“INDIVIDUAL LOYIHA ISHI”NI BAJARISHGA DOIR
60610300-Axborot xavfsizligi ta’lim yo‘nalishi talabalari uchun
Farg‘ona - 2022
1 yil
Individual loyiha ishlarini tayyorlash bo‘yicha uslubiy ko‘rsatma. 60610300–
Axborot xavfsizligi ta’limi yo‘nalishi bakalavrlari uchun ishlab chiqilgan.
Mazkur uslubiy ko‘rsatmada Individual loyiha ishlarni tayyorlash tartibi, uning
bajarilish mazmuni va unga tegishli materiallar bayon etilgan.
Ushbu uslubiy ko‘rsatma Individual loyiha bajarayotgan talabalar va ularga
rahbarlik qilayotgan professor-o‘qituvchilarga mo‘ljallangan.
Tuzuvchilar:
Axborot xavfsizligi kafedrasi katta
o‘qituvchisi, D.Tojimatov
Axborot xavfsizligi kafedrasi assistenti
J.Mirzayev
Axborot xavfsizligi kafedrasi assistenti
X.Sadirova
Axborot xavfsizligi kafedrasi assistenti
R.Raxmatov
TATU FF “Axborot xavfsizligi” kafedra
dotsenti F.M.Muxtarov
“Kompyuter tizimlari” kafedrasi
dotsenti M.Djalilov
Taqrizchilar:
Uslubiy ko‘rsatma “Axborot xavfsizligi” kafedrasida
(2023 yil _ avgust 1-sonli bayonnoma).
“Axborot xavfsizligi” kafedrasi
mudiri
_____________
muhokama etilgan
N.Ibroximov
(imzo)
TATU Farg‘ona filiali “Dasturiy injiniring va raqamli iqtisodiyot” fakulteti
Uslubiy Kengashida tasdiqlangan (2023 yil avgust 1-sonli bayonnoma).
Dasturiy injiniring va raqamli iqtisodiyot
fakulteti dekani:
___________
X.Sotvoldiyev
(imzo)
“KELISHILDI”
O’quv-uslubiy bo‘lim boshlig‘i
____________
(imzo)
2
Sh.Umarov
MUNDARIJA
I.Individual loyihani bajarish bo‘yicha umumiy qoidalar………......
4
1.1 Individual loyihaning maqsadi……………………………………….
4
1.2. Individual loyihani bajarish va ximoya qilish tartibi………………..
5
1.3. Individual loyihani mazmuni, xajmi va yozilish talablari…………...
5
1.4. Individual ishini yozish bo‘yicha uslubiy qo‘llanma………………..
6
II.Individual loyiha ishiga namuna…………………………………....
8
Titul varog‘i (1-ilova)…………………………………………………….
8
Topshiriq xati (2-ilova)…………………………………………………..
9
Mundarija (namuna)……………………………………………………...
10
Kirish (namuna)…………………………………………………………..
11
I BOB (namuna)………………………………………………………….
12
II BOB (namuna)…………………………………………………………
16
Xulosa (namuna)…………………………………………………………
20
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati (namuna)……………………………
21
Ilovalar (namuna)………………………………………………………...
22
III. Qaydlar uchun……………………………………………………...
23
3
I. Individual loyihani bajarish bo‘yicha umumiy qoidalar
1.1. Individual loyihaning maqsadi.
Individual loyiha, mutaxassislikka oid bilimlarni mustaqil amalga oshirish
jarayonidir. U nazariy va amaliy ishlanmalardan tashqil topadi va yo‘nalishga
muvofiq mavzuda bajariladi. Mutaxassis fanlarni o‘rganilgandan olingan barcha
bilimlar va ko‘nikmalarni o‘zida mujassamlashtiradi. Individual loyiha talabalarni
mustaqil loyihalarni ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish yo‘llari va usullarini
o‘rganishni amalga oshiradi.
Uslubiy ko‘rsatmada Individual loyiha tayyorlashning barcha elementlari
xaqida umumiy tushuncha, mavzuga muvofiq bo‘lgan ma’lumotlar xamda axborot
xavfsizligi
sohasida
bilm
va
ko‘nikmalarni
oshirib
borishda
mustaqil
yondashuvlarga tayangan holda loyihalarni amalga oshirish, korxona va
tashkilotlarda zaiflik va xavf-xatarlarni aniqlash va bartaraf etish usullarini
o‘rganish, axborot xavfsizligi siyosati qoidalari to‘g‘risida xulosaga kelish kabi
bosqichlarni o‘z ichiga oladi.
