O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA
MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT TRANSPORT UNIVERSITETI
Sirtqi bo'lim:5230900-Buxgalteriya hisobi va audit
(temir yo'l transporti)
“_______________________________” KAFEDRASI
ISHLAB CHIQARISH AMALIYOTI BO'YICHA
HISOBOT
Amaliyot o’talgan korxona:
DUK “TOSHKENT METROPOLITENI”
Bajardi: 3-bosqich SBHT-4 guruh talabasi Turaxanova
Mashkura Odilovna.
Tekshirdi: _____________________________________
2024 y
Amaliyotchi talabaning obyektlarda bajaradigan ishlari mazmuni:
T/r
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Bajariladigan ishlar
mavzulari nomi
Amaliyot obekti bilan
tanishish
Korxonaning xo’jalik
vositalari bilan tanishish
Korxonada qo’llaniladigan
buxgalteriya hisobi,hisobvaraqalar rejasi
Baholash va uning ahamiyati.
Asosiy mablag‘larni baholash.
Materiallarni baholash
usullari.
Kalkulyasiya buxgalteriya
hisobi usulining bir elementi
sifatida.
Xarajatlarni guruhlash
tamoyillari.
Baholash va kalkulyasiyaning
mahsulot tannarxini
aniqlashdagi o‘rni.
Mahsulot tannnarxini
kalkulyasiya qilish usullari.
Korxonada qo’llaniladigan
buxgalteriya hisobini
avtomatlashitirish dasturi bilan
tanishish ‘’1C Предприятие
‘’ amaliy dasturi
Hafta
Soat
1
8
1
8
1
8
1
2
2
8
8
8
2
8
2
8
3
8
3
8
3
8
KIRISH
Toshkent
Metropoliteni — O‘zbekiston
Respublikasi
Transport
vazirligi huzuridagi unitar korxonadir. Avval Oʻzbekiston temir yoʻllari kompaniyasi
tarkibida boʻlgan. U Toshkent shahridagi jamoat transportlaridan biri boʻlgan metro
tizimini boshqaradi.
2023-yil may oyi holatiga koʻra, Toshkent metropolitenining umumiy uzunligi 67,2 km,
yoʻllari soni 4 ta va bekatlari soni 48 ta. Metroda haftaning dushanba-juma kunlarida bir
kunda 330,000 va shanba-yakshanba kunlarida esa 150,000 nafar yoʻlovchi tashiladi.
Toshkent Metrosida 4,200 nafar ishchi-xodimlar yoʻlovchilarga xizmat koʻrsatadi.
Toshkent Metropolitenini rejalashtirish ishlari 1968-yilda, Toshkentdagi zilziladan ikki yil
oʻtib, boshlangan. Markaziy Osiyoda yagona metro yoʻllari va bekatlar qurilishi 1972-yil
iyul oyida boshlangan.
Chilonzor yoʻli
Chilonzor Metro bekati
Toshkent metropoliteni 1-liniyasi — Chilonzor yoʻli 1977-yilda ochilgan boʻlib, hozirda
bu liniya uzunligi 23,7 km va 17 bekatdan iborat. Ushbu liniyaning qurilishi quyidagi 3
asosiy bosqichda amalga oshirilgan:



1977-yil 6-noyabrda birinchi navbatdagi uzunligi 12,2 km boʻlgan 9 ta bekat
(„Olmazor“, „Chilonzor“, „Mirzo Ulugʻbek“, „Novza“, „Milliy bogʻ“, „Xalqlar
do'stligi“, „Paxtakor“, „Mustaqillik maydoni“, „Amir Temur xiyoboni“) ochilgan.
1980-yil 18-avgustda ikkinchi navbatda uzunligi 4,6 km boʻlgan 3 ta bekat („Hamid
Olimjon“, „Pushkin“, „Buyuk ipak yoʻli“) foydalanishga topshirilgan.
2020-yil 26-dekabrda uchinchi navbatda yer ustidan oʻtadigan 6,9 km boʻlgan 5 ta
bekat (Bekat-1,2,3,4,5) ishga tushirildi. Bekatlar nomlari „Choshtepa“, „O'zgarish“,
„Sergeli“, „Yangihayot“ va „Chinor“. Qiymati 82,66 million AQSh dollariga teng
boʻlgan bu loyiha 2017—2020-yillarda qurildi. Bu yoʻnalishda kuniga qoʻshimcha
35,000 nafar, yiliga 11,5 million yoʻlovchi tashilishi kutilmoqda.
Oʻzbekiston yoʻli
Toshkent metropoliteni 2-liniyasi — Oʻzbekiston yoʻli 1984-yilda ochilgan boʻlib,
hozirda bu liniya uzunligi 14,3 km va 11 bekatdan iborat. Ushbu liniyaning qurilishi
quyidagi 4 asosiy bosqichda amalga oshirilgan:




1984-yil 7-dekabrda uzunligi 4,8 km boʻlgan 5 ta bekat („Alisher Navoiy“,
„Oʻzbekiston“, „Kosmonavtlar“, „Oybek“ va „Toshkent“) ochilgan.
1987-yil 6-noyabrda uzunligi 3,3 km boʻlgan 2 ta bekat („Mashinasozlar“ va
„Doʻstlik“) foydalanishga topshirilgan.
1989-yil 6-noyabrda uzunligi 2,4 km boʻlgan 2 ta bekat („Gʻafur Gʻulom“ va „Chorsu“)
ochilgan.
1991-yil 30-aprelda uzunligi 3,8 km boʻlgan 2 ta bekat („Tinchlik“ va „Beruniy“) ishga
tushirilgan.
Yunusobod yoʻli
Turkiston Metro bekati
Toshkent metropolitenining shahar markazini Yunusobod tumani bilan bogʻlaydigan 3liniyasi — Yunusobod yo'li Mustaqilik yillarida qurilgab boʻlib, ushbu liniyaning umumiy
uzunligi 10,5 kilometr va 8 ta bekatdan iborat. Ushbu liniya qurilishini quyidagi 2
bosqichga boʻlish mumkin:


2001-yil 26-oktabrda uzunligi 7,6 km boʻlgan 6 ta bekat („Mingoʻrik“, „Yunus
Rajabiy“, „Abdulla Qodiriy“, „Minor“, „Bodomzor“ va „Shahriston“) qurilgan.
2020-yil 29-avgustda uzunligi 2,9 km boʻlgan 2 ta bekat („Yunusobod“ va „Turkiston“)
foydalanishga topshirildi.
O'zbekiston mustaqilligining 30-yilligi yo'li
Halqa yo'li
Toshkent metropolitenining 4-liniyasi — O'zbekiston mustaqilligining 30-yilligi yo'li yer
ustidan oʻtadi. Umumiy uzunligi 52.1 km va bekatlari soni 35 ta boʻlishi rejalashtirilgan
bu liniyaning birinchi bosqichi qurilishi 2017-yilda boshlandi va 2020-yil 30-avgustda
ochildi. Ochilish marosimida Prezident Shavkat Mirziyoyev ishtirok etdi. Bu bosqichda
qurilgan 7 ta bekatning (Texnopark, Yashnobod, Tezul, Olmos, Rohat, Yangiobod va
Qo'yliq) umumiy uzunligi 11 km.
2023-yil aprel oyida Toshkentda yerusti halqa metro yo‘lining II bosqichi doirasida qurib
bitkazilgan yana 5 ta bekatda yo‘lovchi tashuvlari boshlandi. Qo‘yliq, Matonat, Qiyot,
Tolariq, Xonobod va Quruvchilar uchastkasida qurilish ishlari tugatilgan 5 ta bekatning
umumiy uzunligi 7,74 kilometr. Yana ikkita stansiyani o‘z ichiga olgan, uzunligi qariyb 4
km bo‘lgan Quruvchilar, Turon va Qipchoq bekatining (Chilozor liniyasining Chinor
bekati) qurilishi davom etmoqda.
