Muqimiy hajviyoti. Satira va yumor
REJA:
1.Shoir hajviyotida shakl va mavzu rang-barangligi (adolatsiz
amaldorlar,chor chinovniklari,sudxo`rlar tanqidi)
2.Shoir hajviyotining xalqchilligi.
3.Muqimiy hajviyoti ta’sirida vujudga kelgan turkum asarlar.
4.Shoir yumor hazillarida ijtimoiy qaloqlik, turmush illatlaridan
kulish,yangilikni targ`ib qilish.
Muqimiy lirik shoir sifatida adabiyotimiz tarixida qanchalik mashhur bo`lgan
bo`lsa,kuchli satirik shoir sifatida ham orasida shunchalik shuhrat qozongan
edi.Shoir dastlab satirik mahoratlarini oshirishda o`tmish an’analaridan ijodiy
foydalanib ustozlar Navoiy, Mashrab, Turdi, Gulxaniy, Maxmurlar izidan borib,o`z
davrining
ko`pgina
yaratdi.Masalan,Alisher
illatlarini
satirik
fosh
etuvchi
Navoiyni-
ng
«Hayratul
muxammaslar
–abror»
dostonidagi
zo`ravon,shafqatsiz amaldorlarning qishloqdagi faoliyatlarini tasvirlovchi epizod
bilan
Muqimiyning
«Tanobchilar»
satirasidagi
qishloqqa
chiqqan
chor
chinovniklarining faoliyatini ifodalovchi misralar ana shunday namunalardandir.
Shoirning salaflaridan ilxomlanganini ko`rsatuvchi yana bir misol uning
Xapalak qishlog`i haqidagi Maxmurning g`azaliga muxammas bog`lashidir.Bir
qator o`tkir satiralarning
muallifi Maxmur o`zining bu g`azalida Umarxon
davridagi mehnatkash xalqning qashshoq hayotini,son-sanoqsiz soliqlarning
o`lka,qishloq-shaharlarni vayronaga aylantirganini Xapalak qishlog`i misolida jonli
tasvirlagan edi.
Muqimiy Maxmur g`azaliga taxmis bog`lar ekan,unga formal tomondangina
yondoshmay,g`azal mag`zidagi ana shu qoralovchi,fosh etuvchi ruhni kuchaytiradi:
Chopishur yantog` o`tun marduzan issig`da kuyub,
Er zag`ora nonini,topsa otin qand kuyub,
Jazi yo`k sho`rva kadu eydigan oshida suyub,
Ajriq ildizini mayda kelilarda tuyub,
Qaynatib,kunda ichib,otini derlar sumalak.
Maxmur g`az.Sh bayti.
Bu misra birgalikda,taxmisning boshqa bandlari kabi,
feodalizm davri
qishlog`ining, uning mhnatkash dehqonlarining qorong`u hayoti lavhasini yorqin
gavdalantiradi.Muqimiy
bunday
ayanchli
kabi,betaraf,loqayd qaramaydi.Avtor «Meni»
holatga
xuddi
Maxmur
ning alamli,tashvishli,dard to`la
norozilik ovozi butun taxmis davomida aniq eshitilib turadi.Og`ir soliqlarning
solinishi qishloq ahlini ayanchli holga keltirib qo`yganligini shoir real ko`rsata
bilgan.
Ko`chgi xalqi yopinib ko`hna,uvoda tunini,
Charxdin o`tkarishib oxu fig`onu unini,
Solmasun dushman ham boshiga kelgan kunini,
Kecha nogoh eshitib shuhrati tillo pulini,
Maxmur g`azali, 7-bayti.
Muqimiy bu taxmisda Maxmur uslubiga,badiiy-tasviriy vositalariga har jihatdan
muvofiq misralar yaratishga muvaffaq bo`lib, mantiqiy izchillikka erishdi.