Individual loyihada berilgan mavzu bo‘yicha vazifani nazariy jihatdan tahlil
qilib, uni to‘liq yoritib berish va tasavvur qilish malakasini shakllantirishni asos qilib
olingan. Unda quyidagi umumiy topshiriqlarni bajarish ko‘zda tutilgan:
- vazifani nazariy jixatdan o‘rganib chiqish;
- Axborot xavfsizligi sohalarini tadqiq etish;
- berilgan mavzular bo‘yicha modulni shakllantirish yo‘llarini ko‘rsatish;
- Mutaxassislikka mos loyihalarni amalga oshirish.
Bundan tashqari Individual loyihada talabadan barcha axborot xavfsizligi
vazifalarini nazariy jixatdan bilishni maqsad etib qo‘yilgan.
Individual loyiha mavzularini rahbar professor-o‘qituvchi ko‘magida
mustaqil sohaga oid talabani o‘zi qiziqqan yo‘nalishda shakillantiriladi.
Individual loyihaning mavzulari talabalar tomonidan tanlangandan so‘ng,
dekan farmoishiga muvofiq ravishda tasdiqlanadi.
4
Individual loyiha mavzusi ishning hajmiga qarab, bir necha talaba bilan
jamoaviy tarizda ham bajarilishi mumkin. Bunda xar bir talabani loyihadagi ishtroki
alohida ko‘rsatilib o‘tiladi.
1.2. Individual loyihani bajarish va himoya qilish tartibi.
Individual loyiha mavzusi tasdiqlangandan keyin 2-ilovaga muofiq Individual
loyihani bajarish topshirig‘i tuziladi (rahbar bilan talabaga birgalikda) va talaba uni
bajarish uchun qabul qiladi. Individual loyihaning topshirig‘ida talaba uchun
bajarilishi kerak bo‘lgan xamma vazifalar to‘liq bayon qilinishi kerak.
Topshiriq varaqasida vazifalarni bajarish muddatlari (oylarda) ko‘rsatilishi
shart. Bajarilish muddatlari asosida talabani individual loyihani olib borishi nazorat
qilib boriladi. Talaba topshiriqni olgandan keyin individual loyihani reja asosida
doimiy ravishda bajarishga kirishishi kerak. Talaba rahbar o‘qituvchi tashkil etgan
maslahatlarga kelishi, to‘liq bajarilgan individual loyihaning qismlarini rahbarga
ko‘rsatib borishi kerak.
Individual loyiha rahbari talabaga Individual loyihaning topshiriqlarini
bajarilishini tushuntirishi, qo‘yilgan vazifani bajarilish yo‘llarini va uslublarini
ko‘rsatishi, unga individual loyihani bajarishda uslubiy yordam berish kerak. Rahbar
maslahat kuni, soatini va xonasini talabalarga etkazishi kerak.
Talaba Individual loyihani (rahbar, kafedraning biror o‘qituvchisi yoki
kafedra mudiri imzo qo‘yganidan so‘ng) komissiya oldida himoya qiladi.
Komissiyani tarkibi kafedrada xal qilinadi. Komissiyani xulosasi bilan Individual
loyiha reyting sistemasi asosida baholanadi. Komissiyaga talaba Individual loyiha
mavzusi bo‘yicha bajarilgan topshiriqni va shu asosida tayyorlangan tushuntirish
xatini taqdim etishi kerak. Talaba ishni ximoya qilish davomida o‘z mustaqil
fikrlarini bildirishi alohida hisobga olinadi. Komissiya a’zolarining mavzu bo‘yicha
berilgan savollarga javob berishi kerak.
1.3. Individual loyihani mazmuni, xajmi va yozilish talablari.
Individual loyiha quyidagi qismlardan va ko‘rsatilgan tartibda yozilishi kerak:
Titul varag‘i.
5
Topshiriq varag‘i.
Mundarija.
Kirish.
Asosiy qism.
