O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYA
VAZIRLIGI
Buxoro Davlat Pedagogika Instituti
Boshlang’ich va Maktabgacha ta’lim fakulteti
Boshlang’ich ta’lim kafedrasi
“PEDAGOGIKA” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: XIV - XV asrlarda Movorounnahrda ta’lim – tarbiya va pedagogik
fikrlar.
Bajardi: 1BT-22S guruh talabasi Safarova Munira
(imzo)
(ism sharif)
Kurs ishi himoya qiling an sana “____” __________ 2024 yil
Baho “___” ___________________
Ilmiy rahbar:
(imzo)
(ism sharif)
Komissiyaa’zolari: _______________________________
(imzo)
(ism sharif)
__________________________________________________
(imzo)
(ism sharifi)
BUXORO-2024
1
Boshlang’ich ta’lim kafedrasi
“PEDAGOGIKA” fanidan
KURS ISHI UCHUN TAQRIZ
Guruh 1 BT-22S
Talaba familiyasi va ismi-sharifi Safarova Munira
Kurs ishi mavzusi: XIV - XV asrlarda Movorounnahrda ta’lim – tarbiya va
pedagogik fikrlar.
Kurs ishining tarkibi.................................................……………………
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar ro'yxati:.....................................
................................................................................................................................
.................................................................................................................................
…………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………….…………….
Jadval
va
grafik
materialning
miqdori
(muhim
chizmalarning
ko'rsatgichi)..............................................................................................................
Kurs ishining ijobiy tomonlari.................................................................................
.................................................................................................................................
Kurs ishining kamchiliklari.....................................................................................
.................................................................................................................................
Kurs ishiga qo'yilgan baho......................................................................................
Kurs ishiga rahbarning ismi-sharifi va imzosi.......................................................
…………………………………………………………………………………….
2
MUNDARIJA
Kirish
I. Bob. XIV - XVI asrlarda Movarounnaxrda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikr
taraqqiyoti.
1.1. Soxibqiron Amir Temurning ta’lim tarbiyaga oid fikrlari.
1.2. Muhammad Tarag’ay Ulug’bek va Zahiriddin Muhammad Bobur ning
pedagogik qarashlari.
II. Bob. Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror”, “Mahbub ul-qulub” asarlari va
ularda ilgari surilgan ma’naviy-axloqiy g’oyalar. Allomaning maktab va
madrasalar rivojiga qo’shgan hissasi.
2.1. Jaloliddin Davoniyning axloqiy qarashlari. “Axloqi Jaloliy” asari.
2.2. Husayn Voiz Koshifiyning axloqiy qarashlari. “Futuvvatnomai Sultoniy yoxud
javonmardlik tariqati” asari.
Xotima
Foydalanilgan adabiyotlar
3
KIRISH
Bitiruv ish mavzusining dolzarbligi. Qariyb bir yarim asr davomida
mo’g’ullar istibdodi ostida xonavayron bo’lgan Movarounnahr xalqi XIV asrning
boshlariga kelib mo’g’ul istilochilari zulmidan qutula boshladi. Movarounnahrda
kuchli davlat tuzishga bo’lgan intilish g’olib keldi. Mo’g’ul istilochilariga qarshi
Buxoroda xalq Mahmud Torobiy boshchiligida qo’zg’oldi, Samarqand va
Xurosonda esa Sarbadorlar qo’zg’olonlari ro’y berdi. Natijada Sarbadorlar uzoq
muddat hatto hokimiyatni ham boshqarib turdilar.
Qariyb bir yarim asr davomida mo’g’ullar istibdodi ostida xonavayron bo’lgan
Movarounnahr xalqi XIV asrning boshlariga kelib mo’g’ul istilochilari zulmidan
qutula boshladi. Movarounnahrda kuchli davlat tuzishga bo’lgan intilish g’olib
keldi.
Mo’g’ul
istilochilariga
qarshi
Buxoroda
xalq
Mahmud
Torobiy
boshchiligida qo’zg’oldi, Samarqand va Xurosonda esa Sarbadorlar qo’zg’olonlari
ro’y berdi. Natijada Sarbadorlar uzoq muddat hatto hokimiyatni ham boshqarib
turdilar.
XIV asrning ikkinchi yarmida Movarounnahrning feodal tarqoqligiga barham
berildi, mamlakat mo’g’ul bosqinchilaridan tozalandi. XIV asrning oxiri va XV
asrlarda Markaziy Osiyoda feodal munosabatlar yanada rivoj topa boshladi.
Sohibqiron Temur va dastlabki temuriylar hukmronlik qilgan davr Movarounnahr
tarixida alohida o’rin egallaydi.
Markazlashgan buyuk Temur davlatining barpo etilishi bilan Movarounnahrda
yana fan va madaniyat, maorif qaytadan ravnaq topa boshladi.
SHuning uchun ham XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asr tarixda SHarq
Uyg’onish davrining ikkinchi bosqichi deb ataladi. CHunki, bu davr madaniyati
o’z tamoyillari, yo’nalishi, iqtisodiy asosi jihatidan IXXII asr madaniyatining.
davomi sanaladi.
SHu bois XIV asr oxiri va XV asrlarda Movarounnahrdagi SHarq Uyg’onish davri
madaniy ravnaqini IXXII asrlardagi madaniy rivojlanishidan ajratib olib ko’rsatish
mumkin emas. XIV asrning uchinchi choragi va XV asrda Markaziy Osiyoda
iqtisodiyot, fan va madaniyat o’sdi. Amir Temur hukmronligi davrida jahonning
4
ko’plab shaharlarida Samarqandga hunarmandlar, olimu fozillar, san’atkorlar,
muhandislar olib kelindi va ularning boy tajribalari, ijodiy mahoratlaridan ilmma’rifat, madaniyat, qurilish jabhalarida keng foydalanildi. Samarqand va Hirotda
madrasalar, kutubxona va rasadxona qurildi. Tibbiyot ilmini o’rganishga qiziqish
yanada kuchaydi. Riyoziyot, falakiyot, jo’g’rofiya, tarix, adabiyot, falsafa hamda
tarbiyashunoslikka oid asarlar yaratildi. Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Umar
Xayyom, Sa’diy meroslarini, shuningdek, yunon-rim madaniyatini o’rganishga
havas kuchaydi
SHu bois XIV asr oxiri va XV asrlarda Movarounnahrdagi SHarq Uyg’onish davri
madaniy ravnaqini IXXII asrlardagi madaniy rivojlanishidan ajratib olib ko’rsatish
mumkin emas. XIV asrning uchinchi choragi va XV asrda Markaziy Osiyoda
iqtisodiyot, fan va madaniyat o’sdi. Amir Temur hukmronligi davrida jahonning
ko’plab shaharlarida Samarqandga hunarmandlar, olimu fozillar, san’atkorlar,
muhandislar olib kelindi va ularning boy tajribalari, ijodiy mahoratlaridan ilmma’rifat, madaniyat, qurilish jabhalarida keng foydalanildi. Samarqand va Hirotda
madrasalar, kutubxona va rasadxona qurildi. Tibbiyot ilmini o’rganishga qiziqish
yanada kuchaydi. Riyoziyot, falakiyot, jo’g’rofiya, tarix, adabiyot, falsafa hamda
tarbiyashunoslikka oid asarlar yaratildi. Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Umar
Xayyom, Sa’diy meroslarini, shuningdek, yunon-rim madaniyatini o’rganishga
havas kuchaydi. XIV asr o’rtalarida Movarounnahrdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat.
XIV asr o’rtalarida Chingizxon egallab olgan yerlar uning merosxo’rlari qo’l
ostida bo’lsa ham, bu yerlar mayda bo’laklarga bo’linib ketib, ularda toju taxt,
hokimiyat uchun o’zaro nizolar kuchayib ketgan edi. 1348 yilga kelib Sharqiy
Turkiston yerlarida Mo’g’uliston feodal davlati tashkil topdi, uning xoni etib
Chig’atoy avlodidan Tug’luq Temur ko’tarildi. Tug’luq Temur dastlabki
davrlardanoq o’z yerlarini kengaytirish maqsadida Movarounnahr yerlariga bir
necha harbiy harakatlar uyushtirdi. Mana shunday ichki o’zaro urushlar avj olib,
ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy inqiroz kuchayib borgan davrda tarix maydoniga
Mo’g’ul bosqinchilariga qarshi kurashda nom chiqargan buyuk sohibqiron, mohir
sarkarda Amir Temur kirib keldi.
5
Amir Temur Shahrisabz yaqinidagi Xo’ja Ilg’or qishloqida Barlos beklaridan
Muhammad TaraQay oilasida 1336 yil 8 aprelda dunyoga kelgan. Uning amakisi
Hoji Barlos Kesh shahrining hokimi edi. Temur yoshligidanoq harbiy mahoratga
ega shaxs bo’lib, u o’z atrofiga barlos urug’idan chiqqan yosh jangchilarni
to’plagan edi. 1360-1361 yillarda Tug’luq Temur hech qanday qarshiliksiz
Movarounnahr yerlariga bostirib kirganida Hoji Barlos Xurosonga qochadi.
Vatanparvarlik, milliy g’urur va iftixor hissiyoti kuchli bo’lgan yosh Temur esa
amakisi hokimlik qilib turgan yerlarini dushman qo’liga bermaslik uchun Tug’luq
Temur xizmatiga kiradi va tez orada uning ishonchini oqlab, Kesh viloyati
yerlariga hokimlik qilish uchun yorliq oladi.
Amir Temurning bu ishi Movarounnahrda siyosiy tarqoqlik, o’zaro kurashlar va
boshboshdoqlik hukm surgan davrdagi birdan-bir to’g’ri yo’l edi. Chunki
Movarounnahr amirlarining Tug’luq Temurga qarshi bosh ko’tarib chiqishi
Mo’g’ul bosqinchilarining Movarounnahr yerlarini yana bir bor vayron etishiga
olib kelishi muqarrar edi. XIV asr o’rtalarida Movarounnahrdagi ijtimoiy-siyosiy
vaziyat
Tug’luq Temur 1361 yilda Movarounnahr yerlarini boshqarishni tajribasiz o’g’li
Ilyosxo’jaga topshiradi. Lekin Temur Ilyosxo’jaga xizmat qilishdan bosh tortib,
o’sha vaqtda Balx hokimi bo’lib turgan Amir QozoQonning nabirasi Amir Husayn
bilan ittifoq tuzadi. Temur o’z hokimiyatini mustahkamlash maqsadida
Mo’g’ullarga qarshi kurash boshlaydi. Mahalliy hokimiyat uchun bo’lgan
janglarning birida, aniqrog’i Seyistonda turkmanlarga qarshi bo’lgan janglarda
o’ng qo’li va o’ng oyog’idan yaralanib bir umrga oqsoq bo’lib qoladi. XIV asr
o’rtalarida Movarounnahrdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat. 1363 yilda Tug’luq
Temurning vafoti Movarounnahr uchun bo’lgan kurashlarni kuchaytirib yuboradi.
Lekin Mo’g’ul bosqinchilari osonlikcha Movarounnahr yerlarini bermasliklari
ma’lum edi. Shu munosabat bilan Amir Temur va Tug’luq Temur vafotidan so’ng
Movarounnahrdan haydalgan Amir Husaynning birlashgan qo’shinlari 1365 yilda
Ilyosxo’ja qo’shinlariga qarshi ittifoqlikda kurash boshlaydilar. Toshkent va
6
Chinoz oraliQida bo’lgan mashhur «loy jangi» ittifoqchilar o’rtasidagi
kelishmovchilik tufayli mag’lubiyat bilan tugaydi. Ushbu voqealardan so’ng Amir
Husayn va Amir Temur o’rtasida dastlabki ixtilof boshlanadi. «Loy jangi»da
g’alabaga erishgan Ilyosxo’ja uchun Movarounnahrga keng yo’l ochilgan edi.
U katta qo’shinlar bilan Samarqandga yurish boshlaydi. Bu paytda Samarqanddagi
Mavlonzoda va Abu Bakr Qalaviy boshliq sarbadorlar Ilyosxo’jaga qarshi
chiqadilar. Mahalliy aholining vatanparvarlik namunalarini ko’rsatib qarshilik
qilganliklari tufayli Samarqandni bir oz qamal qilib turgan Mo’g’ul qo’shinlari
Movarounnahrni butunlay tark etishga majbur bo’ladilar. XIV asr o’rtalarida
Movarounnahrdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat
Movarounnahrda Mo’g’ullar ustidan qozonilgan G’alaba haqida xabar eshitgach,
Amir Temur va Amir Husayn Movarounnahrga yo’l olib Samarqand yaqinidagi
Konigil degan joyda sarbadorlarning rahbarlari bilan uchrashadilar. Bu
uchrashuvda o’zaro kelishmovchilik kelib chiqib, sarbadorlarning rahbarlari hiyla
yo’li bilan o’ldiriladi. Movarounnahrda Samarqand taxtini Amir Husayn egallab,
uning hukmronligi tiklanadi. Shu vaqtdan boshlab Amir Husayn va Amir Temur
o’rtasidagi munosabatlar yanada keskinlashib ketadi.
7
I. Bob. XIV - XVI asrlarda Movarounnaxrda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikr
taraqqiyoti.
XIV - XVI asrlarda Movarounnaxrda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikr taraqqiyoti
Bu davr tarixi temuriylar hukmronligi davri tarixi bilan uzviy qo`shilib ketadi. Bu
davrda ta’lim - tarbiya,madaniyatimiz rivojiga katta hissa qo`shildi va ular hozirda
ham o`z ahamiyatini saqlab kelmoqda.
XIV
asrning
50
yillarida
Amir
Temur
siyosat
maydoniga
chiqdi.