Harakat Tarkibi
Toshkent metropolitenida harakatlanadigan poyezdlarning eng yuqori tezligi 80 km/soatni
tashkil qiladi, oʻrtacha tezlik — 60 km/soat. Profilaktika ishlari olib borilayotgan
joylarda — 40 km/soatgacha tezlik pasaytiriladi.
Metropoliten huzurida yosh kadrlarni tayyorlash markazi bor ekan. Mashinist boʻlishni
xohlaganlar avvaliga 7 oylik nazariy bosqichni oʻqib tugatib, soʻngra amaliyotga oʻtishadi.
Mashinistlar 4 toifaga boʻlinadi: yangi ishga kirgan mashinistlar 4-toifaga mansub boʻladi;
2 yil davomida qoida buzmasdan poyezd haydasa, imtihon topshirib 3-toifaga oʻtishi
mumkin boʻladi; keyin yana 2 yil davomida yaxshi ishlasa, imtihon topshirib 2-toifa oʻtadi
va shu tarzda mashinistlarning mahoratlari oshib boradi.
Toʻlov
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 25-noyabrdagi „Umumiy
foydalaniladigan transportda yoʻlovchi tashishda yoʻlkira haqini toʻlashning
avtomatlashtirilgan tizimini joriy etish toʻgʻrisida“gi qaroriga koʻra Toshkentdagi avtobus
va metropoliten yoʻnalishlarida avtomatlashtirilgan toʻlov tizimini joriy etildi va 2020-yil
3-yanvardan yagona transport kartalari muomalaga chiqarildi. Yagona transport
kartalarining hisobini metro kassalari, oylik yoʻl chiptalarini sotish shoxobchalari,
infokiosklar, barcha elektron toʻlov tizimlari, shuningdek, ATTO — mobil ilovasi orqali
toʻldirish imkoniyati mavjud. Yoʻlovchilar toʻlovlarni yagona transport kartalari orqali
amalga oshirishadi. Toshkent metropolitenining barcha bekatlari elektron toʻlovni amalga
oshirish uchun mobil va statsionar validatorlar bilan toʻliq taʼminlandi.
2020-yil 1-noyabrdan boshlab Toshkent metrosi kassalarida jetonlar sotilishi toʻxtatildi.
Ammo, jetonlardan foydalanish 2020-yil 31-dekabr kuniga qadar davom etdi. Buning
uchun bekatlarning har bir kirish joyida bittadan jetonlarni qabul qiluvchi turniket
qoldirildi.
Hozirda Toshkent metrosida quyidagi toʻlov usullari mavjud:
Toshkent metrosining jetoni. Bunday jetonlardan 2020-yil 31-dekabrgacha foydalanilgan




Yagona transport kartasi (ATTO);
Bir martalik QR-chipta. U sotib olingan paytdan boshlab 30 daqiqa davomida amal
qiladi va faqat u sotib olingan bekatda amal qiladi;
NFC chipli bank kartalari (Humo, Visa, MasterCard);
ATTO va Click mobil ilovalarida yaratilgan QR-kod bilan.
2019-yil 15-avgustdan boshlab metroda yoʻl haqi 1400 soʻmni tashkil etadi.
Nafaqadagi fuqarolar poytaxt metrosidan har kuni soat ertalab soat 10:00dan kech soat
16:00gacha bepul foydanalanish huquqiga ega. Bekatga kirishda pensiya
guvohnomasini taqdim etish kerak.
Shuningdek, quyidagi toifadagi fuqarolar metropolitendan doim bepul foydalanish
huquqiga ega:




1941—1945-yillardagi urush qatnashchilari;
1941—1945-yillardagi urush nogironlari va 1-guruh urush nogironlarini kuzatib
boruvchi shaxs;
1941—1945-yillardagi urush davrida front ortida fidokorona mehnati va harbiy xizmati
uchun orden va medallar bilan mukofotlangan shaxslar;
Afgʻoniston va boshqa mamlakatlar hududlarida jangovar harakatlarda qatnashgan
sobiq harbiy fuqarolar;



Chernobil AESidagi fojea oqibatida radiatsiya va boshqa kasalliklarga chalingan
shaxslar;
koʻzi ojizlar va ularni kuzatib boruvchi shaxslar;
oddiy majburiy harbiy xizmatning barcha harbiy xizmatchilari va shartnomadagi harbiy
xizmatchilar.
Ish soatlari
Toshkent metropolitenining Yunusobod yoʻnalishi ertalab soat 05:00dan kech soat
23:00gacha, Chilonzor va Oʻzbekiston yoʻnalishlari esa soat 05:00dan 00:00gacha
ishlaydi.
2021-yil 21-maydan boshlab metropolitenning barcha yoʻllari ish tartibi vaqtincha ertalab
soat 06:00dan kech soat 23:00gacha etib belgilanadi.
Metroda poyezdlar grafigi ikki turga boʻlinadi: yozgi va qishki. Har xil faslda kun botish
vaqti oʻzgarishi sababli grafiklar ham farq qiladi.
Poyezdlar kunning eng tigʻiz vaqtlarida, yaʼni tonggi soat 07:00dan 09:00gacha va kechki
17:00dan 19:00gacha Chilonzor yoʻnalishi boʻyicha 4 daqiqa, Oʻzbekiston yoʻnalishi
boʻyicha 5 daqiqa, Yunusobod yoʻnalishi boʻyicha esa 7 daqiqa interval bilan
harakatlanadi. Kunning boshqa qismida esa bu interval choʻziladi.[16][24]
2020-yil mart oyida COVID-19 pandemiyasi sababli Toshkent metrosi yoʻlovchilar uchun
yopildi. 5 oylik tanaffusdan keyin 2020-yil 15-avgustdan metro yana qayta ishga tushirildi.
2020-yilning 24-sentabr kuni Toshkent metropoliteni bekatlaridagi 17ta vestibyul
vaqtincha yopilgandi. 2020-yilning 10-dekabrigacha barcha vestibyullarning bosqichmabosqich ochilishini maʼlum qilindi.
Kelajakdagi loyihalar
Toshkent metropoliteni tarkibida 2030-yilga qadar 10 ta yangi bekat,
xususan, Beruniy bekatidan Qoraqamishgacha 2 ta bekat, Buyuk Ipak Yoʻli bekatidan
TTZgacha (Toshkent Traktor Zavodi) 3 ta bekat hamda Mingoʻrik bekatidan Janubiy
vokzalgacha 5 ta bekat qurish rejalashtirilmoqda.
2025-yilga borib Toshkent metropoliteni yana 4 barobar kattalashadi va poytaxt yer osti
temir yoʻllarining umumiy uzunligi 157 kilometrni tashkil qiladi.
Shuningdek, yerusti Halqa yoʻli metrosi loyihasining umumiy qiymati 422 million AQSh
dollaridan ziyod. Bu yoʻlning jami uzunligi qariyb 55 km boʻlib, bekatlari soni 35 ta
boʻladi. Loyiha quyidagi 5 bosqichda amalga oshirilishi rejalashtirilgan

1-bosqich: Doʻstlik bekatidan Qoʻyliq bozorigacha boʻlgan qism qurilib, foydalanishga
topshirildi.




2-bosqich: Qoʻyliq bozori bilan Toshkent yerosti metrosining Olmazor bekati
bogʻlanadi.
3-bosqich: Beruniy bekatigacha boʻlgan qism quriladi.
4-bosqich: Bodomzor bekatigacha boʻlgan qism quriladi.
5-bosqich: Halqa metro liniyasi yana Doʻstlik bekatiga ulanadi.
Toshkent Metropoliteni
Maʼlumot
Oʻzbekiston
Davlat
Shahar
Toshkent
Ochilgan vaqti
1977-yil 6-noyabr
Boshqaruvchi shirkat
"Toshkent Metropoliteni" DUK
Oʻzbekiston
Davlat
Uzunligi
67,2 km
Stantsiyalari soni
50 ta
Yoʻllari soni
4 ta
Kunlik yoʻlovchilar soni 620,000 (2022)
Yillik yoʻlovchilar soni 71 million (2019)[1]
Boshligʻi
Rahmonbek Usmonov
Tashkilotlarda boshlang‘ich hisob hujjatlari qonunchilikda belgilangan shaklda
rasmiylashtirilgan elektron hujjatlar asosidatuzilishi mumkin. Bunda, elektron hujjatlar
qonunchilik talablariga to‘liq rioya qilingan holda va boshlang‘ich hisob hujjatlarining asl
nusxasida belgilangan barcha rekvizitlarga ega bo‘lishi shart.
