoliyatning to'liq tizimida oltita quyi tizimni (va quyi tuzilmalarni) ajratib ko'rsatish
kerak: shaxsiy-motivatsion, komponent-maqsadli, dastur, axborot, qaror qabul qilish
quyi tizimi va professional muhim fazilatlar quyi tizimi - PVX [15 ], [16]. Ko'rinib
turibdiki, bu erda gap quyi tuzilmalar yoki quyi tizimlar sonida emas, lekin ularning
tarkibiga nima kiradi. Faoliyatda uning barcha tarkibiy elementlarining ishlashi va
uning hech bir qismi unutilmasligi muhimdir.
Faoliyatning to'liq psixologik tuzilishi doirasida o'qituvchi faoliyatining
asosiy xususiyatlarini, ya'ni u hal qiladigan vazifalarning o'ziga xos xususiyatlarini,
faoliyatni tartibga solish uchun qo'llaniladigan vositalar va usullarni qisqacha qayd
etamiz.
Pedagogik vazifalar nostandart, ijodkorlik, o'qituvchining maqsadlarini
talabaning maqsadlari bilan doimiy ravishda bog'lash zarurati bilan tavsiflanadi.
Pedagogik muammolarni hal qilish vositalari maktab o'quvchilarining yosh va
individual xususiyatlarini hisobga olgan holda ta'lim mazmuni, ta'lim, tarbiya va
muloqot usullari va shakllarini ishlab chiqish va tanlashdir.
Ularning faoliyatini tartibga solish va baholash, samaradorligini oshirish
uchun o'qituvchi o'z-o'zini nazorat qilish, o'z-o'zini baholash va o'z-o'zini
tuzatishning turli usullaridan foydalanadi, yuqori kasbiy mahoratga erishishga va
nafaqat shaxsni, balki shaxsni rivojlantirishga intiladi. ularning faoliyatining
individual optimal uslubi.
O'qituvchi o'z vazifasini faqat ma'lum bir kasbiy va shaxsiy fazilatlarga ega
bo'lganda yoki tanlangan ish uchun kasbiy muvofiqligi bilan to'liq bajara oladi
[2]. Bu borada o‘qituvchilik kasbi haqida shuni aytish kerakki, u ommaviy kasb
bo‘lsa-da, baribir o‘ziga xos ommaviy kasb hisoblanadi. E.A.Klimov [5] tasnifiga
11
koʻra, bu “odamdan odamga” tipidagi kasb boʻlib, odamlar bilan ishlash, ayniqsa,
ularni tarbiyalash har doim qiyin vazifa boʻlib kelgan.
Koʻpgina tadqiqotlar [1], [3], [6], [8], [10] va boshqalar natijalariga koʻra
oʻqituvchi DTMning umumiy tuzilishini quyidagicha ifodalash mumkin:
O‘qituvchining o‘z davrining ilg‘or shaxsi sifatidagi yuksak axloqiy va
fuqarolik fazilatlari.
Shaxsning pedagogik yo'nalishi ajralmas fazilat sifatida, shu jumladan uning
tarkibiy tuzilmasida pedagogik mehnatga qiziqish va moyillik, bolalarga muhabbat
va o'quvchi shaxsini rivojlantirishga yo'naltirilganlik.
Pedagogik tayyorgarlik yoki kasbiy jihatdan zarur bilim, malaka va malakalar,
pedagogik mahorat.
Pedagogik qobiliyatlar, xususan, didaktik, akademik, pertseptiv, tashkiliy,
ekspressiv-verbal, kommunikativ, aks ettiruvchi, boshqaruvchi, irodali (avtoritar),
aktyorlik (elementlar), taklif, proyektiv, konstruktiv, ijodiy va boshqalar.
O'qituvchining pedagogik o'z-o'zini anglashi - o'zi va kasbi, o'z-o'zini
baholash, o'z maqsadi va istiqbollarini belgilash haqidagi g'oyalar majmuasi.
Pedagogik faoliyatda kasbiy ahamiyatga ega bo'lgan bir qator umuminsoniy
fazilatlar (sabr-toqat, chidamlilik, qat'iyatlilik, mehribonlik, sezgirlik, sezgirlik,
printsiplarga rioya qilish va boshqalar).
Faoliyatning individual uslubi - bu o'zining kuchli tomonlari va zaif
tomonlarini qoplashni o'z ichiga olgan individual faoliyat uslubi.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiga kelsak, XTMning ushbu umumiy tuzilmasini
aniqlashtirish va ixtisoslashtirish kerak. Biroq, boshlang'ich sinf o'qituvchisining
PVK hali etarlicha o'rganilmagan va boshlang'ich sinf o'qituvchisi ishining mavjud
professiogrammalari to'liq emas.
12
Biroq, bolalarning birinchi o'qituvchisi sifatida zarur bo'lgan bir qator
fazilatlarni sanab o'tish mumkin. Bu kichik yoshdagi o'quvchilar bilan pedagogik
ishlarga
qaratilgan; boshlang'ich
muhabbat; boshlang'ich
darajadagi
maktabda
o'quv
o'qitiladigan
dasturiga
yo'naltirilgan
fanlarga
kasbiy
ta'lim; o'quv materialini kichik yoshdagi talabalar uchun oddiy, tushunarli shaklda
taqdim etish qobiliyati; yorqin majoziy fikrlash; boshlang'ich sinf o'quvchilarining
yosh va individual xususiyatlarini, ularning rivojlanish imkoniyatlari va zaxiralarini
bilish; yosh maktab o'quvchilari bilan muloqot qilish, ularning spontanligi va
hissiyotlarini
qo'llab-quvvatlash
qobiliyati; hamdardlik; pedagogik
sezgi; pedagogik hushyorlik, kuzatuvchanlik; talabalarga nisbatan alohida iliqlik va
mehribonlik, onalik mehri; nutq instinkti; o'yin o'qitish usullariga moyillik va
boshqalar.
O'qituvchi shaxsi pedagogik faoliyatning asosiy omili hisoblanadi, chunki
o'quvchining aqliy rivojlanishiga qaratilgan o'qituvchi shaxsining o'zini o'zi anglashi
o'qituvchi faoliyatining asosiy mazmunini tashkil etadi. Shu bilan birga, har bir
ishning natijasi bo'ladi, o'qituvchi mehnatida bu maktab o'quvchilarini o'rganish (+
o'rganish qobiliyati) va tarbiyasi (+ ta'lim). Binobarin, mehnatda eng yaxshi
natijalarga erishish va ularni xolisona baholash qobiliyatini shakllantirish ham
pedagog kadrlar tayyorlash vazifasiga kiradi.
Pedagogika oliy o'quv yurtida bo'lajak boshlang'ich sinf o'qituvchisini kasbiy
tayyorlash jarayoni qanday amalga oshirilayotganini YDPU pedagogika fakulteti
misolida ko'rib chiqamiz.
1.3. Psixologik-pedagogik bilimlar integratsiyasi
Bo‘lajak o‘qituvchi oliy o‘quv yurtini tamomlagunga qadar kasbiy
faoliyatning to‘liq psixologik tuzilishini va shaxsning zarur PTni shakllantirishi
kerakligidan kelib chiqib, kasbiy ta’lim ham xuddi shu tamoyilga asoslanishi
13
kerakligini
ta’kidlash
lozim. Muallifning
fikricha,
bu
tamoyil
amalda
ishlaydi. Universitetda o'qituvchilarni maqsadli tayyorlashning yaxlit tizimi mavjud,
ammo bu tizimning alohida bo'g'inlari to'liq hajmda emas, balki har xil samaradorlik
bilan ishlaydi, shuning uchun o'quv jarayonida kamchiliklar mavjud.
Keling, o'quvchilar - bo'lajak boshlang'ich sinf o'qituvchilari orasida kasbiy
o'zini o'zi belgilash motivlarini shakllantirishdan boshlaylik. Ma'lumki, bu motivlar
bolalikdan tug'iladi. Shunday qilib, Pedagogika fakultetining boshlang‘ich sinflar
bo‘limiga abituriyentlarning 18 foizi o‘qituvchilik kasbiga qiziqishi boshlang‘ich
sinfda, 38 foizi o‘rta sinfda, 44 foizi esa o‘rta maktabda paydo bo‘lganligini
bildirgan. O'qituvchilik kasbini tanlash bo'yicha yakuniy qaror asosan yuqori
sinflarda qabul qilindi, ya'ni tanlov juda ongli ravishda amalga oshirildi.
Boshlang'ich sinf bo'limiga kirish motivlari orasida 1-o'rinni kichik yoshdagi
o'quvchilar bilan ishlash istagi, 2-o'rinni fanga qiziqish, 3-o'rinni oilaviy kasbni
davom ettirish istagi, oliy ma'lumot olish istagi va keyin boshqa motivlar. Ko'rib
turganingizdek, abituriyentlarning ba'zilari shaxsning to'liq pedagogik yo'nalishiga
ega yoki umuman yo'q.
Shu sababli pedagogika fakulteti uchun kasb tanlash va kasb tanlashni
takomillashtirishning dolzarb muammosi mavjud. Xususan, imtihonlardan tashqari,
abituriyentlarning kasbiy yaroqliligini psixologik o'rganish kerak.
Kirganlar orasida shaxsning zaruriy kasbiy yo'nalishini shakllantirish vazifasi
bundan kam emas va ehtimol undan ham muhimroq bo'lib qolmoqda. Bu ish juda
muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda: kursdan kursga talabalar o'rtasida ta'lim
motivlarini kasbiylashtirish kuchayadi. O‘tgan 10 yil davomida pedagogika fakulteti
bitiruvchilarining
aksariyati
maktablarga
borib,
o‘qituvchilik
kasbini
o‘zgartirmagani bu boradagi ishlar samaradorligining bilvosita ko‘rsatkichidir.
Biroq, faoliyatni motivatsion qabul qilish jarayoni soddalashtirilmasligi
kerak. Bu murakkab va ziddiyatli. Va eng muhimi, chunki o'qitish va ishlash
14
insonning ehtiyojlarini to'liq qondira olmaydi. Sizga yoqadigan va sizga
yoqmaydigan narsalar bor.
So‘rovda o‘quvchilarning o‘quv jarayonidan to‘liq qoniqmasligi aniqlandi, bu
ko‘proq o‘quv jarayonidagi kamchiliklar (o‘qitishning yetarlicha samarali shakl va
usullari, o‘quv rejalari va dasturlari nomukammalligi, o‘quv adabiyotlari bilan to‘liq
ta’minlanmaganligi – ayniqsa, yangi adabiyotlar, kundalik qiyinchiliklar, yomon
sharoit) bilan bog‘liq. mustaqil ish uchun va boshqalar).
Talabalar va yosh o‘qituvchilarning kasbdan noroziligi, ayniqsa, qishloqda
yashash va mehnat sharoitlarining og‘irligi, eski pedagogika kanonlarini
yengishdagi qiyinchiliklar, zamonaviy o‘quv-moddiy bazaning yo‘qligi sabab
bo‘lmoqda.
Bunday hollarda motivatsiya darajasini oshirish faqat butun ta'lim tizimini
yangilash va talabalar va o'qituvchilarning ijtimoiy ahvolini doimiy ravishda
yaxshilash yo'lida mumkin, chunki kasbiy faoliyat motivlari o'z-o'zidan emas, balki
mustaqil ravishda shakllanmaydi. shaxsga ta'sir qiluvchi omillarning umumiy
yig'indisi natijasi sifatida.
Pedagogik faoliyatning maqsad va vazifalari va unga kasbiy tayyorgarlik
motivlar bilan chambarchas bog'liqdir. Kasbiy ta'limda asosiy maqsad ko'pincha
me'yoriy natijaga erishish sifatida qaraladi, bu o'qituvchi uchun uning bilimi,
malakasi va boshqa kasbiy va shaxsiy fazilatlariga qo'yiladigan talablarda
ifodalanadi. Maktab amaliyotida bu maqsad o'qitish, tarbiyalash va rivojlantirish
maqsadlari va vazifalari triadasi shaklida konkretlashtiriladi, ularning echimi
o'qituvchi tomonidan o'zlashtirilishi kerak.
O'quv jarayoni va pedagogik amaliyot tahlili shuni ko'rsatadiki, o'quvchilar
ko'pincha uch turdagi vazifalarni alohida-alohida qabul qiladilar, etarlicha aniq
tushunmaydilar va rivojlantiruvchi vazifalarni yomon hal qiladilar. Shuningdek, ular
maqsad va vazifalarni aniqlashtirishda qiyinchiliklarga duch kelishadi; sinfda,
15
masalan, o'qituvchining maqsadlari o'quvchilar tomonidan o'ziniki sifatida qabul
qilinishini ta'minlamaydi. Innovatsion o'qituvchilarning tajribasi [9], [11], [14]
ko'rsatganidek, agar o'qituvchi talabalar bilan ishlashni ular bilan ijodiy hamkorlik
tamoyillari
asosida
qursa,
ko'rsatilgan
qiyinchiliklarni
engish
osonroq
bo'ladi. Darhaqiqat, bu eng yaxshi natijaga erishishga to'sqinlik qiladigan standartme'yoriy yondashuv bo'lib, undan voz kechish kerak. Odamlar standartlarning qat'iy
doirasiga mos kelmaydi va ular bilan ishlashda, ta'bir joiz bo'lsa, faqat nostandart
talab, ya'ni standartlarni ijodiy individual qo'llash standart bo'lishi kerak.
