TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIALARI
UNIVERSITETI URGACH FIRIALI
2023
Reja
1. Dualizm nima?
2. Monizm nima?
3. Falsafiy antropologiyaa
4. PSIXOLOGIYA VA AQL BILAN BOG'LIQ MUNOZARALAR
Falsafiy antropologiyaa
Insonni tushunishda dualizm va monizm. Odamlar o‘rtasidagi
biologik va ijtimoiy farqlarni va ularni betakrorligini tan
olishdan inson tabiatining yaxlitligini tushunishga nisbatan
ikki muhim yondashuv: dualistik va monistik yondashuvlar
kelib chiqadi.
Qadim zamonlarda vujudga kelgan insonga nisbatan
dualistik yondashuv shundan iboratki, odamzot, bir
tomondan, moddiy organizmdan, boshqa tomondan esa –
mustaqil mohiyat sanaladigan va bu organizmni
boshqaradigan nomoddiy jondan tashkil topgan mavjudot
sifatida qaraladi. Bu yondashuv, masalan, boqiy g‘oyalar
dunyosida yashaydigan o‘lmas jon inson tug‘ilayotgan
paytda uning tanasiga xuddi zindonga tushgandek kirib
o‘rnashadi, uning o‘limidan keyin esa vujudni tark etib, yana
g‘oyalar dunyosiga qayta, deb hisoblagan Platon falsafasida
ayniqsa bo‘rtib namoyon bo‘ladi. Jonlarning o‘lmasligi
g‘oyasi Sharq falsafiy an'anasiga ham xosdir.
Hozirgi olimlarning aksariyati qo‘llab-quvvatlaydigan inson
talqinining monistik konsepsiyasi inson ruhiyati, uning
tuyg‘ulari, fikrlari, emotsiyalari va kayfiyati inson
organizmining tarkibiy qismi sanalgan bosh miya nerv
hujayralari hayot faoliyatining mahsulidan o‘zga narsa emas,
degan tushunchadan kelib chiqadi. Bu yondashuv
tarafdorlarining fikriga ko‘ra, ruhiy hodisalar qandaydir
nomoddiy asosga ega, deb hisoblash uchun yetarli dalillar
mavjud emas, shu sababli ruhiyat tabiatini tushuntirishda
inson organizmida yuz beradigan moddiy jarayonlar
chegarasidan chetga chiqishning hojati yo‘q.
Shunday qilib, tavsiflangan muammo inson o‘z tabiatiga
ko‘ra faqat biologik mavjudotmi yoki faqat ijtimoiy
mavjudotmi, degan masala bilan bog‘lanmaydi. U, hyech
shubhasiz, ham biologik, ham ijtimoiy mavjudotdir.
Ammo bu ikki asosning o‘zaro nisbati qanday, ularning biri
ikkinchisidan ustunroqmi va inson mohiyatini nima belgilaydi
– bu endi qizg‘in bahs-munozaralar predmetidir. Mazkur
masalalar hanuzgacha o‘zining uzil-kesil yechimini topgani
yo‘q, hozirda mavjud turli biologik, psixologik va falsafiy
maktablar bu savollarga har xil javoblar beradi.
Yuqorida zikr etilgan muammoning yechimiga nisbatan
mavjud yondashuvlar orasida insonning bioijtimoiy tabiatini
tushunishga nisbatan qarama-qarshi nuqtai nazarlar ifodasi
sanalgan biologizatorlik va sotsiologizatorlik konsepsiyalari
alohida o‘rin egallaydi. Bunda ularning har biri
boshqasini butunlay rad etmaydi, ammo insonning muayyan
bir (biologik yoki ijtimoiy) tabiatini ustunroq qo‘yadi yoki
hatto mutlaqlashtiradi.
Psixologiya va aql bilan bog'liq munozaralar
Aql va tana muammosi ong va tananing qay darajada ajralib
turishi yoki bir xil narsalarga taalluqlidir.
Ong aqliy jarayonlar, fikr va ong haqida. Tana miyaneyronlarning jismoniy jihatlari va miyaning qanday tuzilganligi
haqida.
Aql tananing bir qismimi yoki tana ongning bir qismimi? Agar
ular bir-biridan ajralib turadigan bo'lsa, unda ular qanday ta'sir
o'tkazadilar? Va ikkalasining qaysi biri mas'ul?
Biz sizning ongingiz deb ataydigan narsa (sizning fikringizni
boshdan kechiradigan ongli fikrlash "siz" deb ta'riflanadi) va
miyangiz (ya'ni tanangizning bir qismi) o'rtasidagi munosabatni
tushuntirish uchun ko'plab nazariyalar ilgari surilgan.
