O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI VA
KOMMUNIKASIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT
AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI NUKUS FILIALI
TELEKOMMUNIKATSIYA VA KASBIY TA’LIM FAKULTETI
AXBORAT XAVFSIZLIGI YO’NALISHI 2-KURS TALABASI
ORINBAEV SHERZODNING TARMOQ XAVFSIZLIGI
FANIDAN
MUSTAQIL ISHI
TOPSHIRDI
ORINBAEV SH
QABUL QILGAN
SERJANOVA D
Mavzu: DNS (Domain name system ) protokoli va undan domen
nomlarini hal qilishda foydalanish.
Reja:
Kirish.
Asosiy qism.
1. DNS ning maqsadi va vazifalari.
2. DNS tuzilishi.
3. DNS ni hal qilish jarayoni.
4. DNS dan foydalanishning afzalliklari.
Xulosa.
Domen nomlari tizimi (DNS) protokoli domen nomlarini mos keladigan
IP manzillarga ajratish orqali Internetda asosiy rol o'ynaydi. Bu jarayon
domen nomini aniqlash deb ataladi va kompyuterlar tarmoq orqali birbirlarini identifikatsiyalashlari va ular bilan bog'lanishi uchun zarurdir.
Bu erda DNS protokoli va undan foydalanishning qisqacha tavsifi.
1. DNS ning maqsadi va vazifalari:
Maqsad: DNS-ning asosiy maqsadi, misol.com kabi odam o'qiy oladigan
domen nomlari Internetda ma'lumotlarni marshrutlash uchun zarur
bo'lgan raqamli IP manzillarga tarjima qilinishini ta'minlashdir.
Funksiyalari:
Domen nomlari va IP manzillari o'rtasidagi mosliklarni o'z ichiga olgan
taqsimlangan ma'lumotlar bazasini ta'minlash.
DNS serverlari o'rtasida rezolyutsiya so'rovlari va ma'lumotlar
yangilanishini taqsimlashni ta'minlash.
Tarmoq yukini kamaytirish va nomni hal qilish jarayonini tezlashtirish
uchun keshlash mexanizmlarini taqdim eting.
DNS-ning maqsadi domen nomlarini (masalan, example.com) Internetda
ulanishlarni o'rnatish uchun zarur bo'lgan tegishli IP-manzillarga
ajratishdir. Bu foydalanuvchilarga murakkab raqamli IP manzillar
o'rniga esda qolarli nomlar yordamida Internetdagi resurslarga kirish
imkonini beradi.
DNS funktsiyalari:
1. Domen nomini aniqlash: DNS ning asosiy vazifasi domen nomlarini
IP manzillarga ajratishdir. Agar foydalanuvchi brauzerga veb-manzilni
kiritsa, DNS veb-serverga ulanishni o'rnatish uchun ushbu manzilni mos
keladigan IP-manzilga aylantiradi.
2. Axborotni taqsimlangan saqlash: DNS butun dunyo bo'ylab domen
nomlari va ularning IP manzillari ma'lumotlar bazasini taqsimlangan
saqlashni ta'minlaydi. Bu alohida serverlardagi yukni kamaytirishga
yordam beradi va yuqori nosozliklarga chidamliligini ta'minlaydi.
3. Keshlash: DNS serverlari va mijoz qurilmalari qabul qilingan
yozuvlarni vaqtincha keshlashi mumkin, bu esa bir xil resurslarga
keyingi so‘rovlar uchun kechikishlarni kamaytirishi va tarmoq
yuklanishini kamaytirishi mumkin.
4. Ma'lumotlarni yangilash: DNS domen nomlari va ularning IP
manzillari haqidagi ma'lumotlarni yangilash mexanizmlarini taqdim
etadi, masalan, veb-sayt boshqa serverga o'tganda yoki IP manzil
o'zgarganda.
5. Qo'shimcha yozuv turlarini qo'llab-quvvatlaydi: IP manzillarga
domen nomlarini hal qilishdan tashqari, DNS pochta serverlari uchun
MX yozuvlari, nom serverlarini ko'rsatish uchun NS yozuvlari va
boshqalar kabi turli xil yozuv turlarini qo'llab-quvvatlaydi, bu uni turli
tarmoq vazifalari uchun foydali qiladi.
Umuman olganda, DNS domen nomlarini IP-manzillarga hal qilish va
tarmoqning ishonchli ishlashini ta'minlash orqali Internetga kirish va
foydalanishda muhim rol o'ynaydi.