Markazlashgan yirik feodal davlat barpo etdi. Madaniyat, maorif qaytadan yuksala
boshladi. Shuning uchun XIV asrning 2-yarmi va XV asr tarixida Sharq uyg`onish
davrining 2-bosqichi deb ataladi.
Temur Movorounnahrga boshqa o`lkalardan hunarmandlar, olimlar, san’atkor,
muxandislarni olib keltirdi. Samarqand va Hirotda madrasalar, kutubxonalar,
rasadxonalar qurildi. Tibbiyot, riyoziyot, falakkiyot, geografi, tarix, adabiyot,
falsafa, tarbiyashunoslikka oid ajoyib asarlar yaratildi.
Temurdan so`ng temuriylar davrida mamlakat Movorounnahr va Xuroson
davlatlariga ajralgan holda boshqarildi. Samarqand va Hirot madaniyati, ilm - fan
markaziga aylandi.Shoxizinda, Guriamir, Bibixonim masjidi, Registon maydoni,
qator bog`lar va boshqalar barpo etildi.
Ulug`bek zamoniga kelib esa matematika, astronomiya fanlari rivojlandi.
Tibbiyot, tarix, adabiyot va diniy bilimlarga e’tibor berildi. Buxoro, Samaraqnd,
Fijduvonda madrasalar qurildi.
Bu davrda adabiyot sohasida Atoiy, Sakkokiy, Haydar Xorazmiy, Durbek,
Lutfiylarning qimmatli asarlari yaratildi.
Samarqandda Qozizoda Rumiy, Mansur Koshiy, Hirotda esa Navoiy, Jomiy,
Behzod, tarixchi Xondamir, hattot Sulton Ali Mashhadiy va boshqalar ijodi
gulladi.
Ali Qushchi astronomiyaga oid "Risolai dar falakkiyot" asarini yozib, unda
geometrik bilim asoslari, tibbiyot fanlari va boshqa sohalarga oid boshlang`ich
bilimlarni bayon etdi.
8
XV asrda tarix fani rivoj topdi, Hofizu Abru "Zubdan tavorix" (Tarixning
qaymog`i) kitobi yozib, unda 1427 yilgacha voqealar bayon etildi. Abdurazzoq
Samarqandiy buni davom ettirib, "Ikki saodatli yulduzning chiqish joyi va ikki
dengizning qo`shilish joyi" asarida 1471 yilgacha voqealarni bayon etdi. "Ravzatus
safo" asrini yozgan Mirxond, "Xabibus siyar" asarini yozgan Xondamir
asarlarining bir qismi sulton Husayn hukmronlik qilgan davrga bag`ishlandi.
Shu asarlarda qator ilm maskanlari: Shayboniyxon madrasasi, Abdurahim Sadr
madrasasi, Mirarab madrasasi, masjidi Kalon va boshqalar qurildi.
Xususiy maktablar yuzaga keldi, uyda muallim yollab o`qitish odat tusiga
kirdi. Shahar, qishloq, ovullarda ochilgan maktablarda o`qitish 6 yoshdan
boshlandi. Bolalar maktabda alifbe urganar, ayrim harflarni chizishni mashq qilar
edilar. O`quvchilar maktablarda savod chiqargacha madrasaga kirib diniy va
dunyoviy fanlardan bilim olardilar.
1.1. Soxibqiron Amir Temurning ta’lim tarbiyaga oid fikrlari.
Amir Temur Kuragon ibn Amir Tarag`ay (1336-1405). Temur shaxsi masalasi
uzoq yillar davomida man qilinganligi natijasida nafaqat Temur tarixi, balki
Markaziy Osiyoning XIV-XV asrlardagi tarixi, madaniyati deyarli o`rganilmay
qolgan edi. Bu haqda birinchi prezidentimiz I.A.Karimov shunday yozgan edi:
"Amir Temur nomi tariximiz sahifalarida qora buyoq bilan o`chirildi,
unutishga mahkum etildi. Maqsad xalkimizning(ongidan) yuragidan milliy ong,
milliy g`urur tuyg`usini yo`qotish, uni qaramlikka, tobelikka kundirish edi. Lekin
o`zbek xalki o`z ajdodlarini, uz bahodirlarini unutmadi, hamisha yuragida, qalb
to`rida saqladi". Mustaqilligimizdan so`ng esa o`z milliy qadriyatlarmizni,
tariximizni haqqoniy o`rganish imkoniyatiga ega bo`ldik.
Sohibqiron Amur Temurning dunyo taraqqiyotida tutgan o’rni beqiyosdir. O’sha
davrda Yevropa va Osiyoda mo'g'ul-tatarlarning, ayniqsa, Chingizxonning
istilochilik urushlari, uning oqibatlari qariyb 300 yil davom etadi. Bunday
qullikdan ozod etish, mustaqil davlatlar sifatida rivoj topish va madaniyatning
taraqqiy etishida Sohibqiron Amir Temur va uning avlodlari tarixiy jihatdan
9
muhim ahamiyatga egadir. O'zbekiston mustaqilligi tufayli Sohibqiron Amir
Temurning haqiqiy faoliyati xalqimizga to'la ayon bo'ldi. 1996-yilda uning
tavalludiga 660 yil to'lishi munosabati bilan o'tkazilgan xalqaro anjumanlar va
yurtimizdagi an'analar uning nomini ochiqcha ilk bor tarannum etishga muvaffaq
bo'ldi. Toshkent, Samarqand va Shahrisabzda Amir Temurga bag'ishlab katta
xiyobonlar qayta bezatildi va uning haykallari o'rnatildi. Bu milliy qadriyatlarni
qay tarzda tiklash va milliy madaniyatimizni yuksak cho'qqilar kabi yanada baland
ko'tarishning buyuk namunasi bo'lib qoldi. Amur Temur davrida Turkiston zamini
obod bo’lib, yanada rivojlandi hamda ilm-fan va madaniyati rivojlangan davlatlar
qatoridan joy oldi. Amur Temurning sa’yharakati bilan obod etilgan shaharlar,
qishloqlar, karvonsaroylarni Shahrisabz, Buxoro, Samarqand shaharlarida qad
ko’targan imoratlar, “Temur va Temuriylar davlati”, ”Temuriy madaniyati”,
“Ulug’bek va Samarqand” kabi tushunchalarni dunyoga kelishi va dunyo xalqlari
tarixiga oltin harflar bilan yozilishi ham Amir Temur nomi bilan bog’liqdir.
Sohibqiron Amir Temur odob-axloq, iymon_e’tiqod, ta’lim-tarbiya sohasida
yuksaklikka, mukammallikka erishgan siymolardan biridir. Bunga ishonch hosil
qilish uchun bobomizning o’zi tomonidan yaratilgan odob-axloqqa oid dasturlar,
o’gitlar pand-nasihatlarni, shuningdek Sohibqiron haqidagi tarixiy asarlarni
ko’zdan kechirishimiz lozim. Tarixiy asarlarda yozilishicha, Sohibqiron Amir
Temurning eng xarakterli xususiyatlari davlat, mamlakat va fuqaroning g’amxo’ri
bo’lgan. Jahongirlik qoidasi esa haqiqat – sihat-salomatlik, haqiqat – tartib, haqiqat
– adolat deb e’tirof etgan. Sohibqiron Amir Temur har vaqt: “Insonparvarlik va
mardlikni Alloh ham, xalq ham ulug’laydi”, – degan hikmatli so’zni takrorlashni
xush ko’rgan va hayotda o’zlari bunga amal qilganlar. Sohibqiron Amir Temur
haqidagi tarixiy asarlarda bobomiz amal qilgan quyidagi sifatlar keltirib o’tiladi: Sifatlarning birinchisi – beg’arazlik; - Islomga qat’iy rioya qilish; - Har bir mojaro
va muammoni diqqat bilan tekshirib, to’g’ri va odilona hal etish; - Rahm-shafqatli
bo’lish, nohaq ozor yetkazmaslik; - Barcha so’zlarda haqiqatga amal qilish; Va’daga vafo; - Insofli bo’lish. Bu o’gitlar juda mashaqqatli va sertashvish, goh
muvaffaqiyatli, goh muvaffaqiyatsiz, goh quvonchli, goh g’amgin umrdagi hayot
10
saboqlari orqali vujudga kelgan. Sohibqiron Amir Temurning bu o’gitlari orqali
davlatni boshqarish va idora etish, mamlakatda osoyishtalik o’rnatish, fan va
madaniyatni rivojlantirish, xalqlar o’rtasida buzilmas do’stlik, mehr-shafqat, axloqodobni tarbiyalashimiz mumkin. Sohibqiron Amir Temurning axloq va odob
haqidagi qarashlarini quyidagicha o’rganamiz: - adolat va adolatsizlik; - so’z va
ishning birligi; - do’stlik va dushmanlik; - botirlik va qo’rqoqlik; - so’z va
shirinsuhanlik. So’z haqida shunday deydi: “Shirin so’z aytib g’animni iymonga
kiritgin. Bir kalima yomon so’z qilichni qinidan chiqarar”. Bu o’gitlarning barchasi
Sohibqironning
o’z tajribasida sinalgan. Amir Temur “Axloqi husniya, ya’ni yaxshi xulqlar egasi”
bo’lgan. U oqil va tadbirli sarkarda sifatida odamlarni ishga tayinlashda ham
vazifasidan ozod etishda ham shoshma-shosharlikka yo’l qo’ymagan, balki yetti
o’ylab bir kesgan. Amir Temur singari jahon madaniyatida o’z o’rinlariga ega
bo’lgan bobokalonlarimizning axloq va go’zal xulq haqidagi fikrlari bugungi
kunning talabi bilan yozilgandek tuyiladi, go’yo.Bundan tashqari sohibqironning
do’stlik va dushmanlik haqidagi fikrlaridan ham keng foydalanishimiz mumkin.
Masalan: “Do’stlik – sinovda chiniqadi”, “Do’studushman bilan murosai-madora
qildim”, “Shijoatli kishilarni do’st tut, chunki Tangri taolo jasur kishilarni
ardoqlaydi”, “Farzandlar, qarindoshlar, oshna-og’ayni, qo’shnilar va men bilan bir
vaqtlar do’stlik qilgan barcha odamlarni davlatu-ne’mat martabasiga erishganimda
unutmadim, haqlarini ado etdim”, “Do’stu-dushmandan kimki menga iltijo qilib
kelgudek bo’lsa, ularga shunday muomala qildimki, ularning dushmanligi
do’stlikka aylandi”. Shunday qilib, Sohibqiron Amir Temurning ibratli, hayotiy
pand-nasihatlari va purma’no o’gitlarining har biri mazmun va ma’no kengligi,
mantiqning kuchliligi, teranligi, ta’siri, umuminsoniy qadriyatlar asosida
qurilganligi alohida ahamiyat kasb etadi. Ularni hadsiz xazina, odob-axloqqa oid
dasturlar deya olamiz.
I.A.Karimov Amir Temur hayoti, faoliyati, koldirgan
buyuk merosiga katta e’tibor berdi, "Istiqlol va ma’naviyat" asarida Temurning
yoshlikdan mard, dovyurak,mag`rur, o`tkir zehn va aql egasi bo`lganligi, Qur’onga
amal qilib yashaganligini ta’kidlab o`tgan edi.
11
Islom Karimov "Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q" asarida ham Amir Temur
qoldirgan katta meros haqida yozgan edi:
"Amir Temur kim edi? U birinchi navbatda ulug` bunyodkor shaxs edi.
Samarqanddagi obidalar, Shaxrisabzdagi yodgorliklarni kim qurdi? Turkistondagi
Yassaviy maqbarasini kim tikladi? Kim "Kuch - adolatdadir" degan olamshumul,
teran hikmatni o`z faoliyatiga asosiy tamoyil qilib oldi?".
Temurning
qanchalik buyuk zot bo`lganligini uning nomiga qo`shilgan unvonlardan ham
kurish mumkin. Uning ismiga "Kuragon" (xon kuyovi yoki kurkam, toza
urug`dan), "Sohibqiron" (yulduz burjlarining baxtli kelishi
(qiron)da tug`ilgan farzand) Iskandar, Muhammad payg`ambar, Temur),
"Qutbiddin" (zamona peshvosi), "Abulmansur" (zafarmand, g`alaba qozonuvchi)
kabi unvonlar qo`shilib ulug`langan.
Temur din arboblari, olimlarni, ilmni va ilm ahlini hurmatlovchi shaxs bo`lgan.
Temur tuzuklarida shunday yoziladi:
"Harbir shaharda masjidlar, madrasalar, honaqalar qurishni buyurdim.
Musulmonlarga diniy masalalarda ta’lim berib, shariat aqidalari va islom dini
ilmlari: tavsir, hadis, fiqhdan dars bersinlar deb, har bir shaharga olimlar va
mudarrislar tayin qildim".
Amir Temur odob, axloq,iymon - e’tiqod, tarbiya sohasida o`zi yuksaklikka,
mukammallikka erishgan insonlardan bo`lgan. Bunga ishonch hosil qilish uchun
sohibqiron haqidagi asarlar, uning o`zi yartagan tuzuklar va ugitlarni kurish kifoya.
Turkiston zaminini hunarmandchilik, ilm-fan va madaniyat rivojlangan ilg’or
mamlakattaga aylantirildi. Amir Temurning sa’y harakati tufayli obod etilgan
shaharlar, qishloqlarni SHaxrisabz, Buxoro, YAssi (Turkiston)shaharlarida qad
ko’targan imoratlar «Temur va Temuriylar davlati «Temuriy madaniyati»,
«Ulug’bek va Samarqand», «Observatoriya maktabi» kabi ulug tushunchalarni
dunyoga kelishi va dunyo halqlari tarixiga oltin harflar bilan yozilishi ham Amir
Temur nomi bilan bog’liqdir.