Boshlang‘ich hisob hujjatlarini tuzgan hamda imzolagan shaxslar ulaming o‘z vaqtida
to‘g‘ri va aniq tuzilishi, shuningdek, buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun ulaming
belgilangan muddatlarda tashkilot buxgalteriyasiga topshirilishiga javobgar.
Moddiy qimmatliklami xarid qilishga doir hujjatlarda moddiy javobgar shaxsning bu
qimmatliklami olganligi to‘g‘risidagi imzosi, bajarilgan ishlarga doir hujjatlarda esa, ishni
qubul qilganlik to‘g‘risida tegishli shaxslarning imzosi bo‘lishi kerak.
Hujjatlardagi yozuvlar siyoh bilan yoki sharikli ruchka, kimyoviy qalam bilan yoki
zamonaviy hisoblash texnikalari vositasida yoziladi. Boshlang‘ich hisob hujjatlarida
o‘chirish, qirish va tuzatishlarga yo‘l qo‘yilmaydi. Boshlang‘ich hisob hujjatlarida yo‘l
qo‘yilgan xatolari tuzalish noto’g‘ri yozilgan matn yoki summani ustidan chizib o'chirish
va uning ustiga to‘g‘ri matn yoki summani yozib qo‘yish yo'li bilan bajariladi.
Noto‘g‘ri yozuvni o‘chirishda uning ustidan ingichka chiziq bilan (keyinchalik uni o‘qish
mumkin bo‘lishi uchun) chizib qo‘yish kerak. Boshlang‘ich hisob hujjatidagi barcha
xatolami tuzatishlar “Tuzatilgan” degan yozuv bilan izohlanishi va luzatish kiritilgan sana
ko‘rsatilgan holda hujjatni imzolagan shaxslarning imzosi bilan tasdiqlanishi kerak. Bank
va kassa-pul hujjatlarida tuzatishlar va o‘chirib yozishlarga yo‘l qo‘yilmaydi.
Moddiy javobgar shaxslar tovar-moddiy qimmatliklaming kirtmi va chiqimi bo‘yicha
boshlang‘ich hisob hujjatlarini ikki nusxada rasmiylashtirilgan 442-son shakldagi reyestr
bilan buxgalteriyaga topshiradilar.
Bu reyestrning bir nusxasi moddiy javobgar shaxs ishtirokida taqdim qilingan boshlang‘ich
hisob hujjatlami rasmiylashtirilishini tekshirib, hisobchining imzosi bilan moddiyjavobgar shaxsga qaytariladi, ikkinchi nusxasi esa, buxgalteriyada qoladi. Pul mablag4lari
va tovar-moddiy qimmatliklarini saqlashga javobgar bo'lgan shaxslar bilan belgilangan
tartibda ulaming shaxsan to‘liq moddiyjavobgarligi haqida shartnoma tuziladi.
Buxgalteriyaga kelib tushgan boshlang‘ich hisob hujjatlari- ning qonunchilikka
muvofiqligi (boshlang‘ich hisob hujjatlarining to‘liq va to‘g‘ri rasmiylashtirilishi, barcha
rekvizitlarining mavjudligi, ayrim ko‘rsatkichlaming bir-biri bilan mantiqan
bog‘langanligi va boshqalar) tekshirilishi shart.
Kassa kirim va chiqim orderlariga ilova qilingan barcha hujjatlar, shuningdek, ish haqini
hisoblab yozish uchun asos bo‘lgan hujjatlar shtamp yoki qo‘lda yozish yo‘li bilan
“Olindi” yoki “To‘landi” degan belgi va uning sanasi (kun, oy, yil) ko'rsatilgan holda
yopilishi kerak. Qolgan operatsiyalar (asosiy vositalarga eskirish hisoblash, asosiy
fondlami har yilgi qayta baholash, budjetdan tashqari daromadlar hisobi, yilni yakunlash
operatsiyalari va h.k) va “Stomo” operatsiyalari bo‘yicha alohida memorial orderlar
tuziladi (274-son shakl) va ular har oy uchun alohida 16 raqamdan boshlab raqamlanadi.
Bunda, operatsiyalar hajmiga qarab jamlanma qaydnomalami tuzish talab qilinmaydigan
tashkilotlarda subschyotlar korrespondensiyasi alohida memorial orderlarda (274-son
shakl) yuqorida keltirilgan doimiy raqamlar berilib ko‘rsatiladi. Alohida memorial
оrderlar operatsiyalaming sodir bo‘lishiga qarab, ammo boshlang‘ich hisob hujjatlari
olingandan keyingi kundan kechiktirmasdan ayrim hujjatlarga yoki bir xildagi
hujjatlaming bir guruhi asosida tuziladi. Subschyotlar korrespondensiyasi memorial
orderlarda ikki yoqlama yozuv qoidasiga muvofiq yozib boriladi. Memorial orderlar bosh
hisobchi (yoki uning o‘rinbosari) va ijrochi (hisobchi) tomonidan imzolanadi. Barcha
memorial orderlar 308-son shakldagi “Bosh-jumal kitobi”da ro‘yxatga olinadi. “Boshjumal kitobi” har bir subschyot bo'yicha yuritiladi. “Bosh-jumal kitobi” o‘tgan yildagi
yalcunlovchi balansga muvofiq yil boshiga qolgan qoldiq summalami ko‘chirib yozish
bilan ochiladi. Bu daftarga yozuvlar memorial orderlar va memorial order -jamlanma
qaydnomalar tuzilgandan keyin oyiga bir marta yoziladi. Memorial orderdagi summa
dastlab “Order bo‘yicha summa” qatoriga, keyin esa, tegishli subschyotlaming debeti va
kreditiga yoziladi. Barcha subschyotlar bo‘yicha oylik aylanmalar summasi dcbetda ham
kreditda ham “Order bo'yicha summa” qatorining jamiga teng bo‘lishi kerak. Oylik
aylanmalardan keyingi ikkinchi qatorda har bir subschyot bo‘yicha kelgusi oyning boshiga
qoldiq chiqariladi.
Analitik hisob buxgalteriya hisobi registrlarida (buxgalteriya daftarlarida,
kartochkalarida, qaydnomalarida va boshqalarda) yuritiladi. Har bir buxgalteriya daftarida
unga yozishdan oldin barcha betlari (varaqlari) raqamlanadi. Oxirgi betning orqa tomoniga
bosh hisobchining imzosi bilan quyidagi yozuv yozib qo‘yiladi: “Ushbu daftarda hammasi
bo‘lib bet (varaq) raqamlangan”. Kassa daftari (440-son shakl), undan tashqari, shnur bilan
tikilgan va surg‘uchli muhr bilan muhrlangan, varaqlar soni esa, tashkilot rahbari va bosh
hisobchining imzosi bilan tasdiqlangan bo‘lishi kerak. Har bir daftar ustiga tashkilotning
nomi va daftar oсhilgan hisobot yili yozib qo‘yiladi. Daftarda unga oehilgan
subschyotlarning mundarijasi bo‘lishi kerak. Yozuvlar daftaming boshqa betiga
o‘tkazilganda mundarijada shu subschyot bo‘yicha yozuvning o‘tkazilganligi, yangi
betlaming raqami ko‘rsatilgan holda belgilab qo‘yiladi. Buxgalteriya daftarlarida yil
tugagandan keyin bo‘sh varaqlari ko‘p bo‘lsa, kelgusi yil operatsiyalarini yozish uchun
ham foydalanilishi mumkin. Kartochkalar (asosiy vositalarga doir kartochkalardan
tashqari) har bir subschyot uchun alohida yuritiladigan 279-son shakldagi kartochkalar
reyestrida ro‘yxatga olinadi. Asosiy vositalar kartochkalari AV-10-son shakldagi asosiy
vositalar hisobi bo‘yicha inventar kartochkalar ro‘yxatida ro‘yxatga olinadi. Kartochkalar
kartotekalarda, subschyotlarga, ulaming ichida moddiy javobgar shaxslarga bo‘lingan
holda saqlanadi. Buxgalteriya hisobi registrlari va boshqa buxgalteriya hujjatlarini arxivga
topshirish muddatlari va tartibi qonunchilikka muvofiq amalga oshiriladi.