Muqimiy satiralarining mohiyatini ravshanroq ochish uchun va ular
to`g`risida mulohaza yuritishni osonlashtirish uchun mazkur satiralarni tanqid
ob’ektiga qarab professor G.Karimov uch gruppaga ajratdi:
1.Chor chinovniklari va mahalliy amaldorlar zulmini ko`rsatishga,ularning
jirkanch obrazlarini yaratib,fosh etishga qaratilgan satiralar («Tanobchilar»,
«Dodxoxim»,
«Axtaring»,
«Saylov»,
«Tar
mevalar»,
«Dor
mazammati
sogeni,ellikboshi» nomda budand» v.b)
2.Mahalliy boylar,mustamlakachi kapitalistlarni- ng kirdikorlarini ochib
tashlashga,ularning xususiy
mulkchilik zaminida tug`iladigan pastkashliklarini
ko`rsatishga qaratilgan satiralar («Moskovchi boy ta’rifida», «Hajvi viktor boy»,
«Voqeai kur Ashurboy», «To`yi Ikon bachcha», «Hoji qadoqchi», «Gap to`g`risida
gap» v.b)
3.Jamiyatda tekinxo`rlik bilan hayot kechiruvchi din ahllarini tanqid
qilishga,ularning fe’lu atvorlaridagi iflosliklarni,kulgili hollarni tasvir qilishga
bag`ishlangan satiralar («Hajvi xolfai Mingtepa», «Dar mazammati qurbaqa»,
«Avliyo» v.b)
Muqimiy ko`p o`rinlarda oddiy xalq vakillarini,kambag`al dehqonni
zo`ravon va zolim amaldorlarga qarama-qarshi qilib tasvirlaydi, shular-
ning
manfaatlari nuqtai nazaridan voqealarga yo`nalish berib,faoliyatlarini baholaydi.Bu
holni biz, ayniqsa, «Tanobchilar» satirasida ravshan sezamiz.
«Tanobchilar» ga ko`pdan-ko`p soliqlardan
biri-er solig`i,uning amalga
oshirilishi, amaldorlarning faoliyatlari va dehqonlar ommasining ularga bo`lgan
munosabatlari kabi muhim ijtimoiy masalalar asos qilib olingan.Mahalliy
amaldorlar va qishloq boylari uchun
aldash,poraxo`rlik va qalloblik vositasi
bo`lgan «Tanobkashlik» (soliqlar miqdorini belgilash uchun ekinzorlar miqyosini
aniqlash) ni tasvirlash bilan shoir qishloqlarning talanishi,dehqonlarning tobora
ko`proq qashshoqlanishi manzarasini yaratadi. Tanob solig`i birovga «azob»
o`zgacha «rohat» bag`ishlagan.
On ikki oyda keladur bir tanob,
Ozgalarga rohatu menga azob.
Shoir jabrlanuvchi oddiy dehqon tilidan gapiradi.Bu usul ro`y berayotgan
adolatsizlikni xolisona baholashga,dehqonlarning dunyoqarashi, kechinmalari,
ruxiy kayfiyatlari va sotsial tip sifatidagi xarakterlarini chuqurroq ochishga
imkoniyat beradi.
Deqon amaldorlar zulmidan,kundan-kunga ortayotgan
soliqlardan norozi:
Adl qulog`ila eshit holimi,
Zulm qilur,baski, menga zolimi.