2. DNS tuzilishi:
DNS serverlari: DNS tarmog'i domen nomlari va ularning tegishli IP
manzillari haqidagi ma'lumotlarni saqlaydigan ko'plab DNS
serverlaridan iborat.
DNS yozuvlari: Domen nomlari va ularning IP manzillari haqidagi
ma'lumotlar DNS yozuvlari shaklida saqlanadi, masalan, A yozuvlari
(IPv4 manzillari) va AAAA (IPv6 manzillari), MX yozuvlari (pochta
serverlari) va boshqalar.
DNS (domen nomlari tizimi) tuzilmasi domen nomlarini mos keladigan
IP-manzillarga ruxsat berish va boshqa funktsiyalarni qo'llab-quvvatlash
uchun birgalikda ishlaydigan bir nechta asosiy komponentlardan iborat.
Bu erda DNS strukturasining asosiy komponentlari:
1. DNS mijozlari:
• DNS mijozlari domen nomini aniqlash uchun so'rovlarni boshlaydigan
dasturiy yoki apparat qurilmalaridir. DNS mijozlariga misollar vebbrauzerlar, pochta serverlari, FTP mijozlari va boshqa tarmoq ilovalarini
o'z ichiga oladi.
2. DNS serverlari:
• DNS serverlar domen nomlari va ularga mos IP manzillar maʼlumotlar
bazasini saqlaydigan va DNS mijozlaridan domen nomini aniqlash
soʻrovlarini qayta ishlaydigan serverlardir. Ularni bir necha turlarga
bo'lish mumkin, masalan:
• Birlamchi DNS serverlari: Ular DNS zonalarining vakolatli nusxalarini
o'z ichiga oladi va ularni yangilash va sinxronlashtirish uchun
javobgardir.
• Ikkilamchi DNS-serverlar: Bular asosiy serverlardan zonalar
nusxalarini oladi va mijoz so'rovlariga xizmat qilishi hamda
ma'lumotlarning zahira nusxasini yaratishi mumkin.
• DNS serverlarini keshlash: Bular keyingi so'rovlarni tezlashtirish va
asosiy va ikkilamchi serverlardagi yukni kamaytirish uchun so'ralgan
yozuvlarni vaqtincha saqlaydi.
3. DNS yozuvlari:
• DNS yozuvlari domen nomlari va ular bilan bog'liq ma'lumotlar
(odatda IP manzillar) haqidagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Ba'zi
asosiy post turlariga quyidagilar kiradi:
• A (Manzil) yozuvlari: Domen nomlarini IPv4 manzillari bilan
taqqoslang.
• AAAA (IPv6 manzili) yozuvlari: Domen nomlarini IPv6 manzillariga
xaritalash.
• MX (Mail Exchange) yozuvlari: Domen uchun pochta serverlarini
belgilaydi.
• NS (Name Server) yozuvlari: Domen uchun nom serverlarini
belgilaydi.
• CNAME (kanonik nom) yozuvlari: Domen nomlari uchun taxalluslarni
o'rnating.
4. Domen nomlarining ierarxik tuzilishi:
• Domen nomlari ularni boshqarish va hal qilishni osonlashtiradigan
ierarxik tuzilmada tashkil etilgan. Bu tuzilmaga ildiz domenlari, yuqori
darajali domenlar (TLD), ikkinchi darajali domenlar va boshqalar kiradi.
Masalan, "www.example.com" domen nomi quyidagi darajalarni o'z
ichiga oladi: "com" (TLD), "misol" (ikkinchi darajali domen), "www"
(subdomain).
5. DNS protokollari:
• DNS mijozlar va serverlar o'rtasida ma'lumot almashish uchun UDP
(User Datagram Protocol) va TCP (Transmission Control Protocol) kabi
bir nechta protokollardan foydalanadi. DNS serverlari DNS
ma'lumotlarining xavfsizligi va haqiqiyligini ta'minlash uchun DNSSEC
(DNS Security Extensions) kabi protokollardan ham foydalanadilar.
Ushbu komponentlar domen nomlari tizimining ishonchli va samarali
ishlashini ta'minlash va Internetda resurslarning mavjudligini ta'minlash
uchun birgalikda ishlaydi.
3. DNS ni hal qilish jarayoni:
1-qadam: So'rov: Foydalanuvchi veb-brauzer yoki boshqa onlayn
ilovada domen nomini kiritganda, nomni hal qilish uchun so'rov
yuboriladi.
2-qadam: DNS serveriga murojaat qiling: Mijoz qurilmasi odatda
internet provayderi tomonidan taqdim etilgan DNS serveriga nomni
aniqlash soʻrovini yuboradi.