Boshlang‘ich hisob hujjatlari, hisob registlari, moliyaviy hisobotlami saqlashni,
ulami rasmiylashtirib, arxivga topshirishni bosh hisobchi ta’minlaydi. Asosiy vositalar
hisobi yuritiladigan inventor kartochkalarning ro‘yxati AV-10 son shakli, unda AV-6 son
shakl, AV-8 son shakl va AV-9 son shakl inventor kartochkalar bo‘yicha oxirgisi- ning
ham hisobdan chiqqanligi haqida belgi bo‘lgandagina arxivga topshiriladi.
Ushbu ro‘yxatsiz arxivga topshirilayotgan inventar kartochkalar, kartochkaning
raqami va hisobdan chiqarilayotgan invcntaming nomi ko‘rsatilgan holda alohida
qaydnoma yoziladi. Hisob registrlariga yozuvlar siyoh bilan, sharikli ruchka bilan yoki
zamonaviy hisoblash texnikasi yordamida boshlang‘ich hisob hujjatlaridan, ular
olinganidan so‘ng keyingi kundan kechiktirmasdan yoziladi. Har oy tugagandan keyin
analitik hisob registlarida aylanmalarning jami hisoblanadi va subschyotlar bo'yicha qoldiq
chiqariladi. Joriy yilda hisob registrlaridagi buxgalteriya yozuvlarida aniqlangan xatolar
quyidagi tartibda tuzatiladi:
- balans topshirgunga qadar shu hisobot davrida aniqlangan, memorial order
ma’lumotlarining o‘zgarishini talab qilmaydigan xatolar ana shu xato yozilgan yozuv yoki
matnning ustidan ingichka chiziq bilan o‘chiriladi (o‘chirilgan yozuvni o‘qish mumkin
qilib) va uning ustiga yangi, to‘g‘ri matn (yozuv) yoki summani yozib qo‘yish yo‘li bilan
tuzatiladi. Bir vaqtning o‘zida tegishli qator chetidagi hoshiyaga bosh hisobchining imzosi
bilan “Tuzatilgan” deb izoh beriladi va sanasi ko‘rsatiladi;
- balans topshirish vaqtiga qadar memorial orderga o‘tib ketgan xato yozuv uning
xarakteriga qarab qo‘shimcha memorial order bilan yoki “Storno” usulida tuziladi;
Sintetik va analitik subschyotlardagi buxgalteriya yozuvlarini to‘g‘riligini nazorat
qilish uchun tegishli analitik subschyotlaming har bir guruhi bo‘yicha aylanma
qaydnomalar (М-44-son shakldagi material zaxiralar bo‘yicha aylanma qaydnoma, 285son shakldagi aylanma qaydnoma va 326-son shakldagi asosiy vositalar bo‘yicha aylanma
qaydnoma) tuzikdi. Aylanmalar jami va aylanma qaydnomalardagi har bir analitik
subschyot qoldiqlari 308-son shakl “Bosh-jumal kitobi”dagi mazkur subschyotlaming
qoldiqlari va aylanmalari jami bilan har oy yakuni bo‘yicha taqqoslanadi. Aylanma
qaydnomalar har oyda, asosiy vositalar bo‘yicha esa, har chorakda tuziladi. 326-son
shakldagi aylanma qaydno- madagi yozuvlar kerak bo‘lgan hollarda bir necha yillar
davomida olib borilishi ham mumkin. Yangi hisobot yilida sintetik va analitik hisob
registlarida-yil boshiga qoldiq summalari o‘tgan yilgi yakunlovchi balansga va tegishli
hisob registrlariga to‘la mos ravishda yoziladi. Agar yillik hisobot moliya organi yoki
yuqori tashkilot tomonidan qabul qilinayotganda yakunlovchi balansda tuzatishlar qilingan
bo‘Isa, moliya organi yoki yuqori tashkilotning tegishli yozma ko‘rsatmasiga asosan bu
tuzatishlar o‘tgan yilgi hisob registlariga ham, joriy yil registlariga ham (kirim qoldiqlarini
o‘zgartirish yo‘li bilan) kiritib qo‘yiladi. Har bir hisobot oyi tugagandan keyin barcha
memorial orderlar, memorial order - jamlanma qaydnomalar ularga tegishli hujjatlar bilan
birga raqamiga qarab tartib bilan taxlanishi va kitob qilinishi kerak. Hujjatlar uncha ko‘p
bo‘lmagan taqdirda, ulaming uch oyligini bitta qilib kitob qilish mumkin.
Muqovasiga tashkilotning nomi, kitobning nomi va tartib raqami, hisobot davri - yil
va oy, memorial ordeming boshlang‘ich va oxirgi raqami, kitobdagi varaqlar soni yozib
qo‘yiladi. Tashkilotlardan boshlang‘ich hisob hujjatlari, hisob registr- lari, moliyaviy
hisobotlar faqatgina qonunchilikda belgilangan tartibda tegishli organlar tomonidan
olinishi mumkin. Agar hali to‘liq rasmiylashtirilmagan hujjatlar tomi (tikil- magan,
raqamlanmagan va h.k) olinayotgan bo‘Isa, hujjatlami olayotgan organ vakilining
ishtirokida tashkilotning mansabdor shaxslari bu tomlami rasmiylashtirishlari (ro‘yxat
qilishi, varaqlami raqamlashi, shnurlashi, muhrlashi va o‘z imzolari bilan tasdiqlashlari)
lozim yoki olinayotgan hujjatlarning ro‘yxatini tuzib (har bir hujjatdagi varaqlar sonini
ko‘rsatgan holda), uni o‘zlari va hujjatlami olayotgan organning vakili imzolashlari lozim.
Boshlang‘ich hisob hujjatlari yo‘qolib qolgan hollarda tashkilot rahbari buyruq bilan
yo‘qolish sabablarini tekshirish uchun komissiya belgilaydi.
Buxgalteriya hisobi usuli elementlaridan biri baholash bo‘lib, uning ahamiyati butun
xalq xo‘jaligi miqyosida ham kattadir. Barry Elliot, Jamie Elliot “Financial accounting and
reporting”da “Baholash – xo‘jalik mablag‘lari, majburiyatlar va xo‘jalik jarayonlarini pul
o‘lchov birligida aks ettirish usulidir”- deydi. Ya`ni “Evaluation is a method of reflecting
the economic resources, liabilities and business processes in monetary units.”6 Bizga
ma’lumki, korxona faoliyatida ishlatiladigan xo‘jalik mablag‘lari va ular tashkil topish
manbalari turli bo‘lib, ularni o‘lchov birliklari, shakl va tuzilishlari, tashkil topishlari har
xil ko‘rinishga egadir. Korxona xo‘jalik faoliyatida ro‘y beradigan xo‘jalik jarayonlari
natijasida mablag‘ va ular tashkil topish manbalari ham miqdor, ham xajm jixatdan
o‘zgarishi ham tabiiy holdir. Demak, ular hisobini yuritish uchun yagona o‘lchov birligi –
puldan foydalanmaslikni iloji yo‘q. Korxona mulki hisobi yuritilayotganda, ular
baholanadi. «Buxgalteriya hisobi hisobot»gi Qonunga asosan, aylanma aktivlarni baholash
ikki xil ko‘rinishda amalga oshiriladi: 1. Xaqiqiy tannarxda – keltirish yoki ishlab chiqarish
tannarxi. 2. Bozor bahosida – sotish sof qiymati. Korxona mulklari baholanayoganda ularni
tuzilishi, foydalanilishi, ishlab chiqarishda qatnashishi, maqsadli mo‘ljali kabi
xususiyatlari e’tiborga olinadi. Masalan: savdo korxonalarida tovarlar sotib olish va sotish
baholarida hisobga olinadi. YAna bir mablag‘ – asosiy vositalar hisobi yuritishda
qo‘yidagicha baholardan foydalaniladi. Boshlangich qiymat – asosiy vositalarni xarid
qilish, keltirish, tashish, o‘rnatish va umuman foydalanish holatiga keltirish bilan bog‘liq
xarajatlar yigindisidan iborat. Joriy qiymat – ma’lum bir muddatga amaldagi bozor
baholariga moslashtirilgan asosiy vosita qiymati yoki manfaatdor tomonlar o‘rtasida
almashiladigan asosiy vosita summasi. Joriy qiymat asosiy vositalar qayta baholashishi
natijasida vujudga keladi.
