640-21 Jamshid Kuchkarov
1 Kiberbulling nima va uning qanday turlari mavjud?
Kiberbulling — raqamli texnologiya orqali qasddan va muntazam ta’qib qilishdir,
unda asosiy maqsad nishonga olinganlarni qo’rqitish, tahqirlash yoki ko’pchilik
oldida sharmanda qilishga qaratilgan.
Kiberbulling raqamli texnologiyalar yordamida amalga oshiriladi, bu degani,
ko’pchilik insonlar bullingda ishtirok etishadi yoki o’zlari uning qurboniga
aylanishadi.
Kiberbullingning turlari:

Kamsitish: Kimnidir haqoratlash maqsadida internetda yolg’on
ma’lumotlarni bo’lishish.

Ochiq: Internetda ochiqdan-ochiq kimdir haqida yolg’on ma’lumotlarni
tarqatish. Kiberbullingning bu turi kichikroq guruh yoki ikki kishi o’rtasida emas,
balki kattaroq miqyosda ro’y beradi.

Laqab qo’yish: Xabar almashish platformalarida kimgadir laqab qo’yish.

Yolg’on mish-mishlarni tarqatish: Kimdir haqida yolg’on
ma’lumotlarni yoyish.

Kimdir haqida yolg’on ma’lumotlarni tarqatish yoki kimnidir xijolatli
fotosuratlarini joylashtirish.

Qo’rquv va tahdidga solish: Xabar almashish platformalari orqali tahdidlar
yuborib qo’rquvga solish.
Kiberbulling nimasi bilan xavfli?
Kiberbulling uning qurboniga aylangan insonning ruhiyatiga jiddiy zarar
yetkazadi. U qanday xavflarni olib kelishi mumkin:

Ojizlik hissi shakllanadi

Tushkunlikka tusha boshlaydi

Vahima hissi ortib boradi

Haddan tashqari ko’p uxlash yoki uyqusizlik(insomniya) shakllanadi

Suitsid vasvasasiga tushishga moyil bo’lishadi

Qo’rquv iskanjasiga tushib qolishadi

O’zlariga nisbatan ishonchlari pasayadi

Yakkalanib qolishadi

Avval yoqtirgan mashg’ulotlaridan uzoqlashishni boshlaydilar

Maktabdagi baholari pasayib ketadi
Oila a’zolari va do’stlari bilan bo’lgan munosabatlarda muammolar paydo
bo’la boshlaydi