12
1.2. Muhammad Tarag’ay Ulug’bek va Zahiriddin Muhammad Bobur ning
pedagogik qarashlari.
Mirzo Ulug`bek (1394-1449). Mirzo Ulug`bek urta Osiyo xalqlari ilm - fani
va madaniyatini jahon miqyosiga olib chiqqan, millat pedagogik fikr taraqqiyotiga
munosib hissa qo`shgan buyuk siymolardan biridir.
Mirzo Muhammad ibn Shohruh ibn Temur Ulug‘bek Qo‘rag‘oniy (1394-1449) buyuk astronom va matematik, o‘z davrining atoqli allomasi, davlat arbobi,
Movaraunnahrni 1441-1449 yillar boshqargan, mashhur hukmdor va sohibqiron
Amir Temurning nabirasi.
Ulug‘bek (Muhammad Tarag‘ay) 1394 yil 22 mart kuni hozirgi Ozarbayjon
hududidagi Sultoniya shahrida tavallud topgan.
1405 yil, Markaziy Osiyodan tashqari, Yaqin va O‘rta Sharqning barcha hududi,
O‘rtayer dengizidan Shimoiy Hindistongacha bo‘lgan katta yerni o‘z ichiga olgan
ulkan saltanatni yaratgan buyuk sohibqironning o‘limidan so‘ng, butun merosiy
mulki uning o‘g‘il va nabiralariga o‘tadi. Temuriylar saltanatining tepasiga Hirot
qarorgohida saylangan Temurning o‘g‘li - Shohruh o‘tiradi.
Mavaraunnahr boshqaruvi Shohruhning to‘ng‘ich o‘g‘li, Amir Temurning nabirasi
Ulug‘bekka topshiriladi. 1409 yil Ulug‘bek Samarqand hokimi etib e’lon qilinadi,
otasi Shohruhning o‘limidan so‘ng, 1447 yil Temuriylar sulolasiga bosh bo‘ladi.
Yoshligida Ulug‘bek fan va san’at turlariga, ayniqsa, matematik va astronomiyaga
katta qiziqish bildiradi. Uning aqliy dunyoqarashi kengayishida otasi va bobosi
to‘plagan boy kutubxona zamin bo‘ldi, u yerda ko‘p vaqtini o‘tkazardi.
Ulug‘bek u vaqtlar o‘lchovi bilan qaraganda, juda zo‘r ta’lim olgan. Ajoyib xotira
egasi bo‘lib, u arab va fors tilini erkin egallagan, turk she’riyatini yaxshi bilgan,
adabiy uslublarni egallagan va adabiy bahslarda ishtirok etgan. O‘zi ham she’rlar
yozgan. Ulug‘bekning ustozi taniqli olim, Temuriylar saroyidagi mashhur
matematik va astronom Qozizoda Rumiy bo‘lgan. U to‘qqiz yasharli Ulug‘bekka
Marog‘adagi mashhur rasadxona xarobalarini ko‘rsatgan. Yoshlikdagi aynan shu
xotiralari bo‘lajak astronom kelajagini belgilagan bo‘lishi mumkin. Ulug‘bek
davrida Samarqand o‘rta asrlar davridagi ilm-fan o‘choqlaridan biriga aylangan.
13
Samarqandda, XV asrning birinchi yarmida Ulug‘bekning atrofida G‘iyosiddin
Jamshid Koshiy, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi kabi taniqli astronom va
matematiklarni birlashtirgan butun bir ilmiy maktab vujudga keldi. U vaqtlar
Samarqandda O‘rta Osiyo tarixi haqida ajoyib asar yozgan tarixshunos Hofiziy
Abru, taniqli shifokor Mavlono Nefis, shoirlar Sirojiddin Samarqandiy, Sakkokiy,
Lutfiy, Badaxshiy va boshqalar yashagan. Ular insoniyat aqli, fanning kuchiga
ishongan o‘z davrining ilg‘or shaxslari bo‘lishgan.
1417-1420 yillar Ulug‘bek Samarqandda madrasa qurdirib, Registonda barpo
etilgan birinchi me’moriy ansamblga aylanadi. Ushbu madrasaga Ulug‘bek islom
olamining ko‘plab astronom va matematiklarini taklif etadi. Qolgan ikkita madrasa
G‘ijduvon va Buxoroda qurilgan. Ulug‘bek tomonidan qurilgan madrasalar
universitet vazifasini bajargan. Ulug‘bekning Buxoroda qurdirgan madrasasi
peshtoqida “Ilmga intilish har bir musulmon uchun farzdir” yozuvi saqlanib
qolgan.
Ammo Ulug‘bekning katta ishtiyoqi - bu astronomiya bo‘lgan. Ulug‘bek
hayotining mazmuni va Qozizoda Rumiy, Jamshid G‘iyosiddin al Koshiy, Ali
Qushchi kabi astronom izdosh-olimlar rasadxona qurilishiga turtki bo‘lgan.
Tadqiqotchi
olimlarning
fikricha,
rasadxona
qurilishi
1428-1429
yillan
yakunlangan. Rasadxona o‘z davrining nodir binosi bo‘lgan. Yer silkinishiga
bardoshli bo‘lishi uchun bino qurilishi uchun Qo‘hak tepaligining toshli etagi
tanlangan.
Asosiy asbob - sekstant (burchak o‘lchagich) - janubdan shimol tomon meridian
chiziqlari bo‘ylab mo‘ljallangan. Asosiy asbobdan tashqari, rasadxonada boshqa
astronomik anjomlar ham bo‘lgan.
Ehtimol, aniq astronomik kuzatishlarni amalga oshirishiga sekstantning o‘lchami,
uning qulay tuzilishi, Ulug‘bekning bilimlari va uning sherigi sabab bo’lgan.
Buyuk astronom Ulug‘bek rahbarligi va ishtirokida rasadxonaning asosiy ishi
“Zidjiy Ko‘rag‘oniy”, “Ulug‘bekning yulduzlar jadvali” tuzilgan. Kitobda ushbu
Samarqand observatoriyasidan 1018 ta yulduz joylashuvi aql bovar qilmas
14
aniqlikda, Gipparxdan so‘ng ilk bor belgilangan. Astronomik turkum yaratilishi
jahon astronomiya fani xazinasiga qo‘shilgan ulkan hissa hisoblanadi.
Bundan tashqari, rasadxonada ekliptikning ekvatorga qiyaligi va yulduz yilining
uzunligini belgilash; sinusning bir burchakdagi ahamiyatini - muhim astronomik
doimiylikni - verguldan so‘ng o‘n sakkizinchi belgigacha aniqlikda hisoblash
bo‘yicha ishlar olib borilgan.
Ulug‘bek o‘z ma’lumotlarini bir necha bor tekshirib, uning sonlarini to‘g‘ri, degan
xulosaga keladi. 1437 yil u astronomik yil uzunligini aniqlaydi: 365 kun 6 soat 10
daqiqa 8 soniya. Keyinroq o‘zgarishlar farqi 58 soniyada ekanligi aniq bo‘lgan.
Agar astronomik yil uzunligi 31 million 558 ming 150 soniya ekanligini inobatga
olsa, Ulug‘bek o‘z o‘lchamlarini naqadar yuqori aniqlikda olib borganligiga amin
bo’lish mumkin.
Buyuk olim bo‘lish bilan birga, Ulug‘bek kuchsiz sarkarda edi. Asosiy vaqtini
rasadxonada o‘tkazar edi va davlat ishlariga kam vaqt ajratgan. Ulug‘bekning
to‘ng‘ich o‘g‘li Abdulatif, ruhoniylarning keskin ta’siri ostida otasiga qarshi urush
e’lon qiladi. O‘g‘li otasiga Makka ziyoratiga borishlikni taklif qiladi. 1449 yil
Makkaga safari chog‘i Ulug‘bek shariat qaroriga muvofiq, xoinona o‘ldiriladi.
Buyuk Ulug‘bekning fojiali o‘limidan so‘ng, uning yorqin yulduzi so‘nmadi.
Ulug‘bekning sodiq shogirdi Ali Qushchi, ona Samarqandini tark etishga majbul
bo‘lib, Ulug‘bekning “Zidjiy Ko‘rag‘oniy” kitobini Ovrupaga olib chiqib ketadi.
Keyinchalik kitob ko‘plab olimlar avlodining mulkiga aylandi. Ulug‘bekning ismi
va mehnatlari Ovrupa va Osiyo olimlari orasida mashhur bo‘ldi. XVII asrda Yan
Geveliy tomonidan nashr etilgan Ulug‘bekning “Yulduzli osmon turkumi”da turli
zamon va makonlarda yashab o‘tgan buyuk dunyo astronomlarining aksi
tushirilgan naqsh mavjud. Ular astronomiya ilhom manbai bo‘lmish Uraniyaning
ikki tomonida stol qarshisida o‘tirishgan holda aks ettirilgan. Ular orasida
Ulug‘bek ham bor. Nashq muallifi Ulug‘bekni portretiga ega bo‘lmay, uning
suratini tushirgan.
Ulug‘bekning asosiy ilmiy mehnati “Zidjiy jadidi Ko‘rag‘oniy” hisoblanadi yoki
“Gurgonning yangi astronomiy jadvali” deb nomlanadi. Muallif ushbu asarni 1444
15
yil, o‘ttiz yillik tirishqoqlik va astronomik kuzatuvlardan so‘ng yakunlagan.
Astronomik ma’lumotnoma tez orada, Klavdiya Ptolemeyning “Almagest” hamda
butun Ovrupa rasadxonalarida qo‘llanma hisoblangan kastiliya qiroli Alfons
XVning astronomik jadvali bilan bir vaqtda lotin tiliga o‘girilgan.
Mazkur jadvallarning aniqligi avvalroq Sharqda hamda Ovrupada erishilgan
yutuqlardan ilgarilagan. XVII asrga kelibgina, Tixo Brag samarqandlik
kuzatuvlarga teng keladigan aniqlikka muvaffaq bo‘lib, keyinroq, undan ham
aniqroq natijaga erishgan. “Ulug‘bekning Zidji” Sharqda bo‘lgani kabi, Ovrupa
astronomlarining diqqatini o‘ziga tortganligining hayratlanarli yeri yo‘q.
“Ulug‘bekning Zidji” to‘rt yirik qilsmdan iborat. Xronologiya nomini olgan
birinchi qismida turli Sharq xalqlari tomonidan qabul qilingan xronologik usullar
bayon etilgan. Ikkinchi qismida amaliy astronomiya masalalari ifodalangan,
uchinchisi — dunyoning geomarkaziy tizimi asosida ko‘zga ko‘rinarli yulduzlar
harakati haqida ma’lumot bersa, to‘rtinchisi astrologiyaga bag‘ishlanadi — o‘rta
asrlar dunyoqarashi fanining muqarrar taqdiri.
Ulug‘bek hisoblab chiqqan 1018 yulduz turkumi qadimiy xronogiyani o‘rganuvchi
astronomlar va tarixshunoslar uchun kompas vazifasini o‘taydi. Ulug‘bekning
yulduzlar jadvali “Almagest”da keltirilgan Ptolomeyning yulduzlar xaritasining
haqiqiyligini tasdiqlaydi.
1648 yil Oksfordda — fan va madaniyatning eng qadimiy o‘choqlaridan bo‘lmish
Angliyada ilk bor Ulug‘bekning mashhur Samarqand rasadxonasida amalga
oshirilgan asosiy ishi qisman nashr etilgan. Ishni nashr uchun tayyorlab, unga
sharh yozgan Jon Grivs (1602 - 1652), Oksford universitetining astronomiya
professori. Keyinchalik, turkum lavhalari Angliyada bir necha bor chop etilgan.
Ilk oksfordlik nashrdan 17 yil o‘tgach, olim, Oksforddagi Bodleyansk kutubxonasi
qo‘riqchisi, angliyalik sharqshunos va tarjimon Tomas Xayd (1636-1703)
samarqandlik nashrni fors va lotin tillarida yangi nashr uchun tayyorlab, “Tabulae
Long, as Lat. Stellarum Fixarum, ex observatione Ulugh Beighi”, Oxonii nomlari
ostida chop etgan, 1665.
16
Ulug‘bek jadvallarining Ovrupada chop etilishi, shu o‘rinda, tuzish uchun ulkan va
sermashshaq kuzatuv va hisob mehnatini talab qiluvchi o‘ziga xos yulduzlar
katalogi sanoqli shaxslar tomonidan hisoblangan va osmon tadqiqotchilari
tomonidan yuqori baholangan.
Xaydning oksfordik nashridan 25 yil o‘tgach, Ulug‘bek jadvalining ma’lumotlari
polyak astronomi Yan Geveliyning (1611-1687) Gdanskda chop etigan
“Prodromus Astronomiae” kitobi sahifalaridan joy oladi. Bu yerda o‘z vaqtida
mavjud bo‘lgan turkumlardagi ma’lumotlar o‘rtasida taqqoslash keltirilgan:
Ptolemey, Tixo Brag, Richchioli, shahzoda Gass va Geveliy.
1839 yil fransuzs sharqshunosi L.A.Sediyo (1808-1876) Ulug‘bek jadvalini
“Tables astronomigue d'Oloug Beg, commentees et publiees avec le texte en
regard” nomi ostida qisman chop ettiradi, I bob, I bo‘lim, Parij, 1839.
Va, nihoyat, Buyuk Britaniya kutubxonalarida saqlangan 8 ta qo‘lyozmani
o‘rganish asosidagi Ulug‘bek jadvalining aniqroq tahlili 1917 yil AQShda E. B.
Nobl tomonidan “Ulugh Beg's Catalogue of Stars. Revised from all Persian
Manuscripts Existing in Great Britain” nomi ostida chop etilgan.