1. Mavzuda berilgan vazifani to‘liq xarakteristikasi
2. Xulosa.
3. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
Agar talaba Individual loyihaga amaliy jihatdan dasturiy ta’minot yoki tehnik
qurilmadan iborat bo‘lsa “Titul varog‘i, Topshiriq varog‘i, ish haqida qisqacha
ma’lumot va hulosa” va loyihani dasturiy yoki texnik ta’minoti topshiriladi. Agar
loyihaga nazariy jihatdan yondashilgan bo‘lsa A4 formatli oq qog‘ozga, yuqoridan
–10 mm, chapdan – 30 mm, o‘ngdan – 10 mm va pastdan -10mm tashlab loyiha
mavzusi bo‘yicha ishlanmalar, yangiliklar, tahlillarni keltirgan holda 20-25 betdan
kam bo‘lmagan ma’lumot keltirishi talab qilinadi.
1.4. Individual loyiha ishini yozish bo‘yicha uslubiy qo‘llanma
Individual loyiha titul varag‘i 1-ilovada, topshiriq varag‘ining formulalari 2va 3- ilovalarida ko‘rsatilgan. Individual ishining qolgan qismlarini yozilishi
quyidagicha ko‘rsatilgan:
Kirish.
Kirish qismida Individual loyihaning asosiy maqsadi va vazifalari, «Axborot
xavfsizligi» fanining jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni, mutaxassislar bilishi zarur
bo‘lgan asosiy bilimlar majmui xamda uning arxitekturasi xaqida
ma’lumot
keltirilishi zarur.
Nazariy qism.
Bu qismda Individual loyihada bajarilayotgan vazifalarni nazariy asoslari
ko‘rsatilishi kerak.
Bundan tashqari, multimedia turlari, multimedia kelib chiqish tarixi, amalga
kiritilishining asosiy sabablari, multimedia texnologiyalari sxemalari, turlari va
toifalari yoritiladi. Multimedia texnologiyalari asosida tayyorlangan o‘quv
6
materiallari to‘la yoritilib, ularni axamiyati, yutuq tomonlari sabablari xam mavzu
dolzarbligiga qarab yoritilishi kerak.
1. Asosiy qism
Bu qismda individual loyiha vazifasi qilib berilgan mavzu to‘liq ravishda
yoritilishi shart. Unda mavzuga qarab, tanlangan mavzu bo‘yicha tayyorlangan
modul materialni to‘la matni, undan foydalanishni algoritmi yoritilishi kerak.
2. Individual loyiha quydagilarni o‘z ichiga olishi lozim:
- Mavzu bo‘yicha modulni to‘la matni;
a) nazariy materiallar;
b)nazariy materiallar bo‘yicha o‘zlashtirish uchun savollar;
v)nazariy bilimlar bo‘yicha zaruriy topshiriqlar.
- Mustaqil o‘rganuvchi bajarishi lozim bo‘lgan vazifalar;
- Multimedia o‘quv materiallariga zaruriy xollarda o‘zgartirishlar kiritishi
metodikasi;
- Ta’lim oluvchini multimediali o‘quv materialiga murojat qilishi algoritmi;
3. Xulosa.
Xulosa qismida mavzuda berilgan vazifani yoritish jarayonida talabada paydo
bo‘lgan ijodiy fikrlar to‘g‘risida va o‘rganilgan tizimni takomillashtirish usullari
xaqida, boshqa shu tipdagi qurilmalarning afzalliklari ko‘rsatilishi mumkin.
4. Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati.
Adabiyotlar ro‘yxati bibliografiya qoidalariga rioya qilgan xolda yozilgan
bo‘lishi kerak: muallifning familiyasi, ismi, adabiyotning nomi, nashriyot nomi,
chiqarilgan yili. adabiyotlar tartib bilan yoziladi. Raqamlar tushuntirish xatida shu
adabiyotga murojat qilish uchun ishlatiladi.
7
II.Individual loyiha ishiga namuna
(1-Ilova)
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI
VAZIRLIGI
TOSHKEN AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
FARG’ONA FILIALI
“DASTURIY INJINIRING VA RAQAMLI IQTISODIYOT” FAKULTETI
“AXBOROT XAVFSIZLIGI” KAFEDRASI
60610300 - “Axborot xavfsizligi” yo‘nalishi
_______kurs ______- gurux talabasi
_______________________________________________________________ning
“_________________________________________________________________
________________________________________________________________”
mavzusida
Individual loyiha ishi
Talaba:___________
_________________
(imzo)
________ Kommisiya a’zosi: _______ _____________
(FISH)
(imzo)
(FISH)
Loyiha rahbari: ________ ____________
Kommisiya a’zosi: _______ _____________
(imzo)
(imzo)
(FISH)
(FISH)
Kafedra mudiri: _______ ______________________
____________________
(imzo)
Farg‘ona-202_ y
8
(FISH)
(2-Ilova)
“TASDIQLAYMAN”
Kafedra mudiri___________________
«
» _______________202_ y.