O’ziga jismoniy zarar yetkazish haqidagi fikrlar va urinishlar paydo bo’ladi

Alkogol va narkotikka qaram bo’lib qolishadi

Jizzaki, jaxli tez va gap ko’tarmaydigan bo’lib qolishadi
11.2 Kiberbullingga qarshi samarali profilaktika choralari qanday?
O‘qituvchilar ham, ota-onalar ham bullingga jiddiy e’tibor berishi va kerak
bo‘lsa, unga aralashishi lozim. Agar internetda farzandingizga qarshi ta’qib
boshlangan bo’lsa, uni tajovuzkorga javob bermaslikka chaqiring. Bu vaziyatda eng
ma’quli — e’tiborsizlik. Tajovuzkor tomonidan yuborilgan har qanday matn, rasm
yoki boshqa turdagi ma’lumotlarni qurilmangiz xotirasiga ko’chirib qo’ying.
Agar kiberbulling maktab o’quvchilari orasida ro’y berayotgan bo’lsa, ma ktab
direktori yoki bolaning o‘qituvchisi bilan gaplashing. Agar vaziyat og‘ir tus
olayotgan bo‘lsa, ota-onalar jiddiy chora ko’rishlari kerak.
Farzandingizga yuzaga kelgan holatda hech qachon o’zini ayblamaslikni
uqtiring. Hech kim haqorat va ta’qibga loyiq emas, bularni hech narsa bilan oqlab
bo’lmaydi.
Hamma do'stlar bir-birlari bilan hazil qilishadi, lekin ba'zida kimdir sizga
shunchaki hazil qilyatganini yoki sizni xafa qilish uchun harakat qilyatganini aytish,
aymiqsa Internetda, oson emas. Ba'zan ular buni "shunchaki hazil" yoki "jiddiy qabul
qilmagin" deb kulishadi.
Ammo, agar sizni ko’nglingiz og’risa yoki boshqalar siz bilan kulish o’rniga
sizning ustingizdan kulyatganini sezsangiz, u holda hazil o’z me’yoridan juda uzoqqa
o’tgani ma’lum. Agar bu holat, siz u odamdan bas qilishni so'raganingizdan keyin
ham davom etsa va siz bundan xafa bo'lsangiz, bu holda ushbu holat sizga nisbatan
bulling bo’lishi mumkin.
Bulling onlayn tarzda ro'y berganda, bu holat keng doiradagi odamlarning, shu
jumladan notanishlarning ham e'tiborini jalb qilishi mumkin. Qayerda bo'lmasin,
agar siz bundan mamnun bo'lmasangiz, unga chidashingiz shart emas.
Bunga o'zingiz xohlagan nomni bering, agar siz o'zingizni yomon his qilsangiz
va bu holat to'xtamasa, unda yordam so’rab murojaat qilish lozim. Kiberbullingni
to'xtatish nafaqat tartibbuzarlarni tartibga chaqirish, balki har kim onlayn va real
hayotda hurmatga loyiq ekanligini tan olish demakdir.
Bulling onlayn tarzda sodir bo'lganda, u sizga hamma joyda, hatto o’z uyingizda
ham
hujum
qilinayotgandek
tuyulishi
mumkin.
Guyoki
qochib
qutulib
bo’lmaydiganga o'xshaydi. Buni ta’siri uzoq vaqt davom etishi va odamga ko'p
jihatdan ta'sir qilishi mumkin:
Aqliy jihatdan - xafa, xijolat, uyalish, hatto g'azablangan bo’lish
Emotsional jihatdan - uyalish yoki yoqtirgan narsalaringizga qiziqishni yo'qotish
Jismoniy jihatdan - charchash (uyqusizlik) yoki oshqozon og'rig'i va bosh og'rig'i
kabi alomatlar
Boshqalar tomonidan o’z ustidan kulishlari yoki ta'qib qilishlari hissi
odamlarning bu haqda gapirishiga yoki muammoni hal qilishga urinishlariga xalaqit
beradi. Favqulodda holatlarda, kiberbulling hatto odamlarning o’z hayotiga zomin
bo'lishiga sabab bo’lishi ham mumkin.
Kiberbulling bizga ko'p jihatdan ta'sir qilishi mumkin. Ammo bunday
muammolarni bartaraf etish va odamlar o'zlariga bo'lgan ishonchlari va sog'lig'ini
tiklashlari mumkin.
Agar siz bullingdan aziyat chekyapman deb o'ylasangiz, birinchi qadam otaonangiz, yaqin oila a'zolaringiz yoki boshqa ishonchli kattalar singari siz ishonadigan
odamdan yordam so'rashdir.
Maktabingizda siz psixolog, sport murabbiyi yoki o’zingiz yoqtirgan
o'qituvchingiz bilan bog'lanishingiz mumkin.
Agar siz o’zingiz bilgan odam bilan gaplashish uchun noqulaylik sezsangiz,
mamlakatingizda professional maslahatchi bilan gaplashish uchun ishonch telefoni
haqida ma’lumotni izlang.
Agar bulling ijtimoiy platformada sodir bo'lsa, sizni tahqirlayatgan odamni siz
bilan muloqotga kirishishini ta’qiqlashni o'ylab ko'ring va uning xatti-harakatlari
haqida platformaning o'zida xabar bering. Ijtimoiy media kompaniyalari o'z
foydalanuvchilarini xavfsizligini ta’minlashga majburdirlar.
Nima bo'layotganini ko'rsatish uchun dalillarni, yani matnli xabarlar va ijtimoiy
media platformalarida e’lon qilingan ma’lumotlar haqida ekran suratlarini
(skrinshotlarni) to'plash foydali bo'lishi mumkin.
Bullingga barham berish uchun uni aniqlash kerak va u haqda xabar berish
muhimdir. Shuningdek, tartibbuzarga uning xatti-harakatlari nomaqbul ekanligini
ko'rsatish ham yordam berishi mumkin.
Agar siz bevosita xavf ostiga tushib qolsangiz, u holda siz o’z davlatingizdagi
politsiya yoki favqulodda xizmatlarga murojaat qilishingiz kerak.
Facebook / Instagram: Agar siz Internetda bulling xavfiga duch kelgan
bo’lsangiz, sizga ota-onangiz, o'qituvchilar yoki siz ishonishingiz mumkin bo'lgan