Aytish joizki, Ovrupa va Osiyo kitob saqlanuvchi omborlarda “Zidjiy”ning o‘nlab
qo‘lyozmalari
mavjud.
Ulug‘bekning
yulduzlar
jadvali
o‘rta
asrlar
astronomiyasining so‘ng so‘zi bo‘ldi. Mazkur jadval teleskop ixtirosidan avvalgi,
o‘rta asrlar astronomiya fanining eng yuqori poyasi bo‘ldi.
Ulug‘bekning boy ilmiy merosi u faqatgina buyuk musulmon o‘g‘loni
bo‘lmaganligini tasdiqlaydi. Ijodiy tafakkur dahosi butun insoniyat ilm-fani va
sivilizatsiyasi rivojiga bebaho hissa qo‘shgan. Shu sababli, ko‘p asrlar o‘tib, hatto
bugun ham Ulug‘bekning ismi savob maqsadlarga erishish niyatida Sharq va G‘arb
xalqlarini birlashtirgan timsol bo‘lib qoladi.
Mirzo Ulug‘bekning yuqori ma’naviy va sezilarli merosi dunyoning yetakchi
o‘quv muassasalarida va ilmiy markazlarida o‘rganib kelinadi. O‘zbekiston
Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimovning tashabbusi bilan,
O‘zbekiston Milliy universiteti ushbu atoqli olim sharafiga nomlanganligi
respublikaning bugungi yuqori ilmiy-ma’naviy qudratini tasdiqlaydi.
17
1994 yil olim tavalludining 600 yillik yubileyi xalqaro miqyosda nishonlangan,
shu sabab, xorij olimlari, mutaxassislari va jamoat arboblari ishtirokida bir qator
tadbirlar o‘tkazilgan.
2009 yil Parijda Mirzo Ulug‘bek tavalludining 615 yilligiga bag‘ishlangan xalqaro
ilmiy anjuman o‘tkazilgan. Anjumanda 130 dan ziyod olimlar va turli xalqaro
tashkilot vakillari ishtirok etgan.
O‘tkazib kelinayotgan tadbirlardan butun dunyoda Mirzo Ulug‘bekning ilmiy va
ma’naviy merosiga bo‘lgan qiziqish naqadar ulkanligi yaqqol ko‘rinib turibdi.
Mirzo Ulug‘bek – Samarqand podshohi tarix sahifalaridan buyuk olim, o‘z
davrining ma’lum va mashhur siymosi, atoqli matematik va astronomi sifatida
o‘rin olgan. Mirzo Ulug‘bek, shuningdek, Sharq Islom olamining yetuk olimlari
qatorida o‘z mehnatlari va ilmiy xizmatlari bilan ilm-fan va jahon sivilizatsiyasi
rivojiga ta’sir ko‘rsatgan. Mirzo Ulug‘bek o‘rta asrlarda jahondagi eng
muvaffaqiyatli rasadxonani tashkil qilgan edi. Uning “Zijji jadidi Ko‘ragoniy”
astronomiya jadvali XVI asrda Turkiya orqali G‘arb ilm-fan doiralariga ma’lum
bo‘ladi va uzoq yillar mobaynida dunyo astronomiya fanida muhim qo‘llanma
bo‘lib xizmat qilgan. Amir Temurning nabirasi bo‘lmish Mirzo Ulug‘bek 1394yilda Sultoniya shahrida tavallud topgan. Uning otasi Shohruh Buyuk
Sohibqironning bevosita davomchisi sifatida Temuriylar imperiyasini bir necha o‘n
yillar
mobaynida muvaffaqiyatli boshqargan. Mirzo Ulug‘bekning onasi
Gavharshodbegim – g‘oyatda o‘qimishli, san’atda nihoyatda nozik didga ega
malika
bo‘lgan.
Bo‘lajak
podshoh
bolalik
yillaridanoq
boshqalarnikiga
o‘xshamagan xotirasi, til o‘rganishga bo‘lgan iste’dodi bilan ajralib turgan. Mirzo
Ulug‘bek avvaliga arab, so‘ng fors hamda hind tillarini, notiqlik san’ati va
adabiyot sirlarini o‘rgangan. Tarixiy manbaalarning yozishicha, rasadxona tuzilishi
silindr shaklida bo‘lgan. Uning balandligi 30,4 metr bo‘lib, 3 qavatdan iborat edi.
Silindr diametri 46,40 metrni tashkil qilgan. Inshoot Temuriylar davri
me’morchiligi uslublariga ko‘ra qad rostlagan. Uni qurishda alohida e’tibor
rasadxonaning seysmik mustahkam bo‘lishiga qaratilgan. Shu bois, u bunyod
18
etilgan sertosh tepalik 2,5 metr kovlanib, o‘rni pishgan g‘isht bilan qoplangan.
Hosil bo‘lgan bu maxsus yerga mustahkam qilib burchak radiusi hamda vaqtni
o‘lchash asbobi, ya’ni sekstant o‘rnatiladi. Sekstant shunday o‘rnatilgan edi-ki, bir
qarashda uning o‘rnashgan joyi noodatiy bo‘lib, u janubdan sharqqa tomon
yulduzlar yo‘nalishini ko‘rsatar edi. Aynan ana shunday tuzilishga ega bo‘lgani
uchun ham, olimning kuzatish va hisob-kitoblari hayratlanarli aniqlikka ega
bo‘lgan. Sektant ustida barpo etilgan aylana shakldagi binoda bir qancha asosiy va
yordamchi xonalardan iborat bo‘lgan. Rasadxon Ulug‘bek va uning izdoshlari
uchun 20 yildan oshiqroq vaqt davomida Alma-mater, ilmiy markaz bo‘lib kelgan.
I.A.Karimov Ulug`bek zimmasiga tushgan vazifa haqida yozgan edi: "Taqdir
bu zotning zimmasiga behad ulkan va mashaqqatli vazifalarni yukladi. Buyuk
sarkarda Amir Temur bunyod etgan saltanatning vorisi bo`lishdek mislsiz sinov
aynan unga nasib etdi".("Istiqlol va ma’naviyat" T.1994).
1411 yili 17 yoshli Ulug`bek Movorounnahr va Turkistonning hokimi etib
belgilanadi. Uning tashabbusi bilan o`lkada ilm - fan, ayniqsa falakkiyot ilmi
yuksala bordi. U riyoziyot fanini mukammal egallagan va ungacha hech kim
unchalik tez va aniq hisoblay olmagan.
U davlatning madaniy markazlaridan Buxoro (1417), Samarqand (1420)
keyinchalik Fijduvonda (1433) madrasalar qurdirdi. Bu madrasalarda mashhur
olimlar, ilohiyot ilmlaridan tashqari riyoziyot, xandasa, astronomiya, tibbiyot,
tarix, geografi, ilmi aruzdan dars berishgan.
Madrasalarda mashhur, bilimli kishilar mudarrislik qildi. Yirik olimlardan
Qozizoda Rumiy, Fiyosiddin Jamshid ibn Mas’ud, Mansur Koshiy, Muhammad
Birjoniy, Ali Qushchi kabilar faoliyat ko`rsatdi. Madrasada Ulug`bekning o`zi ham
astronomidan ma’ruzalar o`qigan.
Madrasa qurdirganidan 4 yil o`tgach, Obirahmat soyining bo`yida rasadxona
qurdiradi. Uning qurilishiga 5 yil ketadi. Kutubxona ochib, mashhur asarlarni
yig`adi.
19
Madrasa bilan rasadxona o`rtasida mustahkam aloqa bor edi. Rasadxonada
ishlaganlarning bir qismi madrasada mudarrsilik ham qilishgan. Bu esa riyoziyot
va yulduz ilmini yuksaklikka ko`tardi.
Ulug`bekning "Ziji Ulug`bek" asari juda mashhurdir. Yana riyoziyotga oid "Bir
daraja sinusini aniqlash haqida risola", yulduzlarga bag`ishlangan "Risolai
Ulug`bek" va tarixga oid "Tarixi arba’ ulus" asarlari bor.
Ulug’bekning ilmiy merosining eng asosiysi, ma’lum va mashhuri uning
«Ziji» bo’lib, bu asar «Ziji Ulug’bek»dir.
Cheksiz aql-idroki, azmu qata’iyati, odilona siyosati bilan Mirzo qariyb
qirq yil
mobaynida Movarounnaxr diyorining donishmand xukmdori bo’lib,
halqlarning azaliy orzusi-tinchlik, totuvlik, har tomonlama taraqqiyotni qaror
toptirish
yo’lida
mislsiz
shijoat
va
matonat
ko’rsatdi. Ulug’bek, avvalo
ilmiy farazlar bilan emas, balki sof amaliy uslubda ijod «Ziji jadidi ko’rgoniy»
deb nomlangan Ulug’bek astronomik jadvali asrlarda
lotin
tiliga
tarjima
qilinib, yevropa olimlari orasida tarqalgani fikrimizning yakqol isbotidir.
Ulug`bek yoshlar ta’lim - tarbiyasiga katta e’tibor beradi. Madrasalarda
o`qitish tizimini janlantiradi. O`qish muddati 15-20 yildan 8 yilga tushiradi.
O`quvchilar bilan rasadxonada amaliy mashg`ulotlar o`tkazishni joriy etadi.
Ulug`bek o`qituvchi - mudarrisga katta talablar qo`yadi. Mudarrsilar
avvalombor, uzini tarbiyalamog`i, bilim va malakalarni egallamog`i, uz ustida
tinmay ishlashi, darslarni yuqori saviyada o`tishga ahamiyat berishi kerak. U
ta’limda darsliklarning o`rnini muhim deb biladi. Shuning uchun darslik
mazmuniga katta e’tibor beradi va mualliflar oldiga jiddiy talablar qo`yadi. Darslik
hayot haqiqatidan uzoq bo`lmasligi, sodda, tushunarli tilda yozilishi lozim.
Ulug`bek ta’limda matematika, falakkiyot, adabiyot, tarix fanlariga katta
ahamiyat beradi.
U o`z pedagogik qarashlarida bolalarning jismonan sog`lom, harbiy hunar
egallagan, jasur, mard bo`lib yetishishlariga alohida e’tibor beradi. U do`stlik va
birodarlikni ulug`laydi.
20
Zahiriddin
Muhammad
Bobur
asarlarining
ta’limiy-tarbiyaviy
ahamiyati.
Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530). O`zbek xalqining ilm va
madaniyat xazinasiga o`lmas hissa qo`shgan mutafakkir olim, tarixchi,
qonunshunos va lirik shoirdir.
Bobur ilm - fan. san’at,madaniyat va ularning sohalari bilan yaqindan
tanishgan, uning
ijodini asosan lirik she’rlar va adabiy - tarixiy asari -
"Boburnoma" bilan ko`zga tashlanadi. "Boburnoma" qomusiy xarakterdagi kitob
bulib, unda tarix, geografiya, botanika va boshqa fan sohalariga oid ma’lumotlar
berilgan.
Bobur yana musulmonchilikqoidalari va qonushunoslikka bag`ishlangan
"Mubayyin". arab alfavitini isloxiga oid "Xatti Boburiy", aruz vazni va qofiyaga
oid "Mufassal", yana musiqa va harbiy san’at haqida asarlar yozgan.
Adib fan va ma’rifatni yuqori darajada qadrlaydi. Ilm, adabiyot, san’at ahllari
bilan yaqin aloqada buladi, ularga homiylik qiladi.
Ilm va bilimdonlikni ulug`laydi. U kamtarlik, uzini tuta bilish, ezgulik,
vafodorlik, boshqalarga yaxshilik qilish sifatlarini ulug`lab, yovuzlik, zulm,
qabihlikni qoralaydi. Boburning pedagogik qarashlaridagi bosh masala vatanga
cheksiz muhabbatdir.
"Boburnoma"da o`zbek, tojik, afg`on, hind va boshqa xalqlarning kasb - kori,
urf - odati, madaniyati, dini, adabiti, turmush tarzi haqida keng ma’lumotlar
beriladi.
Bobur ijodiyoti asosan uning lirik she’rlari va adabiy-tarixiy asari«Boburnoma» bilan yaqqol ko’zga tashlanadi. Boburning xotiralaridan tashkil
topgan va temuriylar davlatining tanazzulga ketish davrini o’zida ifodalagan,
qomusiy xarakterdagi «Boburnoma» kitobi ilmiy-tarixiy jihatdan muhim
ahamiyatga ega bo’lib, unda tarix, geografiya, botanika va fanning boshqa
sohalariga taalluqli qimmatli ma’lumotlar bor. Bundan tashqari, mazkur asar eski
o’zbek tilidagi prozaning ilk namunasi va nodir yodgorligi hamdir.
21
Bobur ana shu solnomasida o’zi bo’lgan joylarning, jumladan Xindistonning
tabiiy manzaralarini ham maxalliy aholining kiyinishi va urf-odatlarini ham
xayvonlari, qushlari hamda ularning qiliqlarini ham tasvirlaydi. O’zi tilga olgan
narsalarni teran fikrli, o’tkir ko’zli rassom singari jozibali bayon qiladi.