DUALIZM NIMA?
Odamlar moddiy ob'ektlardir. Bizda og'irlik, qattiqlik bor va ular
turli xil qattiq moddalar, suyuqliklar va gazlardan iborat. Biroq,
boshqa moddiy narsalardan (masalan, toshlardan) farqli
o'laroq, odamlar ham hukm chiqarish va ularning mavjudligini
asoslash qobiliyatiga ega. Qisqasi, bizda "aqllar" mavjud.
Odatda odamlar aqlga (jismoniy bo'lmagan) va tanaga / miyaga
(jismoniy) ega sifatida tavsiflanadi. Bu dualizm deb nomlanadi.
Dualizm - bu ong va tananing ikkalasi ham alohida mavjudotlar
sifatida mavjud bo'lishidir.
Dekart / Dekart dualizmi aqliy va jismoniy moddalar o'rtasida
ikki tomonlama o'zaro ta'sir mavjudligini ta'kidlaydi.
Dekart aqlning epifizdagi tanasi bilan o'zaro aloqada bo'lishini
ta'kidladi. Ikkilikning yoki ikkilanishning bu shakli ong tanani
boshqarishini, ammo tana aksincha aqlga ta'sir qilishi
mumkinligini, masalan, odamlar ishtiyoq bilan ish tutishini taklif
qiladi. Aql va tana o'rtasidagi munosabatlarning oldingi
hisobotlarining aksariyati bir tomonlama edi.
MONIZM NIMA?
Monizmning ikkita asosiy turi mavjud:
Materializm - bu moddiy olamdan tashqari (ya'ni miya kabi
jismoniy materiya) boshqa hech narsa mavjud emasligiga
ishonish; materialist psixologlar odatda ong (aql) miyaning
vazifasi ekanligiga qo'shiladilar.
Ruhiy jarayonlarni markaziy asab tizimidagi sof jismoniy
jarayonlar bilan aniqlash mumkin, va odamlar shunchaki
murakkab fiziologik organizmlar, bundan ortiq emas.
Fenomenalizm (shuningdek, shunday deyiladi) Subyektiv
idealizm) jismoniy narsalar va hodisalar ruhiy narsalar,
xususiyatlar, hodisalar uchun kamaytirilishi mumkinligiga
ishonadi.
Oxir oqibat, faqat aqliy narsalar (ya'ni aql) mavjud. Yepiskop
Berkli bizning tanamiz deb o'ylaydigan narsa shunchaki ongni
idrok qilish deb da'vo qildi. Buni tezda rad etishdan oldin
yaqinda o'tkazilgan tadqiqot natijalarini ko'rib chiqing.
Olimlar miyaning o'ng yarim sharlariga shikast etkazgan uchta
gemiplejik (ya'ni tananing bir tomonidan harakatlanishning
yo'qolishi) qon tomirlari qurbonlaridan qo'llarini
harakatlantirish qobiliyatlari to'g'risida so'rashdi.
Uchalasi ham, aksincha, oldilaridagi oynada aks ettirilgan
dalillarga qaramay, ular o'ng va chap qo'llarini teng ravishda
yaxshi harakatlantira olishlarini da'vo qilishdi. Bundan tashqari,
uchta qon tomiridan jabrlanganlardan ikkitasi, chap qo'lining
falajini (ya'ni harakatning etishmasligini) soxtalashtirgan
eksperimental naycha qo'lini qoniqarli ravishda harakatga
keltirgan deb da'vo qildilar.
PSIXOLOGIYA VA AQL BILAN BOG'LIQ MUNOZARALAR
Psixologiyaga bo'lgan turli xil yondashuvlar ong va tananing
alohida yoki bir-biriga bog'liqligini qarama-qarshi qarashlarni
nazarda tutadi. Fikrlash (tanlash erkinligiga ega) - bu ruhiy
hodisadir, shu bilan birga xulq-atvor paydo bo'lishiga olib kelishi
mumkin (mushaklar fikrga qarab harakat qiladi). Shuning uchun
tafakkur narsa sodir bo'lishi uchun "aql materiyani harakatga
keltiradi" deyish mumkin.
bixeviouristlar psixologiya faqat "kuzatiladigan harakatlar",
ya'ni rag'batlantirish va javob berish bilan bog'liq bo'lishi kerak,
deb hisoblashadi. Ularning fikriga ko'ra, aql kabi fikrlash
jarayonlarini ilmiy va ob'ektiv o'rganish mumkin emas va
shuning uchun ularni e'tiborsiz qoldirish kerak. Radikal
bixeviouristlar aql hatto mavjud emas deb hisoblashadi.