Asarning boshidan-oxirigacha ikki guruh,ikki qarama-qarshi sinf vakillari:
amaldorlar-zulm qiluvchilar va dehqonlar –jabrlanuvchilar guruhi harakat
qiladi.Unda ezilgan dehqon obrazi-bayonchidan tashqari amaldorlar guruhining
vakillari sifatida Sulton Ali Xo`ja va Hakimjonlarning satirik obrazlari
yaratiladi.Bu ikkala amaldor o`zlarining qishloq ommasiga qarshi qaratilgan
faoliyatlarida bir-birlari bilan qalin ittifoqda: a)
Muqimiy Sulton Ali Xo`ja va Hakimjon obrazlarining turli tomonlarini
butun asar davomida izchillik bilan ocha borib,juda o`tkir o`xshatishlar kashf
etadi.Bu ikki hamtovoqning xarakterlari,ichki dunyosi ham bir-biriga yaqin va ayni
zamonda shaxs sifatida o`z qiyofasiga ega: b)
Amaldorlar tanob o`lchash uchun kelgan qishloqlarda, birinchi navbatda,
dehqonlarni yig`ib, ularga ruhiy ta’sir ko`rsatishga kirishadilar.Bu ishda ularga
diniy aqidalar juda qo`l keladi.Oz hukmini o`tkazish uchun ular ijtimoiy kelib
chiqishlarini xizr-avliyolarga, «Er xubbi va Bibi Ubaydalarga» olib borib bog`lab
sodda dehqonlarni din nomidan qo`rqitadilar.
Qalbaki «avliyo»lar bunday ruhiy taziyqdan bir katta maqsadni-o`z buyruq
va
g`ayriinsoniy
shartlarining
dehqonlar
tomonidan
so`zsiz
bajarilishini
ko`zlaydilar. (P-tom,6-bet)
Sulton Ali Xo`ja bilan Hakimjonlar chor hukumatining vakillari sifatida xalq
ustidan cheksiz zo`rlik va zulm o`tkazish huquqiga ega edilar.Shu ular o`zlarini
xo`jayin hisoblab,xalqni istagancha haqorat qilar,do`q urar edilar.
Muqimiy satirada amaldorlarni fosh etishni kuchaytira boradi,ularning
poraxo`rligini fosh etadi,shu bilan birga ham pora olishi va er solig`ini ikki barobar
qilib belgilab ketishlarini yorqin aks ettiradi.Bu tipik hodisa edi. . . Xulosa.
«Dodxoxim», «Saylov», «Ter mevalar» mustaqil o`zlashtirish.
Muqimiyning satirik merosi ichida feodal-burjua axloqini ro`y-rost
ko`rsatuvchi, mahalliy sharoit etishtirgan o`ziga xos Plyushkin, Gobsek, Kori
Ismat kabi tiplar obrazini yaratuvchi «To`y» she’ri alohida ajralib turadi.
Asarning syujeti unga murakkab emas.Voqea Toshkentlik savdogarning
Qo`qonning Ikon mahallasida istiqomat qiluvchi gumashtasiga Xatna to`yini
o`tkazishga ruxsat bermay «sim qoqishi»dan boshlanadi.Ana shu go`yo arzimas,
«shaxsiy» voqea tasviri orqali shoir umuman boy-savdogarlarning va ular
davrasida etishib chiqqan boshqa ijtimoiy guruh-gumashtalarning sotsial tipini
favqulodda mahorat bilan chiqadi,adabiyotimiz tarixida xassislikning klassik
obrazini yaratadi,jahon adabiyotida bu obraz parallel qiyoslanadi.
Gumashtalar o`z xo`jayinlariga faqat moddiy jihatdangina emas,balki
ma’naviy jihatdan ham qaram ekanliklarini ta’kidlash bilan birga,ularning tabiatiga
xos bo`lgan,laganbardorlik va munofiqlik kabi xususiyatlarni ham ochadi.
«Xo`jayin»ning o`zi asarda bevosita ishtirok etmaydi.Ammo «sim qoqish»
mazmunidan uning qanday shaxs ekanligini o`quvchi osongina bilib oladi.Dastlab
uch-to`rt
baytdayoq
Toshkentlik
boy-savdogar
xarakterining
etakchi
belgilari:qurumsoqlik,baxillik, molu mulkka,kapital- «dastmoya»ga sajda qilish
kabilar
to`la-to`kis
o`z
aksini
topgan.Bu
shaxsninng
borligi,
faoliyati,mohiyati,hayotdan kutgani va yashashdan maqsadi-birovga zarracha
manfaat etkazmaslik,u o`z gumashtasini ham shunga da’vat etadi: g)
Satiraning keyingi qismida shoirning diqqat markaziga gumashta obrazi
ko`chadi, «To`y» tasviri fanida uning hajviy obrazini chizish birinchi planga
o`tadi.Endilikda shoirning nafrat uyg`otuvchi o`tkir kulgisi hukmron o`ringa
chiqib,shafqatsiz va masxaralovchi ruhni egallaydi.