Bobur o’rta asrlardagi Xindiston halqlari tarixini o’zidan besh asr ilgari
yashab ijod etgan Abu Rayxon Beruniy kabi maxorat bilan yorita olgan. Filologiya
fanlari doktori S.Azimjonova shu masalani tahlil qilib, chiqargan xulosasida
aytgandek,xind halqi xayotining turli tomonlariga taallukli materiallarning izchil
bayon etilishi, orginalligi va ishonarligi jihatidan Beruniyning ma’lumotlariga
faqat «Boburnoma» dagi ma’lumotlarni tenglashtirish mumkin. Iste’dod sohibi
bo’lgan Bobur 12 yoshida podsho bo’lganidan boshlab, to umrining oxirigacha
o’zi ko’rgan voqealarni, o’zi qatnashgan hodisalarni, ana shu voqea va hodisalarga
daxldor bo’lgan yuzlab tarixiy shaxslar hayotini, fan uchun muhim ahamiyatga
molik ko’plab dalillarni adabiy shaklda yoritgan. «Boburnoma» va she’rlar
devonidan tashqari, musulmonlik qoidalari va qonunshunoslikka bag’ishlangan
«Mubayn», arab alfavitini o’rganish to’g’risidagi «Xatti» shuningdek musiqa va
harbiy san’at haqidagi asarlarni yaratdi. Bu asarlar o’zbek adabiy tili, adabiyoti va
ilm-fanning ravnaqida muhim ahamiyat kasb etadi.
Buyuk shoir, adib, tarixchi va olim Boburning ilmiy-adabiy merosi hozir
o’zining ma’lum tarixiy-ma’rifiy, ilmiy va estetik qimmatini saqlab kelmoqda.
Uning ko’p qirrali merosida pedagogikaga oid biror maxsus kitob yoki risola
mavjud bo’lmasa-da, deyarli hamma asarlarida xayotga va vatanga muhabbat
hislatlarining yakqol ifodasini, insonning yuksak burchi va kishilarning ma’naviy
qiyofasi haqidagi teran fikr-mulohazalarni, fan va dinga munosabat masalalarini,
yaxshi xulqli va odobli bo’lishga da’vatni, ilm-fan va ma’rifatni egallashgacha
chaqiriqni, ahloqiy va estetik g’oyalarni, jo’shqin va mazmundor hayot kechirishga
targ’ib qilishni va xokozalarni ko’rish mumkin.
Fan va ma’rifatni juda yuqori qadrlagan bobur adabiyot, san’at va ilm ahli
bilan doimo yaqin aloqada, ijodiy munosabatda bo’ldi, ularga xomiylik qildi,
ilmiy-adabiy suhbatlar, mushoiralar uyushtirdi. U o’z davrida ilmga intilgan
22
odamlarni juda kamligidan tashvishlanib, astoydil
qiziqish, intilish hamda
mashaqqatli mehnat bilangina ilm olish mumkinligini va shunday qilish zarurligini
ta’kidlaydi. SHuning uchun ham u ilm fanning ahamiyatini chuqur his qilib, o’zi
juda qadrlagan
ilm-fan
kishilarini eng avvalo, ularning yurish-turishiga,
ko’pchilik manfaati uchun qilgan xizmatlariga qarab baholaydi.
O’z ijodida ezgulikni, inoqlikni, vafodorlikni ardoqlagan shoir o’zida
avvalgi
kasbdoshlariga
Bulardan
tashqari,
ergashib
Bobur
yovuzlikni, zulmni, qabixlikni
do’stlikni, hayetni, uning
har
qoralaydi.
bir
fursatini
qadrlashga, qayg’u-xasrat bilan emas, balki oqilona, xushchaqchaqlik bilan
yashashga chorlovchi, yoshlarga ibrat bo’ladigan talaygina baytlar bitgan.
Boburning fikricha, yoshlar shaxsini hayotning o’zi shakllantiradi, lekin
Bunda mehnat va mehnatda toblanish muhim rol o’ynaydi. Mehnat qilgan va
mashaqqat chekkan kishilardagina chinakam insoniy fazilatlar tarkib topadi.
Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy (1441 - 1501) fan va san’atning turli
sohalari:
adabiyot,
tarix,
til
bilimlari,
musiqa,
hattotlik,tasviriy
san’at,
me’morchilik rivojlantirish bilan birga ta’lim - tarbiya takomillashishiga katta
e’tibor beradi. U o`zining "Xamsa", "Maxbubul qulub" kabi ta’limiy - axloqiy
asarlarida, shuningdek "Munojat", "Vaqfiya", "Majolisun nafois", "Muxokamat ullug`atayn" asarlarida, Jomiydan tarjima "Qirq hadis" kabilarda tarbiyaga oida
qarashlarini ifoda etadi.
Uning pedagogik qarashlari insonparvarlik g`oyasi bilan sug`orilgandir. U xalq
baxtini orzu qiladi, xalq manfaatini uz manfaatidan ustun qo`yadi:
Yuz jafo qilsa menga bir qatla faryod aylamam,
Elga qilsa bir jafo yuz qatla faryod aylaram.
yoki
Odami ersang demagil odami
Onikim yo`q xalq g`amidin g`ami.
Bu davr tarixi temuriylar hukmronligi davri tarixi bilan uzviy qo`shilib ketadi. Bu
davrda ta’lim - tarbiya,madaniyatimiz rivojiga katta hissa qo`shildi va ular hozirda
ham o`z ahamiyatini saqlab kelmoqda.
23
Abdurahmon Jomiyning ma’rifiy-tarbiyaviy qarashlari. “Tuhfat-ul-ahror”
asari
Abdurahmon Jomiyning ma’rifiy-tarbiyaviy qarashlari. “Tuhfat-ul-ahror” asari.
Abdurahmon Jomiy Mavlono Nuriddin Ayudurahmon ibn Jomiyning hayoti,
deyarli butun XV asrni o’z ichiga o’olgan. Buyuk tojik-fors shoirining ijodi u
yashab o’tgan davr hayoti, adabiyoti, falsafasi hamda madaniyatining eng
zid o’oqimlarini qamrab o’olgan eng yorqin ifodasi hisoblanadi.
1469 yil Movaraunnaxr Abusaidning farzandlariga, Xuroson esa Umarshayxning
avlodiga o’tishi arafasida Temuriylar imperiyasi batamom parchalanib ketdi. Bu
davr mobaynida Xurosonning eng katta hukmdori Hirotda qariyb qirq yil
hukmronlik qilgan va nisbatan mustahkam hokimiyatni o’rnatgan Sulton-Husayn
(1469-1506) edi. Umuman olganda, Sulton Husayn hamda Sulton Ahmadlarning
(1469-1494 y.y. markaz bilan Samarqanddan boshqargan) temuriylar davlati
siyosiy tuzum nuqtai nazardan, temuriylar oila azolariga tegishli alohida
hokimiyatlarga ega feodal monarxiya hukmronligidagi birlashuv deb qaralgan.
V.V.Bartoldning yozishicha, “Temur va temuriylar davri O’rta osiyo uchun eng
buyuk tashqi yog’du davri bo’lgan”. Amir Temurning yorqin poytaxti — ajoyib
me’moriy binolar qad rostlagan, dunyoning eng yirik va eng boy shaharlaridan biri
bo’lgan Samarqandni yodga solishning o’zi kifoya. Shahar Temurning nabirasi
Ulug’bek davrida chinakam ilm markaziga aylangan. Ulug’bekning xiyonotkorona
o’limi Samarqandning ilmiy faoliyati zaifligiga olib keldi.
Ulug’bekning o’limidan so’ng madaniy jihatdan Hirotning ahamiyati orta boshladi.
Shaharning martabasi, ayniqsa, Sulton Husayn hukmronligi davrida yuksak
bo’lgan. Unga, shuningdek, Kaspiy orti viloyati va Xorazm qarashli bo’lgan. Hirot
ikki yirik savdo nuqtalarida joylashgan bo’lib, u yerga mahalliy ishlab chiqarish
mollari bilan bir qatorda, Xitoy, Hindiston, Movaraunnaxr, Eron, G’arbiy Ovrupa
hamda Rossiyadan keltirilgan mahsulotlar yetkazilgan.
Shahar qurilishi, turli hunarmandchilik jabhalari, savdo-sotiq va boshqa sohalar
yuksalishi bilan birga Hirotda madaniyat taraqqiy etganligini she’riyat, miniatyura,
kalligrafiya, musiqa, raqs va san’atning boshqa turlari orqadi ko’rish mumkin.
24
Aytish joizki, shaharning hunarmadlar qatlami bunda alohida o’rin tutgan.
Shunday qilib, Sulton Husaynning poytaxt shahri davrning mashhur aqliy faoliyat
markaziga aylangan.
Shubhasiz, Sulton Husayn davridagi Hirot madaniyati faqat o’sha davrning ijod
samarasi emas, balki Somoniylar va boshqa davrlarga oid madaniy sintezni ham
o’zida mujassam etgandir. U o’z ichiga ko’plab musulmon Sharq mintaqalarini Xuroson, Movaraunnaxr va Xorazmning madaniy yutuqlarini qamrab olgan.
Bu davrdagi adabiyot va san’at rivojiga salmoqli ta’sir ko’rsatgan yana bir jihat
o’sha davrdagi ikki mashhur shaxsning do’stligi bo’lgan, ya’ni, tojik shoiri va
olimi Abdurahmon Jomiy va uning o’quvchisi, do’sti hamda homiysi o’zbek shoiri
va davlat arbobi Alisher Navoiy.
Jomiy va Navoiylarning tanishuvi, ehtimol Navoiyning Hirotga ko’chishi bilan
bog’liq (1469). Do’stlik tez orada chuqur sadoqatga aylanib, ularni bir umrga
bog’ladi.
Bu ikki atoqli shaxsning qalin munosabatlari ularning ijodiy
hamfikrliligiga, shuningdek, dunyoqarashi, adabiyot va san’atga bo’lgan nazari,
hamda davlat va hayot bilan bog’liq masalalar umumiyligiga olib keldi.
Jomiy va Navoiyning atrofida shoirlar, olimlar, tarixshunoslar, rassomlar, xattotlar,
me’morlar to’plangan. Jomiy va Navoiy she’riyat, nasr, musiqa, tasviriy san’at
kabi madaniy hayot masalalari muhokama qilinadigan yirik uchrashuvlar, adabiy
bahs-munozaralarning tashabbuskorlari va tashkilotchilari bo’lishgan.
1468 yil hokimiyat tepasiga Husayn Boyqaro keladi, uning vaziri etib Abdurahmon
Nuriddin ibn Ahmad Jomiyning shogirdi va homiysiga aylanib ulgurgan Alisher
Navoiy tayinlanadi. Sulton saroyi adabiy kuchlarni tortuvchi markaz bo’lib,
Jomiyning saroyga yaqinlashuvi uning tarjimai holida juda samarali o’rin egalladi.
Jomiyning Hirot va Samarqand madrasalarida olgan bilimi saroy xizmati nuqtai
nazardan uning uchun yaxshi istiqbol bo’la oldi, biroq o’sha davrlarda Jomiy
“naqshbandiya” ordenining so’fiylik mafkurasi bilan qiziqib qoladi va faol
yaxshilik qilish da’vatlari unda katta taassurot qoldirdi. Ordenga oddiy a’zo
sifatida qo’shilib, Jomiy 1456 yil Hirotning orden boshlig’i lavozimini egallaydi.
25
O’z o’rnida Hirot mamlakatning haqiqiy poytaxti hisoblanib, musulmonlar
Sharqiga katta ta’sir ko’rsatgan.
Jomiyning erta ijodi — bu “Oltin zanjir” (1472) dostonining birinchi qismi bo’lib,
unda naqshbandiylik, so’fiylar haqidagi tasavvurlar nasrda hikoya qilinadi,
dunyoviy xarakterdagi asarlar — metrik va qofiya haqida risola, she’riy shakldagi
jumboq (XV asrda juda mashhur bo’lgan juda qiyin va maroqli san’at turi bo’lgan)
tuzish bo’yicha “yo’riqnoma” ham mavjud. Aynan ushba davrda shoirning ijodiy
uslubining o’ziga xos xususiyatlari namoyon bo’lgan: barcha an’anaviy she’riy
shakllar uning she’riyatida o’z aksini topgan.
1474 yildan uning adabiyotshunos sifatida ijodining eng gullagan pallasi
boshlanadi. Bunga 1475 yil yozilgan “Sirlar dengizi” va “Ruh yog’dusi” diniyfalsafiy qasidalari ibtido bo’lib, ularda ijodkor Ibn Sinoning aql-idrokka
asoslangan nuqtai-nazariga qarama-qarshilikni qizil chizgilarda ifodalagan. 14761478 yillar oralig’ida u “Muqaddas dargohdan do’stlik shamoli” nomli to’plamini
tuzgan bo’lib, undan so’fiylik avliyolarning tarjimai holi o’rin o’olgan.
1480-1487 yillar Jomiyning qalamiga mansub “Yetti toj” deb nomlangan dostonlar
majmui birin-ketin yoziladi. U o’z ichiga boshqa dostonlar qatorida “Salomon va
Absol”, “Yusuf va Zulayho” hamda “Layli va Majnun”ni ham olgan — ularning
sevgi negiziga shoir so’fiylar ta’limotini poydevor qilgan, ze’ro, unga ko’ra,
chinakam, ilohiy sevgiga erishish uchun shahvoniy maylni yengib o’tish zarur.
1481-1482 yillar yozilgan “Olijanoblarga tortiq” dostoni pand-nasihat, oshkoralik
xarakteridagi 20 ta masaldan iborat. Ushbu majmuadan, shuningdek, “Taqvodorlar
tasbehi” (1482-1483) dostoni, “Oltin zanjir” dostonining 2 hamda 3-qismlari,
“Iskandarning donolik kitobi” (1486-1487) ham o’rin o’olgan.
Jomiy ijodiy merosining so’nggi yillari “Bahoriston” (1487) dostoni, uchta lirik
devon (1479-1491) va “Musiqa hamda risola” bilan boyitilgan. Abdurahmon
Nuriddin ibn Ahmad Jomiy ijodining insonparvarlik yo’nalishi, ijodkorning yuqori
odob va ahloqiy g’oyalarni targ’ib qilishi keyinchalik nafaqat Forsda, balki boshqa
islomiy davlatlarda ham adabiyot yanada rivojlanishiga yo’l ochdi. Jomiyning
ijodiga fors tilida yozilgan mumtoz she’riyat yakun yasadi, deb hisoblanadi.