Talabalar - bo'lajak o'qituvchilarning kasbiy tayyorgarligida tafakkurning
moslashuvchanligini, o'quvchilarning rivojlanishini tashxislash va bashorat qilish,
ularning harakatlarining natijalarini oldindan ko'ra bilish, nafaqat pedagogik
maqsadlarni, balki o'z oldiga pedagogik maqsadlarni qo'yish qobiliyatini
shakllantirish kerak. ularga eng yaxshi tarzda erishish uchun.
Kasbiy ta'lim o'quvchilarning maqsad va kasbiy o'sish istiqbollarini
shakllantiradi. Bundan tashqari, bu o'z-o'zini hurmat qilish va shaxsning talablari
darajasiga qarab, talabalar rahbarlik qiladigan o'qituvchi-ustozning idealini hisobga
olgan holda sodir bo'ladi.
Zamonaviy talabalar uchun ideal, qoida tariqasida, ularning sevimli
o'qituvchisi yoki taniqli innovatsion o'qituvchidir. Shunday qilib, rejalashtirilgan
yutuqlar darajasi odatda yuqori bo'lib chiqadi, lekin bunga intilish har doim ham
amallar bilan qo'llab-quvvatlanmaydi, orzular o'qishdagi, pedagogik amaliyotni
o'tishdagi haqiqiy muvaffaqiyatdan ajralib turadi. Ko'pincha talabalar namunalarni,
hatto eng yaxshilarini ham ko'r-ko'rona nusxa ko'chirishadi; ular o'zlarining kuchli
va zaif tomonlarini etarli darajada bilishmaydi va shuning uchun o'zlarining
individual faoliyat uslubini rivojlantira olmaydilar. Aytgancha, bu, shuningdek,
o'qishdan, amaliyot natijalaridan, keyin esa kasbiy ishdan qoniqmaslik yoki to'liq
qoniqishga
olib
keladi. Universitet
professor-o'qituvchilari
ishdagi
muvaffaqiyatsizliklar tufayli yuzaga kelishi mumkin bo'lgan umidsizlik va
16
umidsizliklarning oldini olish uchun talabalarga o'z-o'zini hurmat qilish va
intilishlarini shakllantirishga yordam berishlari kerak.
Kasb-hunar ta'limida o'qituvchi va o'quvchilar faoliyatini tartibga soluvchi
muayyan o'quv rejalari, dasturlari va boshqa hujjatlar amalga oshiriladi. Shu bilan
birga, o'qituvchilar odatda nafaqat o'z faoliyatining rejasi va dasturini yaxshi
bilishadi, balki reja va dasturlarni ishlab chiqishda ham faol ishtirok
etadilar. Talabalar esa bu ishdan chetda qolib, oxir-oqibat professional bo'lish uchun
nima, qanday va qachon qilishlari kerakligi haqida noaniq va to'liq tasavvurga ega
emaslar. Shaxsiy o'quv dasturlarida umumiy dasturlar ko'rsatilmagan (individual
rejaga rasmiy o'tish hollari bundan mustasno). Shubhasiz, bu kamchilik bo‘lib, uni
o‘quv jarayonini dasturlashtirishga talabalarni jalb etish va barcha talabalar uchun
individual reja va dasturlarni amaliyotga tatbiq etish orqali bartaraf etish kerak.
Yana bir jihati, sof professional, talabalarga faoliyatni rejalashtirish va qisman
dasturlash usullari o'rgatiladi. Sinfda va amaliyotda talabalar o'quv ishlarining
rejalarini, o'quv faoliyatidagi darslarning jadvallari va konspektlarini, o'quv
materialini takrorlash jadvallarini va boshqalarni tuzadilar. Biroq, talabalar o'rtasida
bu ishga yondashish ko'pincha rasmiy va stereotip, butunlay ikkinchi darajali
narsadir. O`quvchilarni o`qituvchi faoliyatidagi reja va dasturlarning muhimligini,
ularni o`z vaqtida to`g`rilay bilishini ko`rsatib, ularni bu adashishdan xalos qilish
kerak.
Rejalar va dasturlar kasbiy tayyorgarlikning axborot asoslarini, ya'ni bo'lajak
o'qituvchining universitetda egallashi kerak bo'lgan bilim va ko'nikmalar hajmini
belgilaydi. Bu ta'limning eng muhim mazmuni bo'lib, unda o'qituvchilar va talabalar
o'rtasida ko'plab muammolar yuzaga keladi.
O‘qituvchilar o‘quvchilarga to‘liq mustahkam va chuqur bilim berish, ularni
amaliyotda qo‘llash yo‘llarini o‘rgatish; boshlang'ich sinf o'qituvchisi uchun kasbiy
ahamiyatga ega bo'lgan va yangi ilmiy ma'lumotlarni tanlash, takrorlashdan qochish,
17
eskirgan barcha narsalarni istisno qilish. Shu bilan birga, ular o'quvchilarni o'z
fanining materiali, mavhum nazariya bilan ortiqcha yuklashga moyildirlar.
Talabalar ko'p jihatdan boshqacha pozitsiyaga ega. Bir tomondan, ko'pchilik
talabalar kerakli bilimlarni olishni xohlashadi va ularning ishlashiga qarab, ularni
yaxshi darajada o'zlashtiradilar. Boshqa tomondan, talabalar (ayniqsa, yuqori
sinflarda) axborotni amaliy jihatdan foydaliligi nuqtai nazaridan asosan utilitar
tarzda idrok etadilar, nazariya va umumlashtirilgan malakalarning rolini kam
baholaydilar; mustaqil qidiruvda olingan bilimlardan tayyor ma'lumotni afzal
ko'rish.
O'qituvchilar va talabalar o'rtasidagi ko'rsatilgan qarama-qarshilik, qoida
tariqasida, ularning muloqotida hal qilinadi va dastlab noto'g'ri munosabatlar to'g'ri
yo'nalishda o'zgaradi.
Yana bir muammo hamon o‘z yechimini topmagan: o‘quv fanlari tarkibi,
mazmuni va demak, ertangi boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining bilimini qanday
yangilash kerak? Yangilash loyihalari allaqachon mavjud va amaliyotga tatbiq
etilmoqda. Shunday qilib, YDPU Pedagogika fakultetida boshlang'ich sinflarni bir
qator yangi fanlar bilan ajratish uchun yanada mazmunli va yanada
ixtisoslashtirilgan rejalar va o'quv dasturlari ishlab chiqilgan. Talabalarga ikkinchi,
qo'shimcha mutaxassislikni tanlash va olish imkoniyati beriladi, kasbiy xabardorlik
ko'lamini kengaytiradi va, albatta, ish bilan ta'minlanadi.
Boshlang'ich
sinf
o'qituvchilarining
kasbiy
tayyorgarligini
oshirish
imkoniyatlari va istiqbollari ko'p jihatdan o'qituvchi shaxsining PTC muammosini
yangicha tarzda qo'yadi. Agar ilgari bu muammo asosan ICPni aniqlash va baholash
nuqtai nazaridan hal qilingan bo'lsa, endi asosiy e'tibor ularni shakllantirishga
qaratilgan.
Avvalambor, o’qituvchilarning proktek tehnalogik tayyorgarligi qanchalik
chuqur va ko’p qirrali bo’lmasin tayyorgarlik bilan to’ldirilgan bo’lishi kerak.
18
Metadologik tehnalogik va shahsiy integratsiyasi bor vaqtda psixologik pedagogik
bilimlarni ancha oson tez va samarali bo’ladi.
1. Teyoretik bilimlarga ega bo’lish va metadologik refleksiya malakasini oshirish
orqali faollashadi. 2. Metodik va tehnalogik darajadagi psixologik pedagogik
bilimlarni o’z ichiga oladi. 3. Pedagogning shahsiy rivojlanishi o’z o’zligini
shakllantirishi kiradi. Yuqoridagi kompanentlar o’z ishlarida quyidagi talablarga
javob berishi kerak.
- bilim olish bo’lajak o’qituvchining kerakli hususiyatlarini va ish turlarini
shakillantirishga qarab olinishi kerak
- psixologik pedagogik fanlar strukturasi bilimga ega prosesidan ko’ra bilimga
ehtiyojni oldinroq bilish sharoitlarni yaratib berish kerak.
- bo’lajak o’qituvchining imkoniyat hususiyat forma va metodlarni birligini
optimal tanlovi sharoitlarini yaratib berishi kerak,
shuningdek talabalarni
egallagan tushunchalarini o’quv protsessidan davolashda uzluksiz ishlatilishi va
rivojlanish sharoitlarini yaratib berish kerak. Natijada “Bolalik” pedagogika
asosida ish bo’yicha psixologiya integratsiya kursi ishlab chiqilgan. Bular ichida
quyidagi ma’noli qatorlar yotadi: ish bo’yicha priodizatsya
bolalikning turli
davrlardagi
turli davrlardagi
tarbiya va bilim olinishining tehnalogiyasini,
shahsning shaklantirishi va rivojlanishning
Psixologik – pedagogik bilimlar integratsiyasi
o’z-o’zidan yaralgan,
izoliyatsiyalangan holat ema, balki psixologik – pedagogik sikl fanlarini dedaktiv
sentezi sifatida qaralsa; bu holatda savol tug’ilyapti, bu hususiyatni holatni o’lchash
mumkin –mi? Bo’lajak o’qituvchini vujudga kelgan bilimga baho berish aniqlash
sestimasi mukammal deb hisoblamaydilar va bu pedagogik monitoringga murojat
etishga majbur qiladi. Psixologik monitoring psixologik- pedagogik integratsiyasini
har tomonlama ko’zatishga imkon beradi.
Pedagogik monitoring yordamida psixologik- pedagogik integratsiyasi protsesini
baholash uchun, umumiy pedagogik baholash sistemalarida foydalaniladi (uzoq
davom etuvchi metodiy, bilimlar metodi tekshirishning turli hillari va h. k.)
Shuningdek tekshirilayotgan prosis holatining metod va formalari (informatsiyani
19
kodlashtirish va dekodlashtirish, testlar va tekshiruv ishlari, terminalogik
kesishuvlar, inteliktual kartalar bilan ishlash, anketalash va h.k.)
Asosiy ishlab chiqorilgan bilim monitoringi prinsiplari
Bular ichida:
1.
Uzluksizlik
prinsipi. Bu monitoringa bugun dinamik rivojlanuvchi
sistema sifatida qarash degani. Bu sistemada nafaqat sonli harakter balki sifatli
harakterdagi struktur- fuksional o’zgarishlarni o’z ichiga oladi. Monitoring bir
sifatdan ikkinchisiga o’tish momintlarini belgilashi lozim. Monitoring bir sifatdan
ikkinchisiga o’tish momintlarini belgilashi lozim, bilim va prosess tendinsiyalarini
koreksiya qilish va to’g’irlash yoki bo’shashtirish holatlarini.
2.
Ilmiy prinsip.
Bu kuzatishning asoslangan harakteristikasiga tayangan holda kuzatish degani.
Bu holatga maishiy turmush tomonidan yondashish man etiladi.
3.
Tarbiya yo’nalishning prinsiplari. Pedagogik monitoring butun maqsad
hisoblanmaydi, balki bilim protsisslarini
chuqur o’rganishga
boshqaruvni ishonchli uskunasi sifatida qo’llaniladi.
darajadagi
kamsitadigan tehnalogiyalari
va pedagogik
Shahsning har qanday
pedagogik monitoring
metodlari,
prinsiplarining qo’llanishi man etiladi.
4.
Deagnostika ma’lumot yo’nalishlari prinsiplari. Ko’zatuv jarayonida
olingan informatsiya, bilim protsessini oldindan ishlab chiqorilgan ko’rsatgich va
kriterlariga to’g’ri kelishi kerak.
5.
Pragnostik (ma’lumot
beruvchi
monitoring prinsiplari. Pedagogik
monitoringni ma’nosi, pedagogik protsessining noma’lum bir mamentda yoki
ma’lum vaqtda, belgilangan darajada xolatini ko’rishi uchun emas, balki
tendentsiyalar haqida bir to’xtalishga kelishish uchun, bilim olish protsessini u
yoki bu tomo-nini
rivojlanishini
transformatsiyasini, blokrovkasi
ko’rish uchun, xoxlamaydigan xolatlarini
yoki to’xtashi, pedagogik
bilimni
ijobiy
tomonlarini qo’llab –quvvatlashni oldindan ko’ra olish qobiliyatlarini oshirish
uchun foydalaniladi.)