INDIVIDUAL LOYIHA ISHINI ISHINI BAJARISH UCHUN TOPSHIRIQ
Talaba: __________________________________________________________
(F.I.SH)
1. Individual loyiha mavzusi____________________________________________
_________________________________________________________________
Individual loyiha tarkibi va mazmuni:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
2. Kerakli ekran rasmlari ro‘yxati________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
3. Foydalanadigan adabiyotlar ro‘yxati _________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
4. Kalendar reja:
Boshlanish sanasi
Tugash sanasi
Topshiriq mazmuni
Individual loyiha rahbari: _________________________
(F.I.SH)
______________
(imzo)
Topshiriqni oldim________________________________ ______________
(F.I.SH)
(imzo)
9
Talaba tomonidan bajarilgan Individual loyiha namunasi
Mavzu: Klassik simmetrik kriptotizimlar va ularning tahlili
MUNDARIJA
Kirish ....................................................................................................................... 11
I BOB. KLASSIK KRIPTOGRAFIK TIZIMLAR TADQIQI ............................... 12
1.1 Axborotlarni kriptografik himoyalash. .......................................................... 12
1.2 Simmetrik kriptotizimlarda ma’lumotlarni shifrlash va deshifrlash.............. 14
1.3
Mavjud klassik kriptotizimlar va ularning tadqiqi. .................................... 15
II BOB Affin tizimidagi Sezar shifrlash usulida ma’lumotlarni shifrlash va
deshifrlash. .............................................................................................................. 16
2.1 Affin tizimidagi Sezar shifrlash usulida ma’lumotlarni shifrlash.................. 16
2.2 Affin tizimidagi Sezar shifrlash usulida ma’lumotlarni deshifrlash .............. 17
2.3
Affin tizimidagi Sezar shifrlash algoritmining dasturiy ta’minoti. ............ 18
Xulosa...................................................................................................................... 19
Foydalanilgan adabiyotlar ....................................................................................... 21
Ilovalar. ................................................................................................................ 22
10
KIRISH
Axborot
va
kommunikatsiya
texnologiyalari,
ma’lumotlarni
uzatish
tarmoqlarining rivojlanishi hozirgi kunda bizlarga ko‘pgina qulayliklar va
yangiliklarni taqdim etmoqda. Lekin shu bilan birga ma’lumotlarni uzatish
tarmoqlaridan foydalanish xajmining ortishi uni xavfsizligini ta’minlash borasida
qiyinchiliklarni yuzaga keltirmokda. Ma’lumotlarni uzatish tarmoqlarida axborot
xavfsizligini ta’minlashning asosiy masalalaridan biri bu axborot xavfsizligini tahlil
kilish masalasidir.
Hozirgi kunda dunyo mamlakatlarida va O’zbekiston hududida axborot
texnologiyalari soxasida juda ham tezlik bilan rivojlanish bormokda. Kundan kunga
rivojlanish bor ekan, turli xilda tartib buzarliklar sodir bo‘ladi. Natijada jinoyatga
yo‘l ko‘yiladi, bu jinoyatchilik komp’yuter jinoyatchiligi deb ham yuritiladi. Bu
jinoyatchilarga qarshi butun dunyo bo‘ylab kurash olib borilmokda, shu katori
O’zbekiston Respublikasida ham.
Afsuski bu harakatlar o‘z natijasini to‘lakonli
ravishda oqlay olganicha yo‘k. Chunki zamonoviy texnikalar bilan taminlangan
komp’yuter jinoyatchilari ko‘pchilik joylarda o‘z ustunligi bilan oldinda bormoqda.
Ma’lumotlarni uzatish tarmoqlarida axborot xavfsizligini ta’minlashning
asosiy masalalaridan biri bu axborot xavfsizligini tahlil qilish masalasidir.