26
Shoir 1492 yil 7 noyabrda Hirotda vafot etgan.
XV asrning ikkinchi yarmida adabiyot rivojlanishi natijasida bir qator tarixga oid
asarlar (tazkir) va o’zbek hamda tojik adabiyoti nazariyalari yuzaga kelgan. Jomiy
bir qator adabiyotga oid risolalar yozgan, jumladan, “Qofiya risolasi”, Qamaliddin
Husayniy – “Jumboq risolasi”, Sayfi Buxoriy – “Vazn” (“Amruz”) va boshqalar.
She’riy saylanmalaridan Jomiyning “Bahoriston” (“Bahor bog’i”), va Davlatshoh
Samarqandiyning “Tazkirat-ush-shuaro” (“Shoirlar saylanmasi”) asarlari. Alisher
Naoviyning ushbu yo’nalishdagi shaxsiy mehnati samarasi natijasi o’rnida o’zbek
tilida yozilgan tazkirasi bo’lmish “Majolis un-nafois” (Asarlar to’plami) va muhim
nazariy-tarixiy masalalar yoritilgan boshqa asarlarni aytish mumkin.
Hirot madaniyati markazi arboblari, shuningdek, yirik ijrochi-ustalar ham
bo’lishgan. Chunonchi, musiqachi Xoja Abdulla Marvarid, Qulmuhammad Udiy,
Shayh Naiy, Husayn Udiylar shular jumlasidan bo’lib, Boburning fikriga ko’ra,
raqqos Saad Badr, bastakor G’ulom Shodiy, Mirg’ozi va boshqalar “bekning
(Navoiy) yordami va madadi bilan mashhur shon-shuhrat va muvaffaqiyat
qozonishgan”. Sanatning ushbu sohalarining amaliy rivojlanishi musiqiy
madaniyatning yutuqlarini nazariy umumlashtirilishiga olib keldi (Jomiyning
“Musiqa haqida risolasi”).
Shu vaqtning o’zida Shohrux tomonidan tashkil etilgan kutubxona ham o’z
faoliyatini davom ettirgan. Unda mahoratli nusha ko’chiruvchilar, xattotlar va
muqovalovchilar faoliyat yurgizib, jamoaviy tartibda Firdavsiyning “Shohnoma”si
ro’yxatini, shuningdek, Nizomiy Ganjaviy, Navoyi, Jomiy va Saadiy asarlarini
badiiy bezatish bilan shug’ullanishgan.
Xattotlar va miniatyurachi rassomlar orasida eng mashhurlikka erishganlar sirasida
“xattotlar shohi” Sulton Ali erishgan; “Sharq Rafaeli” Kamoliddin Behzod esa
miniatyura san’atida yangi yo’nalishni yaratgan; Xoja Muhammad, Shoh Muzaffar
va boshqalarni aytish mumkin.
Hirot madaniyati doirasi yaratilishida ilm-fanning turli yo’nalishlaridagi mehnatlar
samarasi zamin bo’ldi: Jomiyning “Arab grammatikasi haqida risola”si o’zida
mashhur arab tilshunosi Ibn-al-Xojibning (Kofiya) asarlariga bo’lgan sharhni kasb
27
etadi; Jaloliddin Davvoniyning “Jalol ahloqi”; Husayn Vaiza Koshifiyning
“Muhsin ahloqi”. Husayn Vaiz tomonidan, shuningdek, “Kalila va Dimna” asari
“Kanopus nurlari” (Anvar va Suhayli) nomi ostida tuzatilgan. Hirot madaniyati
doirasida yuzaga kelgan barcha ishlarni birma-bir sanab o’tmay, Alisher Navoiy va
Abdurahmon Jomiyning moddiy va ma’naviy ko’magi ostida umumiy ellik yettita
tarixiy va ilmiy-amaliy asarlar yaratilganligini aytib o’tish maqsadga muvofiq.
Abdurahmon Jomiy o’z davrining buyuk insonparvari bo’lib, hunarmand, dehqon,
san’at namoyondasi kabi oddiy insonlarning muhabbatini himoyachi, ustoz va
chinakam do’st o’rnida qozona olgan. U hayotligidayoq zamondoshlari va
temuriylar avlodi vakillari orasida tanilgan. Uning “Sulton Husayn hukmronligi
davridagi shoirlarning yo’l boshchilik va rahbarlik” (Bobur) obro’si shu qadar
buyuk ediki, O’rta Osiyo, Xuroson, Eron, Kavkaz orti, Turkiya va Hindistonda
ham mashhur bo’lib, hatto o’z davrining eng yirik shaxsi, eng buyuk shoiri va
ustozi, nuroniysi va murabbiysi deb hisoblangan. Biroq, shunga qaramay, buyuk
shoir o’ziga va yashash tarziga nisbatan juda talabchan, kundalik yashash tarzi
ziroatchi va hunarmandlarniki kabi juda odmi bo’lgan. Shoirning zamondoshlari
asarlarida Jomiyning hayoti, qahramonliklari bilan bog’liq ko’plab o’ziga xos
hikoyalar bor. Ularning mazmunidan shoir o’ta sodda, odmi, dono bo’lganligi
yaqqol namoyon bo’ladi.
Abdurahmon Jomiy hayotligida omma e’tirofini qozongan, jamiyat, ilm-fan,
falsafa, san’at, shoirona so’zlash mahoratida baobro’ inson bo’lgan. Bularning
barchasiga buyuk Jomiy nomini asrlarga muhrlab qo’ygan uning umuminsoniy
shoirona merosi sabab bo’lgan bo’lib, mahorati qarshisida nafaqat Sharqning
ma’rifatparvar donolari, balki sharqiy davlatlarning mag’rur hukmdorlari ham bosh
eggan.
Fors she’riyatidagi eng samarali mualliflardan biri Mavlono Abdurahmon Jomiy
o’zidan so’ng buyuk she’riy meros qoldirdi. U «Xaft avrang» (“Yetti taxt”) nomli
romantik va so’fiy-falsafiy dostonlar to’plamini yaratdi. An’anaviy g’azallar,
ruboiy, she’riy bandlardan iborat uchta devon yaratgan, devonlar ijodkorning
hayoti bosqichlariga ko’ra ajratilgan va Alisher Navoiyning taklifiga ko’ra uchta
28
devon Amir Husrav Dehlaviyning namunasiga ko’ra nomlangan — “Yoshlikning
birinchi qismi”, “Shoda orasidagi o’rtacha marjon”, “Hayot xotimasi”. Jomiyning
eng yirik shoirona asari “Xaft avrang” (“Yetti taxt”) hisoblanadi. U doston
majmualaridan iborat yetti qismdan iborat:
1. “Olijanoblarga tortiq” (1481-1482);
2. “Taqvodorlar tasbehi” (1482-1483);
3. “Yusuf va Zulayho” (1485);
4. “Layli va Majnun” (1485 yil yakunlangan);
5. “Iskandarning donishmandlik kitobi” (1485);
6. “Oltin zanjir” (uning uchinchi qismi muallif hayotining har xil davrlaridan
tashkil topgan);
7. “Solomon va Absal” (1480-1481).
Abdurahmon Jomiy ijodiy merosi durdonasi (nafaqat ushbu doston va XV asr
she’riyatini, balki butun tojik-fors adabiyotini butunlay) sirasiga “Solomon va
Absal” dostoni kiritilsa mubolag’a bo’lmaydi. Mazkur doston, mana besh asrki,
she’riyat shinavandalari, romantik rivoyatlarning havaskorlari va hikmatli
she’riyatning nozik ihlosmandlari diqqat markazidan chetlashmagan. U chuqur
she’riy shakldagi qadimiy syujetga ega ilk muhim badiiy asargina bo’lib qolmay,
shoirning yetuk davridagi adabiy, falsafiy, ijtimoiy-siyosiy qarashlarini o’z ichiga
olgan doston hamdir.
Jomiyning “Solomoy va Absal” asari o’tgan yuz yillikda g’arbiy Ovrupada ham
juda mashhur bo’lgan: 1856 yil doston mashhur shoir, Umar Xayyom to’rtliklarini
tarjima qilgan mashhur tarjimon Fitsdjerald (1809-1883) tomonidan ingliz tiliga
she’riy qofiyada tarjima qilingan. “Solomon va Absal” fransuz tiliga doston
ko’rinishida Avgust Brikte tomonidan tarjima qilingan va 1927 yil Parij shahrida
nashrdan chiqqan.
Jomiyning “Solomon va Absal” dostoni rus tiliga ilk bor sovet sharqshunosi
Konstantin Chaykin tomonidan tarjima qilingan va 1935 yil III Xalqaro Eron
san’ati va arxeologiyasi kongressiga bosib chiqarilgan.
29
(1414-1492) Jom shahrida tug`iladi, yoshligida ularning oilasi Hirotga
ko`chib o`tadi. Maktab, keiyn Nizomiya madrasasida o`qiydi. Keyin
Samarqandda uz ilmini oshiradi. U ko`p sohalar bo`yicha chuqur bilim oladi.
Jomiy 1469 yili Hirotda Navoiy bilan uchrashadi, do`stlashadi. 1472 yili Xajga
boradi mashhur olimu mutafakkirlar bilan muloqotda buladi. 2 yillik safardan
so`ng Hirotga qaytadi.
Jomiy 3 ta lirik devoni, 7 ta dostondan iborat "Xaft avrang", ta’lim tarbiyaga oid "Bahoriston" asarlari bilan jahon madaniyatiga katta hissa qo`shgan.
Ta’limiy axloqiy qarashlari "Bahoriston" va "Xaft avrang"ga kirgan "Tuxfat ul
- axror", "Silsiltul zaxob" (Oltin tizmalar) asarlarida ifodalangan.
Jomiy inson kamolotining birinchi mezonini bilimlilika deb biladi. Kasb hunarli bo`lishni ham kamolot mezoni deb biladi. U tarbiyaning roliga ham katta
baho beradi. U insonda yaxshilik, saxiylik, shirinso`zlik, kamtarlik, sabr - qanoat,
rostlik, mehnatsevarlikni tarbiyalashga alohida e’tibor beradi.
Adib inson xirs va ta’madan uzoq bo`lishini istaydi. "It va gado" hikoyatida bu
aks etadi. (It berganingga qanoat qiladi, gado esa qancha narsasi bo`lsa ham yana
talab qilaveradi).
30
II. Bob. Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror”, “Mahbub ul-qulub” asarlari
va ularda ilgari surilgan ma’naviy-axloqiy g’oyalar. Allomaning maktab va
madrasalar rivojiga qo’shgan hissasi.
Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror”, “Mahbub ul-qulub” asarlari va
ularda ilgari surilgan ma’naviy-axloqiy g’oyalar. Allomaning maktab va
madrasalar rivojiga qo’shgan hissasi.
Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy (1441 - 1501) fan va san’atning turli
sohalari:
adabiyot,
tarix,
til
bilimlari,
musiqa,
hattotlik,tasviriy
san’at,
me’morchilik rivojlantirish bilan birga ta’lim - tarbiya takomillashishiga katta
e’tibor beradi. U o`zining "Xamsa", "Maxbubul qulub" kabi ta’limiy - axloqiy
asarlarida, shuningdek "Munojat", "Vaqfiya", "Majolisun nafois", "Muxokamat ullug`atayn" asarlarida, Jomiydan tarjima "Qirq hadis" kabilarda tarbiyaga oida
qarashlarini ifoda etadi.
Buyuk mutafakkir olim Alisher Navoiy fan va san’atning turli sohalarini
rivojlantirish bilan birgalikda ta’lim-tarbiyani ham takomillashtirishga e’tibor
bergan. Uning hamma asarlarida tarbiyaga oid qarashlar o’z ifodasini topgan.
Alisher Navoiy o’zining badiiy asarlarida komil inson obrazlarini yaratib, ta’limtarbiya to’g’risidagi fikrlarini ifodalagan bo’lsa, ta’limiy-ahloqiy asarlarida esa
komil insonning mazmuni, yo’llari, usullarini bayon etadi. U inson kamolotida ilm
-fanning o’rni aql-idrokning ahamiyati, aqliy tarbiyaning mohiyatini yoritib beradi.
Alisher Navoiy ilmni inson kamoloti uchun eng zarur fazilatlardan deb
biladi. U
insonni, xalqni
nodonlikdan, jaholatdan
qutqaruvchi
omil deb
ta’riflaydi. Shunga ko’ra o’z asarlarida kishilarni ilm-ma’rifatli bo’lishga undaydi.
Ilm olish har bir kishining insoniy burchi deb hisoblaydi. CHunki egallashdan
maqsad ham xalqning, o’z mamlakatining baxt saodatli, farovon hayot kechirishi
uchun xizmat qilishdan iboratdir deb ta’kidlaydi.
U bilim
olishda barcha fanlarni o’rganishni targ’ib etadi. Bunda u
(fozillarni yig’ib, ular orqali ilm-fanni taraqqiy ettirishga e’tibor beradi.
31
Alisher Navoiy «Ixlosiya» deb nomlangan madrasa va uning qoshida
maktablar ochadi. Madrasa va maktabda ta’lim olayotgan har bir talabadan ilmda
katta intizom va talabga rioya qilishni talab etadi.
Alisher Navoiy o’zi barpo etgan «Ixlosiya» madrasasida o’z zamonasiga
yetuk muddarislarini yig’di va ilm izlagan talabalar ana shu madrasalarda
peshvolaridan tahsil oldilar.