Gumashta «to`y»ni yashirin o`tkazishga qaror qildi. Ko`pchillikning bilib
qolishidan vahimada.Shuning uchun u «To`yxona»da favqulotda
holat joriy
qiladi,qattiq tartib qoidalar o`rnatadi.Gumashta va uning hamtovoqlarining «sekin
bozorga chiqishlari», «So`yilgan» oriq qo`yning go`shtila yog`ini xumga
bosishlari» «is chiqarmasdan! Oshni damlashlari»ning tasviri katta badiiy
kashfiyot darajasiga ko`tariladi.
To`yxonadagi yurakni siquvchi tajang vaziyatning tasviri diqqatga loyiq u
erda shodlik emas,g`ulg`ula va qo`rquv aralash ehtiyotkorlik hukmron.Shoir
misralari ana shu kayfiyatlarga muvofiq goh tahlikali ohang kasb etadi: d)
To`y kuni hech kimga bildirmay,odam yuborib,katta ehtiyotkorlik bilan etti
kishini chaqirish,ularga yalinib-yolvorib to`y qilayotganini sir tutishlarini iltimos
qilishi,ko`cha darvozani to`y kuni zanjirlab qo`yilishi epizodlari ataylab
bo`rttirish,mubolag`a qilish orqali gumashta xarakterining o`ta mumsiqligini
ko`rsatadi.
Muqimiyning muxammas shaklida yozgan «Hajvi Bekturboy» asari o`z
mavzui, taqdiri, tarqalishi, davr adabiyotida o`ynagan roli jihatidan alohida
diqqatga ega.
Ma’lum bo`lishicha, Qo`qondagi og`a-ini Kamenskiylar kontorasining bosh
boshqaruvchisi Viktor Dmitrievich Axmatov ayni zamonda yirik savdogar ham
edi.U Evropa kapitalistlaridan turli mollar keltirib beraman deb,ko`plab pullarni
to`plab olib,1889 yilning oktyabr’ oyida soxta hujjatlar bilan qochadi.
«Hajvi Bekturboy»ning yaratilishi fakt shuni ko`rsatadiki,Muqimiy o`z davri
ijtimoiy hayotida yuz berayotgan voqea-hodisalarga loqayd munosabatda
bo`lmagan.Uning o`tkir satirik tuyg`usi har bir ro`y bergan narsani tez idrok
etib,ichki mohiyatini ochib tashlash kuchiga ega.Fribgar Viktor Axmatov qo`lga
olinib, 1892 yil avgust oyida Farg`ona olblastida sud qilinadi.Ammo bu sud
prtsessi ancha kechikkan edi.
N.P.Ostroumov: «Mahalliy shoir Qo`qonlik
Madaminxo`ja (uni Muqimiy deb ham atashadi) Viktor boy ustidan sudda ham
oldinroq hukm chiqarib,qo`yidagi misralarni yozgan edi»,-deydi va shoir
satirasining tekstini keltiradi.Bu haqqoniy baho edi.Chindan ham «Hajvi
Bekturboy» burjda axloqini tanqid etuvchi o`tkir tarixiy aybnomadir.
Aftidan, «Viktor ishi» ga o`xshash olg`irliklar turli ko`rinishlarda ko`plab
sodir bo`lgan.Chunki,
Muqimiy xajvlari orasida «Lyaxtin» radifli bir g`azal
mavjud bo`lib,unda ham xuddi tovlamachilik va fribgarlik haqida gap boradi.
«Mosk.boy ta’r», «Veksil’» must.ur.