20
Shartli prinsiplarqatoridan o’chirmasdan turib, biz psixologik – pedagogik
integratsiya
Spetsefik prinsiplarini
ishlab chiqordik. Ularning ma’nosi tekshiruvni
qilishdagina emas, balki protsessual- texnologik protsesslarini ishalashini ko’rib
chiqmoqdadir.
1. Natija olish va regulyarlik prinsiplari. Regulyativ funksiyasini bajarishi uchun
optimal reaqlizatsiya sistemasi. “Regulyatsiya – soregulyatsiyasini regulyatsiyasi ”
ishlab chiqorilgan. Bu bo’lajak o’qituvchining shakllanishi asosi bo’lib hizmat
qiladi. Kuzatuvchining baza komponenti quyidagicha bo’ladi:
- har xil o’z rivojlanishining perspektivasini aniqlashni bilish;
- variantli xolatlarda optimal qarorni tanlashni bilish;
- o’z- o’zini korreksiiya qilishi uchun rang – barang metodlardan foydalanishni
bilish ;
- bilim olish xolatini kuchaytirish uchun xotira, qabul qilish, iroda, nutq , fikrlash
qirralarini ishlata bilish ;
- istak, odat, qiziqishga bog’liq xolda natijani oldindan bilish.
2. Bilim berish metodlarini ilg’orlashtirish va o’quv materiallarini strukturalarini
qayta ishlash uchun dedaktik kelishuv prinsipi belgilangan. Bu prinsip integratsiya
bilimlarini etapma – etap shakillanishi metodlarini optimal va to’g’ri yo’nalgan
birligi, ilmni rivojlanishning prespektlarini hisobga olgan holda o’quv prinsiplarini
dinamikasi va dialektikasini to’g’ri yo’naltirishga, pedagogic birlikka amal qilishni
o’z ichiga oladi. Demak,
bu
prinsipning uskunaviyligi, bilim kengashlarini
sistematikligi va diskrementligini boshqarish yo’li bilan integrativ xarakterni
xususiylashtiradi.
3. Tizim integragal yondashuv prinsiplari protsessni nafaqat qator elementlar
yig’indisini, tomonlar hususiyati sifatida, balki sifatli yangiliklar birligi sifatida
qarashni o’z ichuiga oladi. Spetsefik informatsiyani qayta ishlab chiqorish, o’z
ichiga fikrlash, taqqoslash, nisbiylik effektiv prinsiplarini olad.
4. Butunlik prinsipi o’rganilayotgan
bilimning, kamida 3 ta yo’naltirilgan
vektorlik protsesslarini o’z ichiga oluvchi protsessni nazarda tutadi. Vektorlilik,
21
ya’ni kuzatishga belgilangan
xolatni, yo’nalayotganligini
ajratib olishidir.
Monitoring vaqtida bir qancha ko’rinishiga ega bo’ladi, ular ichida ;
- talabalarni individual imkoniyat darajasini shakllanishiga qarab bilim berish va
o’qitish maqsadlari;
- informativ bloklarni metodik uzatish ;
- bilim protsessining oxirgi natijalari;
- o’qituvchining professional – pedagogic tayyorligini integrative qirralari.
Psixolog- pedagogik
protsess
monitoringini aniq ob’ektini tanlashda, biz
monitoringni pedagogik va boshqaruv qaror component information sistemalarni
elementi degan hulosaga kelamiz. Bundan chiqqan xolda pedagogik monitoring
protsesnilogik bo’shliqni o’z vaqtida berilgan protsessni korrektirovka yo’li bilan
to’ldirish imkoniyatini beradi.
Psixolog- pedagogik
fan integratsion protsessning samaradorligi va tizimli,
integrallashgan bilimni shakllanishi haqida to’liq ma’lumot olish uchun, quyidagi
kuzatishlarni berilgan yo’nalishlar bo’yicha tashkillashtirish kerak;
-
talabalarning bilimlarini o’zlashtirishga psixologik tayyorligini o’rganish;
-
bilim olishga tayyorgarlikdarajasini aniqlash;
-
faktlar, xolatlar, qonunlar xaqidagi bilim doirasini aniqlash;
Pedagogik jarayon , o’qituvchilik
mehnatiga motivatsion
munosabatini aniqlash. Talabaning kasb tanlashida
va emotsional
bu indikator juda katta
ahamiyatga ega. Bu indicator orqali bo’lajak o’qituvchini o’qitish va bilim berish
protsessiga munosabatini aniqlash mumkin. Psixolog- pedagogik fan o’qitishning
integratsion protsessini texnologik ta’minlanuvchining analizi, o’qituvchini bilim
berish metodlarini, priyomlari va formalarini to’liq aks ettirishga yordam beradi.
Pedagogning professional kompitentlik xarakteristikasi. Bu yo’nalishdagi
informatsiya professional bilimdonlik darajasini aniqlashda yordam beradi,
psixolog-pedagogik
bilimlarini
integratsiya
protsessini
tashkillashtirishda
o’qituvchining ilmiy yondashishiga integratsiya bilimlarini mukammal bilishiga
yordam berdi, protsessional reflaktsiyaga va korrektiv xarakatlarga qobiliyatliligi
o’z vaqtida yordam beradi.
22
O’qituvchining etalon modeliga orientir olish. Bu quyidagi ko’rinishda bo’ladi:
Integrativ psixologik diagnistikaning yana bir asosiy ko’rinishlaridan biri bo’lib
psixo xarakterni ko’rinishini shakllantirish darajasini analizi xisoblanadi. Bunday
ko’rinishlarga birinchi o’rinda bolani oraliq – vaqt tasavvurini shakllanish darajasi
kiradi. Bu ko’rinish nafaqat bolani bilim olish negizlari, balki effekt rivojlanish
negizlarida ham etadi. Oraliq – vaqt tasavvuri o’z navbatida bolani harakat faolligining rivojlanishi bilan chambarchas bog’liqdir. Psixoxarakat antogenezining yana
bir ko’rinishi bo’lib effekt regulyatsiyani bazali tizimini shakllanishi hisoblanadi.
«Pedagogika» — lotincha suz bo'lib «peda»-bola, «logika» esa etaklash ya'ni
bolani etaklash degan ma'noni bildiradi. Umumiy kilib aytganda, tarbiya xakidagi
fandir. Tarbiya bu ijtimoiy xayotning zaruriy xodisasi xisoblanadi. Bundan kurinib
turibdiki, pedagogika fani usib kelayotgan yosh avlodni etuk insoi kilib tarbiyalash
uchun ta'lim — tarbiyaning mazmuni, umumiy konuniyatlar va amalga oshirish
yullariii urgatuvchi fan xisoblanadi. Pedagogikaning tarbiya soxasidagi ob'ekti usib
kelayotgan yosh avlod bo'lganligi uchun pedagogika insonni urganuvchi fanlar bilan
xam boglanadi. Bular umumiy anatomiya va odam fiziologiyasi, ayniksa bolalarning
anatomiyasi va fiziologiyasi pedagoglarning yosh anatomiyasi va fiziologiyasi
pedagogikaga yakin bo'lgan fanlardir. Pedagogika umumiy psixologiya, bolalar
psixologiyasi, pedagogik va ijtimoiy psixologiya bilan chambarchas boglangandir.
Shuningdek, pedagogika umumiy va maktab gigienasi, psixogigiena soxasidagi
ilmiy ma'lumotlarga tayanadi. Pedagogika ijtimoiy fanlarga xam yakindir. U falsafa,
ekonomika, sosiologiya, etika, estetika kabi fanlarning ma'lumotlaridan keng
foydalaniladi. Demak, pedagogika; va umumiy psixologiya boshka fanlarga
Karaganda kuprok bir-birlari bilan
boglangan. Misol uchun «Pedagogika»
darsligidagi III bob «Bola shaxsining rivojlanishi, tarbiyasi va kamolati» mavzusida
kuydagilar bayon kilingan. Usib va rivojlanib kelayotgan inson tarbiya ob'ekti
xisoblanadi. Insonning xayoti davomida rivojlanish jarayoni davom etadi.
Insonda turli uzgarishlarni, jismoniy psixik, mikdor va sifat uzgarishlarni uz
xayoti davomida kechirib boradi. Odamzodda buladigan jismoniy uzgarishlarga
uning buyining usishi, vaznning ogirlashib borishi, suyak va mushaksiz Odamzodda
23
buladigan
jismoniy uzgarishlarga uning buyining ustti, vaznning oshgirlashib
borishi, suyak va mushak sistemalarini, ichki organlari shu bilan birga arab
sistemalarining uzgarishi kiradi.
1. Irsiyat—bu genetik dasturda berilgan sifatlar va xususiyatlarning ota-onalardan
bolalarga utishidir.
2. Muxit - deganda kishiga ta'sir etadigan tashki vokealarning yigindisini
tushunamiz. Bunga tabiiy muxit (geografik), ijtimoiy muxit, sila muxiti va boshkalar
kiradi. Ular bolalarning rivojlanishiga aloxida ta'sir etadi.
3. Tarbiya-biror maksadga karatilgan prosess, u doimo muayyan programmam
ega buladi va buning uchun maxsus vakolatga ega bulgan kishilar tomonidan amalga
oshiriladi. Xammamizga yaxshi ma'lumki, bolaning layokatini rivojlantirish,
kobiliyatli bolaga aylantirish va xayotga mos kilib ustirish uchun kup mexnat kilish
kerak, maxsus muassasalarida tarbiyachining raxbarligida amalga oshiriladigan
tarbiya jarayoni etakchi xisoblanadi.
Chunki, tarbiya bu muxit ta'siri bera olmagan fazilatlarni uzlashtirib, bilim va
ma'lumot egallanadi. Tarbiya tufayli tugma kamchiliklarni xam uzgartirish mumkin.
Masalan, krlar, gunglar xam ukitilib soglom kishilar katoriga yakinlashtiradi.
Ukituvchi—tarbiyachilar ukuvchilarning barcha yosh davrlari jismoniy va ruxiy
tarakkiyotlaridagi uzgarishlari, ularning uziga hos xususiyatlari tugrisida etarli
ma'lumotga ega bulishlari lozim. Bu ma'lumotlar ukituvchining ba'zi masalalarini
ijobiy xol kilish uchun, ukuvchilarga pedagogik ta'sir utkazish rejasini tuzilishi
uchun zarurdir. Endi umumiy psixologiya daryoligi bilan solishtirib kuramiz.
«Psixo»-jon, rux-«logos»-fan ya'ni psixologiya rux xakidagi fandir. U kishining
ichki ruxiy dunyosini urganuvchi fandir. Psixologiya fanidan, tarraqiyotga
eramizdan avval yashagan Arestotel asos solgan. Xayot sezgidan boshlanadi. Biz
tashki vokealarni, xodisalarni, sezgilar orkali kabul qilamiz fakat sezib kolmay
ularni butun xolida idrok etamiz. Narsa va hodisalar xakida fikr yuritamiz, gapiramiz
bu esa tafakkur va nutk jarayonlariga boglik. Kurgan, bilganlarimizni eslaymiz, bu
xotira. Insonda zezgi
dikkat, idrok, xotira, tasavvur, tafakkur, xayol, nutk, xis-
tuyigu va iroda psixik jarayonlar kiradi. Ana shu jarayonlarning faollashishi yoki
24
susayishi psixik xolatlar deyiladi. Bularga kuvnoklik, xursand bulish, gazablanish,
uyalish, nafratlanish, parishonlik va kurkib ketish kiradi. Insonning (psixik
xususiyatlariga) xarakter,
kobiliyat va temperament -kiradi. Psixologiya fani
yukorida sanalgan psixik jarayonlar bilan birga
psixik
xolatlar
va
psixik
xususiyatlarni Urgatadi. U kuyidagi tarmoklarni uz ichiga oladi.
1. U mumiy psixologiya.
2. Bolalar psixologiyasi (bu kichik yoshdagi, maktab, urta katta maktab
ukuvchilari bilan shugullanadi).
3. Ta'lim psixologiyasi asarlari.
4. Medisina psixologiyasi.
5. Kosmos psixologiyasi.
6. Sud psixologiyasi.
7. Savdo psixologiyasi.
8. Xarbin psixologiyasi.
9. Maxsus psixologiya.
10. Sport psixologiyasi.
Yukorida sanab utilganlarning barchasi xozirgi zamon psixologiyasining bir
kancha fanlar bilan chambarchas boglikligidan dalolat beradi. U falsafa fanlari,
tabiiy fanlar, ijtimoiy fanlar urtasida joylashgan va katta, oralik mavkeiga ega bulgan
fandir. «Umumiy psixologiya» dasturidagi «Shaxs» ya'ni «Psixologiyada shaxs
tushunchasi» mavzusini kurib chikamiz umumiy maksadni kuzlash, ya'ni extiyojlar,
kizikishlar, qobiliyatlar, asosiy extiyojlar asosida vujudga keladigan maksadlar,
intilishlar motivlar xar bir kishi shaxsini xarakterlab beradi. Ana shu kuzlangan
maksad kishini aktiv, faol bulishga atrof-muxitga muayyan mu-nosabatnni
bildirishga undaydi. Shaxsning kuzlangan maksadi extiyojlar, ya'ni odam biror - bir
narsaga zaruriyat sezishi ta'sirida tarkib topali. '.Extiyojlar kishi organizmining
ovkat, kiyim> kechak, uy- joy, xarakat kilishi, dam olish va boshkalarga bulgan
talabini bajarishi zarur. Shu ta-lablar bilan boglik biologik extiyojlar va ijtimoiy
extiyojlar buladi. Extiyojlar xis - xayajon bilan maxkam boglangandir.