Asosiy vositalar qayta baholanishi esa ikki holat natijasida vujudga keladi: hukumat qaroriga ko‘ra; - ta’sischilar qaroriga asosan. Koldik qiymat – bu asosiy
vositalarni boshlang‘ich yoki joriy qiymat bilan jamgarilgan amortizatsiya summasi
farqidir. Tugatish qiymati – asosiy vositani foydali foydalanish muddati oxirida tugatish
natijasida vujudga kelishi mo‘ljallanayotgan qiymatdan, hisobdan chiqarish bo‘yicha
kutilayogan xarajatlar ayirmasidir.
Amortizatsiya qilinadigan qiymat – bu asosiy vositalarni boshlang‘ich qiymati bilan
nazarda tutilayotgan (baholangan) tugatish qiymati o‘rtasidagi farqdir. Asosiy vositalarni
yuqorida sanab o‘tilgan baholash natijasida vujudga keladigan qiymatlari Buxgalteriya
hisobi milliy standarti (BXMS) № 5 da keltirib o‘tilgandir. Xo‘jalik mablag‘lari
baholanayotganda xaqikiylik va bir xillik prinsipiga rioya qilinishi shart. Haqiqiylik
prinsipi xo‘jalik mablag‘lari sumda baholanilishini to‘g‘ri amalga oshirilishini talab etadi.
Bir xillik prinsipi baholashda qo‘yidagicha namoyon bo‘ladi. Joriy hisobda mablag‘
qanday baholangan bo‘lsa, balans va hisobotning boshqa shakllarida aks ettirilganda ham
shu bahoda ko‘rsatilishi shart. YUqorida tovarlar, hamda asosiy vositalar baholanishi
hisobot ma’lumotlarni keltirildi. Quyida esa korxona ba’zi mulklarini baholanishi hisobot
so‘z yuritamiz.
Materiallar aylanma mablag‘lar xisoblanib, ularni korxona xo‘jalik faoliyatidagi
xarakati tez amalga oshadi. Materiallar xar bir turini tayyorlash ular xaqiqiy tannarxini
aniqlash, hisoblash ko‘pgina hisoblashishni, hamda vaqtni talab etadi. Materiallarni
baholashda qo‘yidagi baholardan foydalaniladi: materiallarni reja bahosi va haqiqiy
tannarhi. Materiallarni xaqikiy tannarxi va reja bahosi bo‘yicha baholari o‘rtasidagi farq
analitik hisob orqali aniqlanadi va «Materiallar qiymati o‘rtasidagi farqlar» - 1610 schetda
aks ettiriladi. Materiallar xaqikiy tannarxini aniqlashda baholashni qo‘yidagi usullaridan
foydalaniladi: 1O‘rtacha tannarx AVECO. 2.FIFO – o‘rtacha chamalangan baholar
bo‘yicha, birinchi tushum – birinchi xarajat. 3.LIFO – o‘rtacha chamalangan baholar
bo‘yicha, ohirgi tushum – ohiri xarajat. Buxgalteriya hisobi milliy standartining № 5
sonida materiallarni baholashda AVECO usulidan foydalanish tavsiya etilgan.
Majburiyatlar baholanishi tomonlar kelishuviga asosan, pul ko‘rinishida aks ettiriladi. Sud
qaroriga ko‘ra, vujudga kelgan majburiyat summasi esa, sudning tegishli qaroriga asosan
aks ettiriladi. Moliyaviy qo‘yilmalar joriy va bozor baholarida hisobga olinadi. Nomoddiy
aktivlar baholanganda boshlang‘ich qiymatda bozor qiymatida, balans (hisob) qiymatda va
hakozolarda xisobga olinadi
Kalkulatsiya orqali mahsulot tannarxi aniqlanadi va foyda miqdori aniqlanishi uchun
asos hisoblanadi. Bundan ko‘rinib turibdiki, kalkulatsiya, tannarx va xarajat so‘zlari o‘zaro
bog‘langandir. SHuning uchun xarajatlar va ularning iqtisodiy mazmuni, guruhlanishi
to‘g‘risida tushunchaga ega bo‘lish maqsadga muvofiqdir. «Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni
ishlab chiqarish va uni sotish bilan bog‘liq xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni
shakllanish tartibi to‘g‘risida»gi nizomga asosan xarajatlar ishlab chiqarish va davr
xarajatlariga bo‘linadi. Ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxini
tashkil etadi. Davr xarajatlari korxonaning foyda yoki zararlari hisobidan qoplanadi.
Kalkulyasiya - tannarxni aniqlash demakdir. Ushbu usuldan korxona mulklaridan ba’zilari
hisobini yuritishda foydalaniladi. Masalan: ishlab chiqarilgan mahsulot, material
tannarxini aniqlash. SHuningdek, savdo korxonalaridagi muomala xarajatlari, moddalari,
summalarini tovarlar bo‘yicha tegishli ravishda taqsimlashda ham kalkulyasiyadan
foydalaniladi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54son qarori bilan tasdiqlangan (2003 yildagi o‘zgarishlar bilan) «Maxsulotlarining tarkibi
hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida Nizom»da, xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlar faoliyatida vujudga keladigan xarajatlar tarkibi yoritib berilgan. Buxgalteriya
hisobining ushbu usuli boshqa usullar bilan uzviy bog‘liqlikdadir. Umuman, e’tibor
berilsa, buxgalteriya hisobining hamma usuli ham o‘zaro uzviy bog‘liqlikdadir.
Kalkulyasiya usulini schetlar tizimi bilan bog‘liqligi shundaki, kalkulyasiya qilinishi
talab etilayotgan mablag‘ bilan bog‘liq xarajatlar tegishli schetlarda aks ettirilganligidir.
Baxolash bilan kalkulyasiyaning bog‘liqligi shundaki, kalkulyasiya orqali aniqlangan
tannarxlar baholash ko‘rinishida hisobga olinadi. Turli mablag‘lar tannarxi kalkulyasiya
yordamida aniqlanadi, masalan: mehnat buyumlari, tayyorlangan mahsulot, sotilgan
tovarlar (ish, xizmat) tannarxi ham kalkulyasiya yordamida aniqlanadi.
Ushbu barcha mablag‘lar tannarxi hisoblanayotganda korxonani xo‘jalik barcha
jarayonlaridagi – ta’minot, ishlab chiqarish, sotishdagi xarajatlari hisobga olinadi. Ushbu
Nizomda barcha xarajatlar qo‘yidagilarga guruhlangan: 1. Mahsulotning ishlab chiqarish
tannarxiga kiritiladigan xarajatlar. A) bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar. B) bevosita
va bilvosita mehnat xarajatlari. V) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar shu jumladan,
ishlab chiqarish xususiyatlariga ega bo‘lgan ustama xarajatlar. 2 Ishlab chiqarish
tannarxiga kiritilmaydigan, ammo asosiy faoliyatdan olingan foydada hisobga olinadigan
davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar. A) sotish xarajatlari: B) boshqarish xarajatlari
(ma’muriy sarf-xarajatlar): V) boshqa operatsion xarajatlar va zararlar. 3. Xo‘jalik
yurituvchi sub’ektning umum xo‘jalik faoliyatidan olingan foyda va zararlarni hisoblab
chiqishda hisobga olinadigan xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy faoliyati bo‘yicha
xarajatlari: A) foizlar bo‘yicha xarajatlar: B) xorijiy valyuta bilan operatsiya bo‘yicha
salbiy kurs tafovutlari: V) kimmatli qog‘ozlarga qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholash:
G) moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar: YUqorida mahsulot tannarxiga
kiritiladigan va kiritilmaydigan xarajatlar keltirib o‘tildi.