Muqimiy o`zbek demokratik adabiyotida alohida o`rin tutuvchi satirik
ruhdagi qator antiklerikal asarlarning ham muallifidir.Shoirning bu tekinxo`r
tabaqa vakillari-dan ahllarini o`z ijodida fosh etishga ahamiyat berib,ularning
nafratli satirik obrazlarini yaratgan: Shoirning «Avliyo» radifli g`azali bunga
yaqqol misol bo`la oladi.Din arboblarining tipik vakili bo`lgan avliyo qiyofasida
bu guruhga tegishli hamma riyokorlikni uchratish mumkin.U dindan o`z manfaati
yo`lida bir qurol o`rnida foydalanishga urinadi.Avliyoning yagona bir imonimazxabi ham yo`q.Agar bugun salla o`rab,musulmon libosiga kirish foydali
bo`lsa,u islom kishisi.Ertaga musulmonlikdan ko`ra g`ayridinlikning manfaati
ortiqroq bo`lsa,hech ikkilanmay mazxabni ham,libosini ham o`zgartiradi:
Boshlarida shapka,gohi,gohi dastur avliyo;
Qo`llarida subxayu bo`ynida zunnor avliyo.
Bu tushunchalarning baytda qarama-qarshi qo`yilishi «avliyo» xarakteridagi
beburdlikni,aniqrog`i,riyokorlik
munofiqlik
juda
yaxshi
ifodalaydi.Keyingi
misralarda shoir bu qalbaki din arboblarining xarakterining boshqa salbiy
belgilarni (maishiy buzuq, qo`pol, tamagir, surbet ekanligini) xalq iboralaridan
foydalangan holda izchillik bilan ocha boradi. «Avliyo»lik da’vosini qilib yurgan
bu tekinxo`r fribgarning «karomati» ham bor.Bu hid bilish,isdan tezda xabar topish
«karomati»dir.
Shul erur kashfu karomatini bo`ylab subxu shom,
Ishqsa har erdin bir is-hozir,xabardor avliyo.
Shoir din arboblarining nafratli qiyofasini chizishda salbiy hodisalar va yaramas
shaxslar to`g`risida jonli xalq tilida qo`llaniladigan «Taqlididan qor yog`adi»,
«rasvolikda
shuxrat
topti»
kabi
bo`rttirma
iboralarni
ustalik
bilan
ishlatib,ob’ektning salbiy tomonlarini ochiqroq ifodalaydi.
Professor
G.Karimov va X.Yoqubovlarning yozishi- cha Muqimiyning
«Hajvi xalifai Mingtepa», «Dar mazammati qurbaqa» satiralari tarixiy shaxs
Dukchi
eshon
(Muhammad
Ali
xalifa)
kirdikorlarini
fosh
etishga
bag`ishlangan.Ozbekiston tarixidan ma’lumki Andijon yaqinidagi Mingtepada uya
qurib olgan bu shaxs «g`azovot» shoirini qurol qilib,kofirlarni haydab
musulmonlar davlatini tuzish xayoli bilan yashab Angliya,Amerika panohi
ostida,Eron va Turkiya kabi feodal davlatlar bilan til biriktirib xarakat boshladi. . .
Ana shu voqea munosabati bilan demokratik adabiyotda «Dukchi Eshon
tsikli» yaratiladi.Chimkentlik shoir Sulton Ahmad,demokratik shoir Zavqiy,shoir
Nodim Namangoniy, shoir Rojiy ya.b.o`z satirik she’rlari bilan bu tsiklga hissa
qo`shdilar.
X1X asrning yarmi va XX asr boshidagi o`zbek demokratik adabiyotida
yumorning rivojlanishida ham
Muqimiyning xizmatlari katta bo`ldi.Shoirning
o`ttizga yaqin yumorlari bo`lib,ulardan 25 tasi nashr etilgan.Muqimiy yumorlarida
kulgi ko`p o`rinlarda hayotdagi qoloq, chirigan,taraqqiyotga to`siq bo`lib turgan
g`ovlarni,shaxslar ongi va tabiatidagi ojizlik va nuqsonlarni,xunuk fe’l-atvor va
o`rinsiz hatti-harakatlarni qoralash,tanbeh berish, «turtib o`tish», tanqid qilish
vazifalarini o`taydi.
Muqimiyning «Devonamen», «Ko`samen» radifli yumorlarida oddiy
kishilarning qiyin iqtisodiy ahvoliga achinish,ko`pgina talantli kishilarni ma’naviy
mayib etgan,sermashaqqat hayot girdobiga tortgan o`sha jamiyat,o`sha tuzumdan
norozilik motivlari ham eshitilib turadi.
Demokratik adabiyotda «Ko`samen», «Devonamen» tsiklidagi she’rning
tug`ilish tarixi,asosi bor.Zamona- sining mashhur shoirlari diqqatini o`ziga jalb
etgan va maxsus she’rlar tsiklining yaratilishiga sabab bo`lgan Ismoil ota degan
Qo`qonlik
naychi
san’atkor
o`tgan.U
kishi
butun
hayotini
san’atga
bag`ishlagan,lekin umri qashshoqlik bilan o`tgan.
Muqimiy Ismoil ota bilan do`stona aloqada bo`lgan,uning san’atkorlik
istedodiga hurmat bilan qaragan.Muqimiy engil hazil yo`li bilan unga bag`ishlab
to`rtta («Ko`samen», «Hayron ko`samen», «Parishon ko`samen», «Devonamen»)
she’rlarini yozgan bo`lsa-da, lekin bu hazil-kulgi ostida achchiq haqiqat yotadi.
Shunigdek, o`z zamonasidan qadr-qimmat ko`rmay,fig`on qilib o`tgan Muqimiy
o`z taqdirini, qisman,devona-tilanchi san’atkor taqdiriga o`xshatar edi.(P-tom, 57,
58, 59-60 betlar)
Muqimiyning bir qator yumorlari hayotdagi o`zgarishlarga. . . yangicha
munosabatning samarasi sifatida yuzaga kelgan. «Dar tarifi pech’», «Aravang»,
«Aroba qursin», «Loy» kabi she’rlar shular jumalsidan.
Bu asarlar paydo bo`layotgan yangiliklarning xalq hayotiga tezroq tadbiq
etilishida ma’lum rol’ o`ynagan,deyish mumkin.Masalan,shoir kulgi vositalari
orqali rus pechining sandaldan afzalligini,qulayligi-ni ko`rsatib,shaldiroq,noqulay
aravani xalq latifalari ruhida tanqid etib,yana kulgi bilan «prujinali kolyaska»ni
targ`ib qiladi v.h. «Bezgak», «Yomon bezgak» yumorlarida esa shoirning o`zi ko`p
marotaba chalingan kassalikdan shikoyat o`ziga xos bir uslubda juda jonli
tasvirlanadi.Bu
asarlarda
aniq
eshitilib
turgan
beg`araz,quvnoq
shikoyat
motivlariga batamom boshqacha ruh beradi,ya’ni asli g`amgin va jiddiy bo`lgan
mavzu sof yumoristik planda tahlil etilib,engil va hatto sho`x o`qiladi.Bu she’r
(«shikoyati bezgan») klassik adabiyotimizda keng tarqalgan «shiru-shakar»
usulining namunasidir.Yumorni tashkil etuvchi sakkiz baytning olti bayti o`zbek
tilida,ikki bayti-to`rtinchi va oltinchi baytlari fors-tojik tilida yozilgandir. Ptom,75-bet.
ADABIYOTLAR:
1.Muqimiy.Tanlangan asarlar.Toshkent.Oz Fan,1958.
2.Muqimiy.Asarlar to`plami.1-2 tomlar.Toshkent.1960
3.Muqimiy.Devon.Toshkent.1975.
4. www.ziyonet.uz