Axborot xavfsizligini xukukiy ta’minlashning
asosini O’zbekiston
Respublikasi Jinoyat kodeksi normalari, “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi qonun,
“Elektron rakamli imzo to‘g‘risida”gi, “Elektron tijorat to‘g‘risida”gi bir qator
qonunlarda ko‘zda tutilgan moddalar tashkil etadi.
…………………..…………………………………………………(matn)
11
I BOB. KLASSIK KRIPTOGRAFIK TIZIMLAR TADQIQI
1.1 Axborotlarni kriptografik himoyalash.
Qadim zamonlardan beri inson mo‘‘jizalar, sirli voqea va hodisalar sababi
hamda mohiyati haqida axborot olishga intilgan. Axborot inson tili va yozuvida o‘z
aksini topadi. Dastlabki yozuvlar o‘ziga xos bo‘lgan kriptografik tizim bo‘lib,
qadimgi jamoalarda ularni faqat nufuzli shaxslargina tushunishgan. Qadimiy Misr
va Hindistonda mavjud bo‘lgan ilohiy kitoblar bunga misol bo‘la oladi. Bundan
4000 yil avvalgi davrga oid eng qadimiy shifrmatn Messopatamiya qazilmalarida
topilgan. Unda loydan ishlangan taxtachada o‘ymakor yozuvda tijorat siri –
kulolchilik buyumlarini glazurlash retsepti yozilgan. Qadimiy Misrda shifrlangan
diniy matnlar va tibbiy retseptlar ham mavjud bo‘lgan.
Kriptologiya (grekchada kryptos - “sirli” va logos -“xabar”) deganda aloqa
xavfsizligi haqidagi fan tushuniladi. U aloqa kanallari orqali axborotning
xavfsizligini ta’minlab saqlash hamda uzatish tizimlarini yaratish va tahlillash
to‘g‘risidagi fandir. Kriptologiya ikki ilmiy irmoqqa ajraladi. Bular kriptografiya va
kriptotahlildir [1-10].
Kriptografiya axborot almashtirish tamoyillari, vosita va usullari bilan
shug‘ullanadigan fan sohasi bo‘lib, uning maqsadi axborot mazmunidan beruxsat
erkin foydalanishdan muhofazalash va axborotni buzishning
oldini olish
hisoblanadi.
Kriptotahlil shifrni yoki har qanday boshqa shakldagi kriptografiya ob’ektining
sirini ochish san’ati va ilmi bo‘lib, kalitni bilmasdan turib shifrlangan matndan
dastlabki matnni olish yoki dastlabki matn va shifrlangan matn bo‘yicha kalitni
hisoblash jarayonidir.
Kriptotahlil usullari tarixi kriptografiya tarixi bilan egizdir.
12
Kalitdan foydalangan holda alohida qoidalar bo‘yicha ochiq (dastlabki)
ma’lumotlar to‘plamini shifrlangan ma’lumotlar to‘plamiga almashtirish uchun
amalga oshiriladigan qaytar almashtirishlar majmui shifr deb ataladi.
Dastlabki ochiq matnni uning ma’nosini berkitish maqsadida shifrlangan
ma’lumotga o‘girish natijasi shifrmatn (shifrma’lumot) deb ataladi.
Keng ma’noda axborotni shifrlash deganda shifrmatnga o‘girish jarayoni
tushuniladi.
Dastlabki ma’lumotlar (axborotlar)ni shifr
(kalit) yordamida shifrlangan
ma’lumotlarga almashtirish jarayoni ma’lumotlarni shifrmatnga o‘girish (yoki tor
ma’noda shifrlash) jarayoni deyiladi
Маълумот
(1-rasm).
Криптотизим
Шифрматн
Калит
1-rasm. Ma’lumotlarni shifrmatnga o‘girish jarayoni
Shifrmatnga o‘girilgan ma’lumotlarni shifr (kalit) yordamida dastlabkisiga
almashtirish ma’lumotlarni dastlabki matnga o‘girish (yoki tor ma’noda
deshifrlash) jarayoni deyiladi (2-rasm).
Шифрматн
Криптотизим
Маълумот
Калит
2-rasm. Ma’lumotlarni dastlabki matnga o‘girish jarayoni
…………………………………………………………….(matn)
13
1.2 Simmetrik kriptotizimlarda ma’lumotlarni shifrlash va deshifrlash.
Simmetrik kriptotizimlarning ilmiy nazariyasi yaratilishi va amaliyoti rivojiga
ilmiy kriptografiya asoschisi K. Shennon,
A.N. Kolmogorov va
formal kriptografiya namoyandalari O. Kerxgoff,
Ch. Bebbidj, U.