Kalkulatsiya orqali mahsulot tannarxi aniqlanadi va foyda miqdori aniqlanishi uchun
asos hisoblanadi. Bundan ko‘rinib turibdiki, kalkulatsiya, tannarx va xarajat so‘zlari o‘zaro
bog‘langandir. SHuning uchun xarajatlar va ularning iqtisodiy mazmuni, guruhlanishi
to‘g‘risida tushunchaga ega bo‘lish maqsadga muvofiqdir. «Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni
ishlab chiqarish va uni sotish bilan bog‘liq xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni
shakllanish tartibi to‘g‘risida»gi nizomga asosan xarajatlar ishlab chiqarish va davr
xarajatlariga bo‘linadi. Mahsulot tannarxiga kiritiladigan bevosita va bilvosita moddiy
xarajatlar, bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari, shuningdek boshqa xarajatlar
moddalari mavjud bo‘lib, ular Nizomda keng yoritilgan. Ob’ekt tannarxi kalkulyasiya
qilinayotganda uning qay darajada aniq bo‘lishi hisobni tugri yuritilishiga, xarajatlarni
tegishli schetlarda aks ettirilishiga bog‘liqdir. Bunga erishish uchun xarajatlar analitik
hisobini to‘g‘ri yulga qo‘yish, xarajatlar bilan bog‘liq, xo‘jalikni yaxshi yulga qo‘yish,
shuningdek xarajatlar moddalarini guruhlanishini yaxshi o‘zlashtirib olish kerak bo‘ladi.
Maxsulot tannarxining to‘g‘ri aniqlash uchun xarajatlarni davrlar bo‘yicha to‘g‘ri
taqsimlash kerak bo‘ladi. Bunday holat gazeta va oynomalar uchun korxonalar obunasi
davrida, shuningdek, yangi mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar sarflangan
davrda yuzaga keladi. Ma’lumki korxonalar obunani yilni oxirgi oylarida amalga
oshiradilar, obuna to‘lovlari ham shu oylarda to‘lanadi. Vaxolanki, obuna kelgusi yilning
12 oyi uchun mo‘ljallangandir. SHuning uchun ham obuna to‘lovlarini kelgusi yil 12 oyi
uchun taqsimlab chiqish ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga tegishli xarajatlarni
qo‘shish maqsadlidir. Agar to‘langan obuna xaqlari shu to‘langan oyda ishlab chiqilgan
mahsulotlar tannarxiga birdaniga qo‘shilsa, shu oydagi mahsulotlar tannarxini sun’iy
ravishda oshib ketishiga olib kelishi tabiiydir. Ahamiyat berib qaralsa, obuna xarajatlari
kelgusi davrga tegishligiga ishonch xosil qilinadi. SHunga uxshash xarajatlar hisobi uchun
«Kelgusi davr xarajatlari» 3100 – schet mo‘ljallangan. Xarajatlar amalga oshirilganda,
hisobi «Kelgusi davr xarajatlari» 3100 – schetda yuritiladi. Xarajat mahsulot tannarxiga
qo‘shilishi kerak bo‘lgan davrda, kelgusi davr xarajatlari schetidan joriy davr xarajatlari
schetiga o‘tkazib boriladi. Kelgusi davr bilan bog‘liq xarajatlarga yana qo‘yidagi misolni
keltirish mumkin. Sanoat ishlab chiqarish korxonasida yoki umumiy ovkatlanish
korxonasida yangi mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar (xom ashyo, mehnat
xaqi va xakozo) joriy davrda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar tarkibiga kiritilsa, tannarx
noto‘g‘ri hisoblanishiga olib keladi. YAngi mahsulot turi tajriba va turli boshqa
tekshiruvlardan o‘tib, uni keng miqyosda ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilganidan so‘ng,
kelgusi davr xarajatlari schetiida hisobga olib qo‘yilgan xarajatlar summasi ishlab
chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga bir necha davr (oylar) davomida taqsimlab boriladi.
Korxonada mavjud bo‘lgan asosiy vositalar jismoniy eskirishi natijasida ta’mirlash
ishlarini bajarilishi talab etiladi. Asosiy vositalarni kapital ta’mirlash ishlari ko‘p
miqdordagi xarajatlar sarflanishini e’tiborga olsak, ta’mirlash ishlari bajarilgan davrdagi
xarajatlarni, ya’ni mahsulot tannarxini birdaniga oshib ketishi kuzatiladi. Mahsulot
tannarxini bir davrda birdaniga oshib ketishini oldini olish maqsadida, asosiy vositalar
ta’mirlash ishlari yuzasidan zahira hisoblab boriladi. Zahira hisoblash O‘zbekiston
Respublikasi Moliya Vazirligi ruxsati bilan tashkil etiladi. Zahira hisobini yuritish uchun
- 8910 «Kelgusi davr to‘lovlari va xarajatlari yuzasidan zahira» passiv scheti
mo‘ljallangan. Zahira hisoblanganda ham shu oydagi xarajat (Debet 2010, 2310, 2510,
9400) hamda zahira (KREDIT 8910 ) ko‘payadi. SHunday qilib,, har oyda ma’lum bir
miqdorda mahsulot tannarxiga qo‘shib borish natijasida vujudga kelgan zahira hisobidan
ta’mirlash ishlari bajariladi. U vaqtda xarajat ko‘paymaydi, balki, zahira summasi
kamayadi. Zahiralar ko‘rinishidagi xarajatlarga ishchi va xodimlarni mehnat ta’tili kunlari
uchun hisoblanadigan mehnat xaqi xarajatlarini ham misol tariqasida keltirish mumkin.
Ma’lumki, mehnat kodeksiga ko‘ra, ishchi va xodimlar bir yilda bir mehnat ta’tilini olish
huquqiga egadir. Ba’zi bir korxonalarda ishchilar soni ko‘p bo‘ladi, bizga ma’lumki,
kupchilik shaxslar mehnat ta’tilini yoz oylarida olishga xarakat qiladi. Agarda mehnat
xaqlari mahsulot tannarxiga qo‘shilishini e’tiborga olsak, yoz oyida ishlab chiqilayotgan
mahsulot tannarxini sun’iy ravishda birdaniga oshib ketishi ro‘y berishini tushunish
mumkin. Sababi mehnat ta’tiliga chiqqan xodimlarga ham, ular o‘rniga mehnat qilayotgan
xodimlarga ham mehnat haqi hisoblanishi kerak. Sun’iy ravishda mahsulot tannarxini
mehnat ta’tili kunlari uchun hisoblangan xarajatlar hisobiga oshib ketishini oldini olish
maqsadida zahira hisoblab boriladi. Zaxira umumiy summasi yig‘ilishi uchun bir miqdorda
oyma-oy mahsulot tannarxi oshishi hisobiga zahira hisoblab boriladi. Mehnat ta’tili uchun
ish xaqlari hisoblanayotgan oyda xarajat ko‘paymasdan zahira summasi kamayadi va shu
yul bilan mahsulot tannarxini sun’iy ravishda oshishining oldi olinadi.
Mahsulot (ish va xizmatlar) tannarxini aniqlash usullari ularning turlari, mahsulot
ishlab chiqarish xili, uning murakkabligi, tugallanmagan ishlab chiqarish mavjudligi,
ishlab chiqarish siklining davomiyligi, tovar-moddiy nomenklaturasiga bog‘liqdir.
Mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxini aniqlashning asosiy usullari bo‘lib: oddiy,
me’yoriy, buyurtmali, bosqichli usullar hisoblanadi, savdo tashkilotlarida esa xarajatlarni
inventar baholash usullari ham qo‘llaniladi. Hisoblab borilgan zahira summalari ortib
kolsa, korxona foydasiga o‘tkazadi. SHubhali qarzlar yuzasidan zahiralar ham korxona
zararini birdaniga oshishiga yul kuymaslik maqsadida tashkil etiladi. Hisobi esa, 4910
«Gumonli qarzlar yuzasidan zahira» passiv schetida yuritiladi. Bunda har oyda Debet 9430
KREDIT 4910 buxgalteriya provodkasi amalga oshiriladi. SHubhali qarzlar yuzasidan
yig‘ilgan zahira hisobidan kreditorlik qarzlari qoplansa, quyidagi buxgalteriya provodkasi
yoziladi: Debet 4910 «Gumonli qarzlar yuzasidan zahira». KREDIT 4010 «Olinadigan
schetlar». Savdo korxonalarida muomala xarajatlari bo‘lib, ular hisobi 9410 schetda
yuritiladi. Muomala xarajatlarining 23 ta moddasi mavjuddir. Sotilgan tovarlar uchun
muomala xarajatlarini kalkulyasiya qilinishi tovar uchun savdo ustamasini aniq belgilash
imkoniyatini yaratadi. Masalan: muzlatgich bilan bog‘liq xarajatlar (shu muzlatgich
eskirish summasi, ta’mirlash xarajatlari, elektro energiya sarfi uchun to‘lov summalari)ni
muzlatgichda saqlanadigan tovarlar miqdori o‘rtasida proporsional taqsimlash zarur, ya’ni
muzlatgichda oy davomida saqlangan jami tovarlar miqdorida tovarni necha foizni tashkil
etishi aniqlab olinadi, so‘ngra muzlatgich bilan bog‘liq barcha xarajatlarni shuncha foizi
tegishli tovar bilan bog‘liq xarajatga qo‘shiladi. Ammo savdo korxonalarida sotilgan
tovarlarga tegishli transport xarajatlarining aniqlash amalietda qo‘llaniladi. Bu bilan oy
davomida sarflangan transport xarajatlarini jami shu oydagi xarajatlarga qo‘shilishi oldi
olinadi. Sababi qabul qilingan tovarlarni barchasi shu oyda sotilmaydi-ku, shuning uchun
ham sotilmay qolgan tovarlarga tegishli transport xarajatlari aniqlanib, transport xarajatlari
qoldig‘i sifatida qolishi kerak. Sotilgan tovarlarga tegishli transport xarajatlari esa, joriy
davr muomala xarajatlariga qo‘shiladi va foyda hisobidan qoplanadi. Xulosa qilib, shuni
aytish mumkinki, kalkulyasiya orqali mahsulot tannarxi aniqlanadi va foyda miqdori
aniqlanishi uchun asos hisoblanadi. Foyda (daromad)dan soliq summasi hisoblanishini
e’tiborga olsak kalkulyasiya o‘rnini, ahamiyatini bilish qiyin emas. Qiymat
ko‘rsatkichining mohiyati. Ishlab chiqarish korxonalarida aktivlar hisobini yuritishda
quyidagicha qiymatlardan foydalaniladi. Boshlang‘ich qiymat — asosiy vositalarni xarid
qilish, keltirish, tashish, o‘rnatish va umuman foydalanish holatiga keltirish bilan bog‘liq
bo‘lgan xarajatlar yig‘indisidan iborat. Joriy qiymat — ma’lum bir muddatga amaldagi
bozor baholariga moslashtirilgan asosiy vosita qiymati yoki manfaatdor tomonlar o‘rtasida
almashiladigan asosiy vosita summasi. Joriy qiymat asosiy vositalarning qayta
baholashishi natijasida vujudga keladi. Baholash pulda o‘lchash uslubi. Buxgalteriya
hisobi usuli elementlaridan biri baholash bo‘lib, uning ahamiyati butun respublikamiz
miqyosida ham kattadir. Baholash — xo‘jalik mablag‘lari, majburiyatlar va xo‘jalik
jarayonlarini pul o‘lchov birligida aks ettirish usulidir. Baholashning asosiy tamoyillari.
«Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonunga asosan, aylanma aktivlarni baholash ikki xil
ko‘rinishda amalga oshiriladi: Haqiqiy tannarxda — ishlab chiqarish tannarxi. Bozor
bahosida — sotish sof qiymati. Korxona mulklari baholanayotganda ularning tuzilishi,
foydalanilishi, ishlab chiqarishda qatnashishi, maqsadli mo‘ljallanganligi kabi
xususiyatlari e’tiborga olinadi. Masalan, savdo korxonalarida tovarlar sotib olish va sotish
baholarida hisobga olinadi. Ishlab chiqarish korxonalarida asosiy vositalar hisobi
yuritishda quyidagicha baholardan foydalaniladi. Baholash va uning ahamiyati. Ishlab
chiqarish korxonalarida asosiy vositalar hisobi yuritishda quyidagicha baholardan
foydalaniladi.
Boshlang‘ich qiymat — asosiy vositalarni xarid qilish, keltirish, tashish, o‘rnatish
va umuman foydalanish holatiga keltirish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar yig‘indisidan
iborat. Joriy qiymat — ma’lum bir muddatga amaldagi bozor baholariga moslashtirilgan
asosiy vosita qiymati yoki manfaatdor tomonlar o‘rtasida almashiladigan asosiy vosita
summasi. Joriy qiymat asosiy vositalarning qayta baholashishi natijasida vujudga keladi.
Asosiy vositalarning qayta baholanishi esa ikki holat natijasida vujudga keladi: —
hukumat qaroriga ko‘ra; — ta’sischilar qaroriga asosan. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar
mablag‘lari va ularni tashkil topish manbalarini baholash va uni amalga oshirish
tamoyillari. Ma’lumki, korxona faoliyatida ishlatiladigan xo‘jalik mablag‘lari va ularning
tashkil topish manbalari turli bo‘lib, o‘lchov birliklari, shakl hamda tuzilishlari, tashkil
topishlari har xil ko‘rinishga egadir. Korxona xo‘jalik faoliyatida ro‘y beradigan xo‘jalik
jarayonlari natijasida mablag‘ va ularning tashkil topish manbalari ham miqdor, ham hajm
jihatdan o‘zgarishi ham tabiiy holdir. Demak, ular hisobining yuritish uchun yagona
o‘lchov birligi — puldan foydalanmaslikning iloji yo‘q. Korxona mulki hisobi
yuritilayotganda baholanadi. Baholash usullari. Jahonda sarflangan materiallarning
haqiqiy tannarxini aniqlashda baholashning quyidagi usullaridan foydalaniladi: FIFO —
o‘rtacha chamalangan baholar bo‘yicha, birinchi tushum — birinchi xarajat; LIFO —
o‘rtacha chamalangan baholar bo‘yicha, oxirgi tushum — oxirgi xarajat; AVEKO —
o‘rtacha tannarx. Boshlang‘ich qiymat. Boshlang‘ich qiymat — asosiy vositalarni xarid
qilish, keltirish, tashish, o‘rnatish va umuman foydalanish holatiga keltirish bilan bog‘liq
bo‘lgan xarajatlar yig‘indisidan iborat. Qoldiq qiymat. Qoldiq qiymat — bu asosiy
vositalarning boshlang‘ich yoki joriy qiymat bilan jamg‘arilgan amortizatsiya
summasining farqidir. Joriy qiymat. Joriy qiymat — ma’lum bir muddatga amaldagi bozor
baholariga moslashtirilgan asosiy vosita qiymati yoki manfaatdor tomonlar o‘rtasida
almashiladigan asosiy vosita summasi. Joriy qiymat asosiy vositalarning qayta
baholashishi natijasida vujudga keladi. Sotish qiymati. Tugatish qiymati — asosiy
vositalarning foydalanish muddati tugashi natijasida vujudga kelishi mo‘ljallanayotgan
qiymatdan, hisobdan chiqarish bo‘yicha kutilayotgan xarajatlar ayirmasidir. Balans
qiymat. Korxona aktivlarining balans qiymati bu hisobot davri oxirida domiy schyotlarda
aks ettriligan qiymat bo‘lib, bu qoldiq qiymatni anglatadi. Qoldiq qiymat — bu asosiy
vositalarning boshlang‘ich yoki joriy qiymat bilan jamg‘arilgan amortizatsiya
summasining farqidir. Kalkulyasiyaning maqsadi va vazifalari. Kalkulatsiya — tannarxni
aniqlash demakdir. Tannarx deganda mahsulot tayyorlash yoki xizmat ko‘rsatish uchun
ketgan xarajatlarning puldagi ifodasi tushuniladi. Ushbu usuldan korxona mulklaridan
ba’zilarining hisobini yuritishda foydalaniladi. Masalan, ishlab chiqarilgan mahsulot,
material tannarxini aniqlash. Kalkulyasiya turlari: smeta, rejali, normativ, hisobot
Buxgalteriya hisobining ushbu usuli boshqa usullar bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan. Umuman,
e’tibor berilsa, buxgalteriya hisobining hamma usuli ham o‘zaro uzviy bog‘langan.