3-qadam: Ma'lumotlar bazasini qidirish: DNS server o'z ma'lumotlar
bazasida so'ralgan domen nomi uchun mos yozuvni qidiradi yoki moslik
topilmaguncha so'rovni boshqa DNS serverlariga yo'naltiradi.
4-qadam: Javob: Moslik topilsa, DNS server so'ralgan domen nomining
IP manzilini mijoz qurilmasiga qaytaradi.
5-qadam: keshlash: Olingan IP-manzil keyingi so'rovlarni tezlashtirish
uchun DNS server yoki mijoz qurilmasi keshida vaqtincha saqlanishi
mumkin.
DNS-ni hal qilish jarayoni inson o'qishi mumkin bo'lgan domen nomini
(masalan, "example.com") uning tegishli IP-manziliga (masalan,
"192.0.2.1") echish jarayonidir. Ushbu jarayon bir necha bosqichlarni o'z
ichiga oladi, ular quyida tavsiflanadi:
1. Mijozdan so'rov:
• Foydalanuvchi domen nomini (masalan, "example.com") veb-brauzer
yoki boshqa onlayn ilovaga kiritadi.
2. Keshdan qidirish:
• DNS mijozi (foydalanuvchining kompyuteri yoki yo'riqnomasi kabi)
o'zining mahalliy DNS keshini so'ralgan domen nomiga kirish uchun
tekshiradi. Agar mos yozuv topilsa va muddati o'tmagan bo'lsa, hal
qilish jarayoni tugaydi va IP manzil keshdan olinadi.
3. DNS serveriga so'rov:
• Agar yozuv mahalliy keshda topilmasa yoki muddati o'tgan bo'lsa,
DNS mijozi DNS serveriga domen nomini aniqlash so'rovini yuboradi.
• Odatda, DNS mijozi Internet provayderi tomonidan taqdim etilgan
DNS serveriga ruxsat so'rovini yuboradi.
4. Tarqalgan qidiruv:
• Agar so'ralgan yozuv DNS mijozi kirgan DNS serverida bo'lmasa,
DNS server tarqatilgan qidiruvni boshlaydi.
• DNS server boshqa DNS serverlariga so'rov yuboradi, asosiy DNS
serverlaridan boshlab va so'ralgan domen haqida ma'lumotga ega bo'lgan
serverni topish uchun domen nomi ierarxiyasidan pastga siljiydi.
5. Javob olish:
• Kerakli yozuvga ega bo'lgan DNS server topilsa, u DNS mijoziga
so'ralgan domenning IP manzili bilan javob yuboradi.
6. Javoblarni keshlash:
• Olingan IP manzil bir xil domenga keyingi so'rovlarni tezlashtirish
uchun DNS mijozi yoki DNS server keshida vaqtincha saqlanishi
mumkin.
7. Mijozga javob bering:
• DNS mijozi DNS serverdan IP manzilini oladi va undan veb-sayt kabi
so'ralgan resursga ulanish o'rnatish uchun foydalanadi.
8. Keshni yangilash:
• Agar yozuv boshqa DNS serveridan olingan bo'lsa, uni kelajakda
foydalanish uchun DNS serveriga yoki DNS mijozining mahalliy
keshiga qo'shish mumkin.
Bu jarayon domen nomlarining to'g'ri hal qilinishini va tarmoq
resurslariga ularning inson o'qiy oladigan nomlari orqali kirishini
ta'minlaydi.
4. DNS dan foydalanishning afzalliklari:
Qulaylik: Raqamli IP manzillar o'rniga odam o'qiy oladigan domen
nomlaridan foydalanish eslab qolish va Internetda harakat qilishni
osonlashtiradi.
Masshtablilik: DNS butun dunyo boʻylab foydalanuvchilarning katta
hajmdagi soʻrovlarini samarali boshqarish imkonini beruvchi
taqsimlangan tuzilmani taʼminlaydi.
Ishonchlilik: Tarqalgan tabiati va replikatsiya mexanizmlari tufayli DNS
yuqori mavjudlik va ishonchli ishlashni ta'minlaydi.
DNS (domen nomlari tizimi) dan foydalanish uni zamonaviy
Internetning ajralmas qismiga aylantirgan bir qator afzalliklarni beradi.
Bu erda asosiy afzalliklardan ba'zilari:
1. Qulaylik va esda qolarlilik:
• DNS murakkab raqamli IP manzillar o'rniga esda qolarli domen
nomlaridan foydalanish imkonini beradi. Bu Internetda foydalanuvchi
navigatsiyasini sezilarli darajada osonlashtiradi va veb-resurslar bilan
o'zaro aloqani yanada intuitiv qiladi.