Fridman, G. Vernam, E. Xebern va boshqalar katta hissa qo‘shgan.
Axborot uzatish va saqlash jarayonlarining raqamlashtirilishi uzlukli (nutq) va
uzluksiz (matn, faks, teleks, tasvir, animatsiya) axborotlarni muhofazalash uchun
yagona algoritmlardan foydalanish imkonini beradi. Shifrlash algoritmlariga
quyidagicha asosiy talablar qo‘yiladi:
- shifrlangan axborotni o‘zgartirib qo‘yish yoki uning shifrini buzib – ochishga
yo‘l qoldirmaslik;
- axborot muhofazasi faqat kalitning ma’lumligiga bog‘liq bo‘lib, algoritmning
ma’lum yo noma’lumligiga bog‘liq emas (O.Kerkgoff qoidasi);
- dastlabki axborot (ma’lumot)ni yoki kalitni biroz o‘zgartirish shifrlangan
matnning butunlay o‘zgartirib yuborishi lozim (K. Shennon tamoyili, “o‘pirilish”
hodisasi);
- kalit qiymatlari sohasi shunday katta bo‘lishi kerakki, undan kalit qiymatlarini
bir boshdan ko‘rib chiqish asosida shifrni buzib ochish imkoni bo‘lmasligi lozim;
- algoritm iqtisodiy jihatdan tejamli va yetarli tezkorlikka ega bo‘lishi lozim;
- shifrmatnni buzib ochishga ketadigan sarf-xarajatlar axborot bahosidan
yuqori bo‘lishi lozim [].
Kriptografik tizim, yo qisqacha, kriptotizim, shifrlash hamda shifrni ochish
algoritmlari, bu algoritmlarda ishlatiladigan kalitlar, shifrlanadigan hamda
shifrlangan
matnlar
va
bularning
o‘zaro
moslashish
qoidalarini
mujassamlantirgan protokol (bayonnoma)dan iborat majmuadir.
……………………………………………………………(matn)
14
o‘zida
1.3 Mavjud klassik kriptotizimlar va ularning tadqiqi.
Ming yilliklar davomida kriptografiyadan davlat qurilishida, harbiy va
diplomatiya aloqasini muhofazalashda foydalanib kelingan bo‘lsa, axborot asrining
boshlanishi bilan kriptologiya jamiyatda, xususiy sektorda foydalanish uchun ham
zarur bo‘lib qoldi [14-15]. Qariyb 35 yildan buyon kriptologiyada keng miqyosda
ochiq tadqiqotlar olib borilmoqda. Hozirgi kunda konfidensial axborot (masalan,
yuridik hujjatlar, moliyaviy, kredit stavkalari to‘g‘risidagi axborotlar, kasallik tarixi
va shunga o‘xshash)larning talay qismi kompyuterlararo odatdagi aloqa kanallari
orqali uzatilmoqda. Jamiyat uchun bunday axborotning konfidensialligi va asl holda
saqlanishi zaruratga aylangan.
Kriptografiya tarixini shartli ravishda 4 bosqichga bo‘lish
mumkin
[1, 3-6]:
1.
Dastlabki kriptografiya.
2.
Formal kriptografiya.
3.
Ilmiy kriptografiya.
4.
Kompyuter kriptografiyasi, bu bosqich kriptografiyada simmetrik va
nosimmetrik kriptotizimlar bo‘yicha ikki ilmiy yo‘nalish yuzaga kelishi bilan
xarakterlanadi.
Dastlabki kriptografiya (XVI asr boshigacha) bosqichi uchun sodda
usullardan foydalanib, shifrlangan matn mazmunidan begonalarni chalg‘itish xosdir.
Bu bosqichda axborotni muhofaza qilish uchun kriptografiya oilasiga mansub,
ammo aynan bo‘lmagan kodlash usullaridan foydalanilgan. Foydalanilgan
shifrlarning ko‘pchiligi bir alifboli o‘rniga qo‘yish yoki ko‘p alifboli o‘rniga
qo‘yishga asoslangan.