25
Kizikishlar va mayllar kizikish deganda kishining nimagadir e'tibor berishiga,
kandaydir predmet va xodisalarni bilishga intilishi tushuniladi. Kandaydir faoliyatga
intilishi «mayl» deyiladi. Kizikish va mayllar kishining emosional xayoti bilan
maxkam boglikdir.
Kizikishlarning mazmuni kishining biror yulni tutganligini, u xayotda uz oldiga
kuygan maksadini bildiradi. Kizikishlar chukurligi kishining umumiy rivojlanishi va
mayl bilan boglikdir. Kizikishlar bevosita va bivosita xam buladi.
Bevosita uzidan-uzi biror narsa va xodisalarini bilishga xizikadi.
Bivosita kizikish esa ma'lum bir narsaga kizikkanda shunga boglik bulgan
ikkinchi bir narsaga kizikishlar tufayli majburiy bir xolda yuzaga keladi.
Extiyojlarni rivojlantirish, tanlash va tarbiyalash, ularni xozirgi jamiyat kishisiga
xos bulgan ma'naviy yuksaklik darajasiga olib chikish shaxeni shakllantirishning
asosiy vazifalaridan biri xisoblanadi. Shu urinda shaxe psixologiyasi shaxeni
tarbiyalash pedagogikasi, axlokiy tarbiya metodikasi bilan urin almashadi. Ularning
vazifasi shaxeni xar tomonlama rivojlantirishi, ma'naviy ongini shakllantirishi,
ongli, intizomni, vatanparvarlik va baynalminallikni tarbiyalash vositalari va
yullarinn aniklashdan iboratdir.
Bu kelajak vazifalarning ruyobga chikish) shaxsning takomillashuvini ta'min
etadi.
«Pedagogika» darsligidagi «Bolalarning yosh davrlari xususiyatlari tavsifi»
mavzusida kuyidagilar bayon kilingai. Bolani uch yoshdan etti yosh-gacha bulgan
davryni maktabgacha davri deb ataymiz. Bu davrda paydo bulgan taassurotlar
um'rbod saklanib kiladi. Bunda bolaning akliy va jismoniy ji'xatdan tez usii, olamni
bilish, atrof muxitga uz munosabatini bildirish istagi kuchayib borayotgan davridir.
Shuning uchun ota - onalar va tarbiyachilarning bodalarni turli usishlari, akliy,
axlokiy, estetik jixatdan tarbiyalashga jiddiy e'tibor berishlari lozim.
Uch-turt yoshlarda bolalar, odatda nutkning rivojlanishida katta
mu-
vaffakiyatlarga erishadilar. Bu davrda bolaning suz boyligini asta-sekinlik bilan
oshirib borish, ayni vaktda uning sezgi va tasavvurlarini kengaytirish
tarbiyachidarning dikkat markazida buladi. Turt yoshli bolada eng oddiy axlok
26
normalari va xarakter xususiyatlari yaxshilik, itoat kilish, ogir - vazminlik, rost
guylik va xokazo ongli ravishda shakllantirish mumkin. Xususiy mulkchilik
psixologiyasidagi kurinishda «bu meninig uyinchogim», «bermayman», «tegma»,
«ber», «men sen bilan uynamayman» va xokazolarning oldini oyaish kerak. 5-6
yoshli bolaga asosiy axlokiy tushunchalar yaxshi va yomonni tushuntirish mumkin.
Tushuntirish mashk kilish bilan birga olib borish xamda uni ragbatlantirish va
jazolash bilan mustaxkamlash kerak.
Tarbiyachilar trmonidan taxlid kilish uchun namunalar yaratilgan va foydali axlok
normalarini egallash sabablari ta'minlangan bulishi kerak. Bu yoshdagi bolalarni
tarbiyalashdagi kiyinchiliklar, bu ujarliklar va kattalar irodasiga besabab karshiliklar
kursatishi bilan boglangan. Ujarliklarining sababi kupincha bolalarning atrofidagi
katta kishilar xattk xarakati, gapi bilan ishining bir emasligi, serjaxlligi,
farzandlariga kerakligicha e'tibor bermaslik yoki umuman e'tiborsizlik bilan
boglangan buladi. Bu yoshdagi kaysar bola xakikatni boshka narsaga karatish,
chalgitish, ujarlik kurinishlarini ataylab, e'tiborsizlik kabi usullari bilan yukotiladi.
Suz va karash bilaga tanbex berishdan muvaffakiyatli foydalaniladi. Maktabgacha
tarbiya yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan maxsus mashgulotlar asosiy psixik
funksiyalar dikkat, kuzatuvchanlik, xotira, tafakkur, yituk kabilarni rivojlantirish
mumkin. Bolaning maktabda ukishga tayyorgarligini ana shu usul bilan
ta'minlanadi. Maktabgacha yoshdagi bola kuprok uziga e'tibor berishingizni
xoxlaydi. Men buni bolada sinab kurganimda xakikatdan xam bunday bolalar
uzlarini xammadan ustun kuyar ekanlar. Tanbex bersangiz siz bilaya anchagacha
gaplashmay arazlab yurishar ekan. Xuddi shu mavzuni ya'ni «Psixologiya»
darsligidagi «Maktabgacha yoshdagi bolalar usishining umumiy shart-sharoitlar»
deya kurib chikamiz 3 yoshli bolalarga tugri tarbiya berish, ta'sir utkazish, ularning
xarakatlarini maksadga muvofik yunaltirish orkali ularda mustadil xolda
ovkatlanish, kiyinish, yuvinish, uz urnini yigishtirish kunikmalarini tarkib
toptirishiga,
ayrim
topshirik
va
vazifalariii
puxta
bajarish
malakasini
shakllantirishga erishish mumkin. maktabgacha yosh davrda namoyon buladigan
tarbiya jarayonidagi ayrim kiyinchiliklarning tashki va ichki alomatlari (belgilari)
27
xam psixologik tadkikotlarda va ilmiy psixologik adabiyotlarda kup marta
ta'kidlangan bulib, birinchi navbatda ujarlik, kaysarlik, injiklik, ryyo kattalarning
bolalar nazarida obrusizlanishi va kadrsizlanishi kabi illatlar bilan boglikdir. Bir
kancha ilmiy psixologik manbalarda aytilishicha, bu yoshdagi bolalarning xistuygulari va irodasida muxim uzgarishlar sodir buladi va bularning xammasi
boladagi xudbinlik, uziga bino kuyish, urishish, kaysarlik, rashk kabilarda aks etadi.
Ujarlik, kaysarlik, kattalarga itoatsizlikning paydo bulishi, bolaning kattalarga
karamlikdan kutilishiga urinish va kichik maktabgacha yosh davridan maktabgacha
davriga utish mazkur yosh davridagi uzgarishlar, yakinlanishi «men uzim»ni
anglashining maxsulidir. Yosh davridagi bolalarning kattalar bilan munosabatga
kirishuvining eng muxim xususiyatlaridan biri — ularning xoxish istaklarini
boshkarish imkoniyati mavjuddir. Ularning kattalarning ezgu niyatiga buysundirish,
ota-onalar va tarbiyachilar mayliga kuniktirish mumkinligidir. Ularning boshka yosh
davrlaridagi bolalardan farki ularga nisbatan xotirjam, barkarorrok xis-tuygular
mavjudligi, ularning samarali xolatlardan uzokroklik nizolarga kam berilishidir.
Bunday bolalarda jazavali xolat yuz berishi mumkin, lekin u vaktinchalik bulib,
yakkol xarakat bilan emas, balki tasavvur obrazlari dinamikasining boglik xolda
sodir buladi. Shunday kilib, «Pedagogika» darsligining «Bolalarning yosh davrlari
xususiyatlari tavsifi» xamda «Psixologiya» darsligining «Maktabgacha yoshdagi
bolalar usishining umumiy shart- sharoitlari» mavzularida uxshashlik yoritib
berilgan.
28
II bob. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining umumiy va kasbiy
madaniyati.
Madaniyat tushunchasi. Pedagogik madaniyatning tuzilishi. Professional
madaniyat. Kasbiy-pedagogik madaniyat. Ijtimoiy madaniyat. Boshlang‘ich sinf
o‘qituvchisining muloqot madaniyati
Pedagog bu - yuksak madaniyatli mutaxassis, o'z fanini chuqur biluvchi, umumiy va
bolalar psixologiyasini yaxshi biluvchi, ta'lim-tarbiya metodikasini mukammal
biluvchidir.
Ta'lim-tarbiya jarayonining asosiy maqsadi va vazifasi barkamol, etuk shaxs,
malakali mutaxassislarni tayyorlashdan iborat. Shunday ekan biz ta'lim-tarbiya
samaradorligini o'quvchilarning qay darajada bilim, ko'nikma va malakaga ega
ekanliklari, mustaqil bilim olishga, jamiyatda o'z o'rinlarini topish uchun qanday
tayyorgarligi bilan o'lchashimiz, baho berishimiz lozimligini bilishimiz shart.
Ta'lim insoniyat taraqqiyotining asosini tashkil etadi. Yangi asrda jamiyatning har
tomonlama ravnaq, topishi, taraqqiy etishi bevosita ta'limning rivojlanishi,
mazmunan takomillashib borishiga bog'liq. Ayni paytda ta'limning globallashuvi,
innovatsion texnologiyalarning joriy etilayotganligi, keng ko'lamli axborotlar oqimi
ta'lim mazmunini muntazam yangilab, takomillashtirib borishni taqozo etadi.
"Innovatsiya - sohaga yangilik, o'zgarishlar olib kirish jarayoni va faoliyati" bo'lib,
"innovatsion texnologiya - pedagogik taraqqiyotni ta'minlashga qaratilgan tashkiliy
faollik jarayonidir". Jadal zamonaviy rivojlanish sharoitlarida jamiyat, madaniyat va
ta'limning
innovatsion
pedagogik
faoliyatning,
aniqrog'i
innovatsion
texnologiyalarning zarurligi qator omillar bilan belgilanadi:
- ta'lim tizimidagi tub o'zgarishlarni taqazo etuvchi ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar,
ta'lim tizimida yangilanishlar, turli o'quv muassasalarida o'quv-tarbiya jarayonini
tashkil etishda metodika va texnologiyalardan foydalanishning zarurligi. Pedagoglar
faoliyatining innovatsion yo'naltirilganligi ta'lim siyosatining yangilanish vositasi
sifatida namoyon bo'ladi;
29
- ta'lim mazmunida o'quv fanlari miqdori va tarkibidagi o'zgarishlar orqali
insonparvarlik g'oyalarining kuchayishi; ta'lim va tarbiya tizimida muntazam
tashkiliy yangiliklarni taqozo qiluvchi yangi o'quv predmetlarini kiritish orqali.
Bunday vaziyatda o'qituvchilar orasida pedagogik bilim va mavqeyi oshadi,
pedagoglarning kasbiy mahorati sezilarli ravishda ortadi.
- pedagoglar tomonidan yangiliklarni qo'llashga va o'zlashtirishga nisbatan
yondashuvning o'zgarishi. Ta'lim -tarbiya jarayonlari qat'iy vaqt me'yorlariga rioya
etish talab qilinadigan sharoitlarda pedagoglar nafaqat dastur va darsliklarni
ixtiyoriy tanlash, balki o'zlarining pedagogik faoliyatlarida usul va vositalarni
tanlashda ham ma'lum chegaralar mavjud
edi.
Pedagogning kasbnomasida pedagogik mahorat, pedagogik tajriba, pedagogik
texnologiya kabi tushunchalar muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, o'quvchiyoshlarda nutq madaniyatini shakllantirish, tafakkur kengligini rivojlantirish ham
pedagogning muhim vazifalaridan biri hisoblanadi[1].
O'qituvchi-muallimlarning shaxsiy ijtimoiy sifatlariga azal-azaldan e'tibor qaratib
kelingan va har bir zamon talabidan kelib chiqib, pedagogga qo'yiladigan talablar
takomillashib, murakkablashib boravergan. Olib borilgan tadqiqotlar har qanday
pedagog quyidagi ijtimoiy sifatlarga ega bo'lishi shart ekanini ko'rsatdi.