Kalkulatsiya usulining schyotlar tizimi bilan bog‘liqligi shundaki, kalkulatsiya qilinishi
talab etilayotgan mablag‘ bilan bog‘liq xarajatlar tegishli schyotlarda aks ettiriladi. Asosiy
mablag‘larni baholash. Asosiy vositalarning yuqorida sanab o‘tilgan baholash natijasida
vujudga keladigan qiymatlari buxgalteriya hisobi milliy standartining (BHMS) 5-sonli
standartida keltirib o‘tilgan. Xo‘jalik mablag‘lari baholanayotganda haqiqiylik va bir xillik
prinsipiga rioya qilinishi shart. Haqiqiylik prinsipi xo‘jalik mablag‘larining so‘mda
baholanilishini to‘g‘ri amalga oshirilishini talab etadi. Xo‘jalik mablag‘larining
baholanishida bir xillik prinsipi quyidagicha namoyon bo‘ladi. Joriy hisobda mablag‘
qanday baholangan bo‘lsa, balans va hisobotning boshqa shakllarida aks ettirilganda ham
shu bahoda ko‘rsatilishi shart. Materiallarni baholash usullari. Jahonda sarflangan
materiallarning haqiqiy tannarxini aniqlashda baholashning quyidagi usullaridan
foydalaniladi: FIFO — o‘rtacha chamalangan baholar bo‘yicha, birinchi tushum —
birinchi xarajat; LIFO — o‘rtacha chamalangan baholar bo‘yicha, oxirgi tushum — oxirgi
xarajat; AVEKO — o‘rtacha tannarx. O‘zbekiston Resbulikasi Buxgalteriya hisobi milliy
standartining 4 standartida materiallarni baholashda korxonaning ishlab chiqarish
xususiyatini hisobga olgan xolda ma’qul usulidan foydalanish tavsiya etilgan. Xarajatlarni
guruhlash tamoyillari. “Xarajatlar tarkibi to‘g‘risida”gi Nizomda barcha xarajatlar
quyidagicha guruhlangan: 1. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan
xarajatlar (bunday xarajatlarga ishlab chiqarishda bevosita qatnashgan xarajatlar kiradi):
a) bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; b) bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari; d)
boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar shu jumladan, ishlab chiqarish xususiyatlariga ega
bo‘lgan ustama xarajatlar. 2. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, ammo asosiy
faoliyatdan olingan foydada hisobga olinadigan davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar
(bunday xarajatlarga ishlab chiqarishda bevosita qatnashmaydigan xarajatlar kiradi): a)
sotish xarajatlari; b) ma’muriy-boshqarish xarajatlari; d) boshqa operatsion xarajatlar va
zararlar. 3. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda va
zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadigan xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moliya-
viy faoliyati bo‘yicha xarajatlari: a) foizlar bo‘yicha xarajatlar; b) xorijiy valuta bilan
operatsiya bo‘yicha salbiy kurs tafovutlari; d) qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilgan
mablag‘larni qayta baholash; e) moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar.
Korxonada qo’llaniladigan buxgalteriya hisobini avtomatlashitirish dasturi bilan tanishish
‘’1C Предприятие ‘’ amaliy dasturi
Bugungi kunda 1C to'plamini qo'llash iqtisodiy, moliyaviy va buxgalteriya
maqsadlarida dasturiy mahsulotlar bozorida etakchi o'rinlardan birini egallab turibdi.
Ilovalar to'plami yirik korxonalar va sanoat xoldinglari, o'rta kompaniyalar va kichik
firmalar, kichik biznesmenlar va yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan buxgalteriya
hisobi va boshqaruv jarayonlarini avtomatlashtirish uchun ishlatiladi.
Har qanday 1C dasturiy mahsuloti o'zining yadrosida texnologik platformadan va
odatdagi echimdan (konfiguratsiya) integratsiyalangan foydalanishni anglatadi.
Texnologik platforma dasturdan foydalanishga asoslangan va konfiguratsiya ushbu
dasturning yo'nalishini belgilaydi. Boshqacha aytganda, 1C texnologik platformasi bu
konfiguratsiya "buzilgan" o'ziga xos ramka.
Ishlab chiquvchilar foydalanuvchilarga "1C 8" tizimining buxgalteriya hisobi va
boshqaruvning turli vazifalarini bajarishga qaratilgan bir nechta standart echimlarini taklif
qilmoqdalar: "Savdo menejmenti","Korxonalar hisobi", "Ishlab chiqarish korxonalarini
boshqarish", " Ish haqi va xodimlarni boshqarish ”va boshqalar. Ulardan birgalikda va
alohida foydalanish mumkin. 1C texnologik platformasining moslashuvchanligi tufayli har
qanday standart echim muayyan korxonaning ehtiyojlariga osonlikcha moslashtirilishi
mumkin.
"1C: Buxgalteriya 8" dasturidan har xil mulkchilik va faoliyat turlari korxonalarida
muvaffaqiyatli foydalanish mumkin. Korxonaning moliyaviy resurslari, asosiy vositalar va
nomoddiy aktivlar, ishlab chiqarish, tijorat va boshqa turdagi xarajatlar, boshqa aktivlar va
majburiyatlarini hisobga olish funktsiyalari buxgalteriya hisobi uchun katta imkoniyatlar
ochib beradi va buxgalteriya hisobining an'anaviy standartlaridan ancha yuqori.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining tegishli qarorlari asosida davlat ulushi
mavjud bo’lgan barcha aksiyadorlik jamiyatlari 2021 yildan boshlab buhgalteriya hisobini
halqaro standartlari asosida yuritish talabi qo’yilgan. Bu aksiyadorlik jamiyatlari
buhgalterlariga qo’shimcha vazifa degani. Endi ular o’z o’zidan 1C dasturiga qo’shimcha
talablar qo’ymoqda.
Dasturchilarimizga qo`yilgan vazifa esa 1C dasturi platformasiga tegishli
o’zgartirishlar kiritgan xolda ham milliy standartlarimiz asosida ham xalqaro standartlari
asosida buhgalteriya hisobini yuritishni ta’minlashdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Sultonali Umaraliyevich Mehmonov, Davron Yo‘Ldashbayevich Ubayduiiayev
Buxgalteriya Hisobi
2. R.D. Do‘Smuratov, Sh.N. Fayziyev, I.N. Qo‘Ziyev, A.Z. Avloqulov, G‘.V.
Po‘latov Audit
3. U. I. Inoyatov, S. D. Yusupova, F. R. Salimbekova Buxgalteriya Hisobi
4. S. Xudoyberganova Buhgalteriya hisobi nazariyasi
5. https://tashmetro.uz/
6. https://ru.wikipedia.org/