Uning pedagogik qarashlari insonparvarlik g`oyasi bilan sug`orilgandir. U xalq
baxtini orzu qiladi, xalq manfaatini uz manfaatidan ustun qo`yadi:
Yuz jafo qilsa menga bir qatla faryod aylamam,
Elga qilsa bir jafo yuz qatla faryod aylaram.
yoki
Odami ersang demagil odami
Onikim yo`q xalq g`amidin g`ami.
Alisher Navoiy inson kamolotida ilmning o`rnini muhim deb biladi. U ilmni
insonni, xalqni nodonlik, jaholatdan qutqaruvchi omil sifatida ta’riflaydi. Ilm
olishni insoniy burch deb biladi. U bilimda barcha fanlarni urganishni targ`ib etadi.
Navoiy ilm - fanni yuksaltirish uchun Ixlosiya madrasasini tashkil etadi, uning
yonidan maktab ochib, o`z vaqfidan mablag` ajratadi. Madrasada qattiq intizomga
amal qilingan.
Adib ustoz - murabbiylarga ham katta talablar qo`yadi, ularni avvalo o`zlari
bilimli va tarbiyali bo`lishlari lozim deydi. Shu bilan birga ustozlarning mehnatini
juda qadrlaydi:
Haq yo`linda kim senga bir harf o`qitmish ranj ila,
Aylamak bo`lmas ado oning haqin yuzganj ila.
Shoirning "Xamsa"siga kirgan "Hayratul abror" dostoni va "Maxbubul qulub"
asarlari axloqiy - didaktik asarlardan hisoblanadi. "Hayratul abror"dagi masalalarni
3 turkumga ajratish mumkin: 1. Falsafiy masalalar. 2. Ijtimoiy - siyosiy masalalar.
3. Axloqiy - ta’limiy masalalar.
Asarning 5- maqoloti insoniy fazilatlardan biri - saxiylikka bag`ishlanadi. 6 bob tarbiyaga bag`ishlanadi. Bolaga dastlab yaxshi ot quyish, so`ngra yaxshi
32
muallimga berish, yaxshi tarbiya berishni maslahat beradi. Bolalarni esa ota - onani
hurmat etishga chaqiradi:
Boshni fido ayla ato qoishiga,
Jismni qil sadaqa ano boshiga.
Ikki jahoningga tilarsen fazo,
Hosil et ushbu ikkisidan rizo.
Tun-kuningga aylagali nur fosh,
Birisin oy ayla, birisin quyosh.
Alisher Navoiy o`z pedagogik qarashlarida bolaga yoshlikdan ta’lim va tarbiya
berish, o`g`il - qizlarni 6 yoshdan muallimga berish lozimligini aytadi. Turli fanlar
va hunar egallashni maslahat beradi.
U o’zining «Hamsa», «Maxbub ul-qulub», « Munojot», «Vakfiya» va
asarlarida
ta’lim
tarbiya
masalalariga
ko’rsatadi. U
jarayonlarini, vositalarini, talablarni
asoslanganlik, tarixiylik,
kabi
e’tibor
talablarni
asos
qilib
berar
ekan, tarbiya
ta’limda
ilmiylikka
oladi. O’z
davrdagi
musulmon maktablarini yutuq va kamchiliklarini tahlil etadi. U o’qituvchi gapirar
ekan, muallim o’z shogirdlarini ham, o’zi ta’lim berayotgan fanni sevgan bo’lishi
zarur deydi. O’ziga ham, o’qituvchiga ham talabchan bo’lishni Navoiy
o’qituvchini
jamiyatda obro’li
va
hurmatga
loyiq
inson bilib, shogirdlar
muallimni vatandek juda hurmat qilishlarini, e’zozlashlarini uqtiradi.
Navoiyning haqiqiy
insoni-pok, mehnatsevar, sof vijdonli, insofli,
to’g’ri, sahovatli, odobli, kamtar, hayoli, muruvvatli shaxs. Bu hislatlarni
odamlarda tarkib toptirish uchun ularda ana shu oliyjanob hislatlarni
kerak
deydi
va
ahloqiy
tarbiyalash
fazilatlarga ta’rif beradi, ularning oqibatlarini
tushuntiradi.
33
2.1. Jaloliddin Davoniyning axloqiy qarashlari. “Axloqi Jaloliy” asari.
Jaloliddin Davoniy Jaloliddin Davoniy (1427-1502) — pedagogik tafakkur
rivojiga ulkan hissa qo‘shgan o‘rta asr Sharqining eng taniqli mutafakkirlaridan
Muhammad Asad bin Jaloliddin (ba’zi manbalarda Saadiddin) ko‘pqirrali
ensiklopedik olim bo‘lgan.
Jaloliddin Davoniy Kazarun (Eron) poytaxtining Dovon qishlog‘ida tug‘ilgan,
bolalik yillari shu yerda o‘tgan. Sherozdagi Dorul Aytom madrasasida Mavlono
Qo‘shqanor va Xoja Xasanshoh Baqqol ulamolar rahbarligi ostida ta’lim olgan.
Ta’limni yakunlagach, madrasada dars beradi, so‘ngra, Sheroz qozisi bo‘ladi.
Qozilik lavozimida xizmatni o‘tab, murabbiylik faoliyatiga qaytadi, ko‘p sayohat
qilgan, Eron, Iroq, Hindiston kabi shaharlarda, Kushon, Gilon, Tabriz, Hirotda
(Afg‘oniston) bo‘lib, olimlar bilan uchrashadi.
Manbalarga ko‘ra, u O‘rta Osiyoning ko‘plab olim va shoirlarining ishlarini yaxshi
bilgan.
U Farobiy, ibn Sino, Nasriddin Tussiylarning ilmiy ishlarini va ijtimoiy g‘oyalarini
o‘rgangan, u Hirot, Vizantiya (Rum), Ozarbayjon, Karmana, Xurmuza, Tabariston,
Xuroson va Jurjon olimlari bilan yozishmalar olib borgan.
Muhammad Ali Tabriziyning aytishicha, Davoniy o‘z asarlarida “Vizantiya,
Xuroson, Turkiston va Sulton Abu Said Temuriy zamondoshlarining boshqa buyuk
olimlari mehnatlaridan fodalangan” (Muhammad Ali Tabriziy. Rayxonot ul-adab.
Tehron, 1949, 3-tom).
Davoniy uzoq yillar mobaynida Hirotda yashab, u yerda Abdurahmon Jomiy va
boshqa olimlar bilan tanishgan.
Sherozga kelgach, u doimiy ravishda Jomiy bilan yozishmalar olib borgan.
Davoniy Ali Qushchi bilan yaqindan tanish bo‘lgan. Davoniyning falsafiy va
ijtimoiy nuqta nazarining shakllanishida Movaraunnahr olimlarining fikrlari katta
ta’sir ko‘rsatgan.
U o‘z ustozlarining firk va mehnatlarini targ‘ibot qilish bilan birga, ularning
madaniya, falsafiy va ilmiy o‘rta osiyolik an’analarini davom ettirgan.
34
Bundan tashqari, u qadimiy yozuvchi Yunon va Arastu, Aflotun, Farobiy, ibn Sino,
Nasriddin Tussiy kabi o‘rta osiyolik olimlar mehnatlarini yaxshi bilan, ularning
asarlariga sharhlar va qaydlar yozgan.
U, shuningdek, qadimiy olimlar o‘z asarlarida ko‘targan muammolarga sharhlar
yozib, avvallari javobsiz qolgan savollarga javob bera olgan.
Davoniyning ilmiy merosi juda boy bo‘lgan.
U falsafa, mantiq, huquqshunoslik, axloq, matematika va geometriyadan
kitobchalar yozgan. Ko‘plab zamondosh olimlar uning asralaridan foydalangan,
o‘rganishgan va u tomonidan yozilgan g‘oyalarga chuqur kirishga harakat
qilishgan. Uning ijodiy mehnatlari ko‘plab fanlardan o‘quv qo‘llanmaga aylangan.
U tomonidan “Risolayi isboti vojib” (“Zaruriyatni isbotlash haqida risola”),
“Risolat ul-xuruf” (“Harflar haqida risola”), “Risolayi fi tavjix ul-tashbix”
(“Tashbix sharhi haqida risola”), “Risola dar ilm ul-nafs” (“Qalb amri haqida
risola”), “Kinoya sharhi haqida risola”, “Ruhshunoslik haqida risola”, “Tariqati
tarbiyat ul-avlod” (“Bolalarga tarbiya berish uslubi”), “Arznoma” (“Qurolli
kuchlarni boshqarish usuli”) va boshqalar. Davoniyning ijtimoiy-ruhiy, jamoaviyaxloqiy hamda pedagogik muammolar ko‘tarilgan eng yirik asari “Axloqiy
fazilatlar usutunligida yog‘du jilosi” yoki qisqa nomi “Axloqi Jaloli” (“Axloqi
jaloliy”).
U nafaqat ilm-fan bilan shug‘ullangan, balki Foniy tahallusi ostida Navoiy singari
she’rlar ham yozgan. Uning she’rlari Eron va Iroqda chop etilgan.
Davoniy o‘zining ijodiy asarlarida Movaraunnahr va Xuroson madaniy merosidan
foydalangan. Ular o‘sha hududda istiqomat qilgan xalqning ma’naviy hayotiga
katta ta’sir ko‘rsatgan.
Davoniyning eng yirik asar - “Axloqi jaloliy” (“Axloqi jaloliy”).
U 1470 - 1478 yillar uzilgan va Uzun Xasanga - G‘arbiy Eronning hukumat
vakliga bag‘ishlangan. Mazkur kitob V.F. Tompson tomonidan ingliz tiliga tarjima
qilingan. Uning “Axloqi jaloliy” kitobi forsiyda yozilgan va qo‘l yozmasi
dunyoning ko‘plab muzey va kutubxonalarida saqlanib kelinmoqda.
35
1911 yil u Kalkuttada chop etilgan. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi huzuridagi
Sharqshunoslik Institutida Davoniyning “Axloqi jaloliy” asarining ayrim qo‘l
yozmalari va toshdagi bitiklari saqlanib keladi.
1948 yil Eshonjon Muhammadxo‘ja asarning ma’noviy tarjimasini qilib, uni
o‘zbek tilida qisqa ko‘rinishda nashrdan chiqargan.
A.A. Semyonov, Re va Braunlarning fikriga ko‘ra, Davoniyning mehnati
musulmon Sharqining eng ommabop kitoblaridan bo‘lgan.
Bu kitobda o‘sha davrning jamoaviy-siyosiy va axloqiy tartibi ta’riflangan. Unda
jamiyat tuzimi, uning sinfiy bo‘linmasi, davlat qurilishi va uni boshqarish yo‘llari,
adolatli va adolatsiz hukmdorlar va ularning qo‘l ostidagilarga munosabatlari,
odamlarning jamiyatdagi, ta’lim-tarbiyadagi o‘rni bayon etilgan.
U bir o‘zi yashagan va o‘ziga-o‘zi ovqat tayyorlagan, kiyim tikkan, qishloq
xo‘jaligi mehnati uchun ish-qurollar yasagan va ko‘p ishlarni o‘zi qilgan, shu
sababli, u hamma soha ustasiga aylangan.
“Axloqi
jaloliy”
kitobining
135-betida
“Odamlar
birlashib,
bir-biriga
yordamlashganda boshqalar to‘g‘risida chinakamiga qayg‘uradi, o‘zaro yordam va
aloqa-o‘rnatilganda adolatning sinalgan yo‘llari paydo bo‘ladi, yashash vositalari
tartibga tushadi, kishilarning ahvoli mustahkamlanadi va inson zoti saqlanadi”, deb
yozilgan. Unda ijodkor davlat tuzumi haqida o‘zining xayoliy g‘oyalarini
ifodalaydi.
U ibn Miskavayh, Forobiy va Nasriddin Tussiylar singari shahar va davlat
rivojlangan bo‘lib, unda fan va madaniyat taraqqiy etishi bilan birga, yuksalishda
qoloq bo‘lishi ham mumkin deb hisoblagan. Davoniy rivojlanayotgan va taraqqiy
topayotgan shaharlar “qonun-qoidalari insonni ravnaq toptirib, hayotning mushkul
holatlaridan olib chiquvchi tartibda belgilanishi” (shu kitobning o‘zida, 152-bet)
haqida gapirgan. Rivojlangan shaharlarni adolatli, kuchli insonlar boshqarishi
zarur. Barcha odamlar, qaysi sinfga tegishli bo‘lishidan qat’iy nazar, yagona
qonunga bo‘ysunishi lozim.
Qoloq shaharlar boshqaruvchilari faqat o‘z manfaatlari haqida o‘ylaydi, u yerda
poraxo‘rlik va mansabdorlarga bo‘ysunish avj olgan.
36
Ensiklopediyachi-olim Davoniy ko‘proq pedagogik meros qoldirgan. Unga falsafa,
mantiq, huqushunoslik, axloq, matematika va geometriyaga oid asarlar tegishli.
Davoniyning umumiy yuzdan ortiq kitoblari mavjud. U tomonidan “Muhimlikni
isbotlash haqida risola”, “Moddalar haqida risola”, “Qalbni bo‘ysundirish haqida
risola”, “Qalb amri haqida risola”, “Kinoya sharhi haqida risola”, “Ruhshunoslik
haqida risola”, “Bolalarga tarbiya berish uslubi” kabilar yaratilgan. Davoniyning
ijtimoiy-ruhiy, jamoaviy-axloqiy hamda pedagogik muammolar ko‘tarilgan eng
yirik asari “Axloqiy fazilatlar usutunligida yog‘du jilosi” yoki qisqa nomi “Axloqi
Jaloli” (“Axloqi jaloliy”).