boshqa odamlar bilan gaplashishingizga maslahat beramiz, sizning xavfsiz bo'lish
huquqingiz mavjud. Biz, shuningdek, to'g'ridan-to'g'ri Facebook yoki Instagram
orqali har qanday bulling holati haqida xabar berishni osonlashtiramiz.
Tarkibimizda ushbu hisobotlarni haftasiga 7 kun, kuniga 24 soat davomida 50
dan ortiq tillarda ko'rib chiqadigan jamoamiz bor va biz haqoratomuz yoki haqoratli
narsalarni olib tashlaymiz. Ushbu hisobotlar har doim anonim saqlanadi.
Bizda, Facebookda qo'llanma bor, u sizga bulling bilan kurashish jarayoni
davomida yoki boshqa odamni bullingdan jabr chekayotganini ko'rsangiz nima qilish
kerakligini ko’rsatib boradi. Instagramda, shuningdek, Ota-onalar uchun qo'llanma
mavjud va ushbu qo’llanma ota-onalar, vasiylar va ishonchli kattalar uchun
kiberbullingga qarshi qanday kurashish bo'yicha tavsiyalarni beradi, va siz bizning
xavfsizlik vositalarimiz haqida ma'lumot olishingiz mumkin bo'lgan markaziy
ma’lumotlar bazasi ham mavjud.
Twitter: Agar siz kiberbullingdan zarar ko’ryapman deb o'ylasangiz, eng muhimi,
xavfsizligingizni ta'minlash. Boshingizdan kechirayotgan narsalar to'g'risida kimdir
bilan gaplashish juda muhimdir. Bu sizning o'qituvchingiz, boshqa ishonchli kattalar
yoki ota-onangiz bo'lishi mumkin. Agar o’zingiz yoki do'stingiz kiberbullingdan
zarar ko’rayatgan bo’lsa, bu haqda ota-onangiz va do'stlaringiz bilan nima qilish
kerakligi haqida gaplashing.
Biz odamlarni bizning qoidalarimizni buzishi mumkin bo'lgan foydalanuvchilar
haqida bizga hisobot berishga chorlaymiz. Siz buni bizning yordam markazimizdagi
qo'llab-quvvatlash sahifalari orqali yoki "Tweet haqida xabar berish" ni bosish orqali
xabar berish mexanizmi vositasida amalga oshirishingiz mumkin.
12.1 Dasturlarni ishonchliligini ta'minlashda kriptografik algoritmlar
qanday rol o'ynaydi?
Dasturlarni ishonchliligini ta'minlashda kriptografik algoritmlar muhim rol
o'ynaydi. Ular bir nechta asosiy yo'nalishlarda xavfsizlikni ta'minlashda yordam
beradi:
Ma'lumotlarni maxfiyligini ta'minlash: Kriptografik algoritmlar ma'lumotlarni
shifrlash va deshifrlash orqali himoya qiladi. Bu usul yordamida ma'lumotlarni faqat
ruxsat berilgan shaxslar o'qiy oladi. Shifrlash algoritmlari, masalan, AES (Advanced
Encryption Standard) yoki RSA (Rivest-Shamir-Adleman), ma'lumotlarni yomon
niyatli foydalanuvchilardan himoya qiladi.
Bu yerda kalit qandaydir himoyalangan kanal orqali jo‘natiladi (chizmada
punktir chiziqlar bilan tasvirlangan). Umuman olganda, ushbu mexanizm
simmetriyali bir kalitlik tizimiga taluqlidir.
Assimmetriya ikki kalitlik tasvirlash mumkin:
Bu holda himoyalangan kanal bo‘yicha ochiq kalit jo‘natilib, maxfiy kalit
jo‘natilmaydi.
Yovuz niyatli shaxslar o‘z maqsadlariga erisha olmasa va kriptotahlilchilar
kalitni bilmasdan turib, shifrlangan axborotni tiklay olmasa, u holda kriptotizim
kriptomustahkam tizim deb aytiladi.
Kriptotizimning
mustahkamligi
uning
kaliti
bilan
aniqlanadi
va
bu
kriptotahlilning asosiy qoidalaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
Ushbu ta’rifning asosiy ma’nosi shundan iboratki, kriptotizim barchalarga
ma’lum tizim hisoblanib, uning o‘zgartirilishi ko‘p vaqt va mablag‘ talab qiladi, shu
bois ham faqatgina kalitni o‘zgartirib turish bilan axborotni himoyalash talab
qilinadi.
Foydalanuvchilarni identifikatsiyalash va autentifikatsiyalash tizimi. Ushbu
tizim foydalanuvchidan olingan ma’lumot bo‘yicha shaxsini tekshirish, haqiqiyligini
aniqlash va shundan so‘ng unga tizim bilan ishlashga ruxsat berish lozimligini
belgilab beradi.
Bu holda asosan foydalanuvchidan olinadigan ma’lumotni tanlash muammosi
mavjud bo‘lib, uning quyidagi turlari mavjud:
foydalanuvchiga ma’lum bo‘lgan maxfiy axborot, masalan, parol, maxfiy kalit
va boshqalar;
shaxsning fiziologik parametrlari, masalan, barmoq izlari, ko‘zning tasviri va
boshqalar.
Birinchisi an’anaviy, ikkinchisi esa biometrik identifikatsiyalash tizimi, deyiladi.
Disk ma’lumotlarini shifrlash tizimi. Ushbu tizimning asosiy maqsadi diskdagi
ma’lumotlarni himoyalashdir. Bu holda mantiiqiy va jismoniy bosqichlar ajratiladi.
Mantiiqiy bosqichda fayl asosiy ob’ekt sifatida bo‘lib, faqatgina ba’zi bir fayllar
himoyalanadi. Bunga misol qilib, arxivator dasturlarini keltirish mumkin. Jismoniy
bosqichda disk to‘laligicha himoyalanadi. Bunga misol sifatida Norton Utilities
tarkibidagi Diskreet shifrlovchi dasturni keltirish mumkin.
Tarmoq bo‘yicha uzatiladigan ma’lumotlarni shifrlash tizimi. Ushbu tizimda ikki
yo‘nalishni ajratish mumkin:
kanal bo‘yicha, ya’ni aloqa kanallari bo‘yicha jo‘natiladigan barcha
ma’lumotlarni shifrlash;
abonentlar
bo‘yicha,
ya’ni
aloqa
kanallari
bo‘yicha
jo‘natiladigan
ma’lumotlarning faqatgina mazmuniy qismi shifrlanib, qolgan xizmatchi
ma’lumotlarni ochiq qoldirish.
Elektron ma’lumotlarni autentifikatsiyalash tizimi. Ushbu tizimda tarmoq
bo‘yicha bajariladigan elektron ma’lumotlar almashinuvi hujjatni va uning muallifini
autentifikatsiyalash muammosi paydo bo‘ladi.
Tayanch axborotlarni boshqarish vositalari. Ushbu tizimda tayanch axborotlar
sifatida kompyuter sifatida kompyuter tizimi va tarmog‘ida qo‘llaniladigan barcha
kriptografik kalitlar tushuniladi. Bu holda kalitlarni generatsiyalash, saqlash va
taqsimlash kabi boshqaruv funksiyalarini ajratishadi.
Ma'lumotlar yaxlitligini ta'minlash: Kriptografik xesh funksiyalari, masalan,
SHA (Secure Hash Algorithm) oilasi, ma'lumotlarning o'zgarmaganligini
tekshirishga yordam beradi. Bu usul ma'lumotlarga hech qanday o'zgarish
kiritilmaganligiga ishonch hosil qilish imkonini beradi.
Autentifikatsiya: Digital imzolar yordamida, masalan, RSA yoki ECDSA
(Elliptic Curve Digital Signature Algorithm), tizimlar foydalanuvchilar va
ma'lumotlarning haqiqiyligini tekshira oladi. Bu usul yordamida foydalanuvchilar
o'zlarining shaxsini tasdiqlaydi va ma'lumotlarning haqiqiyligi kafolatlanadi.
Ma'lumotlarni maxfiy saqlash: Kriptografik algoritmlar, masalan, PGP (Pretty
Good Privacy) yoki GPG (GNU Privacy Guard), elektron pochta va boshqa
kommunikatsiyalarni shifrlash orqali himoya qiladi. Bu usul ma'lumotlarni jo'natish
va saqlashda xavfsizlikni ta'minlaydi.
O'zaro tasdiqlash: TLS (Transport Layer Security) va SSL (Secure Sockets
Layer) kabi protokollar kriptografik algoritmlar yordamida internet orqali
uzatilayotgan ma'lumotlarning xavfsizligini ta'minlaydi. Bu protokollar server va
mijoz o'rtasidagi aloqani shifrlaydi va ularning o'zaro tasdiqlanishini ta'minlaydi.
Kriptografik algoritmlar dasturlar va tizimlar xavfsizligini ta'minlashda muhim
ahamiyatga ega bo'lib, ularsiz zamonaviy axborot tizimlari va internet xavfsiz
bo'lmas edi. Bu algoritmlar yordamida ma'lumotlar himoyalanadi, foydalanuvchilar
tasdiqlanadi va tizimlar ishonchliligi kafolatlanadi.
12.2 Raqamli imzolar qanday qilib dasturiy ta'minotni autentifikatsiya
qilish va ularning butunligini ta'minlashga yordam beradi?
Raqamli imzolar dasturiy ta'minotni autentifikatsiya qilish va ularning
butunligini ta'minlashda quyidagi yo'llar bilan yordam beradi:
1. Dasturiy Ta'minotni Avtorizatsiya qilish:
Raqamli imzolar yordamida dasturiy ta'minotni kim tomonidan yaratilganligini
tasdiqlash mumkin. Bu jarayon quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi:
Imzolash: Dasturiy ta'minot muallifi o'zining shaxsiy kaliti yordamida dasturiy
ta'minotning xesh qiymatini (masalan, SHA-256 yordamida) raqamli imzo bilan
imzolaydi. Bu imzo muallifning xususiy kaliti yordamida yaratiladi va faqat
muallifga tegishli.
Tasdiqlash: Dasturiy ta'minotni yuklab olgan foydalanuvchi muallifning ochiq
kaliti yordamida imzoni tasdiqlaydi. Agar imzo tasdiqlansa, foydalanuvchi dasturiy
ta'minotni haqiqiy muallif tomonidan yaratilganligini biladi. Bu muallifni
autentifikatsiya qilishni ta'minlaydi va foydalanuvchilarni soxtalashtirilgan
dasturlardan himoya qiladi.
2. Dasturiy Ta'minotning Butunligini Ta'minlash:
Raqamli imzolar dasturiy ta'minotning o'zgartirilmaganligini tekshirishga
yordam beradi:
Imzo Yaratish: Dasturiy ta'minotni imzolash jarayonida uning xesh qiymati
hisoblanadi va bu xesh qiymat muallifning shaxsiy kaliti yordamida raqamli imzo
bilan imzolanadi.
Imzoni Tasdiqlash: Dasturiy ta'minotni yuklab olgan foydalanuvchi dasturiy
ta'minotning xesh qiymatini yana bir bor hisoblaydi va bu qiymatni muallifning ochiq
kaliti yordamida tasdiqlangan imzo bilan taqqoslaydi. Agar xesh qiymatlari mos
kelsa, dasturiy ta'minot o'zgartirilmagan va butunligi saqlangan deb hisoblanadi.
Raqamli Imzolarni Foydalanishdagi Amaliy Misollar:
Operatsion tizimlar va dasturiy ta'minot yangilanishlari: Windows, macOS, va
Linux kabi operatsion tizimlar yangilanishlarini raqamli imzolar yordamida
autentifikatsiya qiladi. Bu yangilanishlarni o'rnatishdan oldin foydalanuvchilar va
tizimlar yangilanishlar haqiqiyligini va butunligini tasdiqlaydi.
Mobil ilovalar: App Store va Google Play kabi platformalar ilovalarni nashr
etishdan oldin ularning raqamli imzolarini tekshiradi. Bu foydalanuvchilarni soxta
yoki zararli dasturlardan himoya qiladi.
Brauzer plaginlari va kengaytmalari: Brauzerlar plaginlar va kengaytmalarni
yuklab olishdan oldin ularning raqamli imzolarini tekshiradi, bu orqali
foydalanuvchilar xavfsizligini ta'minlaydi.
Raqamli imzolar dasturiy ta'minotning autentifikatsiya qilinishida va butunligini
ta'minlashda muhim vosita hisoblanadi. Ular dasturlarni haqiqiyligini va ularning
o'zgartirilmaganligini kafolatlaydi, foydalanuvchilarni zararli dasturlardan himoya
qiladi va dasturiy ta'minotning ishonchliligini oshiradi.
13.1 Shartli bepul dasturiy ta'minotning litsenziyaviy cheklovlarini qanday
qilib samarali himoya qilish mumkin?
Dasturiy taminotni litsenziyalash uchun
“ https://license.gov.uz/ ” saytiga
kiriladi.
Audentifikatsiyadan otgach ariza berish bolimi bosiladi keyin ozimizga kerakli
bolimni tanlaymiz.
Ushbu bo’limda ariza toldiriladi va arizaga javob kelishi kutiladi.
Kompyuter dasturi (dasturiy ta'minot) muallifi har kimga undan foydalanishni
taqiqlashi mumkin. Bu huquqqa ruxsat berish uchun u o'z dasturiy ta'minotini
boshqalarga litsenziyalashi kerak. a yordamida standart litsenziya GPL singari,
foydalanuvchilarning qanday huquq va majburiyatlari borligini ko'rsatish oson.
Kompyuter dasturini yozgan har kim avtomatik ravishda unga mualliflik
huquqiga ega. Bu muallifga kompyuter dasturidan nusxa ko'chirish, undan
foydalanish va o'zgartirishlar ustidan nazoratni amalga oshirishga imkon beradi.
Dasturiy ta'minotni uchinchi shaxslarga taqdim qilish uchun muallif uchinchi tomon
dasturdan foydalanishi uchun litsenziyadagi ba'zi harakatlar uchun ruxsat berishi
kerak. Muallifning xohish-istaklariga qarab, u turli xil standart litsenziyalardan
birini tanlashi mumkin.
Zaxiralangan harakatlar
Mualliflik huquqi asar yaratuvchisiga asarni nusxalash va oshkor qilishni
taqiqlash huquqini beradi. O'zgartirilgan versiyalarni tarqatish asl muallifning
ruxsatisiz ham taqiqlanadi. Keyinchalik "lotin ishi" haqida gap boradi. Kompyuter
dasturidan foydalanish dasturni qattiq diskdan ishchi xotiraga ko'chirishni talab
qiladi. Shunday qilib, muallifda tahrirlash imkoniyati mavjud foydalanish uning
dasturini tekshirish uchun.
Biroq, muallif ko'pincha dasturiy ta'minotni uchinchi shaxslar tomonidan
ishlatilishini yoki tarqatilishini xohlaydi. Bu ko'pincha pullik bo'ladi, lekin bu har
doim ham zarur emas. Keyin muallif bergan ruxsat ushbu shartnoma shartlari bilan
birgalikda asarga litsenziya deb ataladi. Bunday litsenziyani ma'lum bir mijoz uchun
maxsus yozish mumkin (bu ko'pincha biznes uchun maxsus dasturlarda uchraydi),
lekin u ham umumiy shaklda tuzilishi mumkin (do'konlarda sotiladigan yoki
Internetda yuklab olinadigan standart dasturlarning ko'pchiligida bo'lgani kabi) .
Shunday qilib, o'z-o'zidan yozilgan kompyuter dasturini sotishni istagan har bir
kishiga tegishli litsenziya shartlarini o'rnatish tavsiya etiladi. Ammo bu, o'z-o'zidan
yozilgan dasturni bepul tarqatishni istagan odamlarga ham tegishli, masalan, ularni
o'z veb-saytiga joylashtirish orqali. Shuningdek, mualliflik huquqi erkin
tarqatiladigan dasturiy ta'minotga ham taalluqlidir va dasturni oluvchiga uni
ishlatish va keyinchalik tarqatish uchun ruxsat berilishi kerak. Muallif ikkita
variantdan birini tanlashi mumkin: u standart litsenziyani tanlaydi yoki o'zi
litsenziyani yozadi.
Standart litsenziyalar
Hozirda ko'plab dasturiy ta'minotlar standart litsenziyalar asosida tarqatilmoqda.
Standart litsenziyadan foydalanishning katta afzalligi shundaki, har bir kishi ushbu
litsenziyaga muvofiq nima va nima ruxsat berilishini darhol biladi va standart
litsenziyadagi formulalar qonuniy ravishda suv o'tkazmaydigan hisoblanadi. Bundan
tashqari, muallif litsenziya shartlarini tuzishda vaqt va kuch sarflashi shart emas.
Mumkin bo'lgan kamchilik shundaki, bunday standart litsenziyaning shartlari har
doim ham muallif xohlaganidek bo'lavermaydi.
GNU Umumiy Litsenziyasi
GPL, ehtimol, eng taniqli standart dasturiy ta'minot litsenziyasi va shuningdek,
birinchi standart litsenziyalardan biridir. GPL doirasida tarqatiladigan dasturiy
ta'minot har kim tomonidan tijorat va notijorat dasturlari uchun ishlatilishi mumkin,
shuningdek cheklovsiz qayta tarqatilishi mumkin. Shu bilan birga, keyingi
tarqatishda ham manba kodini tarqatish majburiydir. GPL-ning o'ziga xos xususiyati
- o'zingizning dasturlaringizda boshqalarning dasturiy ta'minotini qayta ishlashni
cheklash. Bunga o'zingizning dasturingiz keyinchalik GPL bo'yicha litsenziyalash
sharti bilan ruxsat beriladi.
Ba'zilarning fikriga ko'ra, bu GPLni "litsenziyalash virusi" ga aylantiradi: GPL
bo'yicha kodni qayta ishlash yangi dasturda GPL litsenziya shartlari bilan yangi
dasturga "yuqadi". Biroq, bu GPL muallifi Richard Stallmanning niyatlaridan biri
edi. GPL ostida dasturiy ta'minotdan foydalanishni istagan odamlar endi
o'zgartirilgan versiyasini tarqatishda manba kodini taqdim etishlari kerak bo'ladi.
Bu, shuningdek, o'zgarishlarni jamiyat uchun yana bir bor qo'lga kiritishi uchun
qiladi. Shuning uchun "maxfiy" o'zgarishlar bilan dasturiy ta'minotni chiqarish endi
mumkin emas.
GPL ostida tarqatiladigan dasturlarga Linux operatsion tizimi, MySQL
ma'lumotlar bazasi menejeri, GCC kompilyatori, EMACS muharriri va boshqa
yuzlab dasturlar misol bo'la oladi.
BSD litsenziyasi
BSD litsenziyasi mavjud bo'lgan eng qisqa dasturiy ta'minot litsenziyalaridan
biridir. Foydalanuvchilarga qo'yiladigan yagona talab shundan iboratki, ular dasturiy
ta'minotni o'z mahsulotlariga qo'shishda muallifning ismini ko'rsatishlari kerak.
Bundan tashqari, har qanday foydalanish va tarqatishning barcha shakllariga
ortiqcha so'zsiz ruxsat beriladi. Bu litsenziyani, ayniqsa, ko'pchilik odamlar
tomonidan ishlatilgan dasturiy ta'minotni ko'rishni yaxshi ko'radigan va boshqalar
undan pul ishlab topishda hech qanday muammolarga duch kelmaydigan odamlar
uchun juda mos keladi .. FreeBSD va OpenBSD operatsion tizimlari va mashhur
Apache veb-serverlari ushbu litsenziya asosida tarqatiladi. .
Shunga o'xshash litsenziya MIT litsenziyasidir, bu faqat muallifning har qanday
shaklda etkazilgan zarar uchun barcha javobgarligini rad qiluvchi bayonotni
kiritishni talab qiladi.
Badiiy litsenziya
Boshqa mashhur litsenziya bu Artistic License. Ushbu litsenziyaga ega dasturiy
ta'minot undan keyingi cheklovlarsiz foydalanish va tarqatilishi mumkin. Dasturiy
ta'minotga o'zgartirishlar kiritishga ham ruxsat beriladi, ammo o'zgartirishlar hamma
uchun bemalol taqdim etilsa, o'zgartirilgan versiyalar faqatgina tarqatilishi mumkin.
Boshqa ko'pgina standart litsenziyalar bilan ruxsat berilgan Artistic License
litsenziyasi ostida boshqa odamlarning dasturiy ta'minotini sotishga ruxsat
berilmaydi Artistic License litsenziyasi bo'yicha tarqatilgan dasturlarning eng
mashhur namunasi, albatta Perl skriptlari bo'lgan Perl tarjimonidir. amalga oshirildi.
Ommaviy domen litsenziyasi
Garchi bu haqiqatan ham litsenziya bo'lmasa-da, ko'plab dasturiy ta'minot
"jamoat mulki" sifatida tarqatiladi. Jamoat mulki bu dasturiy ta'minotga mualliflik
huquqi yo'qligini va har kim dasturdan foydalanishi, tarqatishi, moslashtirishi va
o'zgartirilgan shaklda tarqatishini anglatadi. Hatto asl muallif kimligini aytib berish
majburiy emas. O'zining dasturiy ta'minotini jamoat domeniga joylashtirgan har kim
shu tarzda dastur ustidan to'liq nazoratni yo'qotadi. Afzallik shundaki, endi hamma
dasturiy ta'minotga hech qanday cheklovlarsiz kirishlari mumkin.
Nusxalash va tarqatish huquqlaridan tashqari, aksariyat Evropa mamlakatlarida
"axloqiy huquqlar" deb nomlangan, masalan, asarni buzish yoki uni buzishga qarshi
chiqish huquqi. Ko'pincha bu axloqiy huquqlardan cheklangan darajada voz kechish
mumkin emas yoki mumkin emas. Masalan, Gollandiyada muallif muallifning sha'ni
yoki obro'siga putur etkazishi mumkin bo'lgan asarga kiritilgan o'zgartirishlarga
e'tiroz bildirish huquqidan voz kecha olmaydi (Mualliflik huquqi to'g'risidagi
qonunning 25-moddasi, 1-bandi, d). Shunday qilib, qat'iyan aytganda, Gollandiyalik
muallif o'z ishini jamoatchilikka joylashtirishi mumkin emas, garchi amalda bu
kichik istisno juda oz farq qiladi.
O'zingiz litsenziya yozing
Albatta litsenziyani o'zingiz yozishingiz mumkin. O'zingizning litsenziyangizni
tuzishda ko'pincha boshqalar dasturni ishlatishni va / yoki tarqatishni xohlagan
barcha vaziyatlarni oldindan bilish qiyin. Bir nechtasini nomlash: masalan, kimdir
dasturni CD-ROMga qo'yib, uni sotishi mumkinmi? CD-ROM-da dasturlar to'plami
yoki faqat shu dastur mavjudligi muhimmi? O'zgartirilgan versiyalar bir xil nomga
ega bo'lishi mumkinmi?
Shuningdek, foydalanuvchilarning huquqlari va majburiyatlarini qonuniy
majburiy formulalarda belgilash ko'pincha oson emas. Masalan, "Sizga ushbu
dasturdan har qanday tarzda foydalanish, o'zgartirish va tarqatish uchun ruxsat
beriladi" kabi shart o'zgartirilgan versiyalarni tarqatishga ruxsat bermaydi. Agar
muallif o'z litsenziyasini tuzish va tahrirlash uchun kerakli vaqt va kuch sarflashni
xohlamasa, standart litsenziyadan foydalanish qat'iyan tavsiya etiladi.
14.1 Voyaga yetmagan bolalarni taqiqlangan axborotlardan himoya qilishda
ota-onalarning roli qanday bo'lishi kerak?
Voyaga yetmagan bolalarni taqiqlangan axborotlardan himoya qilishda otaonalarning roli juda muhim va ko'p qirrali bo'lishi kerak. Bu jarayonni
muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ota-onalar quyidagi strategiyalarni qo'llashlari
mumkin:
Axborotli bo'lish: Ota-onalar zamonaviy texnologiyalar, internet va ommaviy
axborot vositalari haqida yaxshi tushunchaga ega bo'lishlari kerak. Bu ularga
bolalarini nima nazorat qilish va yo'naltirishga yordam beradi.
O'rgatish: Bolalarga internet xavfsizligi, axborot savodxonligi va onlayn
makonda qanday ehtiyot bo'lish kerakligini o'rgatish lozim. Ularga nomaqbul
kontentni qanday aniqlash va undan qanday qochish kerakligini tushuntirish
muhimdir.
Nazorat dasturlari: Maxsus nazorat dasturlarini (parental control software)
foydalanish orqali internetdagi nomaqbul kontentni bloklash mumkin. Bu dasturlar
ota-onalarga bolalarining onlayn faoliyatini kuzatishga va cheklashga yordam
beradi.
Ekran vaqtini cheklash: Bolalarning internet va texnologiyalardan foydalanish
vaqtini cheklash ham muhimdir. Ular uchun kunlik va haftalik vaqt limitlarini
belgilash orqali bolalarni zararli kontentdan himoya qilish mumkin.
Bolalar bilan suhbatlashish: Bolalar bilan doimiy ravishda ochiq muloqot olib
borish ota-onalarga ularga duch kelgan muammolarni tezda hal qilishda yordam
beradi. Bolalar nima ko'rayotganliklarini va ular uchun nima qiziqarli ekanligini
bilish muhimdir.
Ishonchli muhit yaratish: Bolalar o'zlarini qulay va xavfsiz his qilishlari uchun
ota-onalar ularga har qanday masalada yordam berishga tayyor ekanliklarini
ko'rsatishlari kerak.
Shaxsiy namunaviy bo'lish: Ota-onalar o'zlari ham internetdan xavfsiz va
oqilona foydalanishlari orqali bolalarga yaxshi namuna ko'rsatishlari kerak. Bu
ularga axborotni qanday xavfsiz va to'g'ri ishlatish kerakligini ko'rsatadi.
Qoidalar va Cheklovlar: Oila ichida internetdan foydalanish qoidalari va
cheklovlari belgilanishi kerak. Masalan, kechasi internetdan foydalanmaslik,
ma'lum veb-saytlarga kirmaslik kabi qoidalar.
Ta'lim resurslari: Maktablar va ta'lim muassasalaridan ota-onalarga yordam
beradigan resurslar va dasturlar haqida ma'lumot olish. Ular ota-onalarni qanday
qilib bolalarni xavfsiz saqlash bo'yicha ma'lumot bilan ta'minlaydi.
Jamoat resurslari: Jamoat tashkilotlari va internet xavfsizligi bo'yicha
mutaxassislar tomonidan taqdim etilgan resurslardan foydalanish.
Ota-onalar yuqoridagi strategiyalarni qo'llagan holda, bolalarni taqiqlangan
axborotlardan himoya qilishda katta rol o'ynaydilar va ularning xavfsizligini
ta'minlashda muvaffaqiyatli bo'lishlari mumkin.
Bolalarni maktab va ta'lim muassasalarida taqiqlangan axborotlardan himoya
qilish uchun bir qator chora-tadbirlarni amalga oshirish mumkin. Quyida eng
samarali choralar keltirilgan:
14.2 Maktab va ta'lim muassasalarida bolalarni taqiqlangan axborotlardan
himoya qilish uchun qanday choralar ko'rilishi mumkin?
Bolalarni maktab va ta'lim muassasalarida taqiqlangan axborotlardan himoya
qilish uchun bir qator muhim choralar ko'rilishi mumkin. Bu choralar turli
yo'nalishlarda amalga oshiriladi va ular birgalikda bolalar uchun xavfsizroq o'quv
muhitini yaratishga yordam beradi.
Avvalo, texnologik choralar haqida gaplashsak, maktablarda internet filtrlarini
o'rnatish juda muhimdir. Bu filtrlar orqali taqiqlangan saytlar va zararli kontentlarga
kirishning oldi olinadi. Masalan, pornografik saytlar, zo'ravonlikni targ'ib qiluvchi
kontent va boshqa nomaqbul materiallarni bolalar ko'ra olmaydi. Shu bilan birga,
internet monitoring dasturlari yordamida bolalarning internetdagi faoliyati kuzatilib
boriladi. Bu dasturlar bolalarning qaysi saytlarni ko'rayotganini va qanday kontent
bilan shug'ullanayotganini nazorat qilish imkonini beradi.
Kontent monitoringi bilan bir qatorda, bolalar foydalanadigan ilovalar va
dasturlarni cheklash ham zarur. Bu orqali faqat ta'limiy va ma'lumotli ilovalarga
ruxsat beriladi, boshqa nomaqbul ilovalarning ishlatilishiga to'sqinlik qilinadi.
Shuningdek, maktab tarmoqlariga kirish parollarini muntazam yangilab turish va
faqat ruxsat etilgan qurilmalarning ulanishini ta'minlash ham yaxshi chora bo'ladi.
Ta'limiy choralar ham juda muhimdir. Bolalarga internet xavfsizligi bo'yicha
darslar o'tkazish, ularni xavfsiz onlayn xatti-harakatlar haqida o'rgatish katta
ahamiyatga ega. Bu darslarda bolalar shaxsiy ma'lumotlarini qanday himoya
qilishni, nomaqbul kontentdan qanday qochish kerakligini va qanday qilib xavfsiz
onlayn muhitni yaratishni o'rganadilar. Shuningdek, bolalarga taqiqlangan
axborotning salbiy ta'siri haqida tushuntirish ham muhimdir. Ular bunday
kontentning psixologik va ijtimoiy zararlarini tushunib yetishlari kerak.
Ota-onalarni jalb qilish ham samarali choralar qatoriga kiradi. Ota-onalar
farzandlarining internetdan foydalanishi bo'yicha ma'lumotli bo'lishlari va ularning
faoliyatini nazorat qilishlari kerak. Maktablar ota-onalar uchun internet xavfsizligi
bo'yicha seminarlar o'tkazishi, ularga qanday choralar ko'rish kerakligi haqida
maslahatlar berishi mumkin.
Siyosiy choralar ham bolalarni himoya qilishda muhim o'rin tutadi. Maktab va
ta'lim muassasalari taqiqlangan axborotlar bilan bog'liq qoidalar va siyosatlarni
ishlab chiqishlari kerak. Bu qoidalar bolalarning xavfsizligini ta'minlashga
qaratilgan bo'lishi kerak. Mahalliy hokimiyatlar, huquq-tartibot organlari va ta'lim
muassasalari o'rtasida hamkorlikni mustahkamlash, bu esa axborot xavfsizligini
ta'minlashda yordam beradi.
Texnik ta'minotga keladigan bo'lsak, bolalar foydalanadigan kompyuterlarda
xavfsizlik dasturlari va antiviruslar o'rnatilishi kerak. Bu dasturlar kompyuterlarga
zararli dasturlar kirishini oldini oladi va bolalarning qurilmalari xavfsiz bo'lishini
ta'minlaydi. Maktab ichida IT mutaxassislari bo'lib, ular texnik muammolarni hal
qilish va xavfsizlikni ta'minlash uchun mas'ul bo'lishlari kerak.
Bu chora-tadbirlar bolalarni taqiqlangan axborotlardan himoya qilishda samarali
bo'lishi mumkin. O'qituvchilar, ota-onalar va ta'lim muassasalari rahbarlari
birgalikda harakat qilishlari zarur. Bolalarning xavfsizligi va salomatligini
ta'minlash uchun kompleks yondashuv juda muhimdir.
14.3 Bolalarni onlayn taqiqlangan axborotlardan himoya qilishda
texnologik vositalarning qanday turlari qo'llanilishi mumkin?
Bolalarni onlayn taqiqlangan axborotlardan himoya qilishda turli xil texnologik
vositalar qo'llanilishi mumkin. Ushbu vositalar internet filtrlash dasturlaridan tortib
ota-ona nazorati ilovalarigacha turli xil texnologiyalarni o'z ichiga oladi.
Internet filtrlash dasturlari eng keng tarqalgan va samarali vositalardan biridir.
Bu dasturlar zararli va nomaqbul saytlarni bloklaydi. Masalan, Net Nanny, K9 Web
Protection va Qustodio kabi dasturlar turli toifalardagi kontentlarni, jumladan
pornografiya, zo'ravonlik va nafratni targ'ib qiluvchi saytlarga kirishni cheklaydi.
Ushbu dasturlar ko'pincha oson sozlanadi va ota-onalar yoki maktab ma'muriyati
tomonidan nazorat qilinadi. Ular bolalarning onlayn faoliyatini kuzatib borish va
kerakli o'zgartirishlarni kiritish imkonini beradi.
Ota-ona nazorati ilovalari ham juda samarali vositalar hisoblanadi. Ushbu
ilovalar orqali ota-onalar bolalarning internetda qaysi saytlarga kirayotganini
kuzatishlari va nazorat qilishlari mumkin. Masalan, Family Link, Norton Family, va
Screen Time kabi ilovalar bolalarning internetda qancha vaqt sarflashlarini cheklash,
faqat ruxsat etilgan ilovalardan foydalanish imkonini berish va shubhali faoliyatlarni
xabar qilish imkoniyatini beradi. Bu ilovalar shuningdek, bolalarning geografik
joylashuvini kuzatish kabi qo'shimcha funksiyalarga ham ega bo'lishi mumkin.
Antivirus va xavfsizlik dasturlari bolalarning qurilmalarini zararli dasturlardan
himoya qilish uchun muhimdir. Ushbu dasturlar zararli fayllarni aniqlash va
o'chirish, shuningdek, phishing hujumlaridan himoya qilish imkonini beradi. Misol
uchun, Norton, McAfee, va Bitdefender kabi antivirus dasturlari keng qo'llaniladi.
Ular bolalarning qurilmalarida doimiy ravishda himoya qatlamini ta'minlab, zararli
dasturlar va veb-saytlarning tizimga kirishini oldini oladi.
Router darajasidagi filtrlash texnologiyalari ham bolalarni himoya qilishda
samarali hisoblanadi. Bunday tizimlar internet trafigini router darajasida filtrlaydi
va barcha ulangan qurilmalarda xavfsiz internetdan foydalanishni ta'minlaydi.
OpenDNS va Circle by Disney kabi xizmatlar bu yo'nalishda ishlaydi. Ushbu
xizmatlar routerga o'rnatilib, uydagi yoki maktabdagi barcha qurilmalar uchun
xavfsiz internetni ta'minlaydi.
Bolalar uchun maxsus yaratilgan brauzerlar va qidiruv tizimlari ham mavjud.
Ushbu brauzerlar va qidiruv tizimlari bolalarga mos kontentni taqdim etadi va
nomaqbul materiallarni avtomatik ravishda filtrlaydi. Misol uchun, Kiddle va
KidRex kabi qidiruv tizimlari bolalar uchun xavfsiz internet qidiruvini ta'minlaydi.
Yuqoridagi texnologik vositalar bolalarni onlayn taqiqlangan axborotlardan
himoya qilishda katta yordam beradi. Shu bilan birga, bu vositalarni to'g'ri sozlash
va muntazam ravishda yangilab turish ham muhimdir. Ota-onalar va ta'lim
muassasalari ushbu vositalarni birgalikda ishlatish orqali bolalarning onlayn
xavfsizligini ta'minlashlari mumkin. Texnologik choralar bilan bir qatorda, bolalarni
internet xavfsizligi bo'yicha o'qitish va ularga xavfsiz xatti-harakatlar ko'nikmalarini
singdirish ham zarur. Bu chora-tadbirlar bolalarning onlayn xavfsizligini yanada
kuchaytiradi va ularni zararli kontentdan himoya qiladi.