Birinchidan, pedagog pedagogik kasbning jamiyat hayotidagi o'rnini, uning paydo
bo'lish tarixini yaxshi bilishi kerak. Chunki pedagogika tarixini o'rganish jarayonida
kishi pedagogik faoliyatning insoniyat hayotidagi o'rnini, pedagogikadagi asosiy
qonun-qoida va tamoyillarning shakllanish tarixini bilib oladi.
Ikkinchidan, bo'lajak pedagog intellektual faoliyatining umumiy tomonlari
(tafakkur, xotira, qabul qila olishi, ko'z oldiga keltirishi, e'tibor) ni xulq-atvor
madaniyati va shu jumladan pedagogikaviy aloqasini egallagan bo'lishi shart.
Uchinchidan, o'qituvchi falsafani yaxshi bilishi kerak. Chunki falsafa odamga
abstrak fikr yuritishni o'rgatadi. O'qituvchi auditoriyaga kirganda, unda abstrakt
30
tafakkur sust rivojlangan bo'lsa, o'zini yo'qotib qo'yadi. Auditoriyadagilar diqqatini
o'ziga jalb qilishi uchun, kishida abstrakt tafakkur yaxshi rivojlangan bo'lishi lozim.
To'rtichidan, muayyan fan bilimlarni o'rgatuvchi pedagog yosh avlodni axloq va
odobga ham o'rgatishi kerak. Zero, bunday vazifa pedagog va o'qituvchilarning
burchi, hamda mas'uliyati hisoblanadi.
Beshinchidan,
ta'lim-tarbiya
bilan
shug'ullanuvchi
kishi,
albatta,
estetik
tarbiyalangan bo'lishi shart. Estetik tarbiyaning jamiyat tarqqiyotida naqadar muhim
rol o'ynashi hammaga ma'lum. Estetik tarbiya ma'naviy tarbiyaning muhim va
tarkibiy qismi ekanini unutmaslik kerak[2].
Yuqoridagi ijtimoiy sifatlardan tashqari o'qituvchining kasbiy madaniyati va
o'qituvchining kasbiy shakllanishi ham muhim ahamiyatga ega. O'qituvchining
kasbiy madaniyati uning kasbiy faoliyat doirasidagi, uning shaxsiy sifat tavsifining
mohiyati-tizimli ta'limdan iborat bo'lib, o'qituvchining kasbiy shakllanishi oliygoh
dargohida kasbiy ta'lim olish jarayonida amalga oshadi. Shu bilan birga,
o'qituvchining kasbiy shakllanishi o'z-o'zini tarbiyalab borishga, o'z ustida tinmay
ishlashga, zamonaviy bilimlardan xabardor bo'lishga, shuningdek, o'z vaqtida
malakasini oshirib borishga uzviy bog'liq. Bularning hammasi kasbiy fazilatlarning
ajralmas qismi hisoblanadi.
O'qituvchining umumiy madaniyati uning ijtimoiy-ahamiyatli tavsiflarining kasbiy
faoliyatda amalga oshgandagi etukligini ifodalaydi. Madaniyat shaxsning
rivojlanishi, uning ruhiy kuchlari va qobiliyatlarining amaliy faoliyatida amalga
oshish darajasi va xokazo. Insonning madaniy rivojlanishi-bu uning bilimlari,
ishonchlari, qobiliyatlari, xulqining muxit tomonidan rivojlanish jarayonidir.
O'qituvchining kasbiy madaniyati uning kasbiy faoliyat doirasidagi, uning shaxsiy
sifat tavsifining mohiyati-tizimli ta'limdan iborat. O'qituvchining pedagogik
madaniyati tashkil topgan ko'rsatgichlar darajasi va asosiy tizimli komponentlariga
quyidagilar kiradi:
31
A) intellektual rivojlanish darajasi (eng avvalo, pedagogik tafakkurning
rivojlanishi);
B) pedagogik faoliyatning har tomonlama tashkil topishi va darajasi;
V) asosiy kasbiy pedagogik etika, ma'naviy harakter, va odob madaniyati;
G) o'zaro munosabat madaniyati;
D) so'zlashuv madaniyati;
E) tashqi ko'rinish madaniyati va boshqalar.
Pedagogik fikrlash madaniyatiga pedagogik taxlil va sintez qobiliyatining
rivojlanishi, fikrlashdagi tanqidiy kurash, mustaqillik, kenglik, epchillik, faollik,
tezlik, kuzatuvchanlikning rivojlanishi, pedagogik xotira va boshqalar kiradi.
Pedagogik fikrlash madaniyati bo'lgan o'qituvchi tafakkuri-dunyo qarashining uch
bosqichini o'z ichiga oladi: birinchisi metodologik dunyo qarashdagi pedagogik
ishonchlar. Metodologik tafakkur o'qituvchiga o'zining kasbiy faoliyatiga to'g'ri
qaray olishiga, gumanistik strategiyani ishlab chiqishiga imkon yaratadi.
Pedagogik tafakkurning ikkinchi bosqichi-taktikaviy dunyoqarash bo'lib, u
o'qituvchiga pedagogik fikrlash, pedagogik jarayonning moddiylashuviga imkon
yaratadi.
Uchinchi bosqichi umumiy pedagogik qonuniyatlarni, real pedagogik faoliyatning
unikal xodisasi bo'lib hisoblangan bo'lim-bo'limlarga tadbik qilishda namoyon
bo'ladi. Bu tezkor fikrlashdir.
Pedagogik madaniyat tuzilmasida uning odob-axloq bo'limi muhim o'rin egallaydi.
Bu pedagogik ishonch jarayonining shakllanishi, natijasi va o'qituvchining o'z
qiziqishlarini ko'prok aniqlash jarayonidir. O'qituvchi, kasbiy muxitdan reloksin
jarayonga, o'zining tutgan o'rnini yangilashga faol kirib borishi zarur. Pedagogik
madaniyatning kasbiy faoliyatiga bog'liq tashkil etuvchisi pedagog tomonidan
o'zining pedagogik qobiliyatlarining barcha spektrini bilib olganligini harakterlaydi,
u esa pedagogik faoliyat muvaffaqiyatining nishonasi, pedagogik xatolarning oldini
32
olish va nixoyat, pedagogik qobiliyat usullarini egallanganligidan iborat. Ma'naviy
madaniyat etuk bilimlarning nazariy darajasi holatida shakllanuvchi axloqiy bilimni
o'z ichiga oladi. Bu kasbiy pedagogik etikadan iborat.
Pedagogik aloqa qilish madaniyati suxbatdoshni eshitish va eshita olishda, savollar
bera olishda, aloqani amalga oshirib boshqani tushuna olishda, muloqotning qiyin
holatlarini kura olish va odamlardagi ta'sir holatini to'g'ri taxlil qila bilishda,
muloqotga tayyorlanish va muloqotga bo'lgan xoxishlarda ko'rinadi[3].
Pedagog uchun eng zaruri nutq madaniyatini egallashdir. O'qituvchining nutqi
kundan-kunga o'quvchilar uchun ibratli bo'lib borib ularning nutq madaniyatini
shakllantirishga yordam berishi kerak. Nutqning grammatik to'g'riligi, uning leksik
boyligi, yaxshi ifodalanganligi, obrazliligi, nutq texnikasini egallanganligi
o'qituvchining turli xil kasbiy masalalarni sifatli echishiga imkon beradi.
Pedagogning tashqi ko'rinish madaniyati, uning tashqi kurinishga moslik darajasi va
pedagogik faoliyati bilan baholanadi. Keng fikrlilik, tartibli, odobli, bosiklik va
o'zini-o'zi yaxshi boshqara olish kabilar pedagogik faoliyatning muvaffaqiyatli
bo'lishiga olib keladi.
2.1. Boshlang’ich sinf o’qituvchisining professional pedagogic
faoliyati.
O’zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan xalq ta’limi sohasi bo’yicha
o’rtaga qo’yilayotgan vazifalarini bajarish ko’p jihatlarda o’qituvchilarga bog’liq.
Bozor siyosatga o’tish sharoitida ta’lim - tarbiyadan ko’zda tutilgan maqsadga
erishish, o’quvchilarni xilma - xil fao liyatini uyushtirish ularni bilimli, odobli,
e’tiqodli, mehnatkash, ish bilarmon, barkamol inson qilib o’stirish o’qituvchi
zimmasiga yuklatilgan. Xalqimizning kelajagi O’zbekistonning istiqboli, ko’p
jihatdan o’qituvchiga, uning saviyasi, tayyorgarligi, fidoiyligigacha, yosh avlodni
o’qitish va tarbiyalash ishiga bo’lgan munosabatga bog’liq. Shuning uchun ham
O’zbekiston Respublikasi hukumati xalq talimini taraqqiy ettirishga, maktablar,
33
o’quvchilar va talabalarning moddiy va ma’naviy ahvolini yaxshilashga alohida
e’tibor
bermoqda.
O’qituvchilik sharafli, lekin juda murakkab kasbdir, yaxshi o’qituvchi bo’lish uchun
pedagogik nazariyani egallashning o’zigina yetarli emas. Chunki pedagogik
naziriyada bolalarni o’qitish va tarbiyalash haqida umumiy qonun - qoidalar,
tamoillar, umumlashtirilgan, metodik g’oyalar bayon etiladi, o’quvchilarning yosh
individual xususiyatlarini e’tiborga olish ta’kidlanadi. Maktab hayoti, amaliy
pedagogik jarayon esa juda xilma- xil murakkabdir. Pedagogik nazariyaga mos
kelmaydigan vaziyatlar ko’p uchrab turadi. Bu esa o’qituvchidan keng bilimdonlikni
puxta amaliy, tayyorgarlik va yuksak pedagogik mahorat hamda ijodkorlikni talab
etadi.
O’qituvchilik kasbini tanlash. Biror kasbning haqiqiy ustasi bo’lish uchun kishida
tabiiy qobiliyat, ma’lum jismoniy va ruhiy xislatlar, puxta tayyorgarlik, ayrim
shaxsiy
sifatlar
bo’lishi
kerak.
Pedagogik kasbni tanlagan kishi avvalo so’g’lom bo’lishi, so’zlarni to’g’ri va yaxshi
talaffuz qila olish, bosiq va asablari joyida bo’lishi, boshqalar bilan muomalada
o’zini tuta olishi zarur. Shuningdek, bolalarni yoqtirish, ular bilan ishlashga mayli
borliq xushmuomalalik, kuzatuvchanlik o’ziga va boshqalarga nisbatan talabchanlik
kabi shaxsiy sifatlar mavjudligi ham kishining pedagogik ishga yaroqlilik darajasini
ko’rsatadi.
Pedagogik faoliyat - yosh avlodni hayotga, mehnatga tayyorlash uchun xalq, davlat
oldida javob beradigan bolalarga ta’lim – tarbiya berish ishi bilan shug’ullanadigan
va bu ishga maxsus tayyorlangan odamlarning mehnat faoliyatidir. “Tegishli
ma’lumoti, kasb tayyorgarligi bor va yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo’lgan
shaxslar pedagogik faoliyat bilan shug’ullanish huquqiga ega” , - deyiladi. “Ta’lim
to’g’risida”gi qonunda o’qituvchilik faoliyati inson shaxsini shakllantirishga
qaratilgandir. O’qituvchining barkamol insonni tarbiyalash , unda milliy va
umuminsoniy fazilatlarini tarkib toptirish vazifasi eng oliy janob yuksak va shu bilan
birga murakkab vazifadir. Har bir bola o’z xulq - atvoriga ega. Bolalarni
tarbiyalashda ularning ana shu o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish, o’rganish
34
nihoyatda murakkab. Bunda odamlar o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning
murakkabligiga mos keladigan maxsus usullardan foydalaniladi. Pedagogik
faoliyatga tayyorgarlik ko’rayotgan yoshlar uning ana shunday xususiyatlarini
belgilashlari
lozim.
O’qituvchilik ixtisosning bu xususiyatlarini uning kasbnoma (prafessogramma)sida
ifodalanadi.
Kasbnoma qo’yidagilarni o’z ichiga oladi: o’qituvchi shaxsining xususiyatlari:
o’qituvchining psixologo – pedagogik tayyorgarligiga qo’yiladigan talablar; maxsus
tayyorgarlikning hajmi va mazmuni ixtisosga oid uslubiy tayyorgarlikning
mazmuni.
O’qituvchi shaxsining xususiyatlari qo’yidagilarni o’z ichiga oladi:
•
mafkuraviy sohada - ilmiy dunyoqarash va e’tiqod sosial va axloqiy
zaruriyatlarni chuqur tushunish, ijtimoiy va fuqarolik burchini anglash,
ijtimoiy faollik;
•
kasbiy pedagogik sohada - bolalarni sevish va ular bilan ishlashga qiziqish,
pedagogik ishni sevish; psixalo - pedagogik ziyraklik va kuzatuvchanlik,
pedagogik takt, pedagogik tasavvur, tashkilotchilik qobiliyati, haqqoniylik,
talabchanlik, qat’iylik vamaqsadga intilish, vazminlik o’zini tuta olish;
•
bilim sohasidakeng ilmiy saviya ma’naviy ehtiyoj va qiziqarli, yangilikni his
qila bilish, pedagogik ma’lumotni oshirishga intilish.