Uning ijodiy mehnatlari, xususan “Axloqi jaloliy” O‘rta Osiyo, ayniqsa,
O‘zbekiston xalqining pedagogik fikrlari rivojiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan.
Davoniyning “Axloqi Jaloli” ko‘p yillar mobaynida Samarqand va Buxoroning
maktab va madrasalarida o‘quv qo‘llanmasi o‘rnida foydalanilgan. Mazkur asar
Yusuf Qorabog‘iy, Abu Tohir Samarqandiy, Abdulla Avloniylarning pedagogik va
axloqiy dunyo qarashi shakllanishida katta o‘ringa ega bo‘lgan. Shu sabab,
Davoniyning mazkur asarini o‘rganmay, XV asrdan keyingi O‘zbekistonning
pedagogik fikri rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari va asosiy yo‘nalishlarini
aniqlash qiyin bo‘lardi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
U falsafa, pedagogika, riyoziyot, fikx bo`yicha asarlar yozadi. "Risolayi isboti
vojib" (Zaruratning isboti haqida), "Risola-tul-Xuruf" (Harflar haqida risola),
"Risoladur ilmul nafs" (Ruhshunoslik haqida), "Axloqi Jaloliy" asarlarini yozgan.
"Axloqi Jaloliy" mashhur bo`lib, madrasalarda o`qitilgan. U 1839 yilda
V.Tompson tomonidan ingliz tiliga tarjima qilingan. Asarda ijtimoiy - siyosiy
masalalar, axloq - odob qoidalari uz aksini topgan.
U tarbiyada maktab va oila rolini kursatadi. U qo`pol, badjahl muallimlarni
tanqid qiladi, u aklli, yaxshi hislatli bo`lish lozim, deydi. Ota bolani jismoniy
tarbiyalasa, muallim uni ma’naviy tarbiyalaydi. Oila va maktab tarbiyasini
taqqoslaydi, bunda muallimning roli,o`rni yuqoriligini ko`rsatadi.
U kasb - hunar egallashni insoniy fazilat deb biladi.
37
Jaloliddin Davoniy kasb - hunar egalarini 4
toifaga bo`ladi:
Qalam ahllari: olim, noib, munajjim, qozi,
muxandislar
Harbiylar
Savdogar, hunarmandlar
Dehqonlar
3-13. chizma
Davoniy insoniy fazilatlarni 4 ga bo`ladi: donolik, adolat, shijoat, iffat. U
bularning har biri ichiga ham yana qator fazilatlar kiritadi. U yana sevgini 5 xilga
buladi: 1.Ilohiy sevgi. 2. Ota - onaga muhabbat. 3. Muallimning o`ztalabasiga
muhabbati. 4. Podshoning fuqarosiga muhabbati. 5. Ilm - ma’rifatga muhabbat.
U sevgini ham kamolot belgisi sifatida qaraydi.
Davoniy insondagi yomon xislatlar haqida gapirish bilan birga ularni
bartaraf etishga ham maslahatlar beradi. Davoniyning ta’lim - tarbiyaga oid
qarashlari hozirgi kunimiz uchun ham g`oyat qimmatli va foydalidir.
2.2. Husayn Voiz Koshifiyning axloqiy qarashlari. “Futuvvatnomai Sultoniy
yoxud javonmardlik tariqati” asari.
Husayn Voiz Koshifiyning axloqiy qarashlari. Allomaning “Futuvvatnomai
Sultoniy yoxud javonmardlik tariqati” asarning axloqiy tarbiyada tutgan
o’rni.
XV asrning yirik olimlaridan biri Xusayn Voiz Koshifiy bo’lib, u ahlok,
nujum mantiq, adabiyotshunoslik, riyoziyot, hisob, islom tarixi, ilohiyot, tarix, musiqashunoslikda tasviriy san’at, tabobat ilmiga oid 200dan ortiq asar qoldirib
SHarq ma’naviy madaniyatini rivojlantirishda muayyan o’rinni egallaydi.
Xusayn Voiz Koshifiy tug’ilgan yili noma’lum bo’lib, taxminan
1440
yillarda Xuroson viloyatining Sabzavor shaxrining Bayxaqi qishlog’ida dunega
kelgan deyiladi. U keyinchalik Jomiyning tavsiyasi bilan Xirotga keladi va shu
38
yerda yashaydi. Xirotda u Navoiy bilan ham uchrashadi va u bilan do’stona
munosabatda bo’ladi.
Koshifiy Xurosonda Xusayn Boyqaroning voizi, ta’birchisi maslahatchisi
sifatida shuhrat qozondi. U Qur’on va Xadis masalalarini sharhlab xalq orasida
hurmat-e’tibor qozondi.
Xusayn Voiz Koshifiyning «Ahloqi Muxsiniy», «Ahloqi Karim», «Anvari
Suxayliy», «Javoxirnoma», «Risola dar ilmi e’dod», va boshqa asarlari bizgacha :
yetib kelgan.
Uning mashhur asari «Ahloqi Muxsiniy» uzoq vaqt yillar madrasalarda
darslik sifatida o’qitilgan, mazkur asar 40 bobdan iborat bo’lib, asosan ahloqiy
tarbiyaga bag’ishlangan.
R.Maxmudov
Koshifiyning
ahloqiy
g’oyalariga
insonni
kamolga
yetkazish maqsadida unda tarkib toptirish uchun zarur bo’lgan hislatlarni
turkumlashtiradi.
Komil
inson (etuk ahloqli inson) haqidagi fikrlarni an’anaga ko’ra buyuk
donishmandlar-xaqimlar, sarkardalar, shoxlar
tilida
bayon
etadi
va
ularni
adolatli, dono, oqil va kamtar inson sifatida ta’riflab, o’zining komil
inson
haqidagi konsepsiyasini ilgari suradi.
Koshifiy faqat podsholarnigina emas, balki har bir oddiy insonda ham eng
olijanob hislatlar tarkib topishini istaydi. U o’zining ijtimoiy-ahloqiy idealini
yuzaga chiqarishda asosiy vosita deb ilm-ma’rifat va ahloqiy tarbiyani tushunadi.
Koshifiy
odobli
insonni
ahloqli
deb
tushunadi.
Inson odobli,
saxovatli, to’g’ri, xalol, pok bo’lgandagina haqiqiy inson bo’lishi mumkin deydi.
Voiz Koshifiy insonparvarlik va halollikni eng yuksak insoniy fazilatlarlardan deb
biladi. Koshifiy insonning eng yuksak xulq-atvor egasi bo’lishi uchun unga
qoidaga amal qilishi zarurligini ilgari suradi.
Koshifiy asarlarida inson aqliga, aqliy tarbiyaga katta e’tibor beriladi.
Koshifiyning ahloqiy qarashlari
Kur’on va Xadislardagi qoidalari
bilan bog’liqdir. U ilgari surgan ahloqiy tushunchalar: yaxshilik yomonlik, adolat,
burch, vijdon, or -nomus, baxt
saodat
39
kabilarni ta’riflab, har birini insonda
shakllantirish yo’llari va usullarini ham bayon etadi, ular tarkibiy qismlarigacha
ajratib, ijtimoiy talab darajasida tushuntiradi, hamda
asosiy mezonlarini ham
ko’rsatib beradi. U ahloqiylikning asosiy mezonlari deb insoniylik, adolatlilik, sof
insoniy munosabatlarni biladi.
Koshifiyning «Futuvvatnomai Sultoniy» asari ham boshqa ta’limiy-ahloqiy
asarlar qatorida ana shu javonmardlik ilmining qoida-nizomlarini ifoda
Javonmardlikning
ruknlari
o’n
ikkita
etgan.
bo’lgan: oltitasi zoxiriy, oltitasi
botiniy.
Yuqoridagi pandnomalarning inson kamolotida o’z o’rni bor. Sharqshunos
olim Bertels «Qobusnoma»ni o’ta amaliyotga oid asar sifatida ta’riflagan. Bu fikr
Xusayn Voiz Koshifiyning «Futuvvatnomai Sultoniy» asariga ham tegishlidir.
Uning mundarijasi va mazmunida ham ko’rinib turibdiki, mazkur asar yoshlarni
har tomonlama yetuk inson sifatida kamolga yetkazishda haqiqatdan amaliy
ahamiyatga ega.
Koshifiy fanlar tasnifida ham kasb-xunar, ilmga katta e’tibor beradi. U ilm
boylik orttirish uchun emas, balki hayot kechirish uchun zarurdir, deb tushuntiradi.
Chunki ilm-doimiydir mol dunyo esa o’tkinchidir, haqikiy, dono, bilimli kishilar
o’tkinchi narsalarga e’tibor bermaydilar deydi.
40
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1.
Karimov I.A.Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Т.:
Sharq, 1997. – 64 b.
2.
Karimov I.А. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. – Т.: O’zbekiston, 1999. –
48 b.
3.
Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” T: “Ma’naviyat”,
2008y.
4. Avliyoqulov N.H.O’qitishning modul tizimi va pedagogik texnologiyasi amaliy
asoslari. B.: 2001. – 100 b.
5.
Аdizov D. Ijodiy ta’lim jarayoniga tizimli yondashish // Xalq ta’limi. – 2001. -
№4. – B. 102-104.
6. Azizxodjaev N.N.Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. – Тoshkent:
ТDPU, 2003. - 174 b.
7. Беспалько В.П. Педагогика и прогрессивные технологии обучения.
–
М.: Изд-во Института профессионального образования министерство
образования России, 1995. – 336 с.
8 Golish L.V. Zamonaviy ta’lim texnologiyalari: mazmun loyihalashtirish va
аmalga oshirish. Ekspress qo’llanma. Т.: ТАSИS, 2001.
– 59 b
9. Zaripov K.Z. Pedagogik kadrlarni malakasini oshirish tizimini metodologik
tadqiq qilish // Xalq ta’limi. – Т.: 2003. – № 3.
– B. 15.
10. Ziyomuhammedov B, Abdullaeva Sh. Ilg’or pedagogik texnologiya: nazariya
va amaliyot «Ma’naviyat asoslari» darsi asosida ishlangan o’quv qo’llanma. – T.:
Abu Ali Ibn Sino, 2001. – 80 b.
11. Zunnunov A, Mahkamov U. Didaktika (Тa’lim nazariyasi). Oliy o’quv yurtlari
talabalari uchun – Т. Sharq, 2006. – 125 b.
12. Muslimov N.А. Pedagogik faoliyatga tizimli yondashuv muammolari // Kasbhunar ta’limi. – 2004. – № 3. – B. 24.
13.
Мuslimov
N.А.
Elektron
darslik
yaratish
metodik
tamoyillari
va
texnologiyalari // Infocom.UZ., 2004. – № 7. – B. 62-66.
14. Мuslimov N.А, Qulieva Sh.H. Каsbt ta’limi o’qituvchilarini tayyorlash
41
jarayoniga tizimli yondashuvni amalga oshirishda muammoli vaziyatlar. – Т.: Fan
va texnologiyalar, 2007. – 54 b.
15. Оlimov Q. Uzoqova L. Halimov E va boshqalar. Махsus fanlarni o’qitish
metodikasi . – Т.: Fan, 2004. – 120 b.
16. Pedagogika fanidan izohli lug’at / J. Hasanboev, Х.To’raqulov, М.Haydarov,
О. Hasanboeva, N.Usmonov. – Т.: Fan va texnologiyalar, 2009.
– 672 b.
17. O’.Q.Tolipov., M.Usmonboeva . Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy
asoslari. – Т.: Fan, 2006. – 262 b.
18. Тo’rabekov F.S. Bo’lajak mehnat ta’limi o’qituvchilarni tayyorlash jarayonida
ахborot texnologiyalarini qo’llash metodikasi. Аvtoref. p.f.n., Т.: 2011. – 22 b.
29. Qulieva Sh.H. Таlim tizimi va tizimli yondashuv tushunchalari // Кasb-hunar
ta’limi. – Тоshkent, 2006. – № 6. – B. 20-21.
20. Qulieva Sh.H. Umumkasbiy fanlarni o’qitishda muammoli vaziyatlar yaratish
// Pedagog kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash jarayonida pedagogik
va ахborot-kommunikatsion texnologiyalarini qo’llash muammolari. Resp. ilmiyamaliy коnferensiya materiallari. – Т.: 2007. – B. 108-109.
21.
Qulieva Sh.H., Ismoilova М.М. Та’lim jarayonida tizim va tizimli yondashuv
// Pedagog kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash jarayoniga innovatsion
texnologiyalarni joriy etish muammolari. Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
materiallari. – Т.: 2010. – B. 148.
22. Muslimov N.А. Qulieva Sh.H. Кasb ta’limi o’qituvchilarini tayyorlash
jarayonida tizimli yondashuvni amalga oshirishga muammoli vaziyatlar. – Т.: Fan
va texnologiyalar, 2007. – 54 b.
23.
Ш.X.Кулиева,
педагогической
З.Д.Расулова.
компетентности
Формирование
будущих
профессионально-
специалистов
на
основе
информационных технологий. «Молодой учёный», №8 (112), Апрель 2016 г.,
С. 977-978.
24. Ш.X.Кулиева, З.Д.Расулова. Инновационная деятельность педагога в
образовании. «Молодой учёный», №8 (112), Апрель 2016 г., С. 978-979.
25. Ш.X.Кулиева, З.Д.Расулова. Касб таълими укитувчиларини тайёрлаш
42
жараёнига тизимли ёндашув. Педагогик махорат. №2, 2013, С. 35-37.
26. Ш.X.Кулиева, З.Д.Расулова. Учебный процесс как педагогическая
система в процессе подготовки учителей профессионального обучения.
«Молодой учёный», №9 (56), Сентябрь 2013 г., С. 383-385.
27.
http://www.aim.ru/
28.
http://www.bilimdon.uz
29.
http://www.edunet.
43