2. Masshtablilik:
• DNS butun dunyo bo'ylab foydalanuvchilarning katta hajmdagi
so'rovlarini boshqarish imkonini beruvchi taqsimlangan tuzilmani
taqdim etadi. Bu uni kengaytira oladi va butun Internetni samarali
qo'llab-quvvatlashga qodir.
3. Ishonchlilik va mavjudlik:
• DNS ning taqsimlangan tabiati va bir nechta DNS-serverlarning
mavjudligi tufayli u yuqori darajada mavjudlik va ishonchlilikni
ta'minlaydi. Bitta DNS-server mavjud bo'lmasa ham, so'rovlarni boshqa
serverlarga yo'naltirish mumkin, bu esa tarmoqdagi uzilishlar xavfini
kamaytiradi.
4. Moslashuvchanlik va moslashuvchanlik:
• DNS domen nomlari va IP-manzillar xaritasini tez va oson o'zgartirish
imkonini beradi, masalan, veb-saytlarni boshqa serverlarga ko'chirishda.
Bu uni tarmoq infratuzilmasini boshqarish va o'zgaruvchan ehtiyojlarga
moslashish uchun moslashuvchan vositaga aylantiradi.
5. Keshlash va trafikni optimallashtirish:
• DNS-serverlar va mijozlar oldingi so'rovlar natijalarini keshlashi,
kechikish vaqtini kamaytirishi va tarmoq trafigidan foydalanishni
optimallashtirishi mumkin. Keshlash, shuningdek, DNS-serverlardagi
yukni kamaytiradi va tarmoq ish faoliyatini yaxshilaydi.
6. Qo'shimcha funktsiyalarni qo'llab-quvvatlash:
• Domen nomini aniqlashga qo'shimcha ravishda, DNS pochta serverlari
uchun MX yozuvlari, nom serverlarini belgilash uchun NS yozuvlari va
boshqalar kabi har xil turdagi yozuvlarni qo'llab-quvvatlaydi. Bu DNS ni
turli tarmoq vazifalari uchun kuchli vositaga aylantiradi.
Umuman olganda, DNS Internetning mavjudligi va samaradorligini
ta'minlashda muhim rol o'ynaydi, uni yanada qulay, kengaytiriladigan,
ishonchli va moslashuvchan qiladi.
Xulosa:
DNS protokoli Internetning asosiy elementi bo'lib, inson o'qiy oladigan
domen nomlarini kompyuterlar o'rtasidagi aloqa uchun zarur bo'lgan IP
manzillarga tarjima qilishni ta'minlaydi. Uning ishlatilishi Internetda
navigatsiyani sezilarli darajada osonlashtiradi va tarmoqning samarali
ishlashini ta'minlaydi. Domen nomlari tizimi (DNS) protokoli
zamonaviy Internetning asosi bo'lib, inson o'qiy oladigan domen
nomlarini tarmoqdagi kompyuterlar va qurilmalar o'rtasidagi aloqa
uchun zarur bo'lgan IP manzillarga tarjima qilishning muhim
funktsiyasini ta'minlaydi. Undan foydalanish Internet infratuzilmasining
samarali ishlashining kalitidir va foydalanuvchilarning Internetda qulay
navigatsiyani ta'minlaydi.
DNS foydalanuvchilarga murakkab raqamli manzillarni eslab qolishdan
ko'ra, veb-resurslarga odam o'qiy oladigan nomlari bo'yicha kirish
imkonini berish orqali Internetni ko'rishni yanada qulayroq qiladi. Bu
foydalanuvchilar uchun kirish to'siqlarini sezilarli darajada kamaytiradi
va Internet xizmatlarining tarqalishiga yordam beradi.
O'zining taqsimlangan tuzilishi va keshlash mexanizmlari tufayli DNS
butun dunyo bo'ylab so'rovlarni qayta ishlashda yuqori darajada
mavjudlik va unumdorlikni ta'minlaydi. Bu uni nafaqat qulay, balki
tarmoq ulanishi va izchilligini ta'minlash uchun ishonchli vositaga
aylantiradi. DNS bo'lmasa, bugungi kunda biz bilgan Internet deyarli
imkonsiz bo'lar edi. Uning ishlatilishi foydalanuvchilarning hayotini
sezilarli darajada osonlashtiradi va butun tarmoqning samarali ishlashini
ta'minlaydi.