O’qituvchining psixalo - pedagogik tayyorgarligiga qo’yiladigan talablar: Bilim
egallash sohasida pedagogikaning metadologik asoslarni, shaxsning rivojlanishi va
shakllanish qonuniyatlarini bilish; tarbiyaning, maqsadi, vazifalari shakl va
metodlarini tushunish, bolalar va o’smirlar anatomofiziologik rivojlanishlarining
asosiy qonuniyatlarini bilish, o’quvchilar gigienik tarbiyasining nazariy, tabiiy –
35
ilmiy asoslari va vositalarini bilish, bolalar
rivojlanishining psixik qonuniyatlarini har xil yoshda shaxsning individual
psixologik xususiyatlarini bilish.
Ko’nikma va malakalar hosil qilish sohasida.
Pedagogik vaziyatni tahlilqilish; pedagogik ta’sirlarni rejalashtish va natijalarni
mo’ljallay olish ijtimoiy pedagogik hodisalarning amaldagi holatini ularning paydo
bo’lish va rivojlanish sabablarini, shart-sharoit va xarakterlarini tahlil qila bilish va
baholay olish o’quvchilarning tarbiyalanganlik va bilim darajasini aniqlash shaxs
va jamoaning rivojlanishini belgilay olish ta’lim va tarbiya jarayonida
o’quvchilarda uchrashi mumkin bo’lgan qiyinchiliklar va xatolarni ko’ra bilish
aniq pedagogik vazifalar va ularni hal qila olish o’quvchilarning sinfdagi va
sinfdan tashqari faoliyatiga rahbarlik qilish sohasidagi ishlarni rejalashtirish o’quv
tarbiyaviy ishlarning nazariy asoslangan tashkiliy shakllari, metodlari va
vositalarini tanlab olish rejalashtirilgan pedagogik ta’sirlarga o’quvchilarning
javob harakatlarini oldindan chamalab bilish ko’nikmalari.
O’quv tarbiya jarayonini rejalashtirish va amalga oshirish sohasida o’quvchilarning
tarbiyalanganlik va bilim darajasini hisobga olgan holda maqsadiga muvofiq o’quv
materallarini tanlash uni analiz va sintez qila olish ko’mikmasi: ilmiy materialni
qayta ishlab o’quv materialiga aylantira olish ko’nikmasi ma’lum didaktik vazifaga
muofiq o’quvchilar tajribasini hisobga olgan holda murakkab matnlarni va o’quv
materialni ijodiy va asosli tashkil eta olish ko’nikmasi.
Bolalar faoliyati turlarining pedagogik imkoniyatlarini aniqlash va harakatga
keltirish sohasida: tarbiyaviy maqsadga muofiq ayrim o’quvchilar va jamoa uchun
vazifalar belgilash, qo’yilgan maqsad asosida ularning tushunchasni o’zgartira
olish ko’nikmasi: bolalarga ta’sir o’tkazish va ular faoliyatiga pedagogik rahbarlik
qilishni rejalashtirishni ko’nikmasi : o’quvchilar xulqi va faolligini boshqarish
ko’nikmasi: bolaning tashqi ko’rinishi va qiliqlaridan ruhiy holatidagi
o’zgarishlarini aniqlash, ma’lum vaziyatda bolalar xulqining xususyatlarini anglash
va izohlash ko’nikmasi; o’zini xayolan tarbiyalanuvchi o’rniga qo’ya olish va
pedagogik ta’sirning ancha kuchli vositalarini tez topa olish ko’nikmasi; to’g’ri
36
talablar qo’ya bilish, pedagogik vazni va har bir o’quvchining xususyatlariga qarab
ularni o’zgartira olish ko’nikmasi tarbiyalanuvchilarni o’ziga qarata olish
ko’nikmasi ayrim bolalar o’quvchilar jamoasi va kichik guruhlar shuningdek otaonalar va o’qituvchilar bilan pedagogik maqsadga muvofiq munosabatlar o’rnata
olish ko’nikmasi har xil odamlar bilan turli sharoritda aloqa qilish umumiy til topa
bilish ko’nikmasi ijobiy yoki salbiy ijtimoiy -psixologik hodisalarning jamoadagi
munosabatlarning xarakterini ocha bilish ko’nikmasi.
Pedagogik jarayonni to’g’ri uyushtirish sohasida qo’yilgan pedagogik vazifani
asosli ravishda o’zgartira olish ko’nikmasi tashqi ta’sirlarga moslanishi yoki
ulardan saqlanish sharoitga qarab harakat vositalarini tanlash va qayta o’zgartira
olish malakasi o’quvchilarning jamoadagi o’zaro munosabatlariga muofiq ravishda
ularni to’g’ri yo’lga sola bilish paydo bo’lib
turgan nizolarni yo’qota bilish o’quchilar orasida do’stlik va o’rtoqlikni rivojlantira
olish ko’nikmasi ko’rsatilgan yo’l - yo’riqlarni amalga oshirish o’quvchilarning
ishi ustida joriy nazorat qilish faoliyatning xarakter va yo’nalishini almashtirib
turish ko’nikmasi.
Maxsus tayyorgarlikning hajmi va mazmuniga quyidagilar kiradi: ixtisosga doir
bilimlarni bilish ilmiy tadqiqot metodologiyasi va metodlarini bilish fanning
nazariy va amaliy ahamiyatini hozirgi darajasi qonunyatlari tarixi va
rivojlanishning keyingi asosiy yo’nalishlarini bilish maktab kursi fan asoslarining
muqaddimasi ekanlgini tushunish ayrim fan sohasidagi bilimlarni chuqurlashrirish
mustaqil ilmiy tadqiqotlar ishidan dastlabki malakalar hosil qilish bilimlarni
mustaqil to’ldirish uchun bibliografik ma’lumotnomalar ko’rsatmalar profekt
telematik katologlaridan foydalanish.
Ixtisosga doir metodik tayyorgarlik mazmuni maktablar rivojlanishining hozirgi
bosqichida fanlarni o’qitishning maqsadi va vazifalari bilish davlat ta’lim standarti
amaldagi maktab dasturi darsliklari va asosiy o’quv qo’llanmalari har tomonlama
puxta bilish o’quvchilarda fanga qiziqishni uyg’otish va rivojlantira bilish
mutaxasislik bo’yicha hamma o’quv tarbiyaviy ishlarni hozirgi zamon didaktikasi
psixolog –pedagogik tizimli texnalogik yondashuvlar va texnikalar darajasida
37
tashkil qila bilish oddiy ko’rgazmali qurollar tayyorlay bilish, o’quvchilarni kasb
tanlashga tayyorlash, maktabda olib borishga tayyorgarlik predmet
bo’yicha sinfdan tashqari va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qilish va
boshqalar.
Pedagogik qobilyat va mahorat o’qituvchilik ishida muvaffaqiyotga erishish uchun
har bir muallim pedagogik mahoratni egallash zarur. Pedagogik mahorat egallash
kuch sarf qilib katta natijaga erishadi, o’z ishining natijasi bilan mo’jizalar
yaratadi, ijodkor bo’ladi. Pedagogik ishga qobiliyatni iste’dodli kishidagina
pedagogik mahorat bo’lish mumkin .
Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo’ladi va rivojlanadi. Qobiliyat malaka va
uddaburonlikdan farq qiladi. Malaka va uddaburonlik mashq, o’qish natijasi
hisoblansa, qobiliyatni rivojlanishi uchun esa iste’dod, layoqat, zehn ya’ni inson
asab sistemasida anatoma fiziologik xususiyat ham bo’lishi mumkin. Ana shu
tabiat zaminda qobiliyat deb ataluvchi ruhiy xususiyat taraqqiy etadi. Pedagogik
faoliyatning samarali bo’lishi uchun o’qituvchida qobiliyatning qo’yidagi turlari
mavjud bo’lmog’i va tarbiyalanmog’i lozim.
1.
Bilim qobiliyati - fanning tegishli sohalarga oid (matematika, fizika,
biologiya, adabiyot)ga oid qobiliyatlar. Bunday qobiliyatga ega bo’lgan
o’qituvchi fanni o’quv kursi hajmidagina emas, balki ancha keng va
chuqurroq biladi, o’z fani sohasidagi kashfiyotlarni hamisha kuzatib boradi,
unga nihoyatda qiziqadi, oddiy tadqiqot ishlarni ham bajara oladi.
2.
Tushuntira olish qobiliyati - o’quv materialini o’quvchilarga tushunarli qilib
bayon eta olish, material yoki muammoni aniq va tushunarli qilib gapirib
berish, o’quvchilarni mustaqil ravishda
fikrlashga o’rgatish, zarur holda o’quv materialini o’zgartira olish, soddalashtira
38
olish, keyin narsani oson, murakkab narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli qilib
o’quvchilarga yetkazish kabilar.
3.
Kuzatuvchanlik qobiliyati - o’quvchining, tarbiyalanuvchining ichki
dunyosiga kira olish, o’quvchi shaxsini va uning vaqtinchalik ruhiy
holatlarini juda yaxshi tushuna bilish bilan bog’liq bo’lgan psixologik
kuzatuvchanlik va boshqalar. Bunday qobiliyatni o’quvchilar kichkinagina
alomatlar, uncha katta bo’lmagan tashqi belgilar asosida o’quvchilarning
ruhiyatidagi ko’z ilg’amas o’zgarishlarni ham fahmlab oladi.
4.
Nutq madaniyati yordamida, shuningdek, imo – ishora vositasida o’z fikr
hamda histuyg’ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati. Bu o’qituvchilik
kasbi uchun juda muhimdir. O’qituvchining nutqi darsda hamisha
o’quvchilarga qaratigan bo’ladi. O’qituvchi yangi materialni
tushuntirayotgan, o’quvchining javobini tahlil qilayotgan yoki
ma’qullanayotgan bo’lsa ham, uning nutqi hamisha ta’sirchanligi, o’zi
gapirayotgan narsaga qiziqayotganligi bilan ajralib turadi.
O’qituvchining bayoni o’quvchilar fikri va diqqatini yuksak darajada
faollashtirishga qaratiladi: o’qituvchi o’quvchilar oldiga savollar qo’yib ularni
asta-sekin to’g’ri javob berishga undaydi, o’quvchilarning diqqatini kuchaytiradi
hamda fikrni faollshtiradi. (“mana bu yerga alohida e’tibor bering”, “o’ylab
ko’ring” kabi). Shuningdek, o’rinli qochiriq, hazil, yengilgina istehzo nutqini juda
jonlantirib yuboradi va uni o’quvchilar tez o’zlashtiradilar.
Boshlang’ich sinf o’qituvchisining nutqi aniq, jonli, obrazli, talaffuzi jihatdan
yorqin, ifodali bo’lib unda stilistik, gramatik fonetik nuqsonlar uchramasligi lozim.
Bir xildagi cho’ziq zerikmaydigan nutq o’quvchilarni juda tez charchatadi, ularni
lanj, loqayd qilib qo’yadi. Ayrim o’qituvchilar tez gapirishga, boshqalari sekin
39
gapirishga moyil bo’ladilar. Biroq o’quvchilar o’zlashtirishlari uchun o’rtacha,
jonli nutq yaxshi natija berishini esdan chiqarmaslik lozim.
5.
Tashkilotchilik qobilyati birinchidan, o’quvchilar jamoasini uyushtirishni,
jipslashtirishni muhim vazifalarni hal etishga ruhlantirishni; ikkinchidan, o’z
ishini to’g’ri uyushtirishni nazarda tutadi.
O’z ishini tashkil etish deganda ishni to’g’ri rejalashtira olish va uni nazorat qila
bilish ko’zda tutiladi. Tajribali o’qituvchilarda ishni vaqtiga qarab to’g’ri taqsimlay
olishi, belgilangan muddatda ulgurish xususiyati hosil bo’ladi. Dars davomida
ortiqcha vaqt sarflash hollari ba’zan uchrab turadi. Ammo tajribali o’qituvchi zarur
hollarda darsning rejasining o’zgartira oladi.
6.
Obro’ orttira olish qobilyati o’qituvchilarning hissiyoti va irodasiga bevosita
ta’sir ko’rsatish va shu asosda obro’ qozona olishidir. Obro’ o’qituchining
fanni yaxshi bilish, mehribonligi asosida ham qozonadi. Bu qobilyat
o’qituvchi shaxsiy sifatlarning butun mazmuniga,chunonchi, uning irodaviy,
sifatlariga (dalilligi, chidamligi, qat’iyligi, talabchanligiga) shuningdek,
o’quvchilarga ta’lim
hamda tarbiya berish mas’ulyatini his etishga, o’zining o’quvchilarga yetkaza
olishga bog’liq .
O’quvchilar qo’pollik qilmaydigan, to’g’ri, talab qila oladigan o’qituvchini juda
hurmat qiladilar. O’qituvchining, loqaytligi, prinsipsizligi va irodasizligini
yoqtirmaydilar.
7.
To’g’ri muomala qila olish qobilyatini - bolalarga yaqinlasha olish
40
o’quvchilarga to’g’ri yondashish yo’lini topa olish ular bilan pedagogik
nuqtai nazardan juda samarali o’zaro munosabatlar o’rnata bilish pedagogik
nazokatning mavjudligidadir.
8.
Oldindan ko’ra bilish qobilyati o’z harakatlarining oqibatini ko’ra bilishda,
o’quvchining kelgusida qanday odam bo’lishni tasavvur qila olishda,
tarbiyalanuvchida qanday fazilatlarini taraqqiy ettirish lozimligini oldindan
aytib bera olishda ifodalanadi. Bu qobilyat tarbiyaning qudrati va odamga
bo’lgan ishonch bilan bog’liq.
9.
Diqqatni taqsimlay olish qobilyati o’qituvchida diqqatni barcha xususyatlar
– hajmi, kuchi, qo’nuvchanligi, idora qilinish safarbarligi kabilar tarqqiyot
etgan bo’lishi muhimdir.
Diqqatni ayni bir vaqtda taqsimlash qobilyati – o’qituvchilik uchun alohida
ahamiyat kasb etadi. Qobilyatli tajribali o’qituvchi materialni bayon qilish
mazmuni va shaklini; o’z fikrini (yoki o’quvchining fikrini) diqqat bilan kuzatadi
ayni vaqtda barcha o’quvchilarni ko’rib turadi, toliqish e’tiborsizlik, alomatlarini
tez payqab oladi, intizomsizlik hollarini etibordan qochirmaydi, nihoyat o’z hatti
harakatlarini ham kuzatib boradi. Tajribasiz o’qituvchi ko’pincha materialni bayon
qilishga berilib ketib, o’quvchilarni etibordan chetda
qoldiradi, nazorat qilmay qo’yadi, bordi-yu o’quvchilarni diqqat bilan kuzatishga
harakat qilsa, fikr kalavasini yo’qotib qo’yadi.
O’qituvchi yuqorida ko’rsatilgan qobilyatlardan tashqari bir qancha ijobiy
qobilyatlardan tashqari bir qancha ijobiy sifatlarga aniq maqsadni ko’zlash,
qat’iylik, mehnatsevarlik, kamtarlik kabi fazilatlarga ham ega bo’lishi kerak.
Bunday xususyatlar bo’lmasa, o’rtamiyona pedagogik darajasidan yuqoriga
qaratila olmaydi. Har bir kasbga, jumladan o’qituvchi kasbiga professiogramma
yaratish uchun tafsiya qilingan tizim besh bo’limdan iborat:
41
i.
Mutaxassislik haqida umumiy ma’lumot .
ii.
Mehnat jarayoni tavsifi .
iii.
Mehnatning sanitar --gigienik sharoitlari .
iv.
Kasbiy faoliyatning psxofiziologik tavsifi .
v.
Kasbiy tayyorgarlikning shakli va tavsifi bo’limlaridan tashkil topgan.
Boshlang’ich sinf o’qituvchisi - professiogrammsi. Xalq xo’jaligining - xalq
ta’limi sohasi. O’qituvchilik kasbining vujudga kelishi kishilik jamiyati tarixida
tarbiyaning paydo bo’lishi, ya’ni insonlar, yurish - turish, mehnat sohasida va
turmush kechirish uchun yuzaga kegan dastlabki tajribalarni, urf–odatlarni, aqliy,
ilohiy bilimlarni yoshlarga o’rgatish, yozuv ixtiro qilingach, o’qish, yozishni
o’rgatish uchun tashkil etilgan dastlabki maktablarning paydo bo’lishi bilan uzviy
bog’liq.
Odamlar to’plagan turmish tajribasini, yoshlarga o’rgatish, ularni hayotga
vamehnat faoliyatiga tayyorlash ehtiyoji vujudga kelishi
natijasida qadim zamonlardayoq ta’lim – tarbiya mustaqil ijtimoiy faoliyat sifatida
paydo bo’lgan.
Yoshlarga ta’lim – tarbiya beruvchi bunday kishilarni pedagogik, professor deb,
bolalarni to’plab o’qitiladigan joyni esa maktab, gimnaziya, akademiya, universitet
deb ataganlar. Pedagogika fani tarixiga doir manbalarning guvohlik berishicha, eng
qadimgi maktablar. Sharq mamlakatlarida, jumladan, Xolday, Vavilon, Misr, Isroil
shaharlarida ochilgan. Maktab ochilishini misrliklardan, greklar, greklardan
rimliklar o’rganib olganlar.
Markaziy Osiyoda eramizdan avvalgi ming yillikda ham katta
42
•
katta qo’rg’onlar, shaharlar davlatlar mavjud bo’lgan. Ularda din, yozuv,
maktablar va madaniyat shakllanib rivoj topgan.
Shu tariqa, kishilik jamiyatining ijtimoiy - tarixiy taraqqiyoti davomida shu
xalqning e’tiqodi, mafkurasi va ilg’or g’oyalari bilan hamohang ta’lim va tarbiyaga
bo’lgan ehtiyojlar, o’quv tarbiya jarayonlari va u bilan bog’liq bo’lgan zaruriy
sharoitlar, o’qituvchi bilimi, shaxsi va faolliyati rivojlanib kelgan.
Ilmiy texnika taraqqiyoti bilan bog’liq holatda kasbiy faolliyatda yuzaga keladigan
o’zgarishlar.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, “ Ta’lim to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi
qonuning qoidalariga muvofiq holda o’qituvchining kasbiy faolliyati milliy
tajribaning tahlili va ta’lim tizimida yuz bergan jahon miqyosidagi fan - texnika
yutuqlarini egallash asosida, istiqbol vazifalarni ilgari surish va hal etish jarayonida
o’zgarib takomillashib boradi.
O’quv tarbiyaning texnologik jarayonida kasbning o’rni va roli.
2.2. Pedagogik faoliyatning mazmun –mohiyati, shakllari.
O’qituvchi faoliyatining axloqiy xarakteri.
O’qituvchi odobining mohiyati, asosiy mazmuni, pedagogik faoliyat uchun muhim
bo’lgan axloqiy fazilatlarda ifodalanadi. Umuminsoniy va milliy axloqiy fazilatlar
barcha kishilar hamma kasb egalari, jumladan o’qituvchi tarbiyachilar uchun ham
juda zarurdir. Axloqiy fazilatlar mehnat jarayonida kishining xulqi, fe’l-atvorini
tartibga solib turuvchi axloqiy qoidalar, normalar, talablar shaklida ifodalanadi.
Axloq normalari davlatning turli qonunlari bilan amalga oshiriladigan huquq
normalaridan farq qilib, ommaviy odat va namuna kuchi, jamoatchilik fikri
ta’sirida yuzaga keladi. Boshqacha qilib aytganda, ijtimoiy voqeylik shaxs oldiga
ma’lum axloqiy talablar qo’yadi; bu talablar axloq normasi, axloqiy fazilatlar
43
shaklida ifodalanadi. Jamiyat o’z faoliyati va istiqboli uchun xizmat qiladigan
axloqiy normalari, talablarini belgilaydi.
O’qituvchi umuminsoniy va milliy – axloqiy fazilatlarni o’zlashtirib olishi,
tajribada qo’llash, o’zining dunyoqarashi, mafkurasi va ahloqiy tajribasi bilan
taqqoslashi lozim. Fikrlash va his etsh turmushda sinab ko’rish natijasida
umuminsoniy va milliyaxloqiy sifatlar qoidalar normalar o’qituvchining o’z
axloqiy fazilatiga e’tiqodiga aylanadi. Bular muallimning dunyoqarashi fikr va
mulohazalari bilan qo’shilib bozor iqtisodiyotida asoslangan jamiyat qurish
sharoitida uning rolini belgilaydi.
O’qituvchi odobining normalari har bir muallimning shaxsiy fikriga axloqiy
fazilati va e’tiqodiga aylanishi lozim. Axloqiy e’tiqod va sifatlar o’qituvchuning
dars berish jarayonida
tarbiyaviy ishlarda o’quvchilar, ota-onalar va boshqalar bilan muomala
munosabatlarida kundalik turmushdan o’zining shaxsiy namunasi bilan axloqiy
ta’sir o’tkazsa ko’zga tashlanadi. Pedagogik takt o’qituvchi axloqining amaliy
ko’rinishlaridan biridir. Muallim xulqining natijalari joylarga axloqiy ta’sirini
samaradorligida tarbiya sohasida erishgan yutuqlaridan nomoyon bo’ladi.
Boshlang’ich sinf o’qituvchisini odobining asosiy hislatlari umuminsoniy va milliy
axloqiy fazilatlar tushunchalarga, mos keladi va ularni pedagogik salohiyat bilan
bog’liq tarzda bir qadar oydinlashtiradi, aniqlaydi.
Insonparvarlik, vatanparvarlik, milliy g’urur, adolat, shaxsiylik, yaxshilik qilish
o’qituvchilik burchi, o’qituvchilik sh’nani qadir qimmati, vijdon, halollik,
fidoyilik, oklik talabchanlik kabi ahloqiy fazilatlar. O’qituvchi odobida pedagogik
faolliyati bilan bog’liq ravishda tahili qilinadi. Bolalarga yaxshilik qilish
o’qituvchilik burchi qadr-qimmati, o’qituvchilik ma’sulyati o’qituvchilik vijdoni
talabchan va adolatli bo’lish, o’qituvchining ma’naviy qiyofasi halolligi, pokligi,
rostgo’yligi kabilar o’qituvchi axloqning muhim fazilatlari hisoblanadi. Ularni
chuqur va puxta o’zlashtirish bo’lajak o’qituvchi uchun katta amaliy ahamiyat kasb
etadi. O’qituvchilik faoliyati o’z mohiyatiga ko’ra axloqiy xarakterga ega
pedagogik saviyaning bunday hususyati barcha fan o’qituvchilari boshlang’ich sinf
44
o’qituvchilari tarbiyachilar sinf va maktab rahbarligiga birdek ta’luqlidir barcha
pedagogik xodimlarning har bir so’zi amaliy va xatti-harkatlari o’quvchilarga
tarbiyalanuvchilarga umuminsoniy, milliy axloqni singdirish maqsadiga xizmat
qilish
lozim.Bu ish o’z navbatida muallim va o’quvchilardan axloq nazaryasi, axloqi
tassaruf va tushunchalar o’qituvchi odobiga doir bo’limlarini muntazam ravishda
oshirib borishni, muhokama mulohaza qilib uning mohiyatini tushunish mag’zini
chaqishni talab etadi.
Murakkab axloqiy hodisalarning mohiyatini o’quvchilarga tushuntirish ma’sulyati
ish bo’lib buning uchun muallim o’quvchilarning yoshi,saviyasiga mos ular
tushunadigan misollarni izlab topishi tanlab oishi kerak. Pedagogik faoliyat
boshlang’ich sinf o’qituvchisidan axloqiy ma’rifatli yaxshi xulq egasi bo’lishni,
axloqiy tajribaga ega bo’lishni, o’z-o’zini muntazam ravishda axloqdan saboq
berib, ularni axloqiy, bilimli qilish, bolalarga yaxshi xulqiy odatlarni amalga
bajartirib, mashq qildirib, axloqiy tajriba ortirishga ko’maklashish, o’quvchilarni
ham o’z-o’zini tarbiyalab borishlariga erishish zarur.
2.3.O’qituvchining kasbiy va shaxsiy fazilatlari tizimi.O’qituvchining kasbiy
bilimlari darajasi.
O’qituvchilik
faoliyati
“Inson-inson”
kasb
guruhiga
kiradi.
Pedagog
professiogrammasiga e’tibor qaratilganda, biz mutaxassis yuksak axloqli, kuchli
irodaga egalik, aniq maqsadga egalik, odamlarni tushuna olishi, e’tiborli bo’lishi,
tasodifiy vaziyatlarga tez yo’nalgan bo’lishi, hissiy javobgarlikka ega bo’lishi
lozimligini
alohida
ta’kidlab
o’tish
zarur.
M.G.Davletshinning fikricha, pedagogik professiogramma (kasbiy tasnifnoma)da
bo’lajak
pedagoglarga
xos
quyidagi
sifatlar
aks
etishi
kerak:
- shaxsiy xislatlar (bolalarni yaxshi ko’rish, ularni sevish, mehnatsevarlik, jamoat
ishlarida
faollik
va
45
boshqalar);
- kasbga xos bilimlarga egalik (ta’lim va tarbiya jarayoni mohiyati bilan uning
maqsad va vazifalarini tushunishi, psixologiya asoslarini, yosh psixologiyasi va
pedagogik
psixologiya
asoslarini
bilishi
va
boshqalar);
- o’z kasbiga xos xislatlar (hozirgi zamon pedagogikasining metodologik bilimlarni
egallashi, kuzatuvchanlik,
fantaziyaning
diqqat-e’tiborni
rivolanganligi,
taqsimlay
pedagogik
takt
olishi,
pedagogik
va
hakozolar);
- shaxsiy-pedagogik uddaburonlik (mashg’ulotlar uchun zarur materiallarni tanlay
olish, o’quvchilarning bilish faoliyatini boshqara olish, o’quv maqsadlarini
rejalashtira
olish
va
boshqalar);
- muloqotga kirisha olish (kommunikativlik) malakaga egalik (bolalarni o’ziga alb
etishni bilish, bolalar va ota-onalar bilan maqsadga muvofiq pedagogik
munosabatlarni tiklashni bilish, bolalar va ota-onalar bilan tashqaridan aloqa
bog’lashni
bilish
va
hakozolar);
- gnostik (bilish) malakalariga egalik (bolalarning asab-psixik taraqqiyoti daraasini
aniqlay olish, o’zining tajribasi va pedagogik faoliyati natialarini tanqidiy tahlil qila
olishi
va
boshqalar);
- ijodiy xislatlari (pedagogik mahoratni takomillashtirishga intilish, o’quvchilarni
tarbiyalash dasturini ishlab chiqish va uni amalga oshirish qobiliyati va hakozolar).
E.M.Ivanov kasbiy faoliyatga individ va mehnat jamoasining ijtimoiy-iqtisodiy va
ma’naviy o’zaro harakati usuli sifatida qaraydi. B.G.Ananev, K.K.Platonov va
M.O.Ochilovlar kasbiy faoliyatda individ va xodim shaxsini shakllantirishga ta’sir
etishda
o’zaroaloqadorlikning
mavjudligini
qayd
etib
o’tishadi.
V.A.Slastyonin, S.B.Elkanov, A.J.Ajibaevalar “pedagoglik kasb tarbiyasi”
tushunchasini quyidagicha izohlashadi: “Natijasi bo’lajak pedagog tomonidan
kasbiy qadriyatlarni va ideallarni egallash, uning ma’naviy ehtiyojlarini va
qiziqishlarini, ijtimoiy qimmatga ega motivlarni kengaytirish, hissiy, axloqiy va
estetik tuyg’ularni, empatik qobiliyatlarni boyitish, amaliy pedagogik ko’nikma,
malaka, odatlarni, o’z-o’zini refleksiya qilish tajribasini egallash kabi shaxs
xususiyatlarini shakllantirish maqsadiga qaratilgan tadrijiy dialektik harakatdir”.
Pedagogik mutaxassislik – mazkur kasb doirasidagi, ta’lim natijasida egallangan
46
bilim, ko’nikma va malakalar yig’indisini tavsif etuvchi, hamda ularning qo’yilishi
va o’zlashtirayotgan malakasiga muvofiq muayyan kasbiy-pedagogik vazifalarni hal
etilishini
ta’minlovchi
faoliyat
turi.
Pedagogik mutaxassislik – pedagogik ixtisos doirasidagi muayyan faoliyat turi. U
aniq mehnat predmeti va mutaxassisning aniq funktsiyasi bilan bog’liq.
Pedagogik malaka – mutaxassisning ma’lum turdagi vazifani hal etishdagi
imkoniyatlarini
ifodalovchi
kasbiy-pedagogik
tayyorlanganlik
darajasi
va
ko’rinishi.
Kasbiy faoliyat yaxlit tizim sifatida bir qancha tarkibiy qismlarni o’zida
uyg’unlashtiradi. I.P.Podlasiyning kasbiy salohiyatning tuzilishiga doir tasnifidan
kelib
chiqib,
N.M.
Egamberdieva
pedagogik
ta’limdagi
kasbiy
etuklik
(professionallashuv), ijtimoiylashuv, insonparvarlashuv va madaniy ijodkorlikning
zamonaviy yo’nalishlariga muvofiq keluvchi quyidagi muhim tuzilishli tarkibiy
qismlarni
ajratib
•
pedagogik madaniyat;
•
pedagog ijodkorligi;
•
pedagogik aql-idrok;
•
kasbiy chuqur bilimga egalik;
•
individual faoliyat uslubi;
•
ijodiy tashabbusning rivojlanishi;
•
individual faoliyat;
•
insonparvarlikka yo’naltirilganlik;
•
ijtimoiy faollik.
ko’rsatadi:
Istalgan kasbiy faoliyat zaruriy kasbiy sifatlarni shakllantirish tizimi asosida
amalga oshadi. Bundan kelib chiqadiki, istalgan faoliyat belgilangan sifatlar
to’plamini talab etadi. A.V.Karpovning fikricha, kasbiy zaruriy sifat – bu uni
belgilangan me’yor darajasida amalga oshirish uchun etarli va zarur faoliyat
subyektining individual xususiyatidir. Uning ta’kidlashicha, kasb vazifasida
47
faqatgina shaxsiy psixik emas, balki psixikadan tashqari – somatik, biologik,
morfologik, tipologik, neyrodinamik xususiyatlar ham yuzaga chiqishi mumkin.
Bundan tashqari olim kasbiy etuklikning tuzilishini ifoda etuvchi inidividual sifatlar
guruhini
ham
belgilab
beradi:
- absolyut kasbiy zaruriy sifatlar – o’rtacha darajadagi faoliyatni bajarish uchun
zarur
xususiyat;
- o’zida faoliyatning yuqori va sifat ko’rsatkichlariga erishish imkoniyatini aniqlab
beruvchi muhim
-
u
yoki
bu
kasbiy
faoliyatni
zaruriy
amalga
oshirishga
motivatsion
sifatlar;
tayyorlik;
- anti kasbiy zaruriy sifatlar – ularning rivojlanishining minimal darajasini taklif
etuvchi yoki biror va shunga o’xshash faoliyatda qarama-qarshi ko’rsatkich sifatida
yuzaga
chiquvchi
xususiyatlar.
N.M.Egamberdievaning fikricha esa, o’qituvchining pedagogik madaniyati
quyidagi kasbiy ahamiyatli shaxs sifatlarining mavjud bo’lishini taqozo etadi:
1) shaxsga yo’nalganlik: e’tiqod, ijtimoiy faollik, fuqarolik his-tuyg’usining
mavjudligi;
2) kasbiy-axloqiy sifatlar: insonparvarlik, jamoaviylik, adolat, mehribonlik,
haqiqatparvarlik, samimiylik, talabchanlik, bolalarga nisbatan mehr va hurmat,
oliyjanoblilik,
xolislik;
3) pedagogik mehnatga munosabat: vijdonlilik, javobgarlik tuyg’usi, fidokorlik,
berilib ishlay olish va o’z pedagogik faoliyatidan qoniqish hissi, uni hayotining
mazmuniga
aylantira
olish;
4) qiziqishlar va ma’naviy ehtiyojlar: bilishga oid faollik, tafakkurning kengligi va
teranligi, estetik madaniyat, qiziqishlarning va ma’naviy ehtiyojlarning ko’p
qirraliligi, yoqtirgan ijodiy ishning mavjud bo’lishi, tashqi ko’rinish va nutq
madaniyati.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda, pedagogning kasbiy va shaxsiy
sifatlarini
quyidagi
turkumlash
mumkin:
Pedagogning kasbiy zaruriy sifatlari: mehnatsevarlik, ishchanlik, intizomlilik,
mas’uliyatlilik, maqsadni aniq belgilay olish, unga erishish yo’llarini tanlay olish,
48
tashkilotchilik, qat’iyatlilik, adolatlilik, mahorat, pedagogik takt, talabchanlik, ilg’or
pedagogik texnologiyalarni egallash, o’z mehnati samaradorligini muntazam oshirib
borish
Pedagogning
va
shaxsiy
boshqalar.
sifatlari: insoniylik,
samimiylik,
mehribonlik,
sabr-
chidamlilik, tartiblilik, rostgo’ylik, vatanparvarlik, javobgarlik, burchga sadoqat,
insonlarga hurmat bilan munosabatda bo’lish, iltifotlilik, qalban g’amxo’rlik
ko’rsatish
O’qituvchining
va
pedagogik
qobiliyati
boshqalar.
tizimida
kasbiy
bilimlar
asosida
shakllanadigan qoida va tamoyillarning anglanishi muhim ahamiyati ega. Ana shu
asosdan kelib chiqqan holda, o’qituvchining kasbiy bilimlari darajasini quyidagi
tarzda turkumlash mumkin: 1) metodologik – umumfalsafiy doirada rivojlanish
qonuniyatlariga doir bilimlar, tarbiya maqsadining shartlanganligi va boshqalar; 2)
nazariy – pedagogika va psixologiyaning qonunlari, tamoyillari va qoidalari hamda
faoliyatning asosiy shakllari; 3) metodik – o’quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil etish
darajasi; 4) texnologik – aniq sharoitlarda ta’lim-tarbiyaga doir amaliy vazifalarni
hal etish darajasi; 5) kasbiy fikrlash – pedagogik maqsadlarga erishishda
egallanadigan bilimlarni tanlash, tahlil etish va umumlashtirish va ularni texnologik
shaklda taqdim etish qobiliyati; tanqidiy fikrlash – biror bir harakatga doir qaror
qabul qilishda ratsional, refleksiv fikrlash; aqlning tanqidiyligi – bu insonning
o’zining va boshqa fikrlarni obyektiv baholay olish, ilgari surilayotgan fikr va
g’oyalarni har tomonlama va chuqur tahlil etish ko’nikmasi; ijtimoiy etuklik –
jamiyat tomonidan qabul qilingan qadriyat, me’yor, ustanovka, xulq-atvor
namunalarini egallaganlikning yuqori darajasi; faoliyat strategiyasi – istiqboldagi
rivojlanish va talab etiladigan natijaga erishishni strategik rejalashtirish mahorati;
kasbiy salohiyati – belgilangan darajada o’zining majburiyatlarini bajara olish
qobiliyatini aniqlab beruvchi tabiiy va o’zlashtirilgan sifatlar yig’indisi.
49
Xulosa
Yuqoridagi fikrlarga xulosa yasaydigan bo‘lsak, ma'naviyat tarkibida axloqiy
fazilatlar ustuvor o‘rin egallashiga ishonch hosil qilamiz. Ayni paytda,
ma'naviyatning mazkur qatlamlari o‘zaro uzviy bog'liqligini ham alohida ta'kidlab
o‘tish lozimdir.Ulardan birortasi na sof axloqiy, na sof estetik, na sof intellektual, na
sof
ekologik
mohiyat
kasb
etmaydi.
Juda murakkab hodisa bo‘lgan ma'naviyatni qatlamlarga ajratib va, ayni vaqtda,
uning eng asosiy, bosh negizini aniqlab olib, aytish mumkinki, undagi o‘zak-negiz axloqiy-estetik va intellektual- ekologik kompleksdir. Demak, haqiqiy ma'naviyat bu ezgulik va mehr- muhabbat, ulug'vorlik va go‘zallik, vijdoniylik va mehr-shafqat,
bilimga, boshqa kishilarga hamda tabiat bilan uyg'unlikni saqlash g'oyasi va
tuyg'ulariga
sadoqat
yig'indisidir.
Shunday qilib, biz yuqorida ma'naviyatning tarkibini tashkil etadigan qatlamlar
haqida umumiy ma'lumotlarni berib o‘tdik. Ko‘rinadiki, insonga insonlarcha
munosabat ma'naviyatni tushunislida juda muhim o‘rin tutadi, bu narsa shubhasiz,
har bir jamiyatda amal qilinadigan ijtimoiy munosabatlarning tizim va xarakteri
bilan belgilanadi. Shu sababli, kishilik tarixida inson ma`naviyatining asosan ikki
tipi yashab kelganligini ta'kidlash kerak: an'anaviy-diniy ma'naviyat; dunyoviy,
ilmiy-sintetik ma'naviyat. Ulardan har ikkisi ham kishilar dunyoqarashini
insoniylashtirishga o‘z ta'sirini ko‘rsatgan.
50
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Islomovich, I. T. (2021). Academic profession and university in the context
of modern institutional reforms.
2.
Исмоилов,
Темурбек
Исломович
(2020)
"PROBLEMS
AND
SOLUTIONS OF PUBLIC ACTIVITY OF UNORGANIZED YOUTH," Scientific
Bulletin of Namangan State University: Vol. 2 : Iss. 10 , Article 42.
3. Ismoilov, Turobjon and Ismoilov, G‘anisher (2020) "THE CONDUCTING
RECOVERY EVENTS THROUGH PHYSICAL ACTIVITIES FOR THE PUPILS
OF PRIMARY CLASSES," Scientific Bulletin of Namangan State University: Vol.
2 : Iss.
4 , Article 81. 4. BRANDS, A. O. G. C. T. Section 15. Economics. May–June,
127. 5. Ismoilov, T. I. (2018). Unique features of working with unorganized youth.
Экономика и социум, (2), 28-30.
51