…………………………………………………………..(matn)
15
II BOB AFFIN TIZIMIDAGI SEZAR SHIFRLASH USULIDA
MA’LUMOTLARNI SHIFRLASH VA DESHIFRLASH.
2.1 Affin tizimidagi Sezar shifrlash usulida ma’lumotlarni shifrlash
Affin kripototizimlari keng tarqalmagan o‘rniga qo‘yish usullari sanalib, bir
alfavitli shifrlash usullariga kiradi. Bu tizimlarga affin tizimidagi Sezar usuli,
ROT13 va Atbash usullari kiradi.
Affin tizimidagi Sezar usulida har bir harfga almashtiriluvchi harflar maxsus
formula bo‘yicha aniqlanadi: E(x)=ax+b (modm), bu yerda a, b - butun sonlar bo‘lib,
kalitlar hisoblanadi, 0≤a, b<m. m – alfavit uzunligi.
Deshifrlash jarayoni quyidagi formula asosida amalga oshiriladi: 𝐷(𝐸(𝑥)) =
𝑎−1 (𝐸(𝑥) − 𝑏)𝑚𝑜𝑑𝑚. Bu yerda a-1 modm bo‘yicha a ga teskari bo‘lgan son.
Lotin alfaviti foydalanilganda u quyidagicha raqamlanadi:
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 1 2 3 4 5
Shifrlash. Ushbu usulda ma’lumotlarni shifrlash uchun “ATTACK AT DAWN”
ochiq matni olinib, kalit sifatida a=3 va b=4 olindi. Alfavit uzunligi m=26 ga teng.
Bu holda shifrlash funksifsining umumiy ko‘rinishi quyidagicha bo‘ladi:𝑦 =
𝐸(𝑥) = (3𝑥 + 4)𝑚𝑜𝑑26. Yuqoridagi jadvalga asoslanib quyidagini olish mumkin:
Xabar A T
T
A C K A T
D A W N
0 19 19 0 2 10 0 19 3 0 22 13
……………………………………………………………………(matn)
16
2.2 Affin tizimidagi Sezar shifrlash usulida ma’lumotlarni deshifrlash
Deshifrlash jarayoni. Deshifrlash formulasi 𝐷(𝑦) = 𝑎−1 (𝑦 − 𝑏)𝑚𝑜𝑑𝑚 ga teng
bo‘lib, 𝑎−1 = 9 , b=4 va m=26 ga teng bo‘ladi.
Bu yerda 𝑎−1 modul 𝑛 bo‘yicha a soniga teskari son.
Shifr matn E J J E K I E J N E S
R
4 9 9 4 10 8 4 9 13 4 18 17
Deshifrlashning umumiy ko‘rinishi esa :
Shifrmatn
E J
J
E K I
E J
N E S
R
y
4 9
9
4 10 8
4 9
13 4 18
17
9(y-4)
0 45 45 0 54 36 0 45 81 0 126 117
9(y-4)mod26 0 19 19 0 2
Xabar
A T
T
A C
10 0 19 3
K A T
0 22
13
D A W
N
Olingan alfavitdagi barcha belgilarni shifrlash natijasi quyidagiga teng bo‘ladi.
Xabar A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
X
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
(3x+4
)mod2 4 7
6
1 1 1 1 2 2
0 3 6 9 2 5
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 1 2 3 4 5
2 5 8
1 1 1 2 2
1 4 7 0 3
17
0 3 6 9
1 1 1 2 2
2 5 8 1 4
1
………………………………………………………….(matn)
2.3 Affin tizimidagi Sezar shifrlash algoritmining dasturiy ta’minoti.
3 Algoritm dasturini tuzishda Visual C# dasturlash muhitidan foydalanildi.
Jarayon aniqroq bo‘lishi uchun dastur forma ko‘rinishida ifodalandi. Quyida
dastur bilan tanishib chiqamiz.
4 Dastlab masalaga mos forma yaratib olamiz:
5 VisualStudio 2013 dasturini ishga tushiramiz va Visual C# dasturlash tilini forma
oynasini tanlaymiz.
7-rasm. VisualStudio2013 dasturi krish oynasi
Bunda uskunalar panelidan Button, label, textbox, kabi tugma va uskunalarni
olib formaga joylaymiz.
18
8-rasm Dasturning ishchi oynasi
Ushbu oynada 𝒌𝒂𝒍𝒊𝒕 bo‘limida shifrlash va deshifrlash uchun kalit kiritiladi,
𝑲𝒓𝒖𝒗𝒄𝒉𝒊 𝒎𝒂𝒕𝒏 qismiga ochiq matn kiritiladi, 𝑪𝒉𝒊𝒒𝒖𝒗𝒄𝒉𝒊 𝒎𝒂𝒕𝒏 qismida esa
shifrmatn aks etadi.
Dasturni ishchi kodlarini asosan Shifrlash va Deshifrlash tugmalarini orqali
ikki marta chertish orqali hosil bo‘lgan oynalarga kiritiladi.
11-rasm. Dasturning kod kiritish oynasi
………………………………………………………………(matn)
19
XULOSA
Ushbu Individual loyiha Klassik simmetrik kriptotizimlar va ularning tahlili
mavzusida bo‘lib,quyidagi natijalar olindi:
- Kriptografiyaning asosiy tushunchalari va axborot xavfsizligini
ta’minlashdagi o‘rni o‘rganib chiqildi.
- Kritpografik algoritmlarga oid atamalar va ular turlari tahlil qilindi.
- Mavjud klassik kriptotizimlar tadqiq qilindi.
- Affin tizimidagi Sezar algoritmida shifrlash va deshifrlash jarayonlari
ko‘rib chiqildi
-
Affin tizimidagi Sezar simmetrik klassik kriptografik algoritmi dasturiy
ta’minoti ishlab chiqildi.
Yuqoridagi natijalardan kelib chiqib, kriptografik axborotni xavfsizligida
ma’lumot konfidensialligini nazorat qilish keng muhim ahamiyatga ega ekanligini
bilish mumkin.
………………………………………………………….(matn)
20
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O’zbekiston
respublikasi
Prezidentining
2007-yil
3-apreldagi
“
O’zbekiston respublikasida axborotning kriptografik himoyasini tashkil etish
chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi PQ-614- son Qarori.
2.
2013-yil 27-iyundagi “O’zbekiston Respublikasining milliy axborot-
kommunikatsiya tizimini yanada rivojlantrish chora tadbirlari tog‘risida” PQ1989- son Qarori.
3.
Vazirlar Mahkamasining 21.11.2007 yildagi “Axborotning kriptografik
himoya vositalarini loyihalashtirish, tayyorlash, ishlab chiqarish, realizatsiya
qilish, ta’mirlash va ulardan foydalanish faoliyatini litsenziyalsh to‘g‘risidagi
nizomini tasdiqlash haqida” gi №242 –sonli Qarori.
4.
S.K.G’aniyev, M.M.Karimov, K.A. Tashev, Axborot xavfsizligi.
Toshkent, 2008.
5.
Akbarov Davlatali Yegitaliyevich,
Xasanov Po‘lat Fattoxovich,
Xasanov Xislat Po‘latovich, Axmedova Oydin Po‘latovna. (t.f.d., professor P.F.
Xasanov tahriri ostida) “Kriptografiyaning matematik asoslari” – TOShKYeNT
2010. 210 b
6.
Akbarov D.Ye. “Axborot xavfsizligini ta’minlashning kriptografik
usullari va ularning qo‘llanilishi”. Toshkent 2009
7.
Forouzan
posobiye/forouzan
B.A Kriptografiya i bezopasnost setey: Uchebnoye
B.A.;
peryusyuanglyupod
red
A.N.
Berlinayu-
Myu:Univesitet Informatsionnыx Texnologiy: BINOM. Laboratoriya znaniy,
2010.-784s
21
Ilovalar.
using System;
using System.Collections.Generic;
using System.ComponentModel;
using System.Data;
using System.Drawing;
using System.Linq;
using System.Text;
using System.Threading.Tasks;
using System.Windows.Forms;
namespace Affin_sezar_usuli
{
public partial class Form1 : Form
{
public Form1()
{
//richTextBox2.Enabled = false;
InitializeComponent();
}
private void button1_Click(object sender, EventArgs e)
{
int key = int.Parse(textBox1.Text); // shifr=key*matn+b;
int n = key % 256;
string matn = richTextBox1.Text;
int k = matn.Length;
int b = 53;
int[] shifr= new int[k];
int[] d = new int[k];
for (int i = 0; i < k; i++)
{
d[i] = (int)matn[i];
………………………………………………………………………(ilova)
22
III. Qaydlalar uchun.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
23
24