Aql mavjud emas, chunki ong deb nomlangan jismoniy tuzilish
mavjud emasligini ta'kidlaydigan biologlar ham ushbu
yondashuvga amal qilishadi. Biologlarning ta'kidlashicha, miya
oxir-oqibat aqlga aylanadi. Miya o'zining tuzilmalari, hujayralari
va asab aloqalari bilan oxir-oqibat ongni aniqlaydi.
Bixevioristlar ham, biologlar ham haqiqatning faqat bitta turi
mavjud, biz ko'radigan, his qiladigan va teginadigan narsalar
mavjud deb hisoblashadi; u erda yondashuv monizm deb
nomlanadi. Monizm - bu oxir-oqibat aql va miya bir xil narsaga
bo'lgan ishonch. Bixevioteristik va biologik yondashuvlar
materializm monizmiga ishonadi.
Ammo biologlar va bixeviouristlar gipnoz hodisasini hisobga
olmaydilar. Xilgard va Orne buni o'rganishdi. Ular
ishtirokchilarni gipnoz transiga joylashtirdilar va behush gipnoz
taklifi bilan ishtirokchilarga qalam bilan tegishganda ularga
"qizil issiq" metall buyumlar tegishini aytishdi.
Chuqur trans ishtirokchilari xuddi yonayotgan metallga tegib
ketgandek teri reaktsiyasini (suv pufakchalari) boshladilar. Bu
tananing reaktsiyasini boshqaradigan ongning namunasidir.
Shunga o'xshash natijalar og'riqni nazorat qilish uchun gipnoz
berilgan bemorlarda ham topilgan.
Bu monizm yondashuviga ziddir, chunki tanani ongsiz takliflarga
shu tarzda munosabat bildirmasligi kerak. Ushbu tadqiqot
dualizm g'oyasini qo'llab-quvvatlaydi, ong va tana alohida
ishlaydi degan qarash.
Xuddi shu tarzda, Karl Rojers singari gumanistlar ham
materializm monizmiga qarshi chiqishadi. Ular sub'ektiv
tajribalar inson xulq-atvorini o'rganishning yagona usuli deb
hisoblashadi. Gumanistlar haqiqiy dunyo mavjudligini inkor
etmaydilar, aksincha ular har bir inson haqiqatni aniqlashda
o'ziga xos sub'ektiv yondoshishi muhim deb hisoblaydilar.
Ruhiy kasalliklar sohasida shizofreniya xatti-harakatlarini kasal
deb ta'riflashi mumkin emas, aksincha ular hech kimda
bo'lmagan voqealar to'g'risida tushuncha borligiga ishonishadi.
Shuning uchun ham gumanistlar har bir insonning o'zini qanday
tutishini o'rganish muhim deb hisoblaydilar.
Biroq, sub'ektiv nuqtai nazardan ong va haqiqat o'rtasidagi
munosabatlar muammosi muammolarga duch keladi. Pochta
xizmati "hukumat uchun agent va uni o'ldirmoqchi" deb
hisoblagan paranoid shizofreniya hanuzgacha ruhiy kasal bo'lib,
o'zlariga yoki jamoatchilikka xavf tug'dirmasa, davolanishga
muhtoj.
Kognitiv psixologlarning so'nggi tadqiqotlari ushbu bahsga yangi
ahamiyat berdi. Ular sun'iy intellektning kompyuter analogini
olib, ushbu bahsda qo'lladilar. Ularning fikricha, miyani "simli"
yoki inson tanasiga ulangan kompyuter uskunalari bilan
taqqoslash mumkin.
Shuning uchun aql turli xil dasturiy ta'minotlarga imkon
beruvchi dasturiy ta'minotga o'xshaydi: ishlashga imkon beradi.
Bu odamlar bir xil stimulga bo'lgan turli xil reaktsiyalarni
hisobga olishi mumkin. Ushbu g'oya kognitiv vositachilik
(fikrlash) jarayonlari bilan bog'lanadi. Kompyuter
o'xshashliklarida biz dualizmning yangi versiyasiga egamiz, bu
bizga Dekart o'rniga "kompyuterlar va dasturiy ta'minot kabi
zamonaviy atamalarni kiritishga imkon beradi." Men shuning